Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

14/09/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

Trefn. Rwy’n galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Order. I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig. Mae’r cwestiwn cyntaf gan Nathan Gill.

The first item this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs. The first question is from Nathan Gill.

Taflu Sbwriel

Littering

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru i rwystro taflu sbwriel yng Nghymru? OAQ(5)0025(ERA)

1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s policy to prevent littering in Wales? OAQ(5)0025(ERA)

Thank you. Action to prevent littering is focused on both enforcement programmes and collaboration across key partner organisations working to change public attitudes and behaviour through community involvement and education. Encouraging people to take pride in their local environment and to take action themselves will lead to stronger and longer lasting improvements.

Diolch. Mae’r camau i rwystro taflu sbwriel yn canolbwyntio ar raglenni gorfodi ac ar gydweithredu rhwng sefydliadau partner allweddol sy’n gweithio i newid agweddau ac ymddygiad cyhoeddus drwy ymwneud y gymuned a thrwy addysg. Bydd annog pobl i ymfalchïo yn eu hamgylchedd lleol a rhoi camau ar waith eu hunain yn arwain at welliannau cryfach a mwy parhaol.

Thank you very much. Next month, my local authority on Anglesey is moving to three-weekly rubbish collections, having decided against four-weekly collections for now. In August, all but three local authorities met their targets for recycling, which is very good—I mean, that’s a good achievement—including all of the north Wales authorities. In Anglesey’s case, we also met that target. We did that whilst collecting every fortnight. Can you people explain to the people of Anglesey why it is that we are now going to be moving on to three-weekly collections, which feels to me a bit like punishing people who have actually achieved what they set out to achieve?

Diolch yn fawr iawn. Y mis nesaf, bydd fy awdurdod lleol ar Ynys Môn yn newid i gasgliadau sbwriel bob tair wythnos, ar ôl penderfynu yn erbyn casgliadau bob pedair wythnos am y tro. Ym mis Awst, llwyddodd pob un ond tri awdurdod lleol i gyrraedd eu targedau ailgylchu, sy’n dda iawn—hynny yw, mae hwnnw’n gyflawniad da—gan gynnwys pob awdurdod yng ngogledd Cymru. Yn achos Ynys Môn, llwyddasom i gyrraedd y targed hwnnw hefyd. Gwnaethom hynny wrth gasglu bob pythefnos. A allwch chi esbonio i bobl Ynys Môn pam ein bod yn awr yn newid i gasgliadau bob tair wythnos, sy’n teimlo i mi braidd fel pe baem yn cosbi pobl sydd wedi cyflawni yr hyn roeddent yn bwriadu ei gyflawni mewn gwirionedd?

It’s not for me to explain to the people of Anglesey why they’re going to three-weekly rubbish collections; that’s for Anglesey council to explain. However, you’ll be aware that this is recycling week, and if people are recycling properly, bearing in mind we have weekly recycling collections—I think we’ve got a very good story to tell on recycling in Wales; we’re the fourth best country in Europe—then maybe there wouldn’t be so much rubbish in the black bins. That’s what we’re concentrating on now, because 50 per cent of the rubbish that goes into black bins, we think, could also be recycled.

Nid fy lle i yw egluro i bobl Ynys Môn pam y maent yn newid i gasgliadau sbwriel bob tair wythnos; lle Cyngor Ynys Môn yw esbonio hynny. Fodd bynnag, fe fyddwch yn ymwybodol ei bod hi’n wythnos ailgylchu, ac os yw pobl yn ailgylchu’n gywir, o gofio bod gennym gasgliadau ailgylchu wythnosol—credaf fod gennym stori dda iawn i’w hadrodd am ailgylchu yng Nghymru; ni yw’r bedwaredd wlad orau yn Ewrop—yna efallai na fyddai cymaint o sbwriel yn y biniau du. Ar hynny yr ydym yn canolbwyntio yn awr, oherwydd credwn y byddai modd ailgylchu 50 y cant o’r sbwriel sy’n mynd i’r biniau du.

Minister, having spent many happy hours walking 10 miles a day through the streets of Llanelli during the election campaign, I witnessed at first hand the litter problem we have in the town. I’m now discussing with the local authority setting up on a cross-party basis a litter taskforce for the town. One of the issues that comes back time and again on Facebook from residents is the unintended consequence of the guidelines about the number of black bags that can be put out and the result this has on increased fly-tipping in back lanes. Could the Minister give some thought, when applying recycling targets, to what the unintended consequences might be and how they may be mitigated?

Weinidog, ar ôl treulio llawer o oriau hapus yn cerdded 10 milltir y dydd drwy strydoedd Llanelli yn ystod yr ymgyrch etholiadol, bûm yn dyst uniongyrchol i’r broblem sbwriel sydd gennym yn y dref. Rwyf ar hyn o bryd yn trafod sefydlu tasglu sbwriel ar sail drawsbleidiol ar gyfer y dref gyda’r awdurdod lleol. Un o’r materion sy’n codi dro ar ôl tro gan breswylwyr ar Facebook yw canlyniad anfwriadol y canllawiau ar nifer y bagiau du y gellir eu rhoi allan ac effaith hynny ar gynnydd mewn tipio anghyfreithlon ar lonydd cefn. A allai’r Gweinidog roi ystyriaeth, wrth osod targedau ailgylchu, i’r canlyniadau anfwriadol posibl a sut y gellid eu lliniaru?

We certainly don’t want to see an increase in fly-tipping, and I commend you for organising a litter taskforce. As I say, I think we’ve got a really good news story to tell on recycling. It’s up to local authorities how they organise their collection of rubbish and recycling and it’s also up to local authorities how they enforce the laws in relation to litter, because it is a crime to litter. I think, again, we need to make sure that local authorities are doing that part of their work also.

Yn sicr, nid ydym am weld cynnydd mewn tipio anghyfreithlon, ac rwy’n eich canmol am drefnu tasglu sbwriel. Fel rwy’n dweud, rwy’n credu bod gennym stori dda iawn i’w hadrodd am ailgylchu. Mater i’r awdurdodau lleol yw sut y maent yn trefnu eu casgliadau sbwriel ac ailgylchu a mater i’r awdurdodau lleol hefyd yw sut y maent yn gorfodi’r gyfraith mewn perthynas â sbwriel, gan fod taflu sbwriel yn drosedd. Unwaith eto, rwy’n credu bod angen i ni wneud yn siŵr fod awdurdodau lleol yn gwneud y rhan honno o’u gwaith hefyd.

My question actually follows on from both questions that have been asked previously. Moves to trial four-weekly collections in Conwy County Borough Council is causing huge uproar, with many families now actually worried about how they’re going to be able to cope. Concerns are obviously about overflowing bins and increased fly-tipping. Fly-tipping in Wales costs the environment £70 million annually. What is your reaction to the switch proposals for four-weekly bin collections—the first in the UK? How are you working with local authorities to improve on what is only a 0.2 per cent success rate on enforcing and prosecuting those guilty of fly-tipping?

Mae fy nghwestiwn yn dilyn o’r ddau gwestiwn a ofynnwyd yn flaenorol mewn gwirionedd. Mae camau i dreialu casgliadau bob pedair wythnos yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn achosi cynnwrf enfawr, gyda llawer o deuluoedd yn poeni bellach sut y maent yn mynd i allu ymdopi. Yn amlwg, mae’r pryderon yn ymwneud â biniau gorlawn a chynnydd mewn tipio anghyfreithlon. Mae tipio anghyfreithlon yng Nghymru yn costio £70 miliwn i’r amgylchedd bob blwyddyn. Beth yw eich ymateb i’r cynigion i newid i gasgliadau bob pedair wythnos—y rhai cyntaf yn y DU? Sut rydych yn gweithio gydag awdurdodau lleol i wella cyfradd lwyddiant sydd ond yn 0.2 y cant o ran gorfodi ac erlyn y rhai sy’n euog o dipio’n anghyfreithlon?

I refer the Member to my two previous answers. Whether Conwy council have four-weekly, three-weekly, two-weekly collections is a matter for Conwy council. I don’t tell them what to do. Welsh Government doesn’t tell them what to do. In relation to local authorities and the 0.2 per cent, as I say, littering is a crime and it’s up to local authorities to make sure that they use all their powers of enforcement.

Cyfeiriaf yr Aelod at fy nau ateb blaenorol. Mater i Gyngor Conwy yw penderfynu a yw Cyngor Conwy yn cael casgliadau bob pedair wythnos, bob tair wythnos, neu bob pythefnos. Nid wyf yn dweud wrthynt beth i’w wneud. Nid yw Llywodraeth Cymru yn dweud wrthynt beth i’w wneud. Mewn perthynas ag awdurdodau lleol a’r 0.2 y cant, fel rwy’n dweud, mae taflu sbwriel yn drosedd a mater i’r awdurdodau lleol yw gwneud yn siŵr eu bod yn defnyddio eu holl bwerau gorfodi.

Dros yr haf, traeth Newgale yn sir Benfro oedd un o’r cyntaf yng Nghymru i gymryd rhan mewn ymgyrch i dacluso ein traethau. Roedden nhw’n gofyn i bobl ymuno gyda’r ymgyrch yma i gasglu sbwriel am ddwy funud. Fe wnes i hyn dros y penwythnos yn Whitesands. Hoffwn i ofyn a fyddech chi’n barod i gymeradwyo hwn fel ymgyrch ac a fyddech chi hefyd yn atgoffa pobl na fyddai angen i ni wneud hyn pe byddai pobl yn cymryd eu sbwriel nhw gartref yn y lle cyntaf.

Over the summer, Newgale beach in Pembrokeshire was one of the first in Wales to participate in a campaign to tidy up our beaches. It asked people to join with this campaign to collect litter for just two minutes. I did this over the weekend in Whitesands. I would like to ask whether you’d be willing to applaud this campaign and whether you would also remind people that we wouldn’t need to do this if people took their rubbish home in the first place

Absolutely. I think that’s a really important point in relation to the issue we have with it. I’m really delighted to hear about the very collaborative approach that you had in your scheme in Pembrokeshire. I think it’s an easy way of improving the quality of our environment, just one piece at a time. Two minutes isn’t a great deal of time to ask people to volunteer. So, while that is an individual effort, collectively that brings about a big difference to one of our most precious assets.

Yn hollol. Rwy’n credu bod hwnnw’n bwynt pwysig iawn mewn perthynas â’r broblem sydd gennym gyda hyn. Rwy’n hynod o falch o glywed am y dull cydweithredol iawn oedd gennych yn eich cynllun yn Sir Benfro. Rwy’n credu ei bod yn ffordd hawdd o wella ansawdd ein hamgylchedd, fesul tamaid ar y tro. Nid yw dwy funud yn llawer iawn o amser i ofyn i bobl wirfoddoli. Felly, er mai un ymdrech yw honno, ar y cyd mae’n gwneud gwahaniaeth mawr i un o’n hasedau mwyaf gwerthfawr.

Rhaglen Ynni Lleol

The Local Energy Programme

2. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am raglen ynni lleol Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0028(ERA)

2. Will the Minister provide an update on the Welsh Government’s local energy programme? OAQ(5)0028(ERA)

Thank you. The Welsh Government Local Energy service launched in January of this year, supporting renewable energy projects delivering local benefit. Our ongoing support since 2010 has helped communities deliver eight completed schemes. Eight more are currently under construction, with a further nine to be constructed by the end of 2017.

Diolch. Lansiwyd gwasanaeth Ynni Lleol Llywodraeth Cymru ym mis Ionawr eleni i gefnogi prosiectau ynni adnewyddadwy sy’n darparu budd lleol. Mae ein cefnogaeth barhaus ers 2010 wedi helpu cymunedau i gyflawni wyth cynllun sydd wedi eu cwblhau. Mae wyth arall yn cael eu hadeiladu ar hyn o bryd, gyda naw arall i’w hadeiladu erbyn diwedd 2017.

I thank the Cabinet Secretary for that response, and also for her recent visit to Awel Aman Tawe, in my constituency, to mark the package of support that the Welsh Government made available. As she will know, there is a good deal of anxiety in the sector about the long-term effects of the UK Government’s changes to feed-in tariffs and enterprise investment scheme eligibility. What assessment is the Welsh Government undertaking of the impact of those changes on the sector in Wales and any changes the Government may need to make to its support package in the longer term?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb, a hefyd am ei hymweliad diweddar ag Awel Aman Tawe, yn fy etholaeth, i dynnu sylw at y pecyn cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru. Fel y bydd yn gwybod, mae cryn dipyn o bryder yn y sector am effeithiau hirdymor newidiadau Llywodraeth y DU i dariffau cyflenwi trydan a chymhwysedd y cynllun buddsoddi mewn mentrau. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o effaith y newidiadau hynny ar y sector yng Nghymru ac unrhyw newidiadau y gallai fod angen i’r Llywodraeth eu gwneud i’w phecyn cymorth yn y tymor hwy?

Thank you. Well, my officials are constantly monitoring the effect of UK Government energy policy to ensure that the sector can continue to deliver for Wales. I think there has been a lack of progress because of that change in support that we’ve seen coming from the UK Government. We’re looking at models that can support renewable energy development to continue. So, for example, Welsh Government is supporting the Energy Local trial in Bethesda, on the local production and use of that energy within the community, to find out whether that model can help projects work, without then having to rely on subsidies such as feed-in tariffs. We’re also considering the shape of support beyond the current Local Energy service that we have, which takes us to December 2017. Clearly, whatever support we have coming forward will need to reflect the change that we’re seeing in the energy sector.

Diolch. Wel, mae fy swyddogion yn monitro effaith polisi ynni Llywodraeth y DU yn gyson er mwyn sicrhau y bydd y sector yn gallu parhau i gyflawni dros Gymru. Rwy’n credu bod diffyg cynnydd wedi bod oherwydd y newid yn y cymorth a welsom gan Lywodraeth y DU. Rydym yn edrych ar fodelau a all gynnal parhâd datblygiad ynni adnewyddadwy. Felly, er enghraifft, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r treial Ynni Lleol ym Methesda, ar gynhyrchiant lleol a defnydd o’r ynni hwnnw yn y gymuned, i ddarganfod a all y model helpu prosiectau i weithio, heb orfod dibynnu wedyn ar gymorthdaliadau fel tariffau cyflenwi trydan. Rydym hefyd yn ystyried ffurf cymorth y tu hwnt i’r gwasanaeth Ynni Lleol cyfredol sydd gennym, sy’n mynd â ni hyd at fis Rhagfyr 2017. Yn amlwg, bydd angen i ba gymorth bynnag a gyflwynir gennym adlewyrchu’r newid rydym yn ei weld yn y sector ynni.

Minister, I think in most countries that have succeeded in encouraging the generation of power locally, they have adapted the market to give an incentive to allow this, including control or access to the grid. I know these powers are not with you, but are you discussing with the other jurisdictions ways in which we could open up the market and encourage local generation?

Weinidog, yn y rhan fwyaf o wledydd sydd wedi llwyddo i annog cynhyrchu ynni’n lleol, maent wedi addasu’r farchnad er mwyn rhoi cymhelliant i ganiatáu hyn, gan gynnwys rheolaeth neu fynediad i’r grid. Gwn nad yw’r pwerau hyn yn eich dwylo chi, ond a ydych yn trafod gyda’r awdurdodaethau eraill pa ffyrdd y gallem agor y farchnad ac annog cynhyrchu ynni’n lleol?

I haven’t had that discussion since I came into portfolio, but I know my officials are actively having those discussions not just across the devolved administrations, but also with the UK Government.

Nid wyf wedi cael y drafodaeth honno ers i mi gael y portffolio, ond gwn fod fy swyddogion yn cael y trafodaethau hynny, nid yn unig gyda’r gweinyddiaethau datganoledig, ond gyda Llywodraeth y DU hefyd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Galwaf yn awr ar lefarwyr y pleidiau i ofyn eu cwestiynau i’r Ysgrifennydd Cabinet, a’r llefarydd cyntaf yr wythnos yma yw llefarydd Plaid Cymru, Simon Thomas.

I now call on the party spokespeople to question the Cabinet Secretary, and first this week is the Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi’n gwybod, efallai, bod Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr Cymru yn cynnal ymgyrch ar hyn o bryd i annog pawb i brynu o leiaf pum cynnyrch o Gymru. A fedrwch chi enwi'r pum cynnyrch diwethaf Cymreig y bu i chi eu prynu? A beth rydych chi’n ei wneud fel Gweinidog i ddiogelu bod cwsmeriaid yn gwybod bod eu cynnyrch nhw yn dod o Gymru?

Thank you, Presiding Officer. Cabinet Secretary, you may be aware that the National Farmers Union Cymru are currently conducting a campaign to encourage everyone to buy at least five items of produce from Wales. Can you name the last five items of Welsh produce that you bought, and what are you doing as Minister to ensure that customers know that their produce is from Wales?

I can. I was in committee this morning, and Simon will have heard me say this, but I was in Morrisons in Wrexham on Saturday, and, as you know, I visited Puffin Produce in Pembroke over the summer, where they have their very recognisable packaging. So, I bought leeks and new potatoes, and I also bought a cauliflower—that’s three. I bought some Welsh lamb. I’m trying to think of the fifth quick—maybe some scallops. [Laughter.]

Gallaf. Roeddwn yn y pwyllgor y bore yma, a bydd Simon wedi fy nghlywed yn dweud hyn, ond roeddwn yn Morrisons yn Wrecsam ddydd Sadwrn, ac fel y gwyddoch, ymwelais â Puffin Produce ym Mhenfro dros yr haf, lle mae ganddynt ddeunydd pacio sy’n hawdd iawn i’w adnabod. Felly, prynais gennin a thatws newydd, yn ogystal â blodfresych—dyna dri. Prynais gig oen Cymru. Rwy’n ceisio cofio’r pumed yn gyflym—ychydig o gregyn bylchog efallai. [Chwerthin.]

Halen Môn i’w roi ar ben y tatws fyddai’n gwneud y tro.

Halen Môn to season the potatoes—that would do, wouldn’t it?

The Member for Ynys Môn is correct actually.

Mae’r Aelod dros Ynys Môn yn gywir mewn gwirionedd.

Da iawn. Ac ychydig o seidr i olchi’r peth i lawr efallai.

Gan droi at y sefyllfa bresennol yr ydym ni ynddi, wrth gwrs, mae Llywodraeth San Steffan wedi dweud yn glir y bydd taliadau cymorth fferm a thaliadau amgylcheddol o dan y polisi amaethyddol cyffredin presennol yn parhau o’u safbwynt nhw tan y flwyddyn 2020. A fedrwch chi felly gadarnhau yn y Siambr heddiw ei bod hi’n bolisi gan Lywodraeth Cymru i wneud yn union yr un peth ac na fydd felly unrhyw newid i daliadau fferm sengl yng Nghymru na’r taliadau o dan y cynllun datblygu gwledig tan y flwyddyn 2020?

Excellent. And a little cider to wash it down perhaps.

Turning to the current situation that we face, the Westminster Government have stated clearly that single farm payments and environmental payments under the current common agricultural policy will continue from their point of view until 2020. Can you therefore confirm in the Chamber today that it is Welsh Government policy to do exactly the same thing and that there will be no change to single farm payments in Wales or to payments under the rural development programme until 2020?

Yes, well, as the Member is aware from committee this morning, we are having those discussions now. A great deal of work and activity has taken place over the summer with the farming sector, looking at what we will do post Brexit, and, clearly, the issues around subsidy are very important to our farming industry, and it’s very important that we support them. They are, basically, our food producers, and it’s really important for our food security that we do that.

Ie, wel, fel y mae’r Aelod yn gwybod o’r pwyllgor y bore yma, rydym yn cael y trafodaethau hynny yn awr. Mae llawer iawn o waith a gweithgaredd wedi digwydd dros yr haf gyda’r sector ffermio, yn edrych ar yr hyn y byddwn yn ei wneud ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn amlwg, mae’r materion sy’n ymwneud â chymhorthdal ​​yn bwysig iawn i’n diwydiant ffermio, ac mae’n bwysig iawn ein bod yn eu cefnogi. Hwy, yn y bôn, yw ein cynhyrchwyr bwyd, ac mae’n hynod o bwysig i ddiogelwch ein cyflenwad bwyd ein bod yn gwneud hynny.

I thank the Cabinet Secretary for that, but I didn’t hear a guarantee of the payments continuing until 2020. If she is just able to confirm that, it would be useful for everyone concerned, I think, because we can then discuss what comes afterwards, but at least we know what’s happening now.

The other issue I wanted to raise with her was that there was some confusion from the First Minister yesterday around access to the single market, which may be through a free trade arrangement, which can involve tariffs, or membership of the single market, which is something that comes, of course, with freedom of movement. Within freedom of movement, does she agree with me, and also the Wales Governance Centre, that migrant workers play an important part in the rural economy? The Wales Governance Centre says this:

‘Research on EU migrants to Wales shows no associated increase in unemployment of UK nationals in the sector, with migrants entering hard-to-fill vacancies’,

and, of course, seasonal vacancies. There are 34,000 non-UK born workers employed in this sector. So, what discussions have you had with the Westminster Government for the continuation of this important migrant workforce for Welsh agriculture, and food production as well of course, which is associated with it, and doesn’t this rather beg the question, as we are talking about potentially a visa-based system, or a points-based system, that, really, Wales needs a say, if not its own migration policy?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am hynny, ond ni chlywais sicrwydd y bydd y taliadau’n parhau hyd at 2020. Pe bai hi’n gallu cadarnhau hynny, byddai’n ddefnyddiol i bawb sy’n rhan o hyn, rwy’n credu, oherwydd gallwn drafod wedyn beth fydd yn digwydd ar ôl hynny, ond o leiaf rydym yn gwybod beth sy’n digwydd yn awr.

Y cwestiwn arall roeddwn am ei ofyn iddi oedd bod rhywfaint o ddryswch gan y Prif Weinidog ddoe ynghylch mynediad i’r farchnad sengl, a allai fod drwy drefniant masnach rydd, sy’n gallu cynnwys tariffau, neu aelodaeth o’r farchnad sengl, sy’n dod, wrth gwrs, gyda rhyddid i symud. O fewn y rhyddid i symud, a yw hi’n cytuno â mi, a Chanolfan Llywodraethiant Cymru hefyd, fod gweithwyr mudol yn chwarae rhan bwysig yn yr economi wledig? Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru yn dweud hyn:

Nid yw gwaith ymchwil ar ymfudwyr o’r Undeb Ewropeaidd i Gymru yn dangos unrhyw gynnydd cysylltiedig yn lefelau diweithdra dinasyddion y DU yn y sector, gyda mewnfudwyr yn gweithio mewn swyddi sy’n anodd eu llenwi,

ac wrth gwrs, swyddi gwag tymhorol. Mae 34,000 o weithwyr a aned y tu allan i’r DU yn cael eu cyflogi yn y sector hwn. Felly, pa drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth San Steffan ynglŷn â pharhad y gweithlu mudol pwysig hwn i amaethyddiaeth yng Nghymru, a chynhyrchiant bwyd hefyd wrth gwrs, sy’n gysylltiedig â hyn, ac onid yw’n amlwg, gan ein bod yn sôn am system sy’n seiliedig ar fisa o bosibl, neu system sy’n seiliedig ar bwyntiau, fod Cymru, o ddifrif, angen llais yn hyn, os nad ei pholisi mewnfudo ei hun?

Thank you. Sorry, I thought you said ‘beyond 2020’. Absolutely; we know we’re getting that money until 2020. We have that assurance, and, absolutely, that’s the case. In relation to your question regarding migrant workers, I think you’re absolutely right. Both the agricultural sector, and probably more so the food processing sector, relies on migrant workers, and they’re again part of our ongoing discussions as to how we take the sector forward post Brexit. But, clearly, it is a very important issue, and I know both the agricultural sector and the food sector are very concerned about how they are going to fill those very hard and difficult positions.

Diolch. Mae’n ddrwg gennyf, roeddwn yn meddwl eich bod wedi dweud ‘y tu hwnt i 2020’. Yn hollol; gwyddom ein bod yn cael yr arian hwnnw tan 2020. Mae gennym y sicrwydd hwnnw, ac yn bendant, dyna’r achos. Mewn perthynas â’ch cwestiwn ynglŷn â gweithwyr mudol, rwy’n credu eich bod yn hollol gywir. Mae’r sector amaethyddol, a’r sector prosesu bwyd i raddau mwy yn ôl pob tebyg, yn dibynnu ar weithwyr mudol, ac unwaith eto maent yn rhan o’n trafodaethau parhaus ynglŷn â dyfodol y sector ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ond, yn amlwg, mae’n fater pwysig iawn, a gwn fod y sector amaethyddol a’r sector bwyd yn bryderus iawn ynglŷn â sut y maent yn mynd i lenwi’r swyddi anodd a chaled hynny.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Paul Davies.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, following the EU referendum vote in June, you said that Brexit offered the chance for a made-in-Wales approach to farming. In light of that statement, what specific action has the Welsh Government taken over the summer to eradicate bovine TB in Wales?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn dilyn pleidlais refferendwm yr Undeb Ewropeaidd ym mis Mehefin, fe ddywedoch fod gadael yr Undeb Ewropeaidd yn cynnig cyfle i arfer dull a wnaed yng Nghymru mewn perthynas â ffermio. Yn sgil y datganiad hwnnw, pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu rhoi ar waith dros yr haf i ddileu TB buchol yng Nghymru?

As you know, we have our eradication scheme, and I’ve already said that we’re having a close look at that, and I’ll be making a statement in this Chamber next month.

Fel y gwyddoch, mae gennym ein cynllun dileu, ac rwyf eisoes wedi dweud ein bod yn edrych yn fanwl ar hwnnw, a byddaf yn gwneud datganiad yn y Siambr hon y mis nesaf.

Well, making a statement in the next few weeks isn’t good enough, Cabinet Secretary, because the Government’s own figures—your figures—show a 37 per cent increase in the number of cattle slaughtered in Wales in the 12 months to May this year, and, in my own county of Pembrokeshire, there was a staggering 61 per cent increase on the previous year. Now, it’s clear to me that this Welsh Government and successive Labour-led Welsh Governments just don’t do rural affairs, given their failure to address this devastating disease, which continues to blight our farmers. Therefore, will you now commit to pursuing a more comprehensive package for dealing with bovine TB that includes a holistic approach to dealing with this disease, and will you confirm that no option is off the table, including a possible managed badger cull, so that we can actually tackle the disease in cattle and in wildlife?

Wel, nid yw gwneud datganiad yn yr wythnosau nesaf yn ddigon da, Ysgrifennydd y Cabinet, gan fod ffigurau’r Llywodraeth ei hun—eich ffigurau chi—yn dangos cynnydd o 37 y cant yn nifer y gwartheg a laddwyd yng Nghymru yn ystod y 12 mis hyd at fis Mai eleni, ac yn fy sir fy hun, Sir Benfro, roedd cynnydd syfrdanol o 61 y cant ers y flwyddyn flaenorol. Nawr, mae’n amlwg i mi nad yw’r Llywodraeth hon na Llywodraethau Llafur olynol yn trafferthu gyda materion gwledig, o ystyried eu methiant i fynd i’r afael â’r clefyd dinistriol hwn, sy’n parhau i fod yn falltod i’n ffermwyr. Felly, a wnewch chi ymrwymo yn awr i fynd ar drywydd pecyn mwy cynhwysfawr ar gyfer ymdrin â TB buchol sy’n cynnwys dull cyfannol o ymdrin â’r clefyd hwn, ac a wnewch chi gadarnhau nad oes unrhyw opsiwn na fyddwch yn ei ystyried, gan gynnwys, o bosibl, rhaglen wedi’i rheoli ar gyfer difa moch daear, er mwyn i ni allu mynd i’r afael â’r clefyd mewn gwartheg a bywyd gwyllt?

What the Member also fails to mention is that we’ve seen a 16 per cent decrease in new herd incidents, and whilst I don’t want to see an increase in the number of cattle that are slaughtered, given the fact that we are testing so hard, I don’t think we can expect not to see an increase in the reactors. I’ve already said that I’m considering all options over the summer. I’ve said that many times since I came into post four months ago, and I will be making a statement next month.

Yr hyn nad yw’r Aelod yn ei ddweud hefyd yw ein bod wedi gweld gostyngiad o 16 y cant yn nifer yr achosion newydd mewn buchesi, ac er nad wyf am weld cynnydd yn nifer y gwartheg sy’n cael eu lladd, o ystyried y ffaith ein bod yn cynnal cymaint o brofion, nid wyf yn credu y gallwn ddisgwyl peidio â gweld cynnydd mewn gwartheg adweithiol. Rwyf eisoes wedi dweud fy mod yn ystyried pob opsiwn dros yr haf. Rwyf wedi dweud hynny droeon ers i mi ddechrau yn y swydd bedwar mis yn ôl, a byddaf yn gwneud datganiad y mis nesaf.

Cabinet Secretary, there are very real concerns for the future of the Welsh farming industry should this issue not be dealt with effectively and efficiently? There are concerns it will put Welsh farmers at even more of a disadvantage once we leave the European Union. So, how will you, as the Cabinet Secretary for rural affairs, guarantee that Welsh farmers will not be put at a disadvantage because of the Welsh Government’s failure so far to tackle this disease? And will you confirm for the industry today that bovine TB will be tackled in this Assembly, so that farmers can be confident that they actually won’t suffer weaker trade deals once we actually leave the European Union?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae yna bryderon go iawn am ddyfodol y diwydiant ffermio yng Nghymru os nad eir i’r afael â’r mater hwn yn effeithiol ac yn effeithlon. Mae pryderon y bydd yn rhoi ffermwyr Cymru o dan fwy o anfantais hyd yn oed ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, sut y byddwch chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig, yn gwarantu na fydd ffermwyr Cymru yn cael eu rhoi o dan anfantais oherwydd methiant Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â’r clefyd hwn hyd yn hyn? Ac a wnewch chi gadarnhau ar gyfer y diwydiant heddiw y bydd y Cynulliad hwn yn mynd i’r afael â TB buchol, fel y gall ffermwyr fod yn hyderus na fyddant yn dioddef cytundebau masnach gwannach ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd?

I think it is being dealt with in the manner to which you refer already, and has been for several years. The issue you raise around trade after we leave the EU, I think, is a very pertinent one and one that I’ve already discussed with the sector and will continue to discuss at both the ministerial level and with my officials also.

Rwy’n credu ei fod eisoes yn cael ei drin yn y modd a nodwch, ac wedi cael ei drin felly ers sawl blwyddyn. Mae’r mater a grybwyllwyd gennych ynglŷn â masnach ar ôl i ni adael yr UE, rwy’n credu, yn un perthnasol iawn ac yn un rwyf eisoes wedi ei drafod gyda’r sector a byddaf yn parhau i’w drafod ar lefel weinidogol a gyda fy swyddogion hefyd.

Of course, talk is one thing and action is another. We’ve seen lots of talk and no action. Actually, the position is even worse, I’m afraid, than that which Paul Davies pointed out because today the figures have been announced for the next month after May and they’re even worse. In the 12 months to June 2016, there were 9,476 cattle slaughtered in Wales—a 43 per cent increase on the same period in the 12 months to last year. So, what decisive action is going to be taken in this area? Each one of these cases is a tragedy for the farmers concerned and indeed, of course, for the animals that are slaughtered. So, this is something that I think is all too often neglected or indeed forgotten by people in the Labour Party. Just because farmers in general don’t vote Labour, they’ve got no time for them at all.

Wrth gwrs, mae siarad yn un peth a gweithredu’n beth arall. Rydym wedi gweld llawer o siarad a dim gweithredu. Mewn gwirionedd, mae’r sefyllfa hyd yn oed yn waeth, yn anffodus, na’r hyn a nododd Paul Davies oherwydd heddiw cyhoeddwyd y ffigurau ar gyfer y mis nesaf ar ôl mis Mai ac maent yn waeth hyd yn oed. Yn y 12 mis hyd at fis Mehefin 2016, cafodd 9,476 o wartheg eu lladd yng Nghymru—cynnydd o 43 y cant ers yr un cyfnod yn y 12 mis hyd at y llynedd. Felly, pa gamau pendant fydd yn cael eu rhoi ar waith yn y maes hwn? Mae pob un o’r achosion hyn yn drasiedi i’r ffermwyr dan sylw ac yn wir, wrth gwrs, i’r anifeiliaid sy’n cael eu lladd. Felly, rwy’n credu bod hwn yn fater sydd, yn rhy aml, yn cael ei esgeuluso neu ei anghofio’n wir gan bobl yn y Blaid Lafur. Am nad yw ffermwyr yn gyffredinol yn pleidleisio dros Lafur, nid oes ganddynt unrhyw ddiddordeb ynddynt o gwbl.

Clearly, the Member for Mid and West Wales wasn’t listening to my answers to Paul Davies. I don’t agree with you that there’s been no action. Again, you just quote the 43 per cent, but you fail to mention the 16 per cent decrease in new herd instances also.

Yn amlwg, nid oedd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru yn gwrando ar fy atebion i Paul Davies. Nid wyf yn cytuno â chi nad oes gweithredu wedi bod o gwbl. Unwaith eto, rydych yn dyfynnu’r 43 y cant, ond nid ydych yn sôn am y gostyngiad o 16 y cant yn nifer yr achosion newydd mewn buchesi hefyd.

At 740 new herds, in numerical terms, that’s 740 new sets of tragedy and I don’t regard that as in any way acceptable. As regards the Brexit negotiations that are going on, does the Cabinet Secretary not understand that this could be absolutely fatal in these negotiations for the interests of Welsh farmers? Because we all remember what happened with BSE, that even long after BSE ceased to be a problem, the French wouldn’t allow British beef to go into France and I can easily see how, in the course of these negotiations, the situation on TB in cattle in Wales in particular could become a major block on the capacity of the British Government to negotiate tariff-free access for Welsh farming products.

Ar 740 o achosion newydd mewn buchesi, o ran niferoedd, mae’n 740 set newydd o drasiedi ac nid wyf yn ystyried hynny’n dderbyniol mewn unrhyw fodd. O ran y trafodaethau sy’n digwydd ar hyn o bryd mewn perthynas â gadael yr Undeb Ewropeaidd, onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn deall y gallai hyn fod yn gwbl angheuol yn y trafodaethau hyn i fuddiannau ffermwyr Cymru? Oherwydd rydym i gyd yn cofio beth ddigwyddodd gyda BSE, ac ymhell ar ôl i BSE beidio â bod yn broblem hyd yn oed, nid oedd y Ffrancwyr yn caniatáu i gig eidion Prydain fynd i Ffrainc a gallaf yn hawdd weld, yn ystod y trafodaethau hyn, sut y gallai’r sefyllfa mewn perthynas â TB mewn gwartheg yng Nghymru yn arbennig fod yn rwystr mawr i allu Llywodraeth Prydain i drafod mynediad di-dariff i gynnyrch ffermio o Gymru.

I think it’s a great shame that we’re having to have post-Brexit negotiations at all, to be perfectly honest with you. You heard my answer to Paul Davies. I do understand concerns about that and I will continue to have those discussions. It’s very early days in the post-Brexit discussions, as you are aware.

Rwy’n credu ei bod yn drueni mawr ein bod yn gorfod cael trafodaethau gadael yr UE o gwbl, i fod yn berffaith onest gyda chi. Clywsoch fy ateb i Paul Davies. Rwy’n deall y pryderon ynglŷn â hynny a byddaf yn parhau i gael y trafodaethau hynny. Mae’n ddyddiau cynnar iawn yn y trafodaethau ar adael yr UE, fel y gwyddoch.

I’m well aware, of course, that that Cabinet Secretary was on the losing side of the argument with the Welsh people over whether it was a good thing for Wales to remain in the EU. It was notable that the biggest pro-Brexit votes were in seats that Labour has traditionally regarded as their strongest heartland seats, which shows you how out of touch with their own traditional supporters the modern Labour Party is.

But, on another issue that is also of great interest to Welsh farmers, the nitrate-vulnerable zones, we were told that there was to be a consultation exercise on this. Can the Cabinet Secretary tell me when that is going to start, if it is going to start? Does she understand that this also could mean a massive increase in costs for farmers at a time when farming incomes have been plummeting?

Rwy’n ymwybodol iawn, wrth gwrs, fod Ysgrifennydd y Cabinet ar ochr aflwyddiannus y ddadl â phobl Cymru ar ba un a oedd yn beth da i Gymru aros yn yr UE. Roedd yn drawiadol fod y niferoedd mwyaf o bleidleisiau o blaid gadael yr UE mewn seddi y mae Llafur wedi eu hystyried yn draddodiadol yn seddi cryfaf eu cadarnleoedd, sy’n dangos cyn lleied o gysylltiad sydd gan y Blaid Lafur fodern â’u cefnogwyr traddodiadol eu hunain.

Ond ar fater arall sydd hefyd o ddiddordeb mawr i ffermwyr Cymru, y parthau perygl nitradau: dywedwyd wrthym y byddai ymgynghoriad yn cael ei gynnal ar hyn. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf pa bryd y bydd yn dechrau, os yw’n mynd i ddechrau o gwbl? A yw hi’n deall y gallai hyn hefyd olygu cynnydd enfawr yn y costau i ffermwyr ar adeg pan fo incymau ffermio wedi bod yn plymio?

We will be consulting later this month.

Byddwn yn ymgynghori yn nes ymlaen y mis hwn.

Nodyn Cyngor Technegol 1

Technical Advice Note 1

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effeithiolrwydd TAN1? OAQ(5)0024(ERA)

3. Will the Minister make a statement on the effectiveness of TAN1? OAQ(5)0024(ERA)

The revised technical advice note 1 provides a consistent methodology for local planning authorities to annually assess their housing land supply based on the housing requirement figures set out in their local development plans.

Mae’r nodyn cyngor technegol 1 diwygiedig yn darparu methodoleg gyson i awdurdodau cynllunio lleol asesu’r cyflenwad o dir sydd ar gael ar gyfer tai yn flynyddol yn seiliedig ar ffigurau gofynion tai a nodwyd yn eu cynlluniau datblygu lleol.

Diolch, Cabinet Secretary. The knock-on effects, of course, of the changes to the housing land availability calculation under the revised TAN 1 are now starting to come into play for residents in Conwy and in all authorities across Wales. In response to the TAN 1 consultation, local planning authorities generally disagreed with the sole use of the residual methodology for calculating housing land supply—a method that, according to the Welsh Local Government Association, lacks a degree of realism and can be distorted by build rates to produce unrealistic and unachievable results, whilst at the same time seeing the loss of many of our greenfield sites. Given such a position, Cabinet Secretary, will you look at this in the forthcoming October review of the local development plan for local authorities across Wales and actually put some more common sense into the process? Because, believe me, the sites that are coming forward now in Conwy will be devastating and there’ll be huge losses to our greenfield sites.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, mae effeithiau canlyniadol y newidiadau i’r cyfrifiad argaeledd tir ar gyfer tai o dan y TAN1 diwygiedig bellach yn dechrau dod yn amlwg i breswylwyr yng Nghonwy ac ym mhob awdurdod ledled Cymru. Mewn ymateb i’r ymgynghoriad ar TAN 1, roedd awdurdodau cynllunio lleol yn gyffredinol yn anghytuno â defnyddio’r fethodoleg weddilliol yn unig ar gyfer cyfrifo’r cyflenwad o dir sydd ar gael ar gyfer tai—dull sydd, yn ôl Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn brin o realaeth ac yn agored i gael ei wyrdroi gan gyfraddau adeiladu i gynhyrchu canlyniadau afrealistig ac anghyraeddadwy, ac sy’n arwain at golli llawer o’n safleoedd maes glas ar yr un pryd. O ystyried sefyllfa o’r fath, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi edrych ar hyn yn yr adolygiad o’r cynllun datblygu lleol i awdurdodau lleol ledled Cymru sy’n dod ym mis Hydref a chynnwys mwy o synnwyr cyffredin yn y broses mewn gwirionedd? Oherwydd, credwch fi, bydd y safleoedd sy’n cael eu cyflwyno yn awr yng Nghonwy yn ddinistriol a bydd colledion enfawr i’n safleoedd maes glas.

I think the reason for having the revision of TAN 1, you’ve just absolutely said. I think that because sites weren’t coming forward, that was why the technical advice note was revised and I think it’s taken the cover off what was taking place before. So, I think it is bedding in now. It has set out a methodology for carrying out the review. That can be applied consistently across Wales, and I think that does provide local authorities with a key indicator for monitoring the delivery of housing to meet the requirements that are set out in their LDP.

Rwy’n credu eich bod newydd ddweud yn union pam y dylid cael yr adolygiad o TAN 1. Rwy’n credu bod y nodyn cyngor technegol wedi cael ei ddiwygio am nad oedd safleoedd yn dod ar gael ac rwy’n credu ei fod wedi datgelu’r hyn a oedd yn digwydd o’r blaen. Felly, rwy’n credu ei fod yn ymwreiddio yn awr. Mae wedi gosod methodoleg ar gyfer cynnal yr adolygiad. Gellir cymhwyso honno’n gyson ledled Cymru, ac rwy’n credu bod hynny’n rhoi dangosydd allweddol i awdurdodau lleol ar gyfer monitro’r ddarpariaeth dai i ddiwallu’r gofynion a nodir yn eu Cynllun Datblygu Lleol.

Mae angen cynyddu’r cyflenwad tai yng Nghymru, wrth gwrs, ond mae angen i’r tai hynny fod y math iawn o dai, ac mae angen iddyn nhw fod yn y llefydd iawn er mwyn diwallu gwir anghenion pobl Cymru. Yn eich datganiad chi ar y Ddeddf gynllunio yng Ngorffennaf eleni, gwnaethoch chi ddweud:

‘Dylai Awdurdodau Cynllunio Lleol roi blaenoriaeth uchel i baratoi Cynlluniau Datblygu Strategol yn yr ardaloedd hynny lle mae rownd gyntaf y Cynlluniau Datblygu Lleol wedi’u cwblhau a lle ceir meysydd a fyddai’n elwa o gael eu hystyried dros ardal ehangach nag ardal un Awdurdod.’

A ydw i’n darllen i mewn i hynny, felly, eich bod chi rŵan yn gweld bod angen adfer cydbwysedd yn y system gynllunio leol, lle yn aml mae’r tafluniadau poblogaeth wedi cael eu chwyddo allan o bob rheswm ac wedi arwain at ddatblygiadau niweidiol, i ddechrau yn ein cymunedau dinesig ni oherwydd gormodedd o safleoedd tir glas yn gorfod cael eu defnyddio ac, yn ail, yn y cymunedau Cymraeg, lle mae bygythiad i’r cydbwysedd ieithyddol?

There is a need to increase the housing supply in Wales, of course, but those houses have to be the right type of houses and they have to be in the right location in order to meet the true needs of the people of Wales. In your statement on the planning Act in July of this year, you stated that

‘The preparation of Strategic Development Plans should be given high priority by Local Planning Authorities in areas which have completed the first round of Local Development Plans and have issues which would benefit from being considered over a wider geographic area than a single Authority.’

Do I read into that, therefore, that you now see the need for the balance to be restored in the local planning system, where population projections have often been swollen out of all proportion and have led to harmful developments, first of all in our urban areas because too much greenfield land is having to be used and, secondly, in Welsh-speaking communities, where there’s a threat to the language balance?

Thank you. The strategic development plans came from the planning Act, as you said, and it was to try and get local authorities to work much more closely cross border. Unfortunately, at the current time, there doesn’t seem to be much discussion between local authorities, apart from the 10 south-east Wales local authorities in relation to the city deal—I think that’s part of their discussion around it. So, I have asked my officials to have discussions with local authorities to see what more we can do to encourage discussions regarding SDPs.

Diolch. Daeth y cynlluniau datblygu strategol o’r Ddeddf gynllunio, fel y dywedoch, er mwyn ceisio annog awdurdodau lleol i weithio’n llawer agosach yn drawsffiniol. Yn anffodus, ar hyn o bryd, nid yw’n ymddangos bod llawer o drafod rhwng awdurdodau lleol, ar wahân i’r 10 awdurdod lleol yn ne-ddwyrain Cymru mewn perthynas â’r cytundeb dinas—rwy’n credu bod hynny’n rhan o’u trafodaeth yn ei gylch. Felly, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gael trafodaethau gydag awdurdodau lleol i weld beth arall y gallwn ei wneud i annog trafodaethau ynglŷn â chynlluniau datblygu strategol.

The local development plan provides residents with a framework within which to challenge planning applications and have a say in what happens in their area. Without the LDP, residents are disadvantaged and developers have the potential to ride roughshod over local authorities and residents. What measures does the Welsh Government have in place to ensure that each local authority has an LDP in place?

Mae’r cynllun datblygu lleol yn rhoi fframwaith i drigolion ar gyfer herio ceisiadau cynllunio a chael llais yn yr hyn sy’n digwydd yn eu hardal. Heb y cynllun datblygu lleol, mae trigolion o dan anfantais ac mae’n rhoi cyfle i ddatblygwyr anwybyddu barn awdurdodau lleol a thrigolion. Pa fesurau sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan bob awdurdod lleol gynllun datblygu lleol ar waith?

It’s very important that LDPs are in place. My officials monitor this very carefully. We have just a handful, now, of local authorities who haven’t got them in, and we monitor that to ensure that they come in within the timeline. What an adopted plan means is that local authorities and communities can then positively steer and influence the future to their benefit, rather than being dictated to by others, as you said.

Mae’n bwysig iawn fod cynlluniau datblygu lleol ar waith. Mae fy swyddogion yn monitro hyn yn ofalus iawn. Llond llaw yn unig, bellach, o awdurdodau lleol sydd heb gyflwyno cynllun, ac rydym yn monitro hynny i sicrhau eu bod yn cael eu cyflwyno o fewn yr amserlen. Yr hyn y mae cynllun mabwysiedig yn ei olygu yw y gall awdurdodau lleol a chymunedau lywio a dylanwadu’n gadarnhaol ar y dyfodol er eu budd eu hunain, yn hytrach na bod eraill yn dweud wrthynt beth i wneud, fel y dywedoch.

Pysgota am Gregyn Bylchog ym Mae Ceredigion

Scallop Fishing in Cardigan Bay

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bysgota am gregyn bylchog ym Mae Ceredigion? OAQ(5)0029(ERA)[W]

4. Will the Minister make a statement on scallop fishing in Cardigan Bay? OAQ(5)0029(ERA) [W]

Thank you. The recent scallop fishery consultation saw a significant level of responses. My officials have analysed all of the responses together with the latest scientific evidence. I am currently considering advice and will issue a written statement once I have made a decision on the proposed fishery in Cardigan bay.

Diolch. Cafwyd lefel sylweddol o ymatebion i’r ymgynghoriad diweddar ar bysgodfeydd cregyn bylchog. Mae fy swyddogion wedi dadansoddi’r holl ymatebion ynghyd â’r dystiolaeth wyddonol ddiweddaraf. Ar hyn o bryd rwy’n ystyried cyngor a byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar ôl i mi wneud penderfyniad ynglŷn â’r bysgodfa arfaethedig ym mae Ceredigion.

Diolch. Mae llawer o bobl yn aros am y penderfyniad yma ar ddwy ochr y ddadl, fel petai. A gaf i ei roi ar gofnod fy mod i wedi cwrdd â deisebwyr, er bod ambell un yn meddwl nad ydw i, ond nid ydych chi, fel Gweinidog, wedi eu cwrdd â nhw? Rwy’n meddwl bod hynny’n wir. A ydych yn barod nawr, gan fod yr ymgynghoriad drosodd, i gwrdd â deisebwyr sydd am wahardd pysgota am gregyn bylchog ym mae Ceredigion i weld beth yw eu dadleuon nhw? A ydych yn meddwl bod y broblem sydd gennym ni yn fan hyn o ateb cwestiynau dyrys yn fan hyn yn deillio o’r ffaith nad oes gan y Llywodraeth eto gynllun morol cenedlaethol, ac felly nid oes gennym yr arfau eto i fynd i’r afael â’r problemau sy’n codi pan fydd pobl yn anghytuno ar y ffordd orau o gynnal cynefin a physgota hefyd?

Thank you. Many people are awaiting this decision on both sides of the argument, as it were. May I just place on record that I have met with petitioners, although some people think that I haven’t, but that you, as Minister, haven’t met with those petitioners? I think that is the case. Are you now willing, now that the consultation is over, to meet those petitioners who want a ban on scallop fishing in Cardigan bay, to see what their arguments are? Do you think that the problem that we have here in finding solutions to complex issues stems from the fact that the Government doesn’t yet have a national marine plan and, therefore, we don’t yet have the tools to tackle the problems that emerge when people disagree on the best way to maintain habitats and maintain fishing too?

I was asked literally by tens and tens of people to meet to discuss this and, as you are aware, my diary just wouldn’t allow it. I’d be very happy to meet with you if you wanted to come along and bring some of the concerns forward, because it just was not possible to meet with everybody. However, we have taken each one of the responses into consideration. It is a very complex issue, and I’m very keen to have a marine plan. I’ve already met this week with officials, and you will be aware that it’s currently being drafted. The result of the European referendum has caused a bit of a hiatus in bringing forward the marine plan, but I do hope to consult on the draft plan probably in the middle of next year.

Mae degau ar ddegau o bobl, yn llythrennol, wedi gofyn i mi am gyfarfod i drafod hyn ac fel y gwyddoch, nid oedd fy nyddiadur yn caniatáu hynny. Byddwn yn hapus iawn i gyfarfod â chi os ydych am gyflwyno rhai o’r pryderon, oherwydd nid oedd yn bosibl cyfarfod â phawb. Fodd bynnag, rydym wedi ystyried pob un o’r ymatebion. Mae’n fater cymhleth iawn, ac rwy’n awyddus iawn i gael cynllun morol. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â swyddogion yr wythnos hon, ac fe fyddwch yn ymwybodol ei fod yn cael ei ddrafftio ar hyn o bryd. Mae canlyniad y refferendwm Ewropeaidd wedi creu ychydig o fwlch o ran cyflwyno’r cynllun morol, ond rwy’n gobeithio ymgynghori ar y cynllun drafft tua chanol y flwyddyn nesaf yn ôl pob tebyg.

Cabinet Secretary, in June, I was honoured to be appointed Wales Environment Link’s species champion for the bottle-nosed dolphin. On Friday, weather permitting—who knows—I will visit Cardigan bay’s special area of conservation. You will know that that bay is home to semi-resident populations and it’s a particularly important nursery ground for females and their calves. So, my question to you before my visit on Friday is: what message can I send back to the people who are concerned about protecting both the iconic species and that special area of conservation, that should the Government decide to allow scallop fishing further within that special area of conservation we won’t return to the damage that was clearly evident in 2010 that actually reduced scallop fishing within that area?

Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Mehefin, cefais yr anrhydedd o gael fy mhenodi yn hyrwyddwr rhywogaeth y dolffin trwynbwl gan Cyswllt Amgylchedd Cymru. Ddydd Gwener, os yw’r tywydd yn caniatáu—pwy a ŵyr—byddaf yn ymweld ag ardal gadwraeth arbennig bae Aberteifi. Fe fyddwch yn gwybod fod y bae yn gartref i boblogaethau lled-breswyl ac mae’n ardal fagu arbennig o bwysig i ddolffiniaid benywaidd a’u lloi. Felly, fy nghwestiwn i chi cyn fy ymweliad ddydd Gwener yw: pa neges a gaf ei rhoi i’r bobl sy’n pryderu ynglŷn â gwarchod y rhywogaeth eiconig a’r ardal gadwraeth arbennig i’w sicrhau, pe bai’r Llywodraeth yn penderfynu caniatáu pysgota am gregyn bylchog ymhellach i mewn i’r ardal gadwraeth arbennig honno, na fyddwn yn dychwelyd at y difrod a oedd yn amlwg yn 2010 ac a arweiniodd at leihau pysgota am gregyn bylchog yn yr ardal honno mewn gwirionedd?

Well, I wasn’t offered the blue-nosed dolphin. I’m looking at my colleague, Lee Waters, just in case: he was the hedgehog. But, I think the point you raise is a very important one and it’s about getting that balance and I am aware there were difficulties back in 2009-10 with scallop fishing. I think the message you can take back is that we are considering all responses and we want to get that balance right. It’s not just about one species: it’s about all our species.

Wel, ni chefais gynnig y dolffin trwynbwl. Rwy’n edrych ar fy nghyd-Aelod, Lee Waters, rhag ofn: y draenog oedd ef. Ond rwy’n credu bod y pwynt rydych yn ei wneud yn un pwysig iawn ac mae’n ymwneud â chael y cydbwysedd hwnnw, ac rwy’n ymwybodol bod anawsterau wedi bod yn ôl yn 2009-10 mewn perthynas â physgota am gregyn bylchog. Rwy’n credu mai’r neges y gallwch ei rhoi yw ein bod yn ystyried pob ymateb ac rydym am gael y cydbwysedd yn iawn. Nid yw hyn yn ymwneud ag un rhywogaeth yn unig: mae’n ymwneud â phob un o’n rhywogaethau.

Cabinet Secretary, as part of the consultation there was some discussion about the establishment of a management advisory board to assist the Welsh Government in the oversight of the fishery. Can you, therefore, confirm that it is still the Welsh Government’s intention to create this board and, if so, can you confirm and update Members on where we are in terms of its development, if that is the case?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel rhan o’r ymgynghoriad cafwyd peth trafod ar sefydlu bwrdd cynghori ar reolaeth i gynorthwyo Llywodraeth Cymru i oruchwylio’r bysgodfa. A allwch gadarnhau felly fod Llywodraeth Cymru yn dal i fwriadu creu’r bwrdd hwn ac os felly, a allwch gadarnhau a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau am y sefyllfa o ran ei ddatblygiad, os yw hynny’n wir?

As I say, I will be issuing a written statement and that detail will be within the statement.

Fel rwy’n dweud, byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig a bydd y manylion hynny yn y datganiad.

Effeithiau Negyddol Datblygiadau Busnes

The Negative Effects of Business Developments

5. Pa gamau y gall y Gweinidog eu cymryd i liniaru unrhyw effeithiau negyddol canlyniadol ar yr amgylchedd a gaiff eu hachosi gan ddatblygiadau busnes? OAQ(5)0020(ERA)

5. What steps is the Minister able to take in order to mitigate any consequential negative effects on the environment caused by business developments? OAQ(5)0020(ERA)

Our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016 enable Wales’s resources to be managed in a more proactive, sustainable and joined-up way. Our statutory climate change targets and carbon budgeting help provide certainty and clarity for investment and business. This legislation gives us one of the most progressive and comprehensive statutory frameworks in the world.

Mae ein Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn ein galluogi i reoli adnoddau Cymru mewn ffordd fwy rhagweithiol, cynaliadwy a chydgysylltiedig. Mae ein targedau statudol ar newid hinsawdd a chyllidebu carbon yn helpu i ddarparu sicrwydd ac eglurder ar gyfer buddsoddi a busnes. Mae’r ddeddfwriaeth hon yn rhoi i ni un o’r fframweithiau statudol mwyaf blaengar a chynhwysfawr yn y byd.

Thank you, Cabinet Secretary. I’m sure, like me, you are a great supporter of rural businesses. However, there is a lot of tension between some of the very large rural businesses, a number of which I have written to you about in the past, and the impact they have and, indeed, I would go so far as to say, the blight effect that they have on local residents in the areas that they are next to. I’ve raised these as matters with both local authorities and with Natural Resources Wales to ensure that these rural businesses actually behave within the law, within the guidance, and try to mitigate the effect of their business upon their communities. Both Natural Resources Wales and the local councils have come back to me again and again and again and said they do not have the statutory powers to take such actions. Cabinet Secretary, I wonder if you would please review what statutory powers these organisations have so that they are able to undertake comprehensive and fair enforcement, not to stifle business, because none of us want to see that, but to ensure that the tension between a business and the local community that it operates in is fair and equal for all.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n siŵr, fel fi, eich bod yn cefnogi busnesau gwledig yn frwd. Fodd bynnag, mae llawer o densiwn rhwng rhai o’r busnesau gwledig mawr iawn—ysgrifennais atoch am nifer ohonynt yn y gorffennol—a’r effaith y maent yn ei chael, ac yn wir, byddwn yn mynd mor bell â dweud, yr effaith andwyol y maent yn ei chael ar drigolion lleol yn yr ardaloedd cyfagos. Rwyf wedi crybwyll y materion hyn wrth awdurdodau lleol yn ogystal â Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod y busnesau gwledig hyn yn cydymffurfio â’r gyfraith, yn dilyn y canllawiau, ac yn ceisio lliniaru effaith eu busnesau ar eu cymunedau. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru a’r cynghorau lleol wedi dod yn ôl ataf dro ar ôl tro yn dweud nad oes ganddynt y pwerau statudol i gymryd camau o’r fath. Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a wnewch chi adolygu pa bwerau statudol sydd gan y sefydliadau hyn fel eu bod yn gallu cyflawni gorfodaeth gynhwysfawr a theg, nid er mwyn llyffetheirio busnesau, oherwydd nid oes yr un ohonom am weld hynny, ond er mwyn sicrhau bod y tensiwn rhwng busnes a’r gymuned leol y mae’n gweithredu ynddi yn deg ac yn gyfartal i bawb.

Yes, I absolutely agree with you. It is really important that they have those powers. I’ll certainly look into Natural Resources Wales to make sure that they have those powers. I am aware that you have written to me on several occasions about businesses in your own constituencies and I know we have corresponded. But, I’ll be certainly very happy to look because it’s really important, for instance, that environmental impact assessment regulations—. They require projects to have very—. You know, the ones that are very likely to have significant impact on the environment, they have to be subject to consent before they can proceed, so it’s really important that this is going ahead.

Ie, rwy’n cytuno’n llwyr â chi. Mae’n bwysig iawn fod ganddynt y pwerau hynny. Byddaf yn sicr yn edrych ar Cyfoeth Naturiol Cymru i wneud yn siŵr fod ganddynt y pwerau hynny. Rwy’n ymwybodol eich bod wedi ysgrifennu ataf droeon am fusnesau yn eich etholaethau eich hun ac rwy’n gwybod ein bod wedi gohebu. Ond byddaf yn sicr yn hapus iawn i edrych ar hynny gan ei bod yn bwysig iawn, er enghraifft, fod rheoliadau asesu effeithiau amgylcheddol—. Maent yn ei gwneud yn ofynnol i brosiectau gael—. Wyddoch chi, y rhai sy’n debygol iawn o gael effaith sylweddol ar yr amgylchedd, mae’n rhaid iddynt fod yn ddarostyngedig i gydsyniad cyn y gallant fwrw ymlaen, felly mae’n bwysig iawn fod hyn yn digwydd.

Ysgrifennydd, rydw i wedi cael nifer o bobl yn dod ataf i yn ardal Aberafan sydd yn poeni ynghylch lleoliad tyrbinau morlyn bae Abertawe oherwydd y ffaith eu bod nhw’n credu y bydd yn effeithio ar y llif i mewn i’r môr a hefyd, wedyn, sut y bydd hynny’n effeithio ar eu gallu nhw i fod yn rhan o’r broses y maen nhw’n ei mwynhau yn yr ardal honno. A ydych chi wedi cael cyfle i edrych ar y cwyn hwnnw yn benodol ac wedi gallu trafod hynny gyda nhw er mwyn sicrhau na fyddai hynny’n digwydd pe bai’r morlyn yn mynd yn ei flaen?

Cabinet Secretary, I’ve had a number of people approaching me in the Aberavon area who are concerned about the location of the turbines in the Swansea bay development because they are concerned that it will impact the flow of water into the sea and how that will impact their ability to be part of the processes that they enjoy in that area. Have you had an opportunity to look at that issue of the tidal lagoon and have you been able to discuss that with them to ensure that that wouldn’t happen if the tidal lagoon development were to go ahead?

I had my first meeting this week in relation to to the Swansea bay tidal lagoon, but I didn’t look in depth at the point you raise. But I’m very happy to write to you—to do so and to write you.

Cefais fy nghyfarfod cyntaf yr wythnos hon mewn perthynas â morlyn llanw bae Abertawe, ond ni edrychais yn fanwl ar y pwynt rydych yn ei grybwyll. Ond rwy’n hapus iawn i ysgrifennu atoch—i wneud hynny ac i ysgrifennu atoch.

Amaethyddiaeth Fanwl

Precision Agriculture

6. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn perthynas ag amaethyddiaeth fanwl? OAQ(5)0030(ERA)

6. What work is the Welsh Government undertaking in relation to precision agriculture? OAQ(5)0030(ERA)

Thank you. Precision agriculture is one of the many modern farming practices that make production more efficient. The Welsh Government supports this through Farming Connect. Examples include toward precision farming in ruminant livestock, run at Aberystwyth University Gogerddan farm, and variable-rate fertiliser use in grassland, at Troed y Rhiw farm in Aberaeron.

Diolch. Mae amaethyddiaeth fanwl yn un o nifer o arferion ffermio modern sy’n gwneud cynhyrchu’n fwy effeithlon. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi hyn drwy Cyswllt Ffermio. Mae enghreifftiau’n cynnwys ffermio manwl ar gyfer da byw sy’n cnoi cil, a wneir ar fferm Gogerddan Prifysgol Aberystwyth, a’r defnydd o wrtaith cyfradd newidiol mewn glaswelltir, ar fferm Troed y Rhiw yn Aberaeron.

Thank you, Minister. Some estimates suggest that farm production could increase by as much as 30 per cent through the use of big data and analytics. Leading thinkers in innovation are identifying precision agriculture as the most important development in modern farming, encouraging the efficient use of scarce resources and minimising the use of harmful chemicals. I’d urge the Minister to be bold in this area in encouraging a new industry to Wales. Would the Minister convene a roundtable of experts to make sure that we are doing all we can to be at the forefront of this important innovation?

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae rhai amcangyfrifon yn awgrymu y gallai cynhyrchiant fferm gynyddu cymaint â 30 y cant drwy ddefnyddio data mawr a dadansoddeg. Mae meddylwyr blaenllaw ym maes arloesedd yn dweud mai amaethyddiaeth fanwl yw’r datblygiad pwysicaf yn y byd ffermio modern, gan annog defnydd effeithlon o adnoddau prin a lleihau’r defnydd o gemegau niweidiol. Byddwn yn annog y Gweinidog i fod yn feiddgar yn y maes hwn ac annog diwydiant newydd i Gymru. A wnaiff y Gweinidog gasglu bwrdd o arbenigwyr at ei gilydd i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth a allwn i fod ar y blaen yn y maes arloesedd pwysig hwn?

I think there is probably quite a bit of work going on in the background, so I’d certainly consider doing that, but you are quite right, it uses satellite precision data, remote sensing devices, proximal data-gathering technology, and it does enable people to make decisions in a different way. I think you’re right; we need to optimise the returns on the inputs, so I’ll certainly consider that.

Rwy’n credu bod cryn dipyn o waith yn digwydd yn y cefndir yn ôl pob tebyg, felly byddwn yn bendant yn ystyried gwneud hynny, ond rydych yn llygad eich lle, mae’n defnyddio data lloeren manwl, dyfeisiau synhwyro o bell, technoleg casglu data procsimol, ac mae’n galluogi pobl i wneud penderfyniadau mewn ffordd wahanol. Rwy’n credu eich bod yn gywir; mae angen i ni wneud y gorau o’r adenillion ar y mewnbwn, felly byddaf yn sicr yn ystyried hynny.

Minister, I’m very pleased to hear that you’re paying attention to this very important field, but what work are you specifically doing, or your officials doing, to engage with the education sectors—not just higher education, but also the further education sector—in maximising the potential benefits that precision agriculture can bring to the yields, particularly in terms of crops, across Wales in the future? I know that there’s a great deal of interest in Coleg Llysfasi in my own constituency in this emerging field of agriculture, and I just wonder what work, specifically, you might be doing with them.

Weinidog, rwy’n falch iawn o glywed eich bod yn rhoi sylw i’r maes pwysig hwn, ond pa waith rydych chi’n ei wneud yn benodol, neu y mae eich swyddogion yn ei wneud, i ymgysylltu â’r sectorau addysg—nid addysg uwch yn unig, ond y sector addysg bellach hefyd—i wneud y gorau o’r manteision posibl y gall amaethyddiaeth fanwl eu cynnig i faint y cynnyrch, yn enwedig o ran cnydau, ar draws Cymru yn y dyfodol? Gwn fod llawer iawn o ddiddordeb yn y maes amaethyddol newydd hwn yng Ngholeg Llysfasi yn fy etholaeth fy hun, ac yn meddwl tybed pa waith, yn benodol, y gallech chi fod yn ei wneud gyda hwy.

I haven’t done any specific work with the FE sector. I’m aware the example I gave you was with the HE sector, and we’re doing quite a lot across several universities. But I’ll certainly look into it and write to the Member.

Nid wyf wedi gwneud unrhyw waith penodol gyda’r sector addysg bellach. Rwy’n ymwybodol fod yr enghraifft a roddais i chi yn sôn am y sector addysg uwch, ac rydym yn gwneud cryn dipyn mewn nifer o brifysgolion. Ond byddaf yn sicr yn edrych ar hynny ac yn ysgrifennu at yr Aelod.

Yr Amgylchedd yng Nghanol Ardaloedd Trefol

The Environment in Inner Urban Areas

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru i wella'r amgylchedd yng nghanol ardaloedd trefol yng Nghymru? OAQ(5)0026(ERA)

7. Will the Minister make a statement on Welsh Government policy to improve the environment in inner urban areas in Wales? OAQ(5)0026(ERA)

Thank you. Our policy is to deliver programmes that bring together local people, groups, businesses and organisations to deliver services to improve where they live or work. Empowering people to protect their own surroundings helps us tackle environmental inequality. I also issued a written statement yesterday on the launch of a 12-week consultation on how Wales can do better in the management of air and noise pollution.

Diolch. Ein polisi yw cyflwyno rhaglenni sy’n dod â phobl, grwpiau, busnesau a sefydliadau lleol at ei gilydd i ddarparu gwasanaethau i wella’r mannau lle maent yn byw neu’n gweithio. Mae galluogi pobl i ddiogelu eu hamgylchedd eu hunain yn ein helpu i drechu anghydraddoldeb amgylcheddol. Ar ben hynny, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ddoe ar lansio ymgynghoriad 12 wythnos ar sut y gall Cymru wneud yn well mewn perthynas â rheoli llygredd aer a sŵn.

Thank you for that, Cabinet Secretary. I believe the doorstep environment, as it’s termed, matters very much to very many people in Wales, given the number of people who live in those particular environments. I believe that if they feel positive about their environment and view it as a quality environment then they are far more likely to feel interested and engaged in the environment in general, and that translates to good recycling performance, for example. So, I wonder if you could tell the Chamber, Cabinet Secretary, how the work of Cynefin, for example, which I think did a lot of good work in terms of those doorstep environments, will be built upon as we go forward, given that that particular scheme no longer exists?

Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n credu bod yr amgylchedd ar garreg y drws, fel y’i gelwir, o bwys mawr iawn i lawer o bobl yng Nghymru, o ystyried nifer y bobl sy’n byw yn yr amgylcheddau penodol hynny. Os ydynt yn teimlo’n gadarnhaol ynglŷn â’u hamgylchedd ac yn ei ystyried yn amgylchedd o ansawdd, rwy’n credu eu bod yn llawer mwy tebygol o fod â diddordeb yn yr amgylchedd yn gyffredinol ac o gymryd rhan, ac mae hynny’n golygu perfformiad ailgylchu da, er enghraifft. Felly, tybed a wnewch chi ddweud wrth y Siambr, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y bydd gwaith Cynefin er enghraifft, a lwyddodd, yn fy marn i, i wneud llawer o waith da mewn perthynas â’r amgylchedd ar garreg y drws, yn cael ei ddatblygu wrth i ni symud ymlaen o gofio nad yw’r cynllun penodol hwnnw’n bodoli mwyach?

Yes, thank you. The Cynefin programme piloted a new way, I think, of involving communities in the local delivery programmes and services that were intended to benefit them. We’ve now extended our contract with Severn Wye Energy Agency for a 12-month period in order to take forward a delivery support programme across Wales that will build on the learning and the expertise that was developed in the Cynefin programme. I think the momentum that we did see in the Cynefin programme must be spread through the influence of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and that momentum must carry on. We are now working with the FG commissioner to further spread best practice in community involvement.

Ie, diolch. Roedd y rhaglen Cynefin yn treialu ffordd newydd, rwy’n credu, o gynnwys cymunedau yn y rhaglenni a’r gwasanaethau cyflenwi lleol a oedd wedi’u llunio i fod o fudd iddynt. Rydym bellach wedi ymestyn ein contract gydag Asiantaeth Ynni Hafren Gwy am gyfnod o 12 mis er mwyn bwrw ymlaen â rhaglen cymorth cyflenwi ledled Cymru a fydd yn adeiladu ar y dysgu a’r arbenigedd a ddatblygwyd gyda rhaglen Cynefin. Rwy’n credu bod yn rhaid lledaenu’r momentwm a welsom gyda rhaglen Cynefin drwy ddylanwad Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ac mae’n rhaid i’r momentwm hwnnw barhau. Rydym bellach yn gweithio gyda’r comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol i ledaenu arfer gorau ymhellach wrth gynnwys cymunedau.

Thank you, Madam Presiding Officer. One way of improving the environment in inner urban areas is to encourage the setting up of community green spaces. Tesco is using the money raised by its carrier bag charge to support community participation in the development and use of open spaces. Will the Cabinet Secretary join me in congratulating Tesco, and what more can the Welsh Government do to increase the number of community green spaces in inner urban areas in Wales?

Diolch i chi, Fadam Lywydd. Un ffordd o wella’r amgylchedd ynghanol ardaloedd trefol yw annog sefydlu mannau gwyrdd cymunedol. Mae Tesco yn defnyddio’r arian a godwyd yn sgil y tâl am fagiau siopa i gefnogi cyfranogiad cymunedol ar gyfer datblygu a defnyddio mannau agored. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi a llongyfarch Tesco, a beth arall fyddai Llywodraeth Cymru yn gallu ei wneud i gynyddu nifer y mannau gwyrdd cymunedol ynghanol ardaloedd trefol yng Nghymru?

Yes, thank you, and I certainly will commend Tesco. I visited one in my own constituency, supported by Tesco. We are very much committed to working with local communities in order to enhance green spaces in our urban areas.

Ie, diolch, ac yn sicr rwy’n cymeradwyo Tesco. Ymwelais ag un yn fy etholaeth fy hun, wedi’i gefnogi gan Tesco. Rydym yn sicr wedi ymrwymo i weithio gyda chymunedau lleol er mwyn gwella mannau gwyrdd yn ein hardaloedd trefol.

The greening of the urban environment, I think, is very important for the health and emotional well-being of residents, and I wondered if the Cabinet Secretary was aware of the community garden movement in New York. I saw some of the community gardens in the lower east side over the recess and it was absolutely staggering how every tiny little bit of spare land was converted to vegetable growing, flower growing, beekeeping—absolutely stunning, and I wondered if there was some way that we could follow that.

Rwy’n credu bod gwyrddu’r amgylchedd trefol yn bwysig iawn i iechyd a lles emosiynol trigolion, ac roeddwn yn meddwl tybed a oedd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod am y mudiad gerddi cymunedol yn Efrog Newydd. Gwelais rai o’r gerddi cymunedol yn ardal Lower East Side yn ystod y toriad ac roedd yn gwbl syfrdanol sut yr oedd pob darn bychan o dir dros ben yn cael ei ddefnyddio i dyfu llysiau, tyfu blodau, cadw gwenyn—cwbl syfrdanol, ac roeddwn i’n meddwl tybed a oedd yna ryw ffordd y gallem efelychu hynny.

Yes, absolutely. I wasn’t aware of it particularly in New York, but I would be very happy to ask my officials to give me a briefing and also speak to Julie about it. [Interruption.] Or go there—I wasn’t going to say that. [Laughter.]

Yn hollol. Nid oeddwn yn gwybod amdano yn Efrog Newydd yn benodol, ond byddwn yn hapus iawn i ofyn i fy swyddogion roi gwybodaeth i mi a byddaf hefyd yn siarad â Julie am y peth. [Torri ar draws.] Neu fynd yno—nid oeddwn yn mynd i ddweud hynny. [Chwerthin.]

Ardaloedd Coediog

Woodland Spaces

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn annog creu ardaloedd coediog yng Nghymru? OAQ(5)0022(ERA)

8. How is the Welsh Government encouraging the creation of woodland spaces in Wales? OAQ(5)0022(ERA)

The Glastir woodland creation scheme provides financial support for new woodland creation in both rural and urban areas of Wales. Glastir woodland restoration supports replanting of woodland infected by phytophthora ramorum. The Welsh Government opened a further window for expressions of interest for both schemes on 30 August.

Mae cynllun Glastir—Creu Coetir yn darparu cymorth ariannol ar gyfer creu coetiroedd newydd mewn ardaloedd gwledig a threfol yng Nghymru. Mae Glastir—Adfer Coetir yn cefnogi ailblannu coetiroedd sydd wedi’u heintio gan phytophthora ramorum. Agorodd Llywodraeth Cymru gyfnod arall ar gyfer datganiadau o ddiddordeb yn y ddau gynllun ar 30 Awst.

Thank you. You replied to me by letter on 18 August after I’d written to you about the Confederation of Forest Industries—or ConFor—correspondence on obstacles to commercial woodland creation and management in Wales and some solutions. In your reply you said that your predecessor had replied to the same document in February, which, of course, he had, but they advise that he only replied to one of the points in the document. They did write back but because the election took over they never got a response to that correspondence. He said that he’d asked his officials to explore their suggestion that clear advice and guidance be provided to applicants with Natural Resources Wales, but they’ve not heard anything since then. You referred to the action plan for 1,000 hectares of new woodland creation by 2020, but their members have highlighted reasons why this is unlikely to succeed unless the obstacles are resolved, and they’ve yet to receive an answer to their questions on restocking to the Natural Resources Wales board. How will you, in a positive mind—because they want to be positive and constructive—engage and help fill in those gaps so that a positive dialogue may go forward to the benefit of all, and particularly the natural environment?

Diolch. Cefais ymateb gennych mewn llythyr ar 18 Awst ar ôl i mi ysgrifennu atoch ynglŷn â’r Cydffederasiwn Diwydiannau Coedwigoedd—neu ConFor—gohebiaeth ar rwystrau i greu a rheoli coetiroedd masnachol yng Nghymru, a rhai atebion. Yn eich ateb fe ddywedoch fod eich rhagflaenydd wedi ymateb i’r un ddogfen ym mis Chwefror, ac wrth gwrs, roedd wedi gwneud hynny, ond maent hwy’n dweud mai ymateb i un o’r pwyntiau yn y ddogfen yn unig a wnaeth. Ysgrifenasant yn ôl ond oherwydd prysurdeb yr etholiad ni chawsant ateb i’r ohebiaeth honno. Dywedodd ei fod wedi gofyn i’w swyddogion archwilio eu hawgrym y dylid darparu cyngor ac arweiniad clir i ymgeiswyr gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, ond nid ydynt wedi clywed unrhyw beth ers hynny. Fe gyfeirioch at y cynllun gweithredu ar gyfer creu 1,000 hectar o goetiroedd newydd erbyn 2020, ond mae eu haelodau wedi tynnu sylw at y rhesymau pam nad yw hyn yn debygol o lwyddo oni bai bod y rhwystrau’n cael eu datrys, ac maent yn dal i aros am ateb i’w cwestiynau i fwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru ar ailstocio. Sut y byddwch chi, mewn ysbryd cadarnhaol—oherwydd maent hwy eisiau bod yn gadarnhaol ac yn adeiladol—yn ymgysylltu ac yn helpu i lenwi’r bylchau hynny fel bod modd bwrw ymlaen â deialog gadarnhaol er lles pawb, a’r amgylchedd naturiol yn arbennig?

I’m very keen to engage positively with them. I’m sorry that they haven’t had a response over the bridge of the election, but I’ll certainly look into that for you. I’m not sure if you said it was our goal to plant 1,000 hectares—it’s actually our goal to plant 10,000 hectares of new woodland by March 2020, and I have asked officials to give me assurance that that will be the case. I am concerned to hear that there is some concern from the sector, as you say, but I’ll certainly look into it and will be very happy to meet them.

Rwy’n awyddus iawn i ymgysylltu’n gadarnhaol â hwy. Mae’n ddrwg gennyf nad ydynt wedi cael ymateb dros gyfnod yr etholiad, ond byddaf yn sicr yn edrych ar hynny ar eich rhan. Nid wyf yn siŵr os oeddech yn dweud mai ein nod oedd plannu 1,000 hectar—ein nod mewn gwirionedd yw plannu 10,000 hectar o goetiroedd newydd erbyn mis Mawrth 2020, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion fy sicrhau y bydd hynny’n digwydd. Mae’n peri pryder i mi glywed bod rhywfaint o bryder o du’r sector, fel y dywedwch, ond byddaf yn sicr yn edrych ar hynny a byddaf yn hapus iawn i’w cyfarfod.

I recently met with a farmer in my constituency who’d cleared land to create a new woodland under the Glastir scheme. However, he was having problems because that land had since been invaded by Himalayan balsam, which is a problem throughout his farmland, and there was a possibility that that had actually crept down the hill from a Natural Resources Wales site as well. So, I was wondering if you could tell us what approach the Welsh Government will be taking to tackle Himalayan balsam and other invasive species during the fifth Assembly.

Cyfarfûm yn ddiweddar â ffermwr yn fy etholaeth a oedd wedi clirio tir i greu coetir newydd o dan gynllun Glastir. Fodd bynnag, roedd yn cael problemau oherwydd bod y tir wedi ei oresgyn ers hynny gan Jac y Neidiwr, sy’n broblem ar bob rhan o dir ei fferm, ac roedd yna bosibilrwydd hefyd ei fod wedi lledaenu i lawr y bryn o un o safleoedd Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a allech ddweud wrthym pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i’r afael â Jac y Neidiwr a rhywogaethau goresgynnol eraill yn ystod y pumed Cynulliad.

We are supporting catchment scale control work on Himalayan balsam through local action groups. We’ve also supported the release of a new pathogenic fungus at five sites across Wales, with the Centre for Agriculture and Biosciences International, as a biocontrol agent to tackle this pest.

Rydym yn cefnogi gwaith rheoli ar raddfa dalgylch i fynd i’r afael â Jac y Neidiwr drwy grwpiau gweithredu lleol. Rydym hefyd wedi cefnogi gwaith i ryddhau ffwng pathogenig newydd ar bum safle ar draws Cymru gyda’r Ganolfan Amaethyddiaeth a Biowyddorau Rhyngwladol, fel cyfrwng rheoli biolegol i fynd i’r afael â’r pla hwn.

We’re all very aware of the benefits of woodland creation in terms of biodiversity, ecosystem services, flood alleviation, carbon capture and so many other of our important natural systems for this and future generations, but I wonder if she’s had time to reflect on her visit to the Spirit of Llynfi Woodland—30 hectares of reclaimed land from the former Maesteg washeries and Coegnant colliery, and an active woodland with tremendous engagement with the local community. What defines it is not just the deciduous woodland planting and the orchards and the natural beauty, but the fact that it is in one of the areas where the most targeted interventions in health and education and other matters are going on. Isn’t it right that the woodland action plan, together with the well-being of future generations Act, means that we need to see the right trees in the right place, and that means close to communities like this?

Rydym i gyd yn ymwybodol iawn o fanteision creu coetiroedd o ran bioamrywiaeth, gwasanaethau ecosystemau, lliniaru llifogydd, dal carbon a chymaint mwy o’n systemau naturiol pwysig ar gyfer y genhedlaeth hon a chenedlaethau’r dyfodol, ond rwy’n meddwl tybed a yw hi wedi cael amser i fyfyrio ar ei hymweliad â Choetir Ysbryd Llynfi—30 hectar o dir wedi ei adfer o hen olchfeydd Maesteg a phwll glo Coegnant, a choetir gweithredol sydd ag ymgysylltiad aruthrol gyda’r gymuned leol. Nid y coetiroedd collddail a blannwyd a’r perllannau a’r harddwch naturiol yw’r unig bethau sy’n diffinio’r coetir, ond y ffaith ei fod wedi ei leoli yn un o’r ardaloedd lle mae’r ymyriadau sydd wedi eu targedu fwyaf ym maes iechyd ac addysg a materion eraill yn digwydd. Onid yw’n iawn fod cynllun gweithredu coetiroedd, ynghyd â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, yn golygu bod angen i ni weld y coed cywir yn y mannau cywir, ac mae hynny’n golygu eu plannu yn agos at gymunedau fel hyn?

Yes, absolutely. I very much enjoyed my visit, despite the very heavy rain on that day in August. What struck me about that scheme was the total partnership working in the community, from your environmental organisations to the schools to just local people who came along and helped. To see the thousands of trees that they’d planted was really fantastic.

Ydy, yn hollol. Mwynheais fy ymweliad yn fawr iawn, er gwaethaf y glaw trwm ar y diwrnod hwnnw ym mis Awst. Yr hyn a oedd yn fy nharo am y cynllun oedd yr holl weithio mewn partneriaeth yn y gymuned, o’r sefydliadau amgylcheddol i’r ysgolion a phobl leol yn galw draw i helpu. Roedd gweld y miloedd o goed a blannwyd ganddynt yn wirioneddol wych.

Cefnogaeth i’r Diwydiant Bwyd a Diod

Support for the Food and Drink Industry

9. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiau posibl y bleidlais yn refferendwm yr UE ar gefnogaeth i'r diwydiant bwyd a diod yng Nghymru? OAQ(5)0031(ERA)

9. Will the Minister provide an update on the potential implications of the EU referendum vote on support for the food and drink industry in Wales? OAQ(5)0031(ERA)

I am currently considering the implications with stakeholders. Ninety-five per cent of Welsh food and drink is sold domestically, and 5 per cent is exported. Ninety per cent of this 5 per cent is exported to the EU. It is my intention to safeguard and grow this trade by maintaining access to the single market and through Welsh Government support.

Rwyf ar hyn o bryd yn ystyried y goblygiadau gyda rhanddeiliaid. Mae 95 y cant o fwyd a diod Cymru yn cael ei werthu yn y wlad hon, ac mae 5 y cant yn cael ei allforio. Mae 90 y cant o’r 5 y cant hwn yn cael ei allforio i’r Undeb Ewropeaidd. Rwy’n bwriadu diogelu a thyfu’r fasnach hon drwy gynnal mynediad i’r farchnad sengl a thrwy gymorth Llywodraeth Cymru.

Llywydd, I should apologise to the Chamber, because, when I put this question in, I didn’t realise that we would be having not one but two Brexit debates on opposition day.

Cabinet Secretary, you’ll recall that, in July 2015, the UK Government announced that it wanted to see the number of British foods protected under European law increase from 63 to 200. Of the applications put forward to the European Commission, nine were from Wales, and, with the support of the Welsh Government, one was the traditional Welsh Caerphilly cheese. Caerphilly cheese has a long history. As a local Assembly Member—it is a rite of passage as the Assembly Member for Caerphilly; you have got to ask a question on Caerphilly cheese—I want to bring that production back to my constituency. However, it’s important to the production and export of Caerphilly cheese that it has special protection under the protected geographical indication or traditional speciality guaranteed mark on the EU protected food register. Would the Cabinet Secretary therefore update me on the progress of Caerphilly cheese’s application and give me assurances that our impending withdrawal from the EU will not affect the product’s potentially obtaining this highly sought-after protected status?

Lywydd, dylwn ymddiheuro i’r Siambr, oherwydd, pan gyflwynais y cwestiwn hwn, nid oeddwn yn sylweddoli y byddem yn cael nid un ond dwy ddadl ar adael yr UE ar ddiwrnod y gwrthbleidiau.

Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Gorffennaf 2015, fe gofiwch i Lywodraeth y DU gyhoeddi ei bod yn awyddus i weld nifer y bwydydd Prydeinig a ddiogelir o dan gyfraith Ewropeaidd yn cynyddu o 63 i 200. O’r ceisiadau a gyflwynwyd i’r Comisiwn Ewropeaidd, roedd naw yn dod o Gymru, a chyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru, un ohonynt oedd y caws Cymreig traddodiadol, caws Caerffili. Mae gan gaws Caerffili hanes hir. Fel Aelod Cynulliad lleol—mae’n ddefod fel yr Aelod Cynulliad dros Gaerffili; mae’n rhaid i chi ofyn cwestiwn am gaws Caerffili—rwyf am ddod a’r cynhyrchiant hwnnw yn ôl i fy etholaeth. Fodd bynnag, er mwyn cynhyrchu ac allforio caws Caerffili, mae’n bwysig ei fod yn cael gwarchodaeth arbennig o dan y dynodiad daearyddol gwarchodedig neu farc gwarant arbenigedd traddodiadol ar gofrestr bwydydd gwarchodedig yr Undeb Ewropeaidd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet, felly, roi’r wybodaeth ddiweddaraf i mi am gynnydd cais caws Caerffili a rhoi sicrwydd i mi na fydd y ffaith ein bod yn mynd i adael yr UE yn effeithio ar obeithion y cynnyrch o gael y statws gwarchodedig y mae cymaint o alw amdano?

Thank you. It is good to see the Member for Caerphilly carrying on the tradition of his predecessor in relation to Caerphilly cheese. I think protected food names have huge benefits for Welsh products. As you say, we are actually supporting eight new applications, one of which is traditional Caerphilly cheese. The EU referendum result makes no difference to the processing of applications. So, we’re working very closely with the Department for Environment, Food and Rural Affairs, because, obviously, they have overall responsibility for all UK applications, and the Commission, to ensure that these applications are both supported and are successful. Until the UK actually leaves the EU, protected food status will remain with that status, and I am very keen to ensure that we have access to that status or, if we don’t after we come out the EU, we have our own or a UK food status, because I think it’s really important that we do have that equivalent status or that protection for our Welsh produce.

Diolch. Mae’n dda gweld yr Aelod dros Gaerffili yn parhau â thraddodiad ei ragflaenydd mewn perthynas â chaws Caerffili. Rwy’n credu bod enwau bwydydd gwarchodedig o fudd enfawr i gynhyrchion o Gymru. Fel y dywedwch, rydym yn cefnogi wyth o geisiadau newydd mewn gwirionedd, ac un o’r ceisiadau hynny yw caws traddodiadol Caerffili. Nid yw canlyniad refferendwm yr UE yn gwneud unrhyw wahaniaeth i’r modd y caiff y ceisiadau eu prosesu. Felly, rydym yn gweithio’n agos iawn gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, oherwydd, yn amlwg, ganddynt hwy y mae’r cyfrifoldeb cyffredinol dros holl geisiadau’r DU, a’r Comisiwn, i sicrhau bod y ceisiadau hyn yn cael eu cefnogi a’u bod yn llwyddiannus. Hyd nes y bydd y DU yn gadael yr UE, bydd statws bwyd gwarchodedig yn parhau i fod â’r statws hwnnw, ac rwy’n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cael cadw’r statws hwnnw, neu, os na chawn ei gadw ar ôl i ni adael yr UE, fod gennym statws bwyd ein hunain neu statws bwyd y DU, oherwydd rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael y statws cyfatebol hwnnw neu’r warchodaeth honno i’n cynnyrch o Gymru.

Roeddwn yn falch iawn o glywed bod Halen Môn, sydd wrth gwrs yn destun gwarchodaeth Ewropeaidd, yn un o’r pum cynnyrch Cymreig diwethaf i’r Ysgrifennydd Cabinet eu prynu. Rwyf wedi bod yn trafod efo Halen Môn, yn digwydd bod, y syniad yma rydw i wedi bod yn ceisio cael cefnogaeth iddo o datblygu parc cynhyrchu bwyd ar Ynys Môn. Rydw i’n bryderus iawn am beth sy’n mynd i fod yn digwydd i’r RDP yn y blynyddoedd i ddod. Mi fues i’n cynnal trafodaethau efo rhagflaenydd y Gweinidog ynglŷn â’r posibilrwydd—efallai drwy arian RDP, ac yn sicr, bron, drwy ddefnydd o arian Ewropeaidd—o sefydlu parc cynhyrchu bwyd yn Ynys Môn. Roeddwn i’n ddiolchgar iawn iddi hi a’i swyddogion am ymateb yn bositif i’r syniad yna. Mi fuaswn i’n gwerthfawrogi cadarnhad bod y Llywodraeth, o dan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd, yn parhau i gefnogi’r syniad hwnnw mewn egwyddor ac yn barod i’w drafod ymhellach. A wnaiff yr Ysgrifennydd wneud sylw am beryglon Brexit i’r cyfleon i fwrw ymlaen efo cynllun o’r fath, a sut i oresgyn hynny, gan gynnwys, wrth gwrs, y posibilrwydd o symud ymlaen yn gyflym iawn efo'r fath gynllun?

I was very pleased to hear that Halen Môn, which does have European protection, of course, was one of the last five pieces of Welsh produce that the Minister bought. I have been discussing with Halen Môn this idea that I’ve been seeking support for of developing a food production park on Anglesey. I am very concerned about what will happen to the RDP in years to come. I did hold discussions with the Minister’s predecessor on the possibility, perhaps through RDP funding, and almost certainly through the use of European funding, of establishing such a food production park on Anglesey, and I was very grateful to her and her officials for responding positively to that idea. I would appreciate confirmation that the Government, under the new Cabinet Secretary, continues to support that concept in principle and is willing to hold further discussions. Will the Cabinet Secretary make a comment on the dangers of Brexit to the future of such schemes and how to overcome that, including the possibility of moving forward very quickly with such a scheme?

I was very pleased to visit Halen Môn over the summer; I managed to harvest some sea salt myself in a very fetching hairnet, but it was great to see such a wonderful company, and the owners are just so dynamic. Again, it was they who told me how much they value that protected food status. I'm very happy to continue to support the concept to which you refer. Brexit has thrown up lots of challenges. You know, it's very early days, but what we need to focus on is the opportunities that Brexit is bringing forward also, and maybe we could have further discussions in that sort of light in relation to your idea for a food production park.

Roeddwn yn falch iawn o ymweld â Halen Môn dros yr haf; llwyddais i gynaeafu ychydig o halen môr fy hun mewn rhwyd wallt ddeniadol iawn, ond roedd yn wych gweld cwmni mor ardderchog, ac mae’r perchnogion mor llawn o egni. Unwaith eto, hwy oedd yn dweud wrthyf pa mor bwysig yw’r statws bwyd gwarchodedig iddynt hwy. Rwy’n hapus iawn i barhau i gefnogi’r cysyniad y cyfeiriwch ato. Mae’r penderfyniad i adael yr UE wedi creu llawer o heriau. Fel y gwyddoch, mae’n ddyddiau cynnar iawn, ond yr hyn y mae angen i ni ganolbwyntio arno yw’r cyfleoedd y bydd gadael yr UE yn eu creu hefyd, ac efallai y gallem gael trafodaethau pellach yn yr un math o gyd-destun mewn perthynas â’ch syniad am barc cynhyrchu bwyd.

Cabinet Secretary, one of the ways that the food and drink industry can be supported, in particular the red meat sector, is by the promotional levy that is taken on livestock at the point of processing. Now, many Cabinet Secretaries and Ministers, and other Cabinet Secretaries and Ministers from around the UK, have grappled with this promotional levy, because it is at the point of slaughter it is raised, and lots of Welsh livestock go to England to be processed. There is a will and an understanding, as I understand, to review the regulations around this. Have you had an opportunity to familiarise yourselves with the past discussions and, indeed, discuss with DEFRA how the levy could be repatriated to Wales where much of the livestock is finished in its live form but not processed for the market?

Ysgrifennydd y Cabinet, un o’r ffyrdd y gellir cefnogi’r diwydiant bwyd a diod, yn enwedig y sector cig coch, yw drwy’r ardoll hyrwyddo sy’n cael ei rhoi ar dda byw wrth eu prosesu. Nawr, mae llawer o Ysgrifenyddion a Gweinidogion Cabinet, ynghyd ag Ysgrifenyddion a Gweinidogion Cabinet eraill o bob cwr o’r DU, wedi ceisio mynd i’r afael â’r ardoll hyrwyddo, gan ei bod yn cael ei chodi ar adeg y lladd, ac mae llawer o’r da byw yng Nghymru yn mynd i Loegr i gael eu prosesu. Mae yna ewyllys a chyd-ddealltwriaeth, fel rwy’n deall, i adolygu’r rheoliadau ynglŷn â hyn. A ydych wedi cael cyfle i ymgyfarwyddo â thrafodaethau’r gorffennol ac yn wir, i drafod gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig sut y gallai’r ardoll ddychwelyd i Gymru lle mae llawer o’r da byw yn cael eu pesgi ar eu ffurf byw ond nid eu prosesu ar gyfer y farchnad?

I have had the opportunity to familiarise myself with previous correspondence. I've also had discussions with officials about it. I haven't discussed it directly with DEFRA, but my officials have and it's something we're looking at. You will also be aware that my predecessor brought forward a review of Hybu Cig Cymru, and, again, we're looking at the levy in aspects of that as well.

Rwyf wedi cael cyfle i ymgyfarwyddo â gohebiaeth flaenorol. Rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda swyddogion am y peth. Nid wyf wedi trafod y mater yn uniongyrchol gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, ond mae fy swyddogion wedi gwneud hynny ac mae’n rhywbeth rydym yn edrych arno. Fe fyddwch yn gwybod hefyd fod fy rhagflaenydd wedi cyflwyno adolygiad o Hybu Cig Cymru, ac unwaith eto, rydym yn edrych ar yr ardoll mewn agweddau ar hynny hefyd.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rŷm ni’n symud ymlaen i eitem 2, sef cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, a’r cwestiwn cyntaf—Bethan Jenkins.

We move on to item 2, which is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children. The first question is from Bethan Jenkins.

Ardaloedd Adfywio Strategol

Strategic Regeneration Areas

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ardaloedd adfywio strategol? OAQ(5)0022(CC)

1. Will the Minister provide an update on strategic regeneration areas? OAQ(5)0022(CC)

I thank the Member for her question. Regeneration activity continues across Wales under the Vibrant and Viable Places capital regeneration programme. This builds on the success of the previous strategic regeneration area programme, which the Member raises and which ended in March 2015.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae gweithgaredd adfywio yn parhau ledled Cymru o dan raglen adfywio cyfalaf Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Mae hon yn adeiladu ar lwyddiant y rhaglen ardal adfywio strategol flaenorol y mae’r Aelod yn ei nodi ac a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2015.

A allwch chi ddweud wrthyf pa waith sy’n mynd rhagddo i sicrhau bod cwm Afan yn elwa ar y cynllun adfywio yma? Fe dderbyniais i lythyr gan gyngor Castell Nedd Port Talbot dros yr haf yn cadarnhau ei fwriad i leoli gwaith datblygu ar hyd coridor arfordirol yr ardal honno, gan gynnwys cwm Nedd uchaf a chwm Tawe uchaf yn ardaloedd o dwf strategol. Ond, beth rwy’n ei ddarganfod trwy gnocio drysau yn ardal Afan, yn y cymoedd, yw eu bod nhw’n teimlo bod pethau’n mynd oddi ar yr ardal honno a bod adnoddau’n cael eu tynnu o’r ardal, ac felly nid ydyn nhw’n cael yr un yr un flaenoriaeth â’r ardal arfordirol. A fedrwch chi ddweud wrthym ni a oes yna gynlluniau i gynnwys yr ardal yma yn benodol yn rhan o’r strategaeth?

Can you tell me what work is ongoing to ensure that the Afan valley benefits from the regeneration scheme? I received a letter from Neath Port Talbot council over the summer confirming its intention to locate development work on the coastal corridor in that area, including the upper Neath valley and the upper Swansea valley as areas of strategic growth. But what I’ve found in knocking doors in the Afan area of the valleys is that they feel that things are moving away from that area, that resources are being withdrawn and that they aren’t given the same priority as the coastal belt. So, can you tell us if there are any plans to include this specific area as part of the strategy?

Well, local authorities are the responsible agents for identifying their Vibrant and Viable Places content, and we acknowledge that when we received them from the local authorities. We are looking at the next stage, post VVP. Indeed, if the local authority provides examples of why they wish that to be prioritised, I will consider that carefully.

Wel, awdurdodau lleol yw’r asiantau sy’n gyfrifol am nodi eu cynnwys Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, ac rydym yn cydnabod hynny pan fyddwn yn eu cael gan yr awdurdodau lleol. Rydym yn edrych ar y cam nesaf, yn dilyn y cynllun Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Yn wir, os yw’r awdurdod lleol yn darparu enghreifftiau i nodi pam y maent yn dymuno i hynny gael ei flaenoriaethu, byddaf yn ystyried hynny’n ofalus.

Minister, I can join with the Member for South Wales West, because I also was going to ask the question about ensuring that the Viable and Vibrant Places project, which we're seeing actually achieving excellent results in Port Talbot, in the Green Park industrial estate being transformed into a lovely green area and social housing, into the regeneration of the old fire brigade station, and the Port Talbot transport hub at the railway station—they're all coming to fruition, quietly, and seeing a change, but we need that change beyond the principal towns in the areas. So, I will then urge, as Bethan did, that you actually look at extending the Vibrant and Viable Places beyond principal towns into outer communities so that they can benefit. I appreciate you indicated that it’s for the local authorities, but perhaps guidance and criteria could be given to local authorities to express that position, because, as I'm sure you'll agree, this is a fantastic scheme to rejuvenate town centres and areas that have been left to go for a while, but those areas are also in the Valleys.

Weinidog, a gaf fi ymuno â’r Aelod dros Orllewin De Cymru, oherwydd roeddwn innau hefyd am holi’r cwestiwn ynglŷn â sicrhau bod y prosiect Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, prosiect a welwn yn cyflawni canlyniadau rhagorol mewn gwirionedd ym Mhort Talbot, gydag ystad ddiwydiannol y Parc Gwyrdd yn cael ei thrawsnewid yn ardal werdd hyfryd a thai cymdeithasol, adfywio hen orsaf y frigâd dân, a chanolfan drafnidiaeth Port Talbot yn yr orsaf drenau—mae pob un ohonynt yn dwyn ffrwyth, yn dawel bach, ac yn gweld newid, ond mae angen i ni weld y newid hwnnw y tu hwnt i’r prif drefi yn yr ardaloedd. Felly, rwyf am eich annog, fel y gwnaeth Bethan, i ystyried ymestyn y cynllun Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid y tu hwnt i’r prif drefi i gymunedau allanol er mwyn iddynt hwy allu elwa. Rwy’n deall eich bod wedi nodi mai mater ar gyfer yr awdurdodau lleol yw hynny, ond efallai y gellid rhoi canllawiau a meini prawf i awdurdodau lleol er mwyn mynegi’r safbwynt hwnnw, oherwydd, fel rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno, mae hwn yn gynllun gwych ar gyfer adfywio canol trefi ac ardaloedd sydd wedi cael eu hesgeuluso ers tro, ond mae’r ardaloedd hynny hefyd yn y Cymoedd.

I'm very grateful for the Member's comments and question there. I'm pleased to hear of the positive progress being made in places like Port Talbot, and I look forward to seeing the work when I visit there at the end of the month. We’re providing £11.5 million to support a diverse programme, and the projects you mentioned are certainly contributing to rejuvenation of the town. Of course, as I said earlier on, the local authorities are awash with guidance; they never ask for more in terms of what their requests are, apart from more money, generally, but what I can assure you is that we take the bids from local authorities very carefully and consider them in our consideration about strategic regeneration areas or, now, the Vibrant and Viable Places scheme.

Rwy’n ddiolchgar iawn am sylwadau a chwestiwn yr Aelod. Rwy’n falch o glywed am y cynnydd cadarnhaol sy’n cael ei wneud mewn llefydd fel Port Talbot, ac rwy’n edrych ymlaen at weld y gwaith pan fyddaf yn ymweld â Phort Talbot ddiwedd y mis. Rydym yn darparu £11.5 miliwn i gefnogi rhaglen amrywiol, ac mae’r prosiectau a grybwyllwyd gennych yn sicr yn cyfrannu at adfywio’r dref. Wrth gwrs, fel y dywedais yn gynharach, mae’r awdurdodau lleol yn cael pentyrrau o gyfarwyddyd; nid ydynt byth yn gofyn am ragor, ar wahân i ofyn am ragor o arian, yn gyffredinol, ond gallaf eich sicrhau ein bod yn cymryd y cynigion gan awdurdodau lleol yn ofalus iawn ac yn eu hystyried wrth i ni feddwl am ardaloedd adfywio strategol, neu fel y mae yn awr, y cynllun Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid.

Minister, one of the successes, really, in north Wales of the previous administration’s approach to regeneration has been in Colwyn Bay, where we’ve seen a revitalisation of that particular town. But of course, there are many other seaside towns around Wales that could benefit from a strategic regeneration approach. Will you take on board our policy proposal from the recent Assembly elections for a seaside towns initiative across Wales, so that the wonderful seaside resorts across Wales that have had ailing fortunes in recent decades can turn themselves around, in the same way that Colwyn Bay has done?

Weinidog, yng ngogledd Cymru, yn wir, y gwelwyd un o lwyddiannau dull y weinyddiaeth flaenorol o adfywio, ym Mae Colwyn, lle rydym wedi gweld adfywiad y dref honno. Ond wrth gwrs, mae llawer o drefi glan môr eraill o gwmpas Cymru a allai elwa o ddull adfywio strategol. A wnewch chi ystyried ein cynnig polisi yn etholiadau diweddar y Cynulliad ar gyfer menter trefi glan môr ledled Cymru, fel y gall cyrchfannau glan môr gwych ledled Cymru sydd wedi cael trafferthion yn ystod y degawdau diwethaf ymadfywio, yn yr un modd ag y mae Bae Colwyn wedi ei wneud?

I’m grateful for the recognition by the Member that the previous Labour administration of this Welsh Assembly was investing in areas across Wales, including Colwyn Bay. I visited there, with the Member, indeed, to see this great success, and also places like Rhyl and other areas in north Wales have received significant amounts of funding. I think we are currently considering the next stages to VVP and that may include some reference to seaside towns, but it’s something I will have to give some very careful consideration to.

Diolch i’r Aelod am gydnabod bod y weinyddiaeth Lafur flaenorol yng Nghynulliad Cymru wedi buddsoddi mewn ardaloedd ledled Cymru, gan gynnwys Bae Colwyn. Bûm yno gyda’r Aelod, yn wir, i weld y llwyddiant mawr hwn, a hefyd mae llefydd fel y Rhyl ac ardaloedd eraill yng ngogledd Cymru wedi derbyn symiau sylweddol o gyllid. Rwy’n credu ein bod ar hyn o bryd yn ystyried camau nesaf y cynllun Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid ac mae’n bosibl y bydd hynny’n cynnwys rhyw gyfeiriad at drefi glan môr, ond mae’n rhywbeth y bydd yn rhaid i mi roi ystyriaeth ofalus iawn iddo.

Ymgysylltiad Cymunedol Effeithiol

Effective Community Engagement

2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer sicrhau ymgysylltiad cymunedol effeithiol? OAQ(5)0026(CC)

2. Will the Minister outline the Welsh Government’s priorities for ensuring effective community engagement? OAQ(5)0026(CC)

I thank the Member for her question. I strongly believe in effective community engagement in designing and delivering local services. The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 requires public bodies to demonstrate collaboration and involvement in delivering the well-being goals. Communities must be engaged in local government and have their views heard and influence how local services are delivered.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Rwy’n credu’n gryf mewn ymgysylltiad cymunedol effeithiol wrth gynllunio a darparu gwasanaethau lleol. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn mynnu fod cyrff cyhoeddus yn dangos cydweithrediad ac ymwneud wrth gyflwyno’r nodau llesiant. Mae’n rhaid cynnwys cymunedau mewn llywodraeth leol a sicrhau bod eu barn yn cael ei chlywed a’u bod yn dylanwadu ar y modd y caiff gwasanaethau lleol eu darparu.

Thank you, Cabinet Secretary. I agree with the comment about local communities being engaged, and of course, throughout Carmarthen West and South Pembrokeshire I’ve encountered a number of voluntary groups. I admire their community spirit and they produce an enormous amount of work on behalf of the communities they represent. However—and there’s always a ‘however’—I am becoming increasingly aware of groups that are set up purporting to represent local communities when in fact they’re merely representing a very narrow sector within a local community—a small group of people within a large town. This very often causes resentment and frustration by the wider community who don’t actually want to set up another group but feel that these smaller organisations are steering their towns and their villages in a way that they don’t want to see. Politicians are lobbied, funding is applied for, funding is received and I wondered what you might be able to do to ensure that there is better guidance for these small organisations. We don’t want to stifle their wonderful spirit, but we do want to make sure that, when they say they represent a village, a town or a group, they truly represent them and not just the narrow self-interest of a very, very small minority.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n cytuno â’r sylw am gymunedau lleol yn cael eu cynnwys, ac wrth gwrs, ar hyd a lled Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro rwyf wedi dod ar draws nifer o grwpiau gwirfoddol. Rwy’n edmygu eu hysbryd cymunedol ac maent yn gwneud llawer iawn o waith ar ran y cymunedau y maent yn eu cynrychioli. Fodd bynnag—ac mae yna ‘fodd bynnag’ bob amser—rwy’n dod yn fwyfwy ymwybodol o grwpiau sy’n cael eu sefydlu gan honni eu bod yn cynrychioli cymunedau lleol pan nad ydynt ond yn cynrychioli un sector bychan iawn o fewn y gymuned leol mewn gwirionedd—grŵp bach o bobl mewn tref fawr. Mae hyn yn aml iawn yn achosi dicter a rhwystredigaeth ymysg aelodau o’r gymuned ehangach nad ydynt mewn gwirionedd eisiau sefydlu grŵp arall ond sy’n teimlo bod y sefydliadau llai hyn yn llywio eu trefi a’u pentrefi mewn ffordd nad ydynt am ei gweld. Mae gwleidyddion yn cael eu lobïo, gwneir cais am gyllid, mae’r cyllid yn cael ei dderbyn, ac roeddwn yn meddwl tybed beth y gallech ei wneud i sicrhau bod gwell arweiniad i’r sefydliadau bach hyn. Nid ydym am fygu eu hysbryd gwych, ond rydym am wneud yn siŵr eu bod, wrth ddweud eu bod yn cynrychioli pentref, tref neu grŵp, yn eu cynrychioli go iawn yn hytrach na chynrychioli hunan-les cul lleiafrif bach iawn.

I’m grateful to the Member for the question and the non-partisan way that she raised it, too. I think many Members in this Chamber could be familiar with the examples the Member sets out. I think what we are very keen as a Government to do is ensure that our funding streams go to the maximum benefit of our larger communities, working with organisations such as the Wales Council for Voluntary Action and the 44 public sector bodies now under the WFG Act. That will be a new sign of the way that we develop policy for local communities and engagement and involvement is a key part of that—being able to demonstrate that to the future generations commissioner and the auditor general and to government is an important process for them.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn a’r ffordd amhleidiol y llwyddodd i’w ofyn hefyd. Rwy’n credu efallai fod llawer o Aelodau’r Siambr hon yn gyfarwydd â’r enghreifftiau y mae’r Aelod yn eu nodi. Rwy’n credu mai’r hyn rydym yn awyddus iawn fel Llywodraeth i’w wneud yw sicrhau bod ein ffrydiau cyllido yn mynd tuag at y budd mwyaf i’n cymunedau mwy o faint, gan weithio gyda sefydliadau fel Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a’r 44 corff sector cyhoeddus sydd bellach o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Bydd yn arwydd newydd o’r ffordd rydym yn datblygu polisi ar gyfer cymunedau lleol ac mae ymgysylltu ac ymwneud yn rhan allweddol o hynny—mae gallu dangos hynny i gomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol, yr archwilydd cyffredinol a’r llywodraeth yn broses bwysig iddynt.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Rydym ni’n symud nawr at gwestiynau’r llefarwyr, ac yn gyntaf yr wythnos yma, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

We now move to questions from party spokespeople, and first of all this week the Welsh Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. In support of the ‘Let’s Keep on Supporting People’ campaign for 2017-18, which is now gathering speed, I visited a number of projects during the summer. In one, a recovering alcoholic told me that their Supporting People programme essentially saved their life: ‘with their support past and present I have the chance of a much better life’. The second—I won’t refer to any more—said: ‘it was on 12 March of this year I had my last drink. I was so consumed by negative thoughts, ill health and the desire to end everything, I was nothing but a strain on society, a drain on the NHS, police, doctors, nurses, psychiatrists, support workers in mental health, family friends and God knows what else. All these people and resources taken up by my alcoholic state. The cost of all this: incomprehensible. All this involvement and treatment now has given me an opportunity at life once again’.

Do you recognise, as I’m sure you do, that these projects save money for statutory services, and will you be making representations accordingly as we move towards the draft budget for next year?

Diolch, Lywydd. I gefnogi’r ymgyrch ‘Gadewch i ni Barhau i Gefnogi Pobl’ ar gyfer 2017-18, sydd bellach yn magu momentwm, ymwelais â nifer o brosiectau yn ystod yr haf. Yn ystod un ymweliad, dywedodd person alcoholig sy’n gwella wrthyf fod y rhaglen Cefnogi Pobl wedi achub eu bywyd i bob pwrpas: ‘gyda’u cymorth yn y gorffennol a’r presennol mae gennyf obaith o gael bywyd llawer gwell’. Dywedodd yr ail—ni chyfeiriaf at ragor—’cefais fy niod diwethaf ar 12 Mawrth eleni. Roeddwn yn llawn meddyliau negyddol, afiechyd a’r awydd i roi diwedd ar bopeth, nid oeddwn yn ddim byd ond straen ar gymdeithas, yn dreth ar y GIG, yr heddlu, meddygon, nyrsys, seiciatryddion, gweithwyr cymorth ym maes iechyd meddwl, ffrindiau, teulu a Duw a ŵyr pwy arall. Yr holl bobl ac adnoddau hyn ar waith oherwydd fy alcoholiaeth. Cost hyn i gyd: annirnadwy. Mae’r holl ymwneud a thriniaeth wedi rhoi cyfle arall i mi mewn bywyd unwaith eto’.

A ydych yn cydnabod, ac rwy’n siŵr eich bod, fod y prosiectau hyn yn arbed arian i’r gwasanaethau statudol, ac a fyddwch yn cyflwyno sylwadau i’r perwyl hwnnw wrth i ni symud tuag at y gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf?

Thank you. You’ll be aware, alongside that, there are two other correlating budgets, particularly the homelessness prevention budget, which was cut by 8 per cent in the current year. A coalition of providers—Shelter Cymru, Llamau, GISDA, Digartref Ynys Môn and Dewis—have made the point that reducing the budget that supports key preventative services, which are integral to the outcome and success of services and provision supported by the other budgets—cutting this is self-defeating. They’re calling on the Welsh Government to protect the homelessness prevention grant, saying that it’s provided a platform for other sources of funds to be deployed into prevention work, that it saves money and that working with Supporting People ensures that as many people as possible are given support early on. How do you respond to that call alongside Supporting People?

Diolch. Fe fyddwch yn gwybod, ochr yn ochr â hynny, fod dwy gyllideb gydberthynol arall, yn arbennig y gyllideb atal digartrefedd, a welodd doriad o 8 y cant yn y flwyddyn gyfredol. Mae cynghrair o ddarparwyr—Shelter Cymru, Llamau, GISDA, Digartref Ynys Môn a Dewis—wedi gwneud y pwynt fod lleihau’r gyllideb sy’n cefnogi gwasanaethau ataliol allweddol, sy’n ganolog i ganlyniadau a llwyddiant gwasanaethau a darpariaeth a gefnogir gan y cyllidebau eraill, fod torri’r gyllideb hon yn hunandrechol. Maent yn galw ar Lywodraeth Cymru i amddiffyn y grant atal digartrefedd, gan ddweud ei fod wedi rhoi platfform i ffynonellau eraill o arian gael eu defnyddio ar gyfer gwaith atal, ei fod yn arbed arian a bod gweithio gyda Cefnogi Pobl yn sicrhau bod cymaint o bobl ag y bo modd yn cael cefnogaeth gynnar. Sut rydych yn ymateb i’r alwad honno ochr yn ochr â Cefnogi Pobl?

I’m very grateful for the Member’s question. I don’t doubt his integrity in raising this with me today, but what I will tell the Member is that our investments have to be strategically managed on the basis of our reducing budgets year on year. What we have to do, and what we’ve done in Wales, is protect the Supporting People budget, whereas is England, under the UK administration, the Supporting People budget has disappeared. We’re very keen that we want to maintain that. I can’t guarantee that it’ll be at the same level, but I can tell you—and the Member raised this specifically on that question around homelessness—we have taken a very different approach here in Wales. The 63 per cent reduction in homelessness figures reported here in Wales is a significant drop for supporting of services. It’s a programme that is now being considered by the UK Government. In Wales, we should be celebrating the prevent work that we are doing. I do recognise the importance of funding to organisations; but can I guarantee that at this points in time? No, I can’t.

Rwy’n ddiolchgar iawn am gwestiwn yr Aelod. Nid wyf yn amau ​​ei uniondeb yn dwyn hyn i fy sylw heddiw, ond yr hyn rwyf am ei ddweud wrth yr Aelod yw bod yn rhaid rheoli ein buddsoddiadau yn strategol ar sail ein cyllidebau sy’n lleihau flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yr hyn y mae’n rhaid i ni ei wneud, a’r hyn rydym wedi ei wneud yng Nghymru, yw diogelu’r gyllideb Cefnogi Pobl, pan fo’r gyllideb Cefnogi Pobl wedi diflannu yn Lloegr o dan weinyddiaeth y DU. Rydym yn awyddus iawn i gynnal y gyllideb honno. Ni allaf warantu y bydd yn cyrraedd yr un lefel, ond gallaf ddweud wrthych—a gofynnodd yr Aelod hyn yn benodol mewn perthynas â’r cwestiwn ar ddigartrefedd—rydym wedi mabwysiadu dull gwahanol iawn yma yng Nghymru. Mae’r gostyngiad o 63 y cant yn y ffigurau digartrefedd a gofnodwyd yma yng Nghymru yn ostyngiad sylweddol ar gyfer cefnogi gwasanaethau. Mae’n rhaglen sy’n cael ei hystyried ar hyn o bryd gan Lywodraeth y DU. Yng Nghymru, dylem fod yn dathlu’r gwaith atal a wnawn. Rwy’n cydnabod pa mor bwysig yw cyllid i sefydliadau; ond a allaf ei warantu ar hyn o bryd? Na, ni allaf wneud hynny.

My question was, rather, what representations you would be making. Clearly, I appreciate how the budget round works and was not seeking to score party-political points. I fully supported the protection of that budget last year and I will continue to do so into the future, not just because of homelessness, but because of the related impact of early intervention on substance misuse, on domestic abuse and so many other things that lead to costly pressure on statutory services. I hope you will recognise that this is a way to save money and a way to cut budgets by holistic thinking within Welsh Government.

The final leg on the stool for this, alongside those two programmes, is the housing transition fund—supporting people on the edge of society, reducing demand on accident and emergency, encouraging people into employment, helping people reunite with their children and much more. Cymorth Cymru have made the point that—falling to £3 million, I believe, this year, from £5 million last year—that is due to end at the end of this year. But if this could be incorporated into Supporting People, the £130 million, which would be the combined amount, would enable us even further to tackle and prevent and intervene and reduce the costs of the statutory sector as part of a tight budget settlement. How do you respond to that?

Fy nghwestiwn, yn hytrach, oedd pa sylwadau y byddech yn eu gwneud. Yn amlwg, rwy’n deall sut y mae cylch cynllunio’r gyllideb yn gweithio, ac nid oeddwn yn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol. Roeddwn yn llwyr gefnogi diogelu’r gyllideb honno y llynedd a byddaf yn parhau i wneud hynny yn y dyfodol, nid yn unig oherwydd digartrefedd, ond oherwydd effaith gysylltiedig ymyrraeth gynnar ar gamddefnyddio sylweddau, ar gam-drin domestig a chymaint o bethau eraill sy’n arwain at bwysau costus ar wasanaethau statudol. Rwy’n gobeithio y byddwch yn cydnabod bod hon yn ffordd o arbed arian ac yn ffordd o dorri cyllidebau drwy feddwl yn gyfannol yn Llywodraeth Cymru.

Y goes olaf ar y stôl mewn perthynas â hyn, ochr yn ochr â’r ddwy raglen honno, yw’r cyllid pontio ar gyfer tai—gan gefnogi pobl ar gyrion cymdeithas, lleihau’r galw ar adrannau damweiniau ac achosion brys, annog pobl i mewn i waith, helpu pobl i aduno gyda’u plant a llawer mwy. Mae Cymorth Cymru wedi gwneud y pwynt y bydd hwnnw—yn dilyn gostyngiad i £3 miliwn, rwy’n credu, y flwyddyn hon, o £5 miliwn y llynedd—yn dod i ben ar ddiwedd y flwyddyn hon. Ond os gellid ymgorffori hwn yn Cefnogi Pobl, byddai’r £130 miliwn, sef y swm wedi ei gyfuno, yn ein galluogi i fynd gam ymhellach i drechu ac atal ac ymyrryd a lleihau costau’r sector statudol fel rhan o setliad cyllideb tynn. Sut rydych yn ymateb i hynny?

I’m under no illusion about how positive the funding stream for Supporting People is and it has a great impact in delivering services in a ‘prevent’ method. My Cabinet colleagues recognise that too and that’s why we have done our best under the previous Minister also to protect as much Supporting People budget as possible. But we cannot continue in the same guise. We’re in a very different space in terms of our financial settlement. We have to have bold, respectful conversations with organisations that deliver services on how they can deliver them better.

Nid wyf yn twyllo fy hun ynglŷn â pha mor gadarnhaol yw’r ffrwd gyllido ar gyfer Cefnogi Pobl ac mae ei heffaith yn fawr o ran y dull ‘atal’ o ddarparu gwasanaethau. Mae fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet yn cydnabod hynny hefyd a dyna pam ein bod wedi gwneud ein gorau o dan y Gweinidog blaenorol hefyd i ddiogelu cymaint o gyllideb Cefnogi Pobl ag y bo modd. Ond ni allwn barhau yn yr un ffordd. Rydym mewn lle gwahanol iawn o ran ein setliad ariannol. Mae’n rhaid i ni gael trafodaethau beiddgar a pharchus gyda sefydliadau sy’n darparu gwasanaethau ynglŷn â sut y gallant eu darparu’n well.

Thank you, Presiding Officer. I’m just going to cut straight to the questions. What is the Welsh Government doing to identify and protect girls at risk of female genital mutilation and what resources have been provided to the NHS, social services and schools to support those measures?

Diolch i chi, Lywydd. Rwyf am ddod yn syth at y cwestiynau. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i nodi a diogelu merched sydd mewn perygl yn sgil anffurfio organau cenedlu menywod a pha adnoddau a ddarparwyd i’r GIG, y gwasanaethau cymdeithasol a’r ysgolion i gefnogi’r mesurau hynny?

I thank the Member for her question. We legislated in Wales around violence against women and sexual exploitation. We have a programme working with the NHS regarding FGM—and other third sector organisations. It is a priority of my department to make sure that the safety of our communities and individuals should be maintained and I will continue to do so.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Rydym wedi deddfu yng Nghymru mewn perthynas â thrais yn erbyn menywod a chamfanteisio rhywiol. Mae gennym raglen ar y cyd gyda’r GIG sy’n ymwneud ag anffurfio organau cenedlu menywod—a sefydliadau trydydd sector eraill. Mae’n flaenoriaeth yn fy adran i wneud yn siŵr bod diogelwch ein cymunedau ac unigolion yn cael eu cynnal a byddaf yn parhau i wneud hynny.

Many people from communities where FGM is or has been practised are working hard to prevent FGM in Wales and help its victims. What support is the Welsh Government giving to charities involved in this vital work?

Mae llawer o bobl o gymunedau lle mae anffurfio organau cenedlu menywod yn cael neu wedi cael ei arfer yn gweithio’n galed i’w atal yng Nghymru a helpu ei ddioddefwyr. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i elusennau sy’n ymwneud â’r gwaith hollbwysig hwn?

I don’t have any figures for the Member today, but I will write to the Member in terms of further detail. As I said earlier on, this is a very complex area in terms of what is believed to be socially acceptable in some of these circles. It is clearly not. We don’t believe that is the case. And we are working with third sector organisations—sorry, the public sector, like the NHS, and also the police in regard to convictions of individuals who pursue this.

Nid oes gennyf unrhyw ffigurau ar gyfer yr Aelod heddiw, ond fe ysgrifennaf at yr Aelod gyda manylion pellach. Fel y dywedais yn gynharach, mae hwn yn faes cymhleth iawn o ran yr hyn y credir ei fod yn dderbyniol yn gymdeithasol yn rhai o’r cylchoedd hyn. Mae’n amlwg nad yw’n dderbyniol. Nid ydym yn credu hynny. Ac rydym yn gweithio gyda sefydliadau trydydd sector—mae’n ddrwg gennyf, y sector cyhoeddus, fel y GIG, a’r heddlu hefyd mewn perthynas ag euogfarnau yn erbyn unigolion sy’n gwneud hyn.

Cultural practices are transmitted down the generations, and FGM in particular is inflicted on girl children by adults, ultimately for the benefit of men in the patriarchal culture. What are you doing to challenge the cultural values that give rise to FGM, particularly amongst males belonging to cultures where FGM is practised?

Caiff arferion diwylliannol eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth, ac mae anffurfio organau cenedlu menywod yn benodol yn cael ei wneud i ferched bach gan oedolion, er budd dynion yn y diwylliant patriarchaidd yn y pen draw. Beth rydych chi’n ei wneud i herio’r gwerthoedd diwylliannol sy’n arwain at anffurfio organau cenedlu menywod, yn enwedig ymhlith dynion sy’n perthyn i ddiwylliannau lle mae anffurfio organau cenedlu menywod yn cael ei arfer?

We have a faith forum, which I chair, alongside the First Minister. We work on the ability to help cultures change from within, rather than them being told what people should be doing. We have to work with sympathetic organisations that can work and operate in that culture or faith. We are having some success, but there’s an awful lot more work to be done in this field.

Mae gennym fforwm ffydd, fforwm rwy’n gadeirydd arno, ochr yn ochr â’r Prif Weinidog. Rydym yn gweithio ar y gallu i helpu diwylliannau i newid o’r tu mewn, yn hytrach na dweud wrthynt beth y dylai pobl fod yn ei wneud. Mae’n rhaid i ni weithio gyda sefydliadau cydymdeimladol sy’n gallu gweithio a gweithredu o fewn y diwylliant neu’r ffydd. Rydym yn cael peth llwyddiant ond mae llawer iawn mwy o waith i’w wneud yn y maes hwn.

Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Jenkins.

The Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

Cabinet Secretary, the last time we had these questions was before the referendum on the EU, and many Members commented on how many anti-poverty schemes are funded by the EU. So, now we’re of course aware that those who campaigned to leave the EU, including some members of the Labour Party, like Gisela Stuart, made a promise that every penny received from the EU would be maintained. But what contingency plans have you made, with your officials, should some of these anti-poverty schemes not be safeguarded?

Ysgrifennydd y Cabinet, y tro diwethaf y cawsom y cwestiynau hyn oedd cyn refferendwm yr UE, a gwnaeth nifer o Aelodau sylwadau ar faint o gynlluniau gwrthdlodi sy’n cael eu hariannu gan yr UE. Felly, gwyddom bellach, wrth gwrs, fod y rhai a fu’n ymgyrchu i adael yr UE, gan gynnwys rhai o aelodau’r Blaid Lafur, fel Gisela Stuart, wedi addo y bydd pob ceiniog sy’n cael ei derbyn oddi wrth yr UE yn cael ei chadw. Ond pa gynlluniau wrth gefn rydych wedi eu gwneud, gyda’ch swyddogion, os na chaiff rhai o’r cynlluniau gwrthdlodi hyn eu diogelu?

It’s a very important question the Member raises, and the First Minister has been very clear, in terms of negotiations with the UK Government, on how and when we expect to see funding coming forward. To date, we haven’t had much indication, or much luck on that indication, but he is pressing the UK very hard. We have done some assessments on impacts of Brexit, particularly around the skills, jobs and growth area, which we are particularly concerned about, but what we cannot promise is to mitigate the significant amounts of money that come from Europe through to Wales—that we can backfill that very easily. We have to prioritise our programmes in the future. We are still doing some work on that.

Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig iawn, ac mae’r Prif Weinidog wedi bod yn glir iawn, o ran trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, ynglŷn â sut a phryd rydym yn disgwyl gweld cyllid yn cael ei gyflwyno. Hyd yn hyn, nid ydym wedi cael fawr o arwydd, na fawr o lwc gyda hynny, ond mae’n pwyso’n galed iawn ar y DU. Rydym wedi gwneud rhai asesiadau o effeithiau gadael yr UE, yn enwedig mewn perthynas â sgiliau, swyddi a’r ardal twf, sy’n destun pryder penodol i ni, ond yr hyn na allwn ei addo yw y gallwn liniaru’r symiau sylweddol o arian sy’n dod o Ewrop i Gymru—y gallwn ôl-lenwi’r bylchau hynny’n hawdd iawn. Mae’n rhaid i ni flaenoriaethu ein rhaglenni yn y dyfodol. Rydym yn parhau i wneud gwaith ar hynny.

Thank you for your response. There’s been a great deal of concern/interest from much of the political establishment that many of the areas that benefitted the most from European money voted to leave. But in spite of all that funding going to the Valleys, poverty, poor housing and insecure employment remain a fact of life for many people living there. So, this vote could therefore be seen as a verdict of how the Welsh Government has administered billions of pounds of EU money, rather than the institution itself. Do you accept, therefore, that tackling poverty isn’t just about the number you put after the pound sign on the press release, but about how you spend existing budgets, and that if you aren’t giving communities what they really need, or aren’t consulting effectively with them, then warning them that the money is at risk may be seen as a bit of an empty threat to those types of people?

Diolch am eich ymateb. Mae llawer iawn o bryder/diddordeb wedi bod ymysg llawer o blith y sefydliad gwleidyddol fod llawer o’r ardaloedd a elwodd fwyaf o arian Ewropeaidd wedi pleidleisio dros adael. Ond er gwaethaf yr holl arian sy’n mynd i’r Cymoedd, mae tlodi, tai gwael a chyflogaeth ansicr yn parhau i fod yn ffeithiau bywyd i lawer o bobl sy’n byw yno. Felly, gellid gweld y bleidlais hon fel rheithfarn ar y modd y mae Llywodraeth Cymru wedi gweinyddu biliynau o bunnoedd o arian yr UE, yn hytrach na’r sefydliad ei hun. A ydych yn derbyn, felly, nad yw trechu tlodi yn ymwneud yn unig â’r rhif y byddwch yn ei roi ar ôl yr arwydd punt ar y datganiad i’r wasg, ond yn hytrach â’r modd y byddwch yn gwario cyllidebau sy’n bodoli, ac os nad ydych yn rhoi’r hyn y mae cymunedau wirioneddol eu hangen iddynt, neu os nad ydych yn ymgynghori’n effeithiol â hwy, yna mae’n bosibl y bydd eu rhybuddio bod yr arian mewn perygl yn cael ei weld fel bygythiad gwag i’r mathau hynny o bobl?

I think the Member raises a very interesting point. And the Member will be aware of her colleagues in Government too promoting and spending some of the European funding across Wales in many years previously.

The issue for me, which is the important point I think the Member was getting to, was the issue around that we shouldn’t scare people about what’s going to happen—we should be offering them hope and opportunity. And what I’m trying to do within this department, around two themes where I’m pushing very hard—. One is about economic resilience for a community, and the other one is about well-being—the community well-being, individual or the broader community. If we can get those two things right, I think we can start to lift people out of poverty. And I met with one of the foundations this morning, the Bevan Foundation, just to talk about some of those issues that we have in mind in terms of changing our poverty strategy as we move forward.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt diddorol iawn. A bydd yr Aelod yn ymwybodol o’i chyd-Aelodau yn y Llywodraeth hefyd yn hyrwyddo ac yn gwario peth o’r arian Ewropeaidd ledled Cymru dros nifer o flynyddoedd yn flaenorol.

I mi, a’r pwynt pwysig roedd yr Aelod yn ceisio ei wneud, rwy’n credu, oedd na ddylem godi ofn ar bobl o ran yr hyn sy’n mynd i ddigwydd—dylem fod yn cynnig gobaith a chyfleoedd iddynt. A’r hyn rwy’n ceisio ei wneud yn yr adran hon, mewn perthynas â dwy thema rwy’n eu gwthio’n galed iawn—. Mae un yn ymwneud â chadernid economaidd i gymuned, ac mae’r llall yn ymwneud â lles—lles y gymuned, lles yr unigolyn neu’r gymuned ehangach. Os gallwn gael y ddau beth hwnnw’n iawn, rwy’n credu y gallwn ddechrau tynnu pobl allan o dlodi. A chyfarfûm ag un o’r sefydliadau y bore yma, Sefydliad Bevan, i siarad am rai o’r materion sydd gennym mewn golwg ar gyfer newid ein strategaeth tlodi wrth i ni symud ymlaen.

Thank you for that, but I think we do need to have a recognition as well that at least some of those billions have not achieved their intended aim, and I think we need to be open about that fact. It’s certainly the case that funding for anti-poverty programmes is at risk, and contingencies should be made, as you have indicated, to become more resilient.

But we also have to accept that the solutions may involve negligible costs to make savings long term. For example, we tried to legislate on outlawing zero-hours contracts in social care, your Government voted against attempts to phase out priority need, and the end of the Pereira test in the homelessness system so everyone was entitled to housing. So, you can see how we might be able to do this without having to, again, pump millions of pounds into that. How are you looking at new types of initiatives, as a result of this vote, and how then you will be trying to implement them as a Government?

Diolch am hynny, ond rwy’n credu bod angen i ni gydnabod hefyd nad yw rhai o leiaf o’r biliynau hynny wedi cyflawni’r nod a fwriadwyd ar eu cyfer, ac rwy’n credu bod angen i ni fod yn agored am y ffaith honno. Mae’n sicr yn wir fod cyllid ar gyfer rhaglenni gwrthdlodi mewn perygl, a dylid gwneud cynlluniau wrth gefn, fel rydych wedi nodi, i ddod yn fwy cadarn.

Ond mae’n rhaid i ni dderbyn hefyd y gallai’r atebion gynnwys y nesaf peth i ddim costau er mwyn gwneud arbedion yn y tymor hir. Er enghraifft, rydym wedi ceisio deddfu ar wahardd contractau dim oriau mewn gofal cymdeithasol, pleidleisiodd eich Llywodraeth yn erbyn ymdrechion i ddiddymu angen blaenoriaethol fesul cam, a rhoi diwedd ar y prawf Pereira yn y system ddigartrefedd fel bod gan bawb hawl i dŷ. Felly, gallwch weld sut y gallem wneud hyn heb orfod pwmpio miliynau o bunnoedd eto i mewn i hynny. Sut rydych chi’n edrych ar fathau newydd o fentrau, o ganlyniad i’r bleidlais hon, a sut y byddwch chi wedyn yn ceisio eu gweithredu fel Llywodraeth?

I’ll be making a statement early next month regarding the communities division and our vision for the opportunities for communities across Wales, which will be more detailed in terms of how we see tackling poverty featured at the top of our agenda. The Member made a very general statement there about what hasn’t worked in European funding, but didn’t give me any detail of what hasn’t worked, but I’m more than happy to have a further discussion with the Member. What we should do is not be risk-averse in some of the impacts that we do. We sometimes have to test things in communities, just to see if they do work to make the change, and I think we should be very positive about the programmes we have done and have delivered and not talk Wales down all the time.

Byddaf yn gwneud datganiad yn fuan y mis nesaf ynglŷn â’r is-adran cymunedau a’n gweledigaeth ar gyfer y cyfleoedd i gymunedau ar draws Cymru, a fydd yn fwy manwl o ran sut rydym yn gweld trechu tlodi yn ymddangos ar frig ein hagenda. Gwnaeth yr Aelod ddatganiad cyffredinol iawn am yr hyn sydd heb weithio gyda chyllid Ewropeaidd, ond ni roddodd unrhyw fanylion i mi ynglŷn â’r hyn sydd heb weithio, ond rwy’n fwy na hapus i gael trafodaeth bellach gyda’r Aelod. Yr hyn y dylem ei wneud yw peidio â bod yn amharod i wynebu risg yn rhai o’r pethau a wnawn. Weithiau mae’n rhaid i ni dreialu pethau mewn cymunedau, i weld os ydynt yn gweithio er mwyn gwneud y newid, ac rwy’n credu y dylem fod yn gadarnhaol iawn ynglŷn â’r rhaglenni rydym wedi eu gwneud ac wedi eu darparu a pheidio â bychanu Cymru drwy’r amser.

Canolfannau Cymunedol

Community Hubs

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddatblygu canolfannau cymunedol? OAQ(5)0019(CC)

3. Will the Minister make a statement on the development of community hubs? OAQ(5)0019(CC)

I thank the Member for his question. Bringing together a range of services and organisations within community hubs can potentially improve both service delivery and customer access.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Gall dod ag ystod o wasanaethau a sefydliadau at ei gilydd mewn canolfannau cymunedol wella’r modd y darperir gwasanaethau a mynediad cwsmeriaid.

Thank you, Cabinet Secretary. I’ve been working closely with the Raglan village hall committee in my constituency, which is working hard to develop a community hub at the centre of the Monmouth constituency. The Big Lottery have provided funding to develop designs. Can you tell me how the Welsh Government’s community facilities programme is working with organisations such as the Big Lottery to develop community hubs across Wales?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi bod yn gweithio’n agos gyda phwyllgor neuadd bentref Rhaglan yn fy etholaeth, sy’n gweithio’n galed i ddatblygu canolfan gymunedol ynghanol etholaeth Mynwy. Mae’r Loteri Fawr wedi darparu cyllid i ddatblygu cynlluniau. A allwch ddweud wrthyf sut y mae rhaglen cyfleusterau cymunedol Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda sefydliadau megis y Loteri Fawr i ddatblygu canolfannau cymunedol ledled Cymru?

Thank you. I’ve received the letter from the Member that gives full support to the application of Raglan village hall, and you were right to say that they have received a significant amount of money from the Big Lottery in regard to design. The community facilities programme is a capital grant scheme, which provides up to £500,000 for community-led projects to improve community facilities that tackle poverty. This can include community hubs.

Diolch. Rwyf wedi cael y llythyr gan yr Aelod sy’n rhoi cefnogaeth lawn i gais neuadd bentref Rhaglan, ac roeddech yn iawn i ddweud eu bod wedi cael swm sylweddol o arian gan y Loteri Fawr ar gyfer cynllunio. Mae’r rhaglen cyfleusterau cymunedol yn gynllun grantiau cyfalaf sy’n darparu hyd at £500,000 ar gyfer prosiectau a arweinir gan y gymuned i wella cyfleusterau cymunedol sy’n trechu tlodi. Gall hyn gynnwys canolfannau cymunedol.

Ymosodiadau Corfforol

Physical Attacks

4. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cynnal ynglŷn â deddfwriaeth fyddai'n sicrhau bod plant yn cael eu hamddiffyn yn yr un ffordd ag oedolion rhag ymosodiadau corfforol? OAQ(5)0035(CC)[W]

4. What discussions has the Minister had regarding legislation that would ensure that children would be protected in the same way as adults from physical attacks? OAQ(5)0035(CC)[W]

I thank the Member for his question. The First Minister has announced our intention to take forward, on a cross-party basis, legislation that will remove the defence of reasonable punishment. I have recently met with the Children’s Commissioner for Wales and will be engaging with stakeholders, including Assembly Members, as this matter goes forward.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Mae’r Prif Weinidog wedi cyhoeddi ein bwriad i ddatblygu deddfwriaeth, ar sail drawsbleidiol, a fydd yn cael gwared ar yr amddiffyniad o gosb resymol. Rwyf wedi cyfarfod â Chomisiynydd Plant Cymru yn ddiweddar a byddaf yn ymgysylltu â rhanddeiliaid, gan gynnwys Aelodau’r Cynulliad, wrth i’r mater hwn symud ymlaen.

Diolch i’r Gweinidog am ei ateb. Rwy’n falch clywed bod cynnydd wedi bod ers inni ei holi ddiwethaf, cyn yr haf, ynglŷn â’r mater yma, ac yn benodol ei fod wedi cyfarfod â Chomisiynydd Plant Cymru. Rwy’n siŵr ei fod wedi cael cefnogaeth lawn y comisiynydd tuag at yr amcan yna. A fyddai’n haws, efallai, i esbonio sut mae’r Llywodraeth yn bwriadu dod â rhyw fath o ddarpariaeth drwy’r Cynulliad hwn, yn enwedig o gofio bod angen rhoi cyfle i Aelodau o bob plaid gefnogi, gobeithio, ac i ennill cefnogaeth ehangach i sicrhau bod amddiffyniad cyfartal yma i bobl ifanc a phlant?

I thank the Minister for his response. I’m pleased to hear that there has been some progress since we last questioned him on this issue before the summer, and specifically that he has met the Children’s Commissioner for Wales. I’m sure that he will have received the full support of the commissioner to that objective. Can he now explain how the Government intends to bring some sort of provision through this Assembly, particularly bearing in mind that we need to give Members of all parties the opportunity to, hopefully, support such a measure, and to get wider support for this equality of protection for young people and children?

I thank the Member for his comments. I intend to start negotiations with all parties to see how we can find a collective way forward through this. My initial starting point is to provide a positive parenting programme, where we see a holistic view for families, and support for young people, in terms of a better offer for Wales, and alongside that we will include the legislation that the Member talked about.

Diolch i’r Aelod am ei sylwadau. Rwy’n bwriadu dechrau trafodaethau gyda phob plaid i weld sut y gallwn ddod o hyd i ffordd ymlaen gyda’n gilydd drwy hyn. Fy man cychwyn yw darparu rhaglen rhianta cadarnhaol, gyda golwg gyfannol i deuluoedd, a chefnogaeth i bobl ifanc, o ran cynnig gwell i Gymru, ac ochr yn ochr â hynny, byddwn yn cynnwys y ddeddfwriaeth y soniodd yr Aelod amdani.

I think many parents think that the defence of reasonable punishment has already been abolished, but would the Minister agree that in preparation for the forthcoming legislation, it’s very important to communicate with parents and with families, and can he tell us how he’s going to do that?

Rwy’n credu bod llawer o rieni yn credu bod yr amddiffyniad o gosb resymol eisoes wedi cael ei ddiddymu, ond a fyddai’r Gweinidog yn cytuno, wrth baratoi ar gyfer y ddeddfwriaeth sydd i ddod, ei bod yn bwysig iawn cyfathrebu â rhieni a theuluoedd, ac a yw’n gallu dweud wrthym sut y mae’n bwriadu gwneud hynny?

I thank the Member for her question. To co-ordinate this crucial work in Government, we’ve established a dedicated parenting team, which will drive forward this agenda. My officials have already started the process of engagement with parents and other stakeholders to inform the development of this legislation. I wish to be inclusive in this process and I’m sure the Member will have lots to add.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Er mwyn cydlynu’r gwaith hollbwysig hwn yn y Llywodraeth, rydym wedi sefydlu tîm rhianta pwrpasol, a fydd yn gyrru’r agenda hon. Mae fy swyddogion eisoes wedi dechrau ar y broses o ymgysylltu â rhieni a rhanddeiliaid eraill er mwyn llywio datblygiad y ddeddfwriaeth hon. Rwy’n dymuno bod yn gynhwysol yn y broses hon ac rwy’n siŵr y bydd gan yr Aelod lawer i’w ychwanegu.

Cabinet Secretary, you’ll be supported if you bring forward legislation in this area from this Conservative anyway. [Interruption.] Well, I do recall in previous Assemblies that I was joined by a number of colleagues on these benches in saying it’s time to move on and end this practice. I have to say that I don’t completely agree with the wording of this question, because, clearly, children would be protected in current law from physical attack. We are talking about what previous generations called ‘reasonable chastisement’. But I agree with Julie Morgan, it’s all about supporting parents, and that’s not only just education, but ensuring our public services are there, so that we have effective childcare, for instance, and other areas of support, so that parents don’t feel under great pressure, which sometimes can lead to frustration and a lack of control. So, it’s a whole package. But it is now high time that we passed a law in this area.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe gewch gefnogaeth os byddwch yn cyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn, gan y Ceidwadwr hwn beth bynnag. [Torri ar draws.] Wel, rwy’n cofio fy mod i a nifer o gyd-Aelodau ar y meinciau hyn, mewn Cynulliadau blaenorol, wedi dweud ei bod yn bryd symud ymlaen a rhoi diwedd ar yr arfer hwn. Mae’n rhaid i mi ddweud nad wyf yn cytuno’n llwyr â geiriad y cwestiwn, oherwydd, yn amlwg, byddai plant yn cael eu diogelu rhag ymosodiad corfforol o dan y gyfraith bresennol. Rydym yn siarad am yr hyn roedd cenedlaethau blaenorol yn ei alw’n ‘gosb resymol’. Ond rwy’n cytuno â Julie Morgan, mae’n ymwneud â chefnogi rhieni, ac nid addysg yn unig yw hynny, ond sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yno, fel bod gennym sefydliadau gofal plant effeithiol, er enghraifft, a meysydd eraill o gymorth, fel nad yw rhieni’n teimlo o dan bwysau mawr, a all weithiau arwain at rwystredigaeth a diffyg rheolaeth. Felly, mae’n becyn cyfan. Ond mae’n hen bryd bellach i ni basio deddf yn y maes hwn.

I thank the Member for his support. I did a little rough estimate of Members who may be supportive of the legislation, as we move forward, and I think that we’re on the right side of that at the moment. I hope that we can continue that dialogue.

The Member is right about the protection of young people. There is a raft of legislation already in place, but it’s not yet complete and we have to make sure that we provide the opportunity of positive parenting and that’s why I don’t think we should look to criminalise parents, but we should look to support parents, and this is something that I’ll be seeking to do as we move forward.

Diolch i’r Aelod am ei gefnogaeth. Gwneuthum amcan bras o Aelodau a allai fod yn gefnogol i’r ddeddfwriaeth, wrth inni symud ymlaen, a chredaf ein bod ar y trywydd iawn o ran hynny ar hyn o bryd. Gobeithiaf y gallwn barhau â’r ddeialog honno.

Mae’r Aelod yn iawn ynglŷn ag amddiffyn pobl ifanc. Mae llu o ddeddfau eisoes ar waith, ond nid yw’r gwaith wedi ei gyflawni eto ac mae’n rhaid i ni sicrhau ein bod yn rhoi cyfle i rianta cadarnhaol, a dyna pam y credaf na ddylem droseddoli rhieni, ond y dylem geisio cefnogi rhieni, ac mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn ceisio ei wneud wrth i ni symud ymlaen.

Tlodi Plant yng Ngorllewin De Cymru

Child Poverty in South Wales West

5. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru wrth fynd i'r afael â threchu tlodi plant yng Ngorllewin De Cymru? OAQ(5)0021(CC)

5. Will the Minister outline the Welsh Government’s priorities in tackling child poverty in South Wales West? OAQ(5)0021(CC)

I thank the Member for Aberavon. The 2015 child poverty strategy sets out our priorities for tackling child poverty across Wales. They include a focus on early years and increasing employability. I am also exploring opportunities to address adverse childhood experiences, reducing their impact on children’s life chances.

Diolch i’r Aelod dros Aberafan. Mae strategaeth tlodi plant 2015 yn nodi ein blaenoriaethau ar gyfer trechu tlodi plant ledled Cymru. Maent yn cynnwys ffocws ar y blynyddoedd cynnar a chynyddu cyflogadwyedd. Rwyf hefyd yn archwilio cyfleoedd i fynd i’r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, a lleihau eu heffaith ar gyfleoedd bywyd plant.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. As you will be aware, the Joseph Rowntree Foundation last week published its report, ‘We Can Solve Poverty in the UK’, which highlighted five points. One of those was strengthening families and communities, which comes under your remit. They also include four recommendations. In my constituency of Aberavon, many families are struggling and facing difficult challenges ahead of them. What actions are the Welsh Government taking to ensure that these families are able to benefit from the strengthened family support, such as Families First? Will you guarantee that Families First funding will continue beyond the current stage?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, yr wythnos ddiwethaf, cyhoeddodd Sefydliad Joseph Rowntree ei adroddiad, ‘We Can Solve Poverty in the UK’, a dynnai sylw at bum pwynt. Un o’r rhain oedd cryfhau teuluoedd a chymunedau, sy’n rhan o’ch cylch gwaith. Maent hefyd yn cynnwys pedwar argymhelliad. Yn fy etholaeth i, sef Aberafan, mae llawer o deuluoedd yn ei chael hi’n anodd ac yn wynebu cryn heriau. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau y gall y teuluoedd hyn elwa o well cymorth i deuluoedd, megis Teuluoedd yn Gyntaf? A wnewch chi sicrhau y bydd cyllid Teuluoedd yn Gyntaf yn parhau y tu hwnt i’r cyfnod presennol?

The Member is right to raise these issues for his constituency and many others across Wales. Families First and Flying Start are two very important parts of our tackling poverty and family support programmes. I am seeking to continue those into the future.

Mae’r Aelod yn iawn i godi’r materion hyn ar ran ei etholaeth a llu o rai eraill ledled Cymru. Mae Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau’n Deg yn ddwy ran bwysig iawn o’n rhaglenni trechu tlodi a chymorth i deuluoedd. Byddaf yn ceisio sicrhau eu bod yn parhau yn y dyfodol.

Weinidog, beth yw eich asesiad chi o’r newidiadau diweddar i Jobs Growth Wales a sut ydych yn gobeithio lleihau'r nifer o deuluoedd lle nad oes neb yn gweithio er mwyn mynd i’r afael â thlodi plant?

Minister, what is your assessment of the recent changes to Jobs Growth Wales and how do you hope to reduce the number of families where no-one is in employment in order to tackle child poverty?

I think we’ve had great success with Jobs Growth Wales and our manifesto commitment to improve and increase to 100,000 apprenticeships across Wales of any age is something that I’m sure the Member would support. There are many things, as the Member recognises, that have an effect on community resilience and family resilience: education, jobs and skills and well-being all being part of that. As I said to the previous Member previously, I will be making a statement later next week about our community vision, about what that programme support should be and how we can develop that for the future.

Credaf ein bod wedi cael cryn lwyddiant gyda Twf Swyddi Cymru, ac rwy’n sicr y byddai’r Aelod yn cefnogi ymrwymiad ein maniffesto i gynyddu nifer y prentisiaethau i bob oedran ledled Cymru i 100,000. Fel y mae’r Aelod yn cydnabod, ceir nifer o bethau sy’n effeithio ar gydnerthedd cymunedol a chydnerthedd teuluol: mae addysg, swyddi a sgiliau a lles i gyd yn rhan o hynny. Fel y dywedais yn gynt wrth yr Aelod blaenorol, byddaf yn gwneud datganiad yn ddiweddarach yr wythnos nesaf ynglŷn â’n gweledigaeth gymunedol, ynglŷn â’r hyn y dylai cymorth y rhaglen honno ei olygu a sut y gallwn ddatblygu hynny ar gyfer y dyfodol.

Confidence and appropriate skills to help people join the workforce, of course, are key to tackling child poverty, and it’s important that children grow up in an environment that values their talents and their aptitudes and that helps them to develop those in order to expand their own horizons. But the adults in the lives of some of these children themselves may need some help to help create that environment. I appreciate that there will be some crossover with one of your colleagues here, but community-based learning is a very important part of helping adults to create that environment. Would you agree with me that some of the courses that are offered in the community could contain elements, such as how to manage budgets and how to set up and market businesses and developing Welsh-language skills, not just as separate subjects, but as part of those basic skills training that you tend to get in community-based learning courses?

Mae hyder a sgiliau priodol i gynorthwyo pobl i ymuno â’r gweithlu, wrth gwrs, yn allweddol er mwyn trechu tlodi plant, ac mae’n bwysig fod plant yn cael eu magu mewn amgylchedd sy’n gwerthfawrogi eu doniau a’u galluoedd ac sy’n rhoi cymorth iddynt eu datblygu er mwyn ehangu eu gorwelion eu hunain. Ond efallai fod angen rhywfaint o gymorth ar yr oedolion ym mywydau rhai o’r plant hyn i helpu i greu’r amgylchedd hwnnw. Rwy’n cydnabod y bydd rhywfaint o orgyffwrdd gydag un o’ch cyd-Aelodau yma, ond mae dysgu yn y gymuned yn rhan bwysig iawn o gynorthwyo oedolion i greu’r amgylchedd hwnnw. A fyddech yn cytuno y gallai rhai o’r cyrsiau a gynigir yn y gymuned gynnwys elfennau megis sut i reoli cyllidebau a sut i sefydlu a marchnata busnesau a datblygu sgiliau iaith Gymraeg, nid fel pynciau ar wahân yn unig, ond fel rhan o’r hyfforddiant sgiliau sylfaenol hwnnw rydych yn tueddu i’w gael mewn cyrsiau dysgu yn y gymuned?

I think the Member’s right and what we have to do and what we have done in many areas around the Families First programme is look at the wraparound provision of the family—not just children, but parents and guardians—and about what are its actual needs. I’ve recently been criticised about some action I’d taken on Families First regarding some of the more direct work about how we support families, where we’ve removed some of the financial investment around that and the knowledge base. What I’m very keen to assure Members of is that my priority is about making sure that we have a support mechanism around the family, and whatever the problems are, we can signpost and support them to move on to the next—. It’s about preventative exposure rather than responding to a family or a person who’s in crisis later on in the day.

Credaf fod yr Aelod yn iawn, a’r hyn sydd angen inni ei wneud, a’r hyn rydym wedi ei wneud mewn nifer o ardaloedd, o ran y rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf, yw edrych ar ddarpariaeth gofleidiol ar gyfer y teulu—nid y plant yn unig, ond rhieni a gwarcheidwaid hefyd—ac ystyried yr anghenion gwirioneddol. Cefais fy meirniadu yn ddiweddar am rai camau a gymerais mewn perthynas â Teuluoedd yn Gyntaf o ran peth o’r gwaith mwy uniongyrchol ynglŷn â sut rydym yn cefnogi teuluoedd, lle rydym wedi diddymu rhywfaint o’r buddsoddiad ariannol mewn perthynas â hynny a’r sylfaen wybodaeth. Rwy’n awyddus iawn i sicrhau’r Aelodau mai fy mlaenoriaeth yw gwneud yn siŵr fod gennym fecanwaith cymorth mewn perthynas â’r teulu, a beth bynnag yw’r problemau, gallwn eu cyfeirio a’u cynorthwyo i symud ymlaen i’r—. Mae’n ymwneud â chysylltiad ataliol yn hytrach nag ymateb i deulu neu unigolyn sydd mewn argyfwng yn hwyrach yn y dydd.

Cabinet Secretary, Aberavon has some of the highest levels of child poverty in Wales. In one ward, nearly 46 per cent of children are living in poverty. The ‘State of the Nation’ annual report by the UK’s Social Mobility and Child Poverty Commission was critical of the Welsh Government’s policies, stating that they were not having the right level of impact. Given the Welsh Government’s commitment to eradicate child poverty by 2020, what changes are you proposing to tackle child poverty in my region over the next three years? Diolch.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae gan Aberafan rai o’r lefelau uchaf o dlodi plant yng Nghymru. Mewn un ward, mae bron i 46 y cant o’r plant yn byw mewn tlodi. Roedd adroddiad blynyddol Comisiwn Symudedd Cymdeithasol a Thlodi Plant y DU ar Gyflwr y Wlad yn feirniadol o bolisïau Llywodraeth Cymru, gan nodi nad oeddent yn cael y lefel gywir o effaith. O ystyried ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddileu tlodi plant erbyn 2020, pa newidiadau y gallwch eu cynnig i drechu tlodi plant yn fy rhanbarth dros y tair blynedd nesaf? Diolch.

The numbers that the Member raised there are troubling to me, too, but they are very fortunate in that they have got a fantastic Assembly Member in Dai Rees in the Aberavon area. He raises these issues with me on a regular basis, and I’m committed to ensuring that we tackle the issues that the Member raised and which are raised in the report. Indeed, I will be coming to the Chamber to issue a statement to Members in order for the Member and others to understand exactly what Welsh Government is doing and what interventions we will be bringing forward.

Mae’r niferoedd a grybwyllodd yr Aelod yn y fan honno yn achos pryder i mi, hefyd, ond maent yn ffodus iawn o gael yr Aelod Cynulliad gwych Dai Rees yn ardal Aberafan. Mae’n tynnu fy sylw at y materion hyn yn rheolaidd, ac rwyf wedi ymrwymo i sicrhau ein bod yn mynd i’r afael â’r materion a godwyd gan yr Aelod ac a nodwyd yn yr adroddiad. Yn wir, byddaf yn dod i’r Siambr i gyhoeddi datganiad i’r Aelodau er mwyn i’r Aelod ac eraill ddeall beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud a pha ymyriadau y byddwn yn eu cyflwyno.

Hawliau Pobl Ifanc

Young People’s Entitlements

6. Pa ystyriaethau y mae'r Gweinidog wedi'u rhoi i'r effaith y bydd gadael yr UE yn ei chael ar hawliau pobl ifanc yng Nghymru? OAQ(5)0033(CC)

6. What considerations has the Minister given to how exiting the EU will impact upon young people’s entitlements in Wales? OAQ(5)0033(CC)

I thank the Member for her question. Our commitment to children and young people is enshrined in legislation and Brexit doesn’t change this directly. Investing in children and young people is intrinsically a good thing to do. It makes sense for the good of society and for the long-term benefit of the economy.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae ein hymrwymiad i blant a phobl ifanc wedi ei ymgorffori mewn deddfwriaeth ac nid yw’r penderfyniad i adael yr UE yn newid hyn yn uniongyrchol. Mae buddsoddi mewn plant a phobl ifanc ​yn beth sylfaenol dda i’w wneud. Mae’n gwneud synnwyr er lles y gymdeithas ac er budd hirdymor yr economi.

Minister, the result on 23 June has caused great anxiety amongst many people, and young people are not immune to this. You will be aware, I’m sure, of the large demonstration that took place outside this building in the aftermath of Brexit, which was organised by students. Have you yet considered what impact the potential reduction of research funding for universities will have on the prospects of young people and their ability to reach their full potential? Have you, for example, had discussion with Cabinet colleagues regarding the loss of opportunities from programmes like the Erasmus programme and how that can be mitigated? Finally, will you do everything in your power to support a youth parliament for Wales as a vehicle for young people to articulate their concerns and come together for collective action on important issues that affect them, like Brexit?

Weinidog, mae’r canlyniad ar 23 Mehefin wedi achosi pryder ymysg llawer o bobl, ac nid yw pobl ifanc yn ddiogel rhag hyn. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy’n siŵr, o’r gwrthdystiad mawr a gynhaliwyd y tu allan i’r adeilad hwn yn dilyn y penderfyniad i adael y DU, wedi’i drefnu gan fyfyrwyr. A ydych wedi ystyried eto pa effaith a gaiff y gostyngiad posibl i gyllid ymchwil ar gyfer prifysgolion ar ragolygon pobl ifanc a’u gallu i gyrraedd eu potensial llawn? A ydych, er enghraifft, wedi cynnal trafodaethau â’ch cyd-Aelodau yn y Cabinet ynglŷn â cholli cyfleoedd o ran rhaglenni fel rhaglen Erasmus, a sut y gellir lliniaru hynny? Yn olaf, a fyddwch yn gwneud popeth yn eich gallu i gefnogi senedd i’r ifanc yng Nghymru fel cyfrwng i bobl ifanc fynegi eu pryderon a dod at ei gilydd i weithredu ar y cyd ar faterion pwysig sy’n effeithio arnynt, fel gadael yr UE?

I’m grateful for the Member’s comments and questions. Of course, the Member will be aware of the First Minister’s announcement of a Cabinet sub-committee to look at the implications of Brexit and what that means to Welsh Government, and the discussions through the UK, which has already had its first meeting. I haven’t had a direct meeting regarding the research finances with my colleagues, but I believe that is under way with that department.

With regard to the youth parliament, the Government’s position has been very clear: we’re supportive of a youth parliament, but we believe that is a matter for the Commission, and I’m sure the Commission has heard that very clearly, both today and from previous correspondence.

Rwy’n ddiolchgar am sylwadau a chwestiynau’r Aelod. Wrth gwrs, fe fydd yr Aelod yn ymwybodol o gyhoeddiad y Prif Weinidog ei fod wedi sefydlu is-bwyllgor Cabinet, sydd eisoes wedi cynnal ei gyfarfod cyntaf, i ystyried goblygiadau gadael yr UE a beth y mae hynny’n ei olygu i Lywodraeth Cymru, a’r trafodaethau ledled y DU. Nid wyf wedi cael cyfarfod uniongyrchol gyda fy nghyd-Aelodau ynglŷn â’r cyllid ymchwil, ond credaf fod hynny’n mynd rhagddo gyda’r adran honno.

O ran y senedd i’r ifanc, mae safbwynt y Llywodraeth wedi bod yn glir iawn: rydym yn cefnogi senedd i’r ifanc, ond credwn mai mater i’r Comisiwn ydyw, ac rwy’n siŵr fod y Comisiwn wedi clywed hynny’n glir iawn heddiw ac mewn gohebiaeth flaenorol.

Cabinet Secretary, do you agree with me that it’s very concerning to read the findings of the Children’s Society’s ‘The Good Childhood Report’, which reported that one in seven girls in Wales are unhappy with their lives and one in nine boys are unhappy with their lives as well? What specific action is the Welsh Government going to take in order to reverse this trend, which appears to be getting worse—not just in Wales, but across the United Kingdom—so that we can have some concerted action to deal with this problem?

Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn rhannu fy mhryder wrth ddarllen canfyddiadau ‘The Good Childhood Report’ Cymdeithas y Plant, a ddywed fod un o bob saith o ferched yng Nghymru yn anhapus gyda’u bywydau ac un o bob naw o fechgyn yn anhapus gyda’u bywydau hefyd? Pa gamau penodol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wrthdroi’r duedd hon, sy’n ymddangos fel pe bai’n gwaethygu—nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y Deyrnas Unedig—er mwyn sicrhau rhywfaint o weithredu ar y cyd i ni allu delio â’r broblem hon?

The Member is right to raise this issue and it does concern me also. I’ve asked my team to look at the implications of that report and how much more we can do, not with just this department, but also through educational support within the school setting and in third sector organisations in relation to how we engage with young people and listen to their views. Often, the older generation do things at children because they think it’s the right thing to do, rather than listening to what the action should be. We’re in that space now of engaging with young people and listening to what has an impact on their lives.

Mae’r Aelod yn iawn i godi’r mater hwn ac mae’n peri pryder i minnau hefyd. Rwyf wedi gofyn i fy nhîm edrych ar oblygiadau’r adroddiad hwnnw a faint yn fwy y gallwn ei wneud, nid yn unig gyda’r adran hon, ond hefyd drwy gymorth addysgol mewn ysgolion ac mewn sefydliadau trydydd sector o ran sut yr ydym yn ymgysylltu â phobl ifanc ac yn gwrando ar eu barn. Yn aml, mae’r genhedlaeth hŷn yn gwneud pethau ar gyfer plant am eu bod yn meddwl mai dyna’r peth iawn i’w wneud, yn hytrach na gwrando ar ba gamau gweithredu y dylid eu cymryd. Rydym wedi cyrraedd y cam hwnnw yn awr o ymgysylltu â phobl ifanc a gwrando ar beth sydd yn cael effaith ar eu bywydau.

Gofal Plant

Childcare Provision

7. A wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i flaenoriaethu darpariaeth gofal plant mewn meithrinfeydd sy'n gysylltiedig ag ysgolion dros feithrinfeydd preifat? OAQ(5)0036(CC)

7. Will the Welsh Government continue to prioritise childcare provision in nurseries attached to schools over private nurseries? OAQ(5)0036(CC)

Welsh Government provides funding for local authorities to deliver early education for all three and four-year-olds in Wales. How this provision is delivered is a matter for the local authority, which can choose to deliver it in schools or private and voluntary sector nurseries.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i awdurdodau lleol ddarparu addysg gynnar i bob plentyn tair a phedair oed yng Nghymru. Mater i’r awdurdodau lleol yw sut y cyflenwir y ddarpariaeth hon, a gallant ddewis ei darparu mewn ysgolion neu feithrinfeydd y sector preifat a’r sector gwirfoddol.

The provision in Wales is very centred on schools, compared to a more mixed economy across the border. Has the Minister considered that many parents might welcome more of a choice between school-based nurseries and independent nurseries and, for example, might like the opportunity, rather than five days of two-and-a-half hours a day, to have a smaller number of fuller days in the week?

Mae’r ddarpariaeth yng Nghymru yn canolbwyntio i raddau helaeth ar ysgolion, o gymharu ag economi fwy cymysg dros y ffin. A yw’r Gweinidog wedi ystyried efallai y byddai llawer o rieni yn croesawu mwy o ddewis rhwng meithrinfeydd mewn ysgolion a meithrinfeydd annibynnol, ac efallai y byddent yn hoffi’r cyfle, er enghraifft, i gael nifer llai o ddiwrnodau llawnach yn yr wythnos yn hytrach na phum diwrnod o ddwy awr a hanner y dydd?

Indeed, we have given further consideration to the issue of delivering childcare, and the Member will be aware that our manifesto commitment to provide quality childcare will be brought forward and we will start that programme by the end of next year across Wales. This is about delivering services for young people across the whole of Wales.

Yn wir, rydym wedi ystyried y mater o ddarparu gofal plant ymhellach, a bydd yr Aelod yn ymwybodol y bydd ein hymrwymiad maniffesto i ddarparu gofal plant o safon yn cael ei gyflwyno yn gynt, ac y byddwn yn rhoi’r rhaglen honno ar waith ledled Cymru erbyn diwedd y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn ymwneud â darparu gwasanaethau i bobl ifanc ledled Cymru gyfan.

It’s generally recognised, of course, that getting graduate level practitioners into early years settings has a very positive impact, as I’m sure you know, on the educational outcomes of those early years. The Government drafted, of course, back in 2014 its 10-year workforce plan on early years childcare and play. Can you tell us when that is likely to see the light of day, because in your letter to the Children, Young People and Education Committee you’re rather ambiguous, shall we say? Can you give us something to work on?

Fel y gwyddoch, rwy’n siŵr, cydnabyddir yn gyffredinol fod cynnwys ymarferwyr ar lefel raddedig mewn lleoliadau blynyddoedd cynnar yn effeithio’n gadarnhaol iawn ar ganlyniadau addysgol y blynyddoedd cynnar hynny. Wrth gwrs, yn ôl yn 2014, drafftiodd y Llywodraeth ei chynllun gweithlu 10 mlynedd ar gyfer gofal plant a chwarae y blynyddoedd cynnar. A allwch ddweud wrthym pa bryd y mae hwnnw’n debygol o weld golau dydd, gan eich bod braidd yn amwys, gawn ni ddweud, yn eich llythyr i’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg? A allwch roi rhywbeth i ni allu gweithio arno?

I’m grateful for the Member’s ability to jump to question 15 in this supplementary question that he’s asked today. But, the 10-year draft plan sets out the ambitious plans to develop early years childcare. Work is currently under way to assess the impact of a number of policy developments before finalising the workforce plan. I think, actually, one of the issues now is about the childcare provision programme that we are seeking to do. I know the Member is supportive of quality childcare and quality served childcare. That is something that we have to work through as well. We are working with other departments to make sure we can finalise that. I will write to the Member specifically with—I did write to committee, whether the Member has got a copy of that I’m not sure, but I will write specifically to the Member.

Rwy’n ddiolchgar am allu’r Aelod i neidio i gwestiwn 15 yn y cwestiwn atodol a ofynnodd heddiw. Ond mae’r cynllun drafft 10 mlynedd yn nodi’r cynlluniau uchelgeisiol i ddatblygu gofal plant y blynyddoedd cynnar. Mae gwaith yn mynd rhagddo ar asesu effaith nifer o ddatblygiadau polisi cyn cwblhau cynllun y gweithlu. Mewn gwirionedd, credaf fod un o’r materion sy’n codi yn awr yn ymwneud â’r rhaglen ddarparu gofal plant rydym yn ceisio ei chyflawni. Gwn fod yr Aelod yn cefnogi gofal plant o ansawdd, a gofal plant wedi ei ddarparu gydag ansawdd. Mae hynny’n rhywbeth y mae’n rhaid i ni weithio drwyddo hefyd. Rydym yn gweithio gydag adrannau eraill i sicrhau y gallwn gwblhau hynny. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod yn benodol gyda—ysgrifennais at y pwyllgor, ac nid wyf yn sicr a yw’r Aelod wedi derbyn copi o’r llythyr hwnnw, ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod yn benodol.

The Labour manifesto at the Assembly elections promised to offer 30 hours a week of free childcare to working parents. This was to be delivered by a wide range of providers, including schools, childminders, play groups and day care. Will the Cabinet Secretary advise the Assembly what proportion of childcare in Wales is delivered by private nurseries compared to those attached to schools?

Roedd maniffesto’r blaid Lafur yn etholiadau’r Cynulliad yn addo cynnig 30 awr yr wythnos o ofal plant am ddim i rieni sy’n gweithio. Bwriadwyd i hyn gael ei ddarparu drwy amrywiaeth eang o ddarparwyr, gan gynnwys ysgolion, gofalwyr plant, grwpiau chwarae a gofal dydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi gwybod i’r Cynulliad pa gyfran o ofal plant yng Nghymru a ddarperir gan feithrinfeydd preifat o gymharu â’r rhai sydd ynghlwm wrth ysgolion?

I don’t have those numbers, but I’m very grateful for the Member reiterating our very positively received manifesto commitment. We will be delivering that in this term of Government and, as I indicated earlier on, we are seeking to start the pilot programmes in the autumn of next year It is a very complex programme, but we will be delivering for the people of Wales, as they voted for.

Nid yw’r niferoedd hynny gennyf, ond rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod am ailadrodd ymrwymiad ein maniffesto a groesawyd yn gadarnhaol iawn. Byddwn yn cyflawni hynny yn ystod tymor y Llywodraeth hon, ac fel y dywedais yn gynharach, byddwn yn ceisio dechrau’r rhaglenni peilot yn ystod hydref y flwyddyn nesaf. Mae’n rhaglen gymhleth iawn, ond byddwn yn darparu ar gyfer pobl Cymru, a bleidleisiodd dros hynny.

Cyllid Adfywio

Regeneration Funding

8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael â gweinidogion cyfatebol yn San Steffan ynghylch cyllid adfywio yn dilyn y penderfyniad i adael yr UE? OAQ(5)0027(CC)

8. What discussions has the Minister had with Westminster counterparts regarding regeneration funding following the decision to leave the EU? OAQ(5)0027(CC)

Communities across Wales have benefited greatly from European funding. Through discussions led by the First Minister and the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, the Welsh Government has ensured the current allocation of regeneration funding is available up until 2020.

Mae cymunedau ledled Cymru wedi elwa’n fawr o gyllid Ewropeaidd. Drwy drafodaethau a arweiniwyd gan y Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau y bydd y dyraniad presennol o gyllid adfywio ar gael tan 2020.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. Aberavon has been a beneficiary of the EU regeneration funds and has seen many projects develop across the communities, including the Afan valley. The decision by the British people to leave the EU obviously will put an end to the stream of funding. But that does not stop the impact of the austerity that emanates from Westminster, particularly on local authorities having to face some of the challenges, and today’s Institute for Fiscal Studies report indicates that that is going to be even greater again. In your earlier answers to the spokesperson for Plaid Cymru regarding the EU, you indicated that you are doing some analysis, but what preparations for us seeking alternative funding streams are you looking at, because you know that those funding streams are going and you know that those communities still need that help?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Aberafan wedi elwa o gronfeydd adfywio’r UE ac wedi gweld llawer o brosiectau’n cael eu datblygu yn y cymunedau, gan gynnwys cwm Afan. Yn amlwg, bydd penderfyniad pobl Prydain i adael yr UE yn dod â’r ffrwd gyllido hon i ben. Ond nid yw hynny’n atal effaith y caledi sy’n deillio o San Steffan, yn enwedig ar yr awdurdodau lleol sy’n gorfod wynebu rhai o’r heriau, ac mae’r adroddiad heddiw gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn nodi bod hynny’n mynd i gynyddu eto fyth. Yn eich atebion cynharach i lefarydd Plaid Cymru mewn perthynas â’r UE, fe ddywedoch eich bod yn gwneud ychydig o ddadansoddi, ond pa baratoadau rydych yn eu hystyried i ni allu chwilio am ffrydiau cyllido amgen, gan eich bod yn gwybod y bydd y ffrydiau cyllido hynny’n diflannu a bod y cymunedau hynny’n dal i fod angen y cymorth?

This is really a very difficult piece of work, and if we were to believe the Brexiteers, then we shouldn’t be worried too much about the amount of funding that we should get back into Wales, but I’ve got some doubts about that in terms of the amount of money that we may receive. This work is continuing to be led by the First Minister and the Cabinet sub-committee in terms of how and what that financial settlement may or could look like and the conditions set to that. It is, of course, always our consideration how we make best use of our investments and limited funding available subject to EU exit, but it is still premature to try to understand exactly where those investments may be for the future.

Mae’r gwaith hwn yn wirioneddol anodd, a phe baem yn credu’r rhai a oedd eisiau gadael yr UE, yna ni ddylem boeni gormod ynglŷn â’r swm o arian y dylem ei gael yn ôl i Gymru, ond mae gennyf fy amheuon ynglŷn â’r swm o arian a gawn. Mae’r Prif Weinidog ac is-bwyllgor y Cabinet yn parhau i arwain y gwaith o ran sut olwg fydd ar y setliad ariannol a’r amodau ynghlwm wrtho. Wrth gwrs, rydym yn ystyried yn barhaol sut y gallwn wneud y defnydd gorau o’n buddsoddiadau a’r arian cyfyngedig sydd ar gael yn amodol ar adael yr UE, ond mae’n dal yn rhy gynnar i geisio canfod yn union ble y gall y buddsoddiadau hynny fod ar gyfer y dyfodol.

Cabinet Secretary, the question was what have you been doing via discussions with colleagues in Westminster, and I’d be grateful if you could outline what actions you’ve taken over the summer months to meet with your colleague—your opposite number in Westminster—because the Westminster Government will be on point in these negotiations, and it is vitally important that the devolved Governments and administrations help and feed in and assist the Westminster Government. I’d be grateful to know how you are taking forward that dialogue with colleagues in Westminster and what meetings you’ve had, importantly, over the summer to map out some of the basic territory you want to go down.

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd y cwestiwn yn ymwneud â’r hyn rydych wedi bod yn ei wneud drwy drafodaethau gyda chymheiriaid yn San Steffan, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu pa gamau rydych wedi eu cymryd dros fisoedd yr haf i gyfarfod â’ch cydweithiwr—eich swyddog cyfatebol yn San Steffan—oherwydd bydd Llywodraeth San Steffan yn rhan bwysig o’r trafodaethau hyn, ac mae’n hanfodol bwysig fod y Llywodraethau a’r gweinyddiaethau datganoledig yn helpu, yn cynorthwyo ac yn bwydo i mewn i’r hyn fydd Llywodraeth San Steffan yn ei wneud. Byddwn yn ddiolchgar o gael gwybod sut y byddwch yn bwrw ymlaen â’r ddeialog honno gyda chymheiriaid yn San Steffan, ac yn bwysig, pa gyfarfodydd a gawsoch yn ystod yr haf i fapio peth o’r diriogaeth sylfaenol rydych eisiau ei chynnwys.

I haven’t had any specific meetings with any Minister regarding this, but the First Minister and the team have. The lead Ministers for European discussions is the First Minister and the finance Minister, and there have been many discussions over the summer months.

Nid wyf wedi cael unrhyw gyfarfodydd penodol ynglŷn â hyn gydag unrhyw Weinidog, ond mae’r Prif Weinidog a’r tîm wedi cael cyfarfodydd. Y Prif Weinidog a’r Gweinidog cyllid yw’r Gweinidogion arweiniol ar gyfer trafodaethau Ewropeaidd, a chafwyd llawer o drafodaethau dros fisoedd yr haf.

Strategaeth i Fynd i’r Afael â Thlodi Plant

Strategy for Tackling Child Poverty

9. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi plant yng ngoleuni argymhellion adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree yr wythnos diwethaf, We Can Solve Poverty in the UK? OAQ(5)0034(CC)

9. Will the Minister provide an update on Welsh Government’s strategy for tackling child poverty in light of the recommendations in last week’s Joseph Rowntree Foundation report We Can Solve Poverty in the UK? OAQ(5)0034(CC)

I thank Jenny for her question. The Welsh Government’s strategy for tackling child poverty remains focused on building a strong economy, increasing skills, reducing worklessness, reducing inequalities in education and health outcomes, and addressing the poverty premium. These priorities are closely aligned with the elements of the Joseph Rowntree Foundation’s anti-poverty strategy.

Diolch i Jenny am ei chwestiwn. Mae strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer trechu tlodi plant yn parhau i ganolbwyntio ar adeiladu economi gref, cynyddu sgiliau, lleihau diweithdra, lleihau anghydraddoldebau mewn canlyniadau addysg ac iechyd, a mynd i’r afael â’r premiwm tlodi. Mae’r blaenoriaethau hyn yn cyd-fynd yn agos ag elfennau strategaeth gwrthdlodi Sefydliad Joseph Rowntree.

One of my constituents alerts me to the fact that she’s having to pay £8 a week for her eldest child to settle into her first term at secondary school, which is less than 3 miles away but more than 2 miles away. I understand her anxieties at this very difficult moment in the child’s life, but this is a woman on housing benefit, on income support, and £8 a week is a huge chunk out of the money that she needs to spend on the rest of her family. If we compare that with those rather reckless parents who continue to deliver their children to the school gates by car, regardless of the environmental consequences, you can just see the differences in the way in which children approach secondary school education.

Now, the Rowntree report makes five asks about child poverty, including supporting people to be good parents, supporting parents and children’s mental health, and access to high-quality affordable childcare. What more do you think the Welsh Government can do to address these endemic causes of enduring child poverty?

Mae un o fy etholwyr wedi tynnu fy sylw at y ffaith ei bod yn gorfod talu £8 yr wythnos i’w phlentyn hynaf ymgartrefu yn ei thymor cyntaf yn yr ysgol uwchradd, sy’n llai na 3 milltir i ffwrdd ond yn fwy na 2 filltir i ffwrdd. Rwy’n deall ei phryderon yn ystod y cyfnod anodd hwn ym mywyd y plentyn, ond dyma fenyw sydd ar fudd-dal tai a chymhorthdal ​​incwm, ac mae £8 yr wythnos yn rhan fawr iawn o’r arian sydd ei angen arni i’w wario ar weddill ei theulu. Os ydym yn cymharu hynny â’r rhieni braidd yn ddi-hid hynny sy’n parhau i fynd â’u plant at gatiau’r ysgol yn eu ceir, heb ystyried y canlyniadau amgylcheddol, gallwch weld y gwahaniaethau yn ymagwedd plant tuag at addysg uwchradd.

Nawr, mae pum gofyniad yn adroddiad Rowntree mewn perthynas â thlodi plant, gan gynnwys cynorthwyo pobl i fod yn rhieni da, cymorth gydag iechyd meddwl rhieni a phlant, a mynediad at ofal plant fforddiadwy o ansawdd uchel. Beth arall y credwch y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i fynd i’r afael â’r achosion endemig hyn o dlodi plant parhaus?

Well, the asks that the JRF report responds to are very closely aligned to the policy development of this Welsh Government. I agree supporting parents is a priority, and I’ve taken a decision to refocus the Families First programme to ensure it develops services that address identified gaps in service provision for parents. That will link in very strongly to the work that we are doing around adverse childhood experiences. Parenting is also integral to Flying Start. I’m more than happy, as always, to meet with the Member for Cardiff Central if the Member’s got more ideas in terms of how we can improve our support mechanisms, and will continue to do so. But we are thinking about this very carefully and I will be making a statement shortly.

Wel, mae’r gofynion y mae adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree yn ymateb iddynt yn cyd-fynd yn agos iawn â datblygiad polisi Llywodraeth Cymru. Cytunaf fod cynorthwyo rhieni yn flaenoriaeth, ac rwyf wedi penderfynu newid ffocws y rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf i sicrhau ei bod yn datblygu gwasanaethau sy’n mynd i’r afael â bylchau a nodwyd yn y ddarpariaeth i rieni. Bydd hynny’n cysylltu’n agos iawn â’r gwaith a wnawn ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae rhianta hefyd yn rhan annatod o Dechrau’n Deg. Rwy’n fwy na hapus, fel arfer, i gyfarfod â’r Aelod dros Ganol Caerdydd os oes gan yr Aelod fwy o syniadau ynglŷn â sut y gallwn wella ein mecanweithiau cymorth, a byddaf yn parhau i wneud hynny. Ond rydym yn meddwl yn ofalus iawn am hyn, a byddaf yn gwneud datganiad yn fuan.

Cabinet Secretary, I’m sure you know that only a highly integrated policy across Government areas is going to really tackle child poverty. For instance, the level of economic inactivity has a big impact on the number of children living in poverty. I do hope you’ll be talking to your colleagues, the economic Minister and education Secretary as well, so that we can see FE course, HE courses, for instance, being more accessible—more part-time courses, more financial support—so that people can develop their skills to either enter the labour market or get a better job within that labour market.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol mai’r unig beth sy’n mynd i drechu tlodi plant mewn gwirionedd yw polisi integredig iawn ar draws meysydd y Llywodraeth. Er enghraifft, mae’r lefel o anweithgarwch economaidd yn cael effaith fawr ar nifer y plant sy’n byw mewn tlodi. Gobeithiaf y byddwch yn siarad â’ch cyd-Aelodau, Gweinidog yr economi a’r Ysgrifennydd addysg, fel y gallwn sicrhau bod cyrsiau addysg bellach a chyrsiau addysg uwch, er enghraifft, yn fwy hygyrch—mwy o gyrsiau rhan-amser, mwy o gymorth ariannol—fel y gall pobl ddatblygu eu sgiliau, naill ai i fynd i mewn i’r farchnad lafur neu i gael swydd well o fewn y farchnad lafur honno.

I’m grateful for the Member’s question. We have seen a small, 2 per cent reduction in child poverty here in Wales. I believe that is partly due to the economics of Wales, with more jobs and young people living less in workless households. It’s something that the Cabinet Secretary for the economy leads on in terms of poverty strategy, but we work very closely together to ensure that we are joined up on all aspects of the work that we do.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Rydym wedi gweld gostyngiad bychan o 2 y cant mewn tlodi plant yma yng Nghymru. Credaf fod hynny’n rhannol oherwydd economeg Cymru, gyda mwy o swyddi a llai o bobl ifanc yn byw mewn cartrefi di-waith. Mae’n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn arwain arno o ran y strategaeth tlodi, ond rydym yn gweithio’n agos iawn gyda’n gilydd i sicrhau ein bod yn cydgysylltu ar bob agwedd ar y gwaith a wnawn.

Diwygiadau Lles

Welfare Reform

10. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU ar Gymru? OAQ(5)0030(CC)

10. Will the Minister provide an update on the impact of the UK Government’s welfare reform on Wales? OAQ(5)0030(CC)

I thank the Member for Torfaen. The most recent research undertaken by the Institute for Fiscal Studies on the impact of welfare reform and changes to personal taxes estimates the overall annual loss in Wales to be around £600 million.

Diolch i’r Aelod dros Dorfaen. Mae ymchwil diweddaraf y Sefydliad Astudiaethau Cyllid i effaith diwygio lles a newidiadau i drethi personol yn amcangyfrif bod cyfanswm y golled flynyddol yng Nghymru oddeutu £600 miliwn.

I’m sure you’re aware, Minister, of how worried Welsh Women’s Aid are about the changes to the decision to cap local housing allowance. Will you comment on that action and will you take this opportunity to reiterate your support for the excellent work that Women’s Aid refuges do throughout Wales? Given that the changes are going to be deferred for a short period, will you commit to taking every opportunity to press the UK Government to exempt women’s refuges from these proposals?

Rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol, Weinidog, o ba mor bryderus yw Cymorth i Fenywod Cymru ynglŷn â’r newidiadau i’r penderfyniad i gapio lwfans tai lleol. A wnewch chi roi sylwadau ar y camau hynny, ac a wnewch chi fanteisio ar y cyfle hwn i ailddatgan eich cefnogaeth i’r gwaith ardderchog y mae llochesi Cymorth i Fenywod yn ei wneud ledled Cymru? O gofio bod y newidiadau yn mynd i gael eu gohirio am gyfnod byr, a wnewch chi ymrwymo i fachu ar bob cyfle i bwyso ar Lywodraeth y DU i eithrio llochesi i fenywod o’r argymhellion hyn?

I thank the Member for her question and, of course, I pay tribute to the many support services for people suffering from domestic violence, and other causes are supported through Wales and across the UK. I’m very concerned that supported accommodation, including women’s refuges, is not exempt from the local housing allowance cap. We have made representations to the Department for Work and Pensions. I do hope that this pause in the appointment of this policy may give the Minister some pause for thought with regard to this and they’ll change their mind as regards this provision.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn, ac wrth gwrs, rwy’n talu teyrnged i’r nifer o wasanaethau sy’n rhoi cymorth i bobl sy’n dioddef o drais domestig, a chaiff achosion eraill eu cefnogi drwy Gymru a ledled y DU. Rwy’n bryderus iawn nad yw llety â chymorth, gan gynnwys llochesi i fenywod, wedi eu heithrio rhag y cap lwfans tai lleol. Rydym wedi cyflwyno sylwadau i’r Adran Gwaith a Phensiynau. Rwy’n gobeithio y bydd yr oedi cyn mabwysiadu’r polisi yn rhoi cyfle i’r Gweinidog feddwl ynglŷn â hyn ac y byddant yn newid eu meddwl ynglŷn â’r ddarpariaeth hon.

Of course, one of the ways we can mitigate the effects of UK welfare reform on Welsh communities is to begin developing a unique Welsh system in its place. I was very grateful to the Cabinet Secretary for his positive response, before the summer recess, to a suggestion of developing ‘Social Security Cymru’ as a concept that is backed up by maximising the opportunities we have with existing powers, but also to look at drawing down further welfare powers from the British state in the future. I wonder if the Cabinet Secretary can outline his intentions in terms of taking that idea forward.

Wrth gwrs, un o’r ffyrdd y gallwn liniaru effeithiau diwygio lles y DU ar gymunedau Cymru yw dechrau datblygu system Gymreig unigryw yn ei le. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb cadarnhaol, cyn toriad yr haf, i’r awgrym o ddatblygu ‘Nawdd Cymdeithasol Cymru’ fel cysyniad yn seiliedig ar wneud y gorau o’r cyfleoedd sydd gennym gyda’r pwerau presennol, ond hefyd i geisio sicrhau rhagor o bwerau lles gan y wladwriaeth Brydeinig yn y dyfodol. Tybed a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu ei fwriadau o ran bwrw ymlaen â’r syniad hwnnw.

Interestingly, I had discussions this morning about that very issue. But, the primary concern about this was about the financial settlement that we have to receive from the UK Government. Of course, to date, we haven’t had much luck with the agreement of a financial settlement that is the right and appropriate amount for Wales, whereas Scotland have had a different agreement. I’m sure, given the opportunity for that settlement to be in the right space, the Minister for finance would be happy to discuss with me other aspects of the devolution of powers that could come to this Assembly.

Yn ddiddorol, cefais drafodaethau y bore yma ynglŷn â’r union fater hwnnw. Ond y prif bryder ynglŷn â hyn oedd y setliad ariannol sy’n rhaid i ni ei gael gan Lywodraeth y DU. Wrth gwrs, hyd yn hyn, nid ydym wedi cael llawer o lwc o ran cytuno ar setliad ariannol sy’n iawn ac yn briodol ar gyfer Cymru, er bod yr Alban wedi cael cytundeb gwahanol. Rwy’n siŵr, o ystyried y cyfle i’r setliad hwnnw fod yn y man iawn, y byddai’r Gweinidog cyllid yn hapus i drafod gyda mi agweddau eraill ar ddatganoli pwerau a allai ddod i’r Cynulliad hwn.

Following the introduction of recommendations in their ‘Dynamic Benefits: Towards welfare that works’ report, the Centre for Social Justice has pointed out that more people are employed than ever before, less people are claiming benefits and UK unemployment is at a record low of 4.9 per cent. Of course, we know Wales has a good record and story on that. However, Wales’s economic inactivity rate for working-age people not in employment is still almost 3 per cent higher than for the UK. What consideration, therefore, will you give to doing things differently and to considering what might work elsewhere—Scotland, England or beyond—in order to close that gap?

Yn dilyn cyflwyno argymhellion eu hadroddiad ‘Dynamic Benefits: Towards welfare that works’, mae’r Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol wedi nodi bod mwy o bobl mewn cyflogaeth nag erioed o’r blaen, fod llai o bobl yn hawlio budd-daliadau a bod diweithdra yn y DU ar ei lefel isaf erioed o 4.9 y cant. Wrth gwrs, gwyddom fod gan Gymru hanes da o ran hynny. Fodd bynnag, mae’r gyfradd o anweithgarwch economaidd ymhlith pobl o oedran gweithio yng Nghymru nad ydynt mewn cyflogaeth yn dal i fod bron 3 y cant yn uwch nag ar gyfer y DU. Pa ystyriaeth, felly, y byddwch yn ei rhoi i wneud pethau’n wahanol ac i ystyried beth allai fod yn gweithio mewn mannau eraill—yn yr Alban, yn Lloegr neu tu hwnt—er mwyn cau’r bwlch hwnnw?

Indeed, I think giving people opportunity and ambition is something that the Government is keen to support, and that’s why our 100,000 apprenticeship programme will be rolled out from the skills department of this Government. The issues around supporting people back into work are something that I concentrate on in my department, too. There are things that we often disagree on, but I think we can share the importance of giving people hope. Jobs and skills are something that we both, hopefully, agree on.

Yn wir, credaf fod rhoi cyfle ac uchelgais i bobl yn rhywbeth y mae’r Llywodraeth yn awyddus i’w gefnogi, a dyna pam y bydd ein rhaglen o 100,000 o brentisiaethau yn cael ei chyflwyno gan adran sgiliau’r Llywodraeth hon. Mae’r materion sy’n ymwneud â chynorthwyo pobl i ddychwelyd i’r gwaith yn rhywbeth rwy’n canolbwyntio arno yn fy adran innau hefyd. Mae yna bethau rydym yn anghytuno arnynt yn aml, ond credaf y gallwn gytuno ar bwysigrwydd rhoi gobaith i bobl. Mae swyddi a sgiliau yn bethau y gobeithiaf y gallwn gytuno arnynt.

I’ve recently been contacted by a constituent who is affected by young-onset dementia, and she was advised to give up work and put in an application for personal independence payments. My constituent was left feeling distressed and devalued as her assessment solely focused on physical capability and not her mental health needs. Do you agree, Cabinet Secretary, that this is unacceptable and that it highlights that the UK Government’s social security reforms are not fit for purpose, and will you raise these concerns in all relevant discussions with the DWP?

Yn ddiweddar, cysylltodd etholwr â mi a oedd wedi cael ei heffeithio gan ddementia cynnar, a chynghorwyd iddi roi’r gorau i weithio a gwneud cais am daliadau annibyniaeth bersonol. Roedd fy etholwr yn ofidus a theimlai nad oedd yn cael ei gwerthfawrogi gan fod ei hasesiad wedi canolbwyntio’n llwyr ar ei gallu corfforol yn hytrach na’i hanghenion iechyd meddwl. A ydych yn cytuno, Ysgrifennydd y Cabinet, fod hyn yn annerbyniol a’i fod yn amlygu nad yw diwygiadau nawdd cymdeithasol Llywodraeth y DU yn addas at y diben, ac a wnewch chi fynegi’r pryderon hyn yn yr holl drafodaethau perthnasol gyda’r Adran Gwaith a Phensiynau?

I thank the Member for her question. I understand that, to be eligible for PIP payments, a person must have a long-term health condition or disability, which include mental health conditions and, particularly, progressive conditions such as dementia. I will ask my officials to seek further clarity from the Department for Work and Pensions on how they undertake their assessments for PIP for people with mental health conditions, and perhaps the Member may wish to write to me specifically about this case, and I will take that up for her.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, er mwyn bod yn gymwys i dderbyn taliadau annibyniaeth bersonol, mae’n rhaid i unigolyn fod â chyflwr iechyd hirdymor neu anabledd, sy’n cynnwys cyflyrau iechyd meddwl, ac yn benodol, cyflyrau cynyddol fel dementia. Byddaf yn gofyn i fy swyddogion holi’r Adran Gwaith a Phensiynau am eglurhad pellach ynglŷn â sut y maent yn cyflawni eu hasesiadau ar gyfer taliadau annibyniaeth bersonol i bobl â chyflyrau iechyd meddwl, ac efallai yr hoffai’r Aelod ysgrifennu ataf yn benodol ynghylch yr achos hwn, a byddaf yn mynd ar drywydd hynny iddi.

3. 3. Cynnig i Addasu Cylch Gwaith y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol
3. 3. Motion to Alter the Remit of the External Affairs and Additional Legislation Committee

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r cynnig i addasu cylch gwaith y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol. Rwy’n galw ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig. Paul Davies.

And the next item on our agenda is the motion to amend the remit of the External Affairs and Additional Legislation Committee, and I call a member of the Business Committee to move the motion. Paul Davies.

Cynnig NDM6083 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 16.3:

Yn cytuno i addasu cylch gwaith y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, fel bod ei gylch gwaith fel a ganlyn:

(a) archwilio'r goblygiadau i Gymru oherwydd i'r Deyrnas Unedig benderfynu gadael yr Undeb Ewropeaidd a sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu diogelu yn ystod y broses adael, mewn unrhyw berthynas newydd â'r UE ac yn nhrefniadau gwledydd y DU ar ôl gadael ar gyfer materion perthnasol o ran polisi, cyllid a deddfwriaeth;

(b) cydlynu gweithgarwch ar draws pwyllgorau'r Cynulliad mewn perthynas â phwynt (a) uchod;

(c) cyflawni swyddogaethau'r pwyllgor cyfrifol fel y'u nodir yn Rheolau Sefydlog 21.8 i 21.11, gyda newid canlyniadol i gylch gwaith y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol;

(d) ystyried unrhyw fater arall, gan gynnwys deddfwriaeth, a gyfeirir ato gan y Pwyllgor Busnes.

Motion NDM6083 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 16.3:

Agrees to alter the remit of the External Affairs and Additional Legislation Committee, so that its remit is as follows:

(a) to examine the implications for Wales of the United Kingdom’s withdrawal from the European Union and to ensure Welsh interests are safeguarded during the withdrawal process, in any new relationship with the European Union and in the intra-UK post-withdrawal arrangements for relevant policy, finance and legislation;

(b) to coordinate activity across Assembly committees in relation to point (a) above.

(c) to carry out the functions of the responsible committee under Standing Orders 21.8 to 21.11, with a consequential change to the remit of the Constitutional and Legislative Affairs Committee;

(d) to consider any other matter, including legislation, referred to it by the Business Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Os na, felly, fe dderbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see that there are no objections, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

4. 4. Cynnig i Ethol Aelodau i Bwyllgorau
4. 4. Motion to Elect Members to a Committee

Yr eitem nesaf, felly, yw’r cynnig i ethol aelodau i bwyllgorau. Rwy’n galw eto ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig. Paul Davies.

The next item is the motion to elect members to committees, and I call again on a member of the Business Committee to move the motion. Paul Davies.

Cynnig NDM6091 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3 a 17.13(ii), yn ethol Michelle Brown (UKIP Cymru) yn aelod o'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol.

Motion NDM6091 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3 and 17.13(ii), elects Michelle Brown (UKIP Cymru) as a Member of the External Affairs and Additional Legislation Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Os na, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? If there are no objections, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. 5. Dadl Plaid Cymru: Datblygu Economaidd
5. 5. Plaid Cymru Debate: Economic Development

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies and amendment 2 in the name of Jane Hutt.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl yn enw Plaid Cymru. Rwy’n galw ar Adam Price i wneud y cynnig.

The next item on our agenda is the Plaid Cymru debate, and I call on Adam Price to move the motion.   

Cynnig NDM6085 Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu:

(a) diogelu Cymru rhag canlyniadau negyddol a allai ddigwydd ar unwaith ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd; a

(b) cau'r bwlch ffyniant rhwng Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig drwy:

(i) creu asiantaeth ddatblygu i Gymru ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain a fydd yn gwerthu Cymru, ein cynnyrch a'n syniadau i'r byd er mwyn tyfu busnesau Cymru a hybu ein hallforion;

(ii) sefydlu comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru i gynllunio, ariannu a darparu seilwaith ein cenedl o ran trafnidiaeth, telathrebu, ynni a materion gwyrdd; a

(iii) codi lefelau caffael ar gyfer busnesau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru.

Motion NDM6085 Simon Thomas

To propose that the National Assembly for Wales:

Calls on the Welsh Government to prioritise:

(a) protecting Wales from the immediate fallout of Brexit; and

(b) closing the prosperity gap between Wales and the rest of the United Kingdom by:

(i) creating a Wales development agency for the 21st century which will sell Wales, our products and ideas to the world in order to grow Welsh businesses and boost our exports;

(ii) establishing a national infrastructure commission for Wales to plan, fund and deliver our nation’s transport, telecommunications, energy and green infrastructure; and

(iii) increasing levels of procurement for businesses based in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. This debate, in the name of Plaid Cymru, focuses on probably, I think, one of the key challenges—the central challenge—for this Assembly, which is meeting the demands of the new economic topography, if you like, of the post-Brexit landscape.

The first pre-requisite for good policy is a common understanding: we’re all on the same page. I think that that is part of the challenge that we face in developing a new strategy, and understanding the scale of the challenge. The Welsh economy has probably faced, in the post second world war period, three great periods of economic change: in the immediate aftermath of the war, then the period from the 1960s, the late 1960s, the 1970s and 1980s of industrial restructuring, primarily through the decline of coal and steel, and then in the period post 1996, particularly with the period of the high pound and, actually, the accession of eastern European countries also posed particular challenges for us. Now, we’re on the cusp of an even bigger challenge, possibly. Globally, when we look at the environment’s secular stagnation, as it’s called, which is this kind of decline in the international economic growth rates, fiscal and monetary policy—the two big bazookas, as they’re sometimes called, of economic policy—seemingly exhausted, and rising global competition, in part driven by slowdown in domestic markets, even in China, it’s not an auspicious environment for us to be facing domestic challenges as well, but it is where we are.

If we think of those three periods in the post-war period, what you notice is an attempt to create a set of policies, a new economic policy paradigm that, to some extent, was successful: regional policy within the UK shifting economic activity around the UK in the aftermath of world war two; and, inward investment in the 1980s, where Wales did relatively well and sometimes, of course, achieving proportions of inward investment as high as 25 per cent of the entire UK. It’s the third period since 1996 when we have seen a precipitous decline in our relative gross value added share, or proportion. Of course, that period has coincided with the period of devolution. Devolution was meant to be the answer to Wales’s economic problems. The devolution dividend that we often refer to, at least on economic policy, has not delivered. I think that the Member for Llanelli was right on the money when he reminded us of that devolution dividend argument. He said, over the summer, that despite continued efforts, on that test, it has so far failed to fulfil its potential. So, it’s a challenge to all of us elected to this place that we now meet that test and that we come up with a new economic strategy that can meet the test of our times.

Now, that’s even more important of course in the context of Brexit, isn’t it? The need for an answer has accelerated even further. I must admit—and I’m trying to be fair and not hypercritical here—I’m not convinced by the response that we’ve heard so far from the Welsh Government. Yes, it is confusing. There are so many options on the table that you need a compass: Norway, Switzerland, Canada; Lichtenstein is a new one—of course, Lichtenstein is in the European Economic Area but did have a nine-year moratorium on free movement; reverse Greenland; customs union; World Trade Organization rules; and the continental partnership proposal, which has some merits and was suggested by the Bruegel think tank over the summer.

In a fast-moving scene, you need to show some flexibility and agility of mind, I think we would all accept that, and there’s certainly an opportunity as well for us in Wales—rather than simply going for a prêt-à-porter solution, coming up with a bespoke solution: a new idea for new times. But, that shouldn’t be a recipe for confusion. I think that that’s what we’ve had so far from the Welsh Government on the model that is in the best interests of Wales—the type of Brexit. Because, let’s be clear, the people of Wales have voted for Brexit, as have the people of the UK, but the door through which we exit is what we’re debating now, and there are different-coloured doors available to us; there are different thresholds; and there are different end destinations. It’s important that this National Assembly expresses what is in the national interest of Wales.

Unfortunately, I have to say, we heard from the First Minister three different policies in two days, sometimes in the course of the same session. In the European and External Affairs Committee, when challenged by my colleague Steffan Lewis, he said he did not support membership of the single market, but the rather more nebulous term, ‘access’. Well, who is against access, you know? When challenged on this question again by the leader of the opposition, he said he was, and had always been, in favour of membership of the single market—in that slightly patronising tone—and asked, ‘Where has he been? Has he not been reading the newspapers?’ [Laughter.] He then went on to say—[Interruption.] He then went on to say—[Interruption.] He then went on to say that he favoured—[Interruption.] He then went on to say that he favoured a free-trade agreement, or EFTA, but outside the EEA, because that would avoid a commitment to free movement—despite saying on Monday that he actually saw the EEA or the EFTA models as by far the most workable, and saying in the immediate aftermath of the Brexit vote that, actually, free movement was a red line as far as he was concerned. So, I’m completely confused. I invite a Minister, any Minister, to patronise me by all means. Maybe I would be a little bit wiser if you would intervene, if not now, and maybe we could have some clarity on what is the current position in terms of Brexit as far as the Welsh Government is concerned.

Moving on to the economic strategy, I have to say that confusion reigns here as well. We do still have a current economic strategy: ‘Economic Renewal: a new direction’. It was published in 2010. It still is, officially, the economic strategy of the Welsh Government. At the time—the clue was in the title, ‘a new direction’—it was meant to represent a step change in thinking, away from the old grant culture and towards, instead, a more strategic approach to creating the conditions for economic success, rather than the old school of, basically, economic success coming through the stroke of a ministerial pen and money being doled out to individual companies. It was also meant to be more strategic in focusing on some key sectors—a limited number of key sectors where we believed Wales had a particular competitive advantage: ‘smart specialisation’, as it is sometimes called in the jargon.

What happened, of course, is that there was a change of administration and the thinking behind the strategy somehow got lost. So, the first thing that has happened is that three additional sectors were added, some of them rather large, like construction. In fact, somebody worked out that probably 90 per cent of businesses in Wales are actually part of the target sectors. Well, that’s not targeting, is it? That’s not prioritisation. We’ve seen the slow re-emergence of the grant culture, of the principal policy lever of the Government basically being that stroke of the ministerial pen, and micro-managing the economy. Picking winners, the evidence is quite clear, is fraught with difficulty. What Government should be doing is concentrating on those areas where we have a competitive advantage and investing in skills and infrastructure. Yes, in particular developments with particular companies and sectors, but doing it using a cluster approach rather than just doling out money in the old-fashioned way.

Yes, we’ve had city regions as some kind of half-hearted attempt to have a spatial strategy after the previous administration ripped up the spatial plan. But where does that leave the Valleys? Where does that leave rural west Wales? Where is the strategy there? Again, there is a vacuum of ideas, unfortunately, at the heart of the Government’s economic strategy currently. We’ve suggested actually creating, to fill that vacuum, targeted and focused development agencies in order to get the kind of strategic leadership that we have lacked so far from the Government. The obsession that underlies the Government’s policy is jobs. Job target numbers—which actually, often, are specious, as we have found out—actually aren’t, at a national level, the key problem now with the Welsh economy. I mean, the Government of course points out that the Welsh unemployment is lower now than the UK unemployment rate. So, it's not that we're doing worse on unemployment that explains our poorer economic performance; actually, it's at a much deeper level. It's about competitiveness, it's about productivity. It's not the number of jobs, it's not the headline count. It's the quality of jobs, the types of business sectors, the number of start-ups and the entrepreneurial culture that we need to create in order to create the businesses of the future. That's where we should be investing, rather than in this old-style, headcount, press-release-driven approach to handing out free money to businesses, which, as, sadly, we've seen, often don't deliver on the jobs that were promised. We've seen a number of examples of that recently: Universal Engineering, Kukd, Kancoat, et cetera.

We realise that failure is part and parcel of the economy, but when we're talking about public money, we need to make sure that we are investing it where it will have the greatest effect, particularly when we saw in the competitiveness figures out today—it's sobering reading, isn't it? Out of 379 local authority areas, Wales has five in the lowest 10, in the bottom 10: Carmarthenshire, Caerphilly, Ceredigion, Merthyr Tydfil, Blaenau Gwent, right at the bottom. And, again, the cupboard is bare at the moment in terms of economic policies from this Government that are targeted at those areas. The Circuit of Wales, of course, is an inspiring idea that I would urge the Government to stop prevaricating on. That's a project that has been seven years in the making and promises to be transformational in that area. That's the kind of thinking actually coming from the private sector, where the public sector, unfortunately, by changing the goalposts constantly, is holding us back.

We’ve presented our own ideas in our programme for opposition. I think it's a positive move, and maybe it says something, actually, when we’ve yet to see the programme for government. We’ve had the programme for opposition. There are more ideas coming from the opposition benches currently than are coming from the people that have their hands on the levers of power. That has to change if we’re going to actually change the economic state of Wales. We are very much supportive of the idea of creating a national development agency. We created a template that the world copied through the Welsh Development Agency—a fantastic brand, but a model in terms of how you develop and restructure an economy. Of course, we want to do it for the twenty-first century. We're not about actually staying with the policies of the past. That's the problem, I think, with the Government going back to this grant aid obsession. We want a WDA for the twenty-first century. The Government, through the innovation advisory council, is consulting with business—and I understand there's a very positive response—on the idea of creating a national innovation agency. Is that a quango? We often get the criticism, ‘Oh, you just want to create quangos’. Well, it's an arm’s-length body that has expertise, that actually speaks the same language of business, has a particular focus, and will get on with the job.

And the same is true of our proposal to drive up infrastructure investment in Wales. We saw the news from the Scottish Government that they are bringing forward plans to drive up infrastructure investment by £4 billion next year. That's the kind of leadership that we need, and the Government needs tools to be able to do that, people who have the expertise in terms of funding infrastructure investment, in terms of managing large-scale projects. That will never be within the Welsh civil service, and that's why creating a national infrastructure commission is so important.

Diolch, Lywydd. Credaf fod y ddadl hon, yn enw Plaid Cymru, yn canolbwyntio ar un o’r heriau allweddol, yn ôl pob tebyg—yr her ganolog—i’r Cynulliad hwn, sef bodloni gofynion topograffeg economaidd newydd, os mynnwch, y dirwedd wedi’r bleidlais i adael yr UE.

Y rhagofyniad cyntaf i sicrhau polisi da yw dealltwriaeth gyffredin: rydym oll ar yr un dudalen. Credaf fod hynny’n rhan o’r her sy’n ein hwynebu wrth ddatblygu strategaeth newydd, a deall graddau’r her. Yn ôl pob tebyg, mae economi Cymru, yn y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd, wedi wynebu tri chyfnod pwysig o newid economaidd: yn syth ar ôl y rhyfel, yna’r cyfnod o ailstrwythuro diwydiannol o’r 1960au ymlaen, y 1960au hwyr, y 1970au a’r 1980au, yn bennaf drwy ddirywiad glo a dur, ac yna yn y cyfnod ar ôl 1996, yn enwedig yng nghyfnod y bunt uchel, ac mewn gwirionedd, roedd derbyn gwledydd dwyrain Ewrop yn aelodau hefyd yn creu heriau penodol i ni. Nawr, rydym ar fin wynebu her hyd yn oed yn fwy, o bosibl. Yn fyd-eang, pan edrychwn ar yr hyn a elwir yn farweidd-dra seciwlar yr amgylchedd, sef y math hwn o ddirywiad yn y cyfraddau twf economaidd rhyngwladol, polisi cyllidol ac ariannol—dau faswca mawr polisi economaidd, fel y’u gelwir weithiau—wedi eu dihysbyddu, yn ôl pob golwg, a chystadleuaeth fyd-eang gynyddol, wedi ei gyrru’n rhannol gan yr arafu mewn marchnadoedd domestig, hyd yn oed yn Tsieina, nid yw’n amgylchedd addawol i ni fod yn wynebu heriau domestig hefyd, ond dyma ble’r ydym ar hyn o bryd.

O ystyried y tri chyfnod hwnnw wedi’r rhyfel, yr hyn a welwch yw ymgais i greu set o bolisïau, patrwm polisi economaidd newydd a oedd, i ryw raddau, yn llwyddiannus: polisi rhanbarthol yn y DU yn symud gweithgarwch economaidd o amgylch y DU yn y cyfnod ar ôl yr ail ryfel byd; a mewnfuddsoddi yn y 1980au, a Chymru’n gwneud yn gymharol dda, ac weithiau, wrth gwrs, yn cyflawni cyfrannau mewnfuddsoddi mor uchel â 25 y cant o’r DU gyfan. Dyma’r trydydd cyfnod ers 1996 i ni weld gostyngiad serth yn ein cyfran o werth ychwanegol gros cymharol. Wrth gwrs, mae’r cyfnod hwnnw wedi cyd-daro â chyfnod datganoli. Roedd datganoli i fod yn ateb i broblemau economaidd Cymru. Nid yw’r difidend datganoli y cyfeiriwn ato’n aml wedi cyflawni, o ran polisi economaidd o leiaf. Credaf fod yr Aelod dros Lanelli yn hollol iawn wrth ein hatgoffa am y ddadl honno ynglŷn â’r difidend datganoli. Dywedodd yn ystod yr haf, o ran y prawf hwnnw, nad yw wedi llwyddo hyd yn hyn i gyflawni ei botensial er gwaethaf ymdrechion parhaus. Felly, mae’n her i bob un ohonom a etholwyd i’r lle hwn wynebu’r prawf hwnnw yn awr, a dod o hyd i strategaeth economaidd newydd sy’n gallu ateb prawf yr oes sydd ohoni.

Nawr, onid yw hynny’n bwysicach fyth wrth gwrs yng nghyd-destun gadael yr UE? Mae’r angen am ateb wedi cynyddu ymhellach byth. Mae’n rhaid i mi gyfaddef—ac rwy’n ceisio bod yn deg yn hytrach na’n orfeirniadol yma—nid wyf wedi fy argyhoeddi gan yr ymateb a glywsom hyd yn hyn gan Lywodraeth Cymru. Ydy, mae’n ddryslyd. Mae cymaint o opsiynau ar y bwrdd fel bod angen cwmpawd arnoch: Norwy, y Swistir, Canada; mae Lichtenstein yn un newydd—wrth gwrs, mae Lichtenstein yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd ond roedd moratoriwm yno am naw mlynedd ar ryddid i symud; yr Ynys Las o chwith; undeb tollau; rheolau Sefydliad Masnach y Byd; a chynnig y bartneriaeth gyfandirol, a awgrymwyd gan felin drafod Bruegel dros yr haf ac sy’n meddu ar rai rhinweddau.

Credaf y byddem i gyd yn derbyn bod angen rhywfaint o hyblygrwydd ac ystwythder meddwl mewn sefyllfa sy’n newid yn gyflym, ac yn sicr, mae cyfle hefyd i ni yng Nghymru—canfod ateb pwrpasol yn hytrach na dewis ateb prêt-à-porter: syniad newydd ar gyfer cyfnod newydd. Ond ni ddylai hynny fod yn rysáit ar gyfer dryswch. Credaf mai dyna a gawsom hyd yn hyn gan Lywodraeth Cymru ar y model sydd er lles gorau Cymru—y math o ymadawiad. Oherwydd, gadewch i ni fod yn glir, mae pobl Cymru wedi pleidleisio dros adael yr UE, fel y gwnaeth pobl y DU, ond yr hyn rydym yn dadlau yn ei gylch yn awr yw pa ddrws y byddwn yn gadael drwyddo, ac mae drysau o wahanol liwiau ar gael i ni; gwahanol drothwyon; a gwahanol gyrchfannau ar ben y daith. Mae’n bwysig fod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn mynegi’r hyn sydd er lles gorau Cymru.

Yn anffodus, mae’n rhaid i mi ddweud, clywsom dri pholisi gwahanol gan y Prif Weinidog mewn dau ddiwrnod, ambell waith yn ystod yr un sesiwn. Yn y Pwyllgor Materion Ewropeaidd ac Allanol, pan gafodd ei herio gan fy nghyd-Aelod, Steffan Lewis, dywedodd nad oedd yn cefnogi aelodaeth o’r farchnad sengl, ond yn hytrach, y term mwy amwys, ‘mynediad’. Wel, pwy sy’n gwrthwynebu mynediad? Pan gafodd ei herio ar y cwestiwn hwn eto gan arweinydd yr wrthblaid, dywedodd ei fod, ac wedi bod erioed, o blaid aelodaeth o’r farchnad sengl—yn y dôn nawddoglyd honno—a gofynnodd, ‘Ble mae e wedi bod? Onid yw wedi bod yn darllen y papurau newydd?’ [Chwerthin.] Aeth yn ei flaen i ddweud wedyn—[Torri ar draws.] Aeth yn ei flaen i ddweud wedyn—[Torri ar draws.] Aeth yn ei flaen i ddweud wedyn ei fod yn ffafrio—[Torri ar draws.] Aeth yn ei flaen i ddweud ei fod yn ffafrio cytundeb masnach rydd, neu Gymdeithas Masnach Rydd Ewropeaidd, ond y tu allan i’r Ardal Economaidd Ewropeaidd, gan y byddai hynny’n osgoi ymrwymiad i ryddid i symud—er iddo ddweud ddydd Llun ei fod yn ystyried mai modelau’r Ardal Economaidd Ewropeaidd neu’r Gymdeithas Masnach Rydd Ewropeaidd yw’r rhai mwyaf ymarferol o bell ffordd, a dweud yn fuan wedi’r bleidlais i adael yr UE fod rhyddid i symud yn llinell goch o’i ran ef. Felly, rwyf wedi drysu’n llwyr. Gwahoddaf Weinidog, unrhyw Weinidog, i fod yn nawddoglyd wrthyf ar bob cyfrif. Efallai y buaswn ychydig yn ddoethach pe baech yn ymyrryd, os nad yn awr, ac efallai y gallem gael rhywfaint o eglurder ynglŷn â beth yw safbwynt presennol Llywodraeth Cymru mewn perthynas â gadael yr UE.

Gan symud ymlaen at y strategaeth economaidd, mae’n rhaid i mi ddweud bod hyn yn peri dryswch hefyd. Mae gennym strategaeth economaidd gyfredol o hyd: ‘Adnewyddu’r Economi: cyfeiriad newydd’. Fe’i cyhoeddwyd yn 2010. Yn swyddogol, honno yw strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru o hyd. Ar y pryd—roedd y cliw yn y teitl, ‘cyfeiriad newydd’—roedd i fod yn newid sylweddol yn y meddylfryd, oddi wrth yr hen ddiwylliant grantiau a thuag at ymagwedd fwy strategol, yn lle hynny, at greu’r amodau ar gyfer llwyddiant economaidd, yn hytrach na’r hen ffordd, yn y bôn, o lwyddiant economaidd yn dod drwy ysgrifbin gweinidogol ac arian yn cael ei ddyrannu i gwmnïau unigol. Roedd hefyd i fod yn fwy strategol drwy ganolbwyntio ar rai sectorau allweddol—nifer cyfyngedig o sectorau allweddol lle credem fod gan Gymru fantais gystadleuol benodol: arbenigo craff, fel y’i gelwir weithiau yn y jargon.

Yr hyn a ddigwyddodd, wrth gwrs, oedd y bu newid yn y weinyddiaeth, a chollwyd y meddwl tu ôl i’r strategaeth rywsut. Felly, y peth cyntaf a ddigwyddodd oedd ychwanegu tri sector ychwanegol, gyda rhai ohonynt yn eithaf mawr, fel adeiladu. Yn wir, cyfrifodd rhywun fod 90 y cant o fusnesau yng Nghymru, yn ôl pob tebyg, yn rhan o’r sectorau targed mewn gwirionedd. Wel, nid targedu yw hynny, nage? Nid blaenoriaethu yw hynny. Gwelsom y diwylliant grantiau’n ailymddangos yn araf bach; yr ysgrifbinnau gweinidogol hynny, yn y bôn, yn brif ysgogiad polisi i’r Llywodraeth ac yn microreoli’r economi. Mae’r dystiolaeth yn eithaf clir fod dewis enillwyr yn broses sy’n llawn anhawster. Yr hyn y dylai’r Llywodraeth ei wneud yw canolbwyntio ar y meysydd hynny lle mae gennym fantais gystadleuol a buddsoddi mewn sgiliau a seilwaith. Ie, mewn datblygiadau penodol gyda chwmnïau a sectorau penodol, ond ei wneud gan ddefnyddio dull clwstwr yn hytrach na dim ond dyrannu arian yn y ffordd hen ffasiwn.

Do, rydym wedi cael dinas-ranbarthau fel rhyw fath o ymgais wan i gael strategaeth ofodol ar ôl i’r weinyddiaeth flaenorol gael gwared ar y cynllun gofodol. Ond beth y mae hynny’n ei olygu i’r Cymoedd? Beth y mae hynny’n ei olygu i gefn gwlad gorllewin Cymru? Ble mae’r strategaeth yno? Unwaith eto, yn anffodus, mae gwacter syniadol wrth wraidd strategaeth economaidd y Llywodraeth ar hyn o bryd. Er mwyn llenwi’r gwacter, rydym wedi awgrymu creu asiantaethau datblygu wedi eu targedu ac yn meddu ar ffocws er mwyn sicrhau’r math o arweinyddiaeth strategol nad ydym wedi ei chael gan y Llywodraeth hyd yn hyn. Yr obsesiwn sydd wrth wraidd polisi’r Llywodraeth yw swyddi. Nid niferoedd targed o swyddi—sy’n aml yn dwyllodrus, mewn gwirionedd, fel y gwelsom—yw’r broblem allweddol erbyn hyn ar lefel genedlaethol gydag economi Cymru. Hynny yw, mae’r Llywodraeth wrth gwrs yn tynnu sylw at y ffaith fod diweithdra yng Nghymru yn is yn awr na chyfradd ddiweithdra’r DU. Felly, nid y ffaith ein bod yn gwneud yn waeth o ran diweithdra sy’n egluro ein perfformiad economaidd gwanach; mae ar lefel lawer dyfnach na hynny mewn gwirionedd. Mae’n ymwneud â chystadleurwydd, mae’n ymwneud â chynhyrchiant. Nid yw’n ymwneud â nifer y swyddi, nid yw’n ymwneud â nifer y pennau. Mae’n ymwneud ag ansawdd swyddi, y mathau o sectorau busnes, nifer y busnesau newydd a’r diwylliant entrepreneuraidd y mae angen i ni ei greu er mwyn creu busnesau’r dyfodol. Dyna ble y dylem fod yn buddsoddi, yn hytrach nag yn y ffordd hen ffasiwn hon o gyfrif pennau, wedi ei gyrru gan ddatganiadau i’r wasg, o ddyrannu arian am ddim i fusnesau, nad ydynt, fel y gwelsom yn aml yn anffodus, yn darparu’r swyddi a addawyd. Rydym wedi gweld nifer o enghreifftiau o hynny yn ddiweddar: Universal Engineering, Kukd, Kancoat, ac ati.

Rydym yn sylweddoli bod methiant yn rhan annatod o’r economi, ond wrth siarad am arian cyhoeddus, mae angen i ni sicrhau ein bod yn ei fuddsoddi yn y mannau y bydd yn cael yr effaith fwyaf, yn enwedig ar ôl gweld yn y ffigurau cystadleurwydd a gyhoeddwyd heddiw—mae ei ddarllen yn sobreiddio onid yw? Allan o 379 o ardaloedd awdurdodau lleol, mae gan Gymru bump yn y 10 isaf, yn y 10 sydd ar y gwaelod: Sir Gaerfyrddin, Caerffili, Ceredigion, Merthyr Tudful, Blaenau Gwent, ar y gwaelod un. Ac unwaith eto, mae’r cwpwrdd yn wag ar hyn o bryd o ran polisïau economaidd gan y Llywodraeth hon sydd wedi eu targedu at yr ardaloedd hynny. Mae Cylchffordd Cymru, wrth gwrs, yn syniad ysbrydoledig, a byddwn yn annog y Llywodraeth i roi’r gorau i’w osgoi. Mae’r prosiect hwnnw wedi bod ar waith ers saith mlynedd ac mae’n addo trawsnewid yr ardal honno. Dyna’r math o feddwl a ddaw o’r sector preifat, pan fo’r sector cyhoeddus, yn anffodus, yn ein dal yn ôl drwy newid yr amodau’n gyson.

Rydym wedi cyflwyno ein syniadau ein hunain yn rhaglen yr wrthblaid. Credaf ei fod yn gam cadarnhaol, ac efallai ei fod yn dweud rhywbeth, mewn gwirionedd, pan nad ydym wedi gweld y rhaglen lywodraethu eto. Rydym wedi cael rhaglen yr wrthblaid. Mae mwy o syniadau yn dod oddi ar feinciau’r wrthblaid ar hyn o bryd nag sy’n dod gan y bobl â’u dwylo ar liferi grym. Mae’n rhaid i hynny newid os ydym am newid cyflwr economaidd Cymru mewn gwirionedd. Rydym yn gefnogol iawn i’r syniad o greu asiantaeth ddatblygu genedlaethol. Creasom dempled a gopïwyd drwy’r byd gydag Awdurdod Datblygu Cymru—brand gwych, ond patrwm o sut i ddatblygu ac ailstrwythuro economi. Wrth gwrs, rydym am ei wneud ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Nid ydym yn sôn am aros gyda pholisïau’r gorffennol. Credaf mai dyna’r broblem gyda’r Llywodraeth yn dychwelyd at yr obsesiwn hwn â chymorth grant. Rydym eisiau Awdurdod Datblygu Cymru ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Mae’r Llywodraeth, drwy’r cyngor cynghorol ar arloesi, yn ymgynghori â busnesau—ac mae’r ymateb wedi bod yn gadarnhaol iawn yn ôl yr hyn a ddeallaf—ynglŷn â’r syniad o greu asiantaeth arloesi genedlaethol. Ai cwango yw hwnnw? Cawn ein beirniadu’n aml, ‘O, dim ond eisiau creu cwangos ydych chi’. Wel, mae’n gorff hyd braich sydd ag arbenigedd, sy’n siarad yr un iaith â busnesau, sy’n meddu ar ffocws penodol, ac a fydd yn bwrw ymlaen â’r gwaith.

Ac mae’r un peth yn wir am ein cynnig i gynyddu buddsoddi yn seilwaith Cymru. Gwelsom y newyddion gan Lywodraeth yr Alban eu bod yn cyflwyno cynlluniau i sicrhau cynnydd o £4 biliwn o fuddsoddiad yn y seilwaith y flwyddyn nesaf. Dyna’r math o arweinyddiaeth sydd ei angen arnom, ac mae angen dulliau ar y Llywodraeth i allu gwneud hynny, pobl ag arbenigedd ar gyllido buddsoddiad yn y seilwaith, o ran rheoli prosiectau ar raddfa fawr. Ni fydd hynny’n digwydd o fewn y gwasanaeth sifil yng Nghymru, a dyna pam y mae creu comisiwn seilwaith cenedlaethol mor bwysig.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

And finally, I think the Government needs a massive injection of creativity, some big ideas that can inspire Wales. We saw over the summer the cancellation of the Wales bid for the Commonwealth Games, but what have we put in there to replace it that will actually inspire our country and create the foundations for a different economy? About the same time as the economy Secretary was announcing that, Manchester announced an ambitious bid to bring the World’s Fair, the Expo, the Olympics for business, if you like, and industry back to these islands for the first time since the Great Exhibition of 1851. That is the biggest event in the world—20 million visitors they’re expecting there, double the size of the Olympics. Think what that could do to the Manchester economy in terms of promoting an image of its city and its region, but also in terms of investing in its business. That’s the kind of thinking that we need from this Welsh Government. They did the Commonwealth Games; now they’re going for the Expo. What are our proposals from the Welsh Government for Wales?

Ac yn olaf, credaf fod y Llywodraeth angen chwistrelliad enfawr o greadigrwydd, ychydig o syniadau mawr a all ysbrydoli Cymru. Dros yr haf, cafodd cais Cymru ar gyfer Gemau’r Gymanwlad ei ganslo, ond beth rydym wedi ei roi yn ei le i ysbrydoli ein gwlad a chreu’r sylfeini ar gyfer economi wahanol? Oddeutu’r un adeg ag yr oedd Ysgrifennydd yr economi yn cyhoeddi hynny, cyhoeddodd Manceinion gais uchelgeisiol i ddod â Ffair y Byd, yr Expo, y Gemau Olympaidd ar gyfer busnes a diwydiant, os hoffech, yn ôl i’r ynysoedd hyn am y tro cyntaf ers Arddangosfa Fawr 1851. Dyna ddigwyddiad mwyaf y byd—maent yn disgwyl 20 miliwn o ymwelwyr yno, ddwywaith maint y Gemau Olympaidd. Meddyliwch beth y gallai hynny ei wneud i economi Manceinion o ran hybu delwedd y ddinas a’i rhanbarth, ond hefyd o ran buddsoddi yn ei busnesau. Dyna’r math o feddwl sydd ei angen arnom gan Lywodraeth Cymru. Maent wedi cael Gemau’r Gymanwlad; maent yn awr yn mynd am yr Expo. Beth yw cynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru?

Thank you very much. I’ve selected the two amendments to the motion. I call on Nick Ramsay to move amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Nick.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dewis y ddau welliant i’r cynnig. Galwaf ar Nick Ramsay i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Nick.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu is-bwynt (a) a rhoi yn ei le:

'cyd-dynnu'n rhagweithiol â Llywodraeth y DU a llywodraethau datganoledig eraill cyn dechrau erthygl 50 a'r trafodaethau fydd yn dilyn hynny.'

Amendment 1—Paul Davies

Delete sub-point (a) and replace with:

‘working proactively with the UK Government and other devolved governments ahead of the triggering of article 50 and the subsequent negotiations.’

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. It was good listening to those ideas. I’m not sure I’ve got much time left to give any of my own ideas as well; it was quite a long opening. But I’m pleased to move the amendment in the name of Paul Davies on the order paper. Can I say in opening that it’s always good to hear the spatial plan, the Wales spatial plan, reinvented and referred to? I would beg to differ, Adam Price; I don’t think it was ripped up. I think it left in Andrew Davies’s briefcase some years ago and we haven’t heard it mentioned since. But it is a good example of the way that, at any point in time, you have one economic policy and that can be the economic policy of the Welsh Government for a given amount of time, but then it is dropped and we move on to something else, and then something else further down the line. Whilst that works over a period of 50, 60 or 70 years—the point you made towards the start of your speech—I’m not sure that that does work over the shorter time that we’ve had in devolution. I think that the Welsh Government does need to look at that, and to look at a more sustainable policy over the medium term that will give the stability that the economy needs.

Whilst there’s no doubt that we do need to protect Wales from the immediate fallout of the Brexit vote in terms of replacing the EU funding that will undoubtedly be lost, at least as far as it comes from Brussels, the Welsh Conservatives believe that it is imperative that we work with the UK Government, and indeed other devolved Governments, ahead of the triggering of article 50 and the subsequent negotiations. This, we feel, should be on the face of the motion, which is the reason for our amendment.

We’ve long argued that we need to close the prosperity gap between Wales and the rest of the United Kingdom, as indeed Plaid Cymru seem to agree with. Of course, European structural funds have for a long time been seen as key to doing this, and they have had a part to play, but let’s not forget, back at the outset of devolution when this was first founded, back in those days, I think it was Rhodri Morgan who said that Wales would only need one phase of European structural funds and that would deal with the issue. So, it’s not just a case of receiving structural funds or funding from wherever it might come. It’s a question of that being best spent, and it’s a question of those funds being invested in a way that makes the Welsh economy and the regional parts of the Welsh economy such as west Wales and the Valleys more sustainable, and puts it on a more sustainable footing in a way that those areas can generate their own wealth so that they are not so dependent on the grant culture that Adam Price alluded to in future.

The motion mentions the WDA and Plaid Cymru want to create or recreate a Welsh Development Agency that is fit for the twenty-first century. That’s a key point. It cannot simply be a matter of recreating the old 1970s WDA model, the 1980s WDA model. We cannot and should not seek to turn back the clock, no matter how attractive that might sometimes appear in some quarters. It simply won’t work. That said, the loss of the WDA brand was in retrospect a mistake. No, the WDA was not perfect, but it was recognised across the world as the image of Wales, and it did do a great deal to attract inward investment here that would otherwise not have come. However, we do acknowledge that some of those investors were short term. That they clearly were. They came, they took the grants, and moved on, and that was not sustainable. Any new model of attracting investment must focus on aftercare and not just as an afterthought, but as a key part of the original package. I know that there is a degree of aftercare at the moment provided by the Welsh Government. I’m sure that the Minister would make that point. But Welsh Conservatives believe that this should be overhauled and bolstered with speed of response to businesses’ concerns and clear lines of communication placed at the heart of the new arrangements. We came up with a model called Destination Cymru. There are other models out there. I know that Plaid Cymru have come forward with their own proposals as well. But, yes, absolutely, our aim as a country must be to grow Welsh business and boost our exports.

Turning to the national infrastructure commission, while there can be no doubt that the importance of developing infrastructure has been too often overlooked since the advent of evolution, I’m pleased it’s now in the title of the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and that’s a welcome development. I think I would say we need to be sure that the infrastructure commission, if we have one, does actually deliver what we want, and that we get the right model from the start. But I do agree that the idea of bringing transport, energy and green infrastructure together at the outset is a good one. Too often we’ve seen the usual silos of Government where departments work in isolation and interaction doesn’t happen.

Can I say, finally, point 3 is arguably, I think, one of the most important points of the debate—procurement? Yes, we need to increase levels of procurement. No-one argues against that. We’ve had numerous debates in here over the years and I’ve argued for a much more robust public sector procurement strategy. How will that strategy look? Well, that’s to be decided. But we need to make sure that the Welsh Government doesn’t just talk about a national procurement strategy, but that we have one that really works and that is weighted towards home-grown, local Welsh businesses and not just to the larger businesses that it has been pitched to too often in the past.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd yn dda gwrando ar y syniadau hynny. Nid wyf yn siŵr fod gennyf lawer o amser ar ôl i roi fy syniadau fy hun hefyd; roedd yn agoriad braidd yn hir. Ond rwy’n falch i gynnig y gwelliant yn enw Paul Davies ar y papur trefn. A gaf fi ddweud wrth agor ei bod bob amser yn dda clywed y cynllun gofodol, cynllun gofodol Cymru, yn cael ei ailddyfeisio a’i grybwyll? Rwy’n anghytuno, Adam Price; nid wyf yn credu ei fod wedi ei rwygo. Rwy’n credu ei fod wedi ei adael ar ôl ym mag lledr Andrew Davies rai blynyddoedd yn ôl ac nid ydym wedi clywed sôn amdano ers hynny. Ond mae’n enghraifft dda o’r ffordd y mae gennych, ar unrhyw bwynt mewn amser, un polisi economaidd a gall hwnnw fod yn bolisi economaidd Llywodraeth Cymru am gyfnod penodol o amser, ond wedyn caiff ei anghofio a symudwn ymlaen at rywbeth arall, ac yna at rywbeth arall yn nes ymlaen. Er bod hynny’n gweithio dros gyfnod o 50, 60 neu 70 o flynyddoedd—y pwynt a wnaethoch ar ddechrau eich araith—nid wyf yn siŵr fod hynny’n gweithio dros yr amser byrrach rydym wedi ei gael ers datganoli. Credaf fod angen i Lywodraeth Cymru edrych ar hynny, ac edrych ar bolisi mwy cynaliadwy dros y tymor canolig a fydd yn rhoi’r sefydlogrwydd sydd ei angen ar yr economi.

Er nad oes amheuaeth fod angen inni amddiffyn Cymru rhag effeithiau uniongyrchol pleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd o ran cael arian yn lle’r cyllid Ewropeaidd a fydd yn ddi-os yn cael ei golli—cyllid sy’n dod o Frwsel o leiaf—mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn credu ei bod yn hollbwysig ein bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, a Llywodraethau datganoledig eraill yn wir, cyn dechrau proses erthygl 50 a’r trafodaethau fydd yn dilyn hynny. Yn ein barn ni, dylai hyn fod ar wyneb y cynnig, a dyna’r rheswm dros ein gwelliant.

Rydym wedi dadlau ers amser bod angen inni gau’r bwlch ffyniant rhwng Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig, ac yn wir mae Plaid Cymru i’w gweld yn cytuno â hynny. Wrth gwrs, ers amser hir ystyriwyd bod cronfeydd strwythurol Ewropeaidd yn allweddol i wneud hyn, ac maent wedi bod â rhan i’w chwarae, ond gadewch i ni beidio ag anghofio, nôl ar gychwyn datganoli pan sefydlwyd hyn yn gyntaf, yn ôl yn y dyddiau hynny, rwy’n credu mai Rhodri Morgan a ddywedodd mai un cyfnod o gronfeydd strwythurol Ewropeaidd fyddai ei angen ar Gymru a byddai hynny’n mynd i’r afael â’r mater. Felly, nid mater syml o dderbyn cronfeydd strwythurol neu gyllid o ble bynnag y gallai ddod yw hyn. Mae’n gwestiwn ynglŷn â’r ffordd orau o’i wario, ac mae’n gwestiwn ynglŷn â buddsoddi’r cronfeydd hynny mewn ffordd sy’n gwneud economi Cymru a rhannau rhanbarthol o economi Cymru fel gorllewin Cymru a’r Cymoedd yn fwy cynaliadwy, a’i rhoi ar sail fwy cynaliadwy mewn ffordd sy’n galluogi’r ardaloedd hynny i greu eu cyfoeth eu hunain fel nad ydynt mor ddibynnol ar y diwylliant grantiau y cyfeiriodd Adam Price ato yn y dyfodol.

Mae’r cynnig yn crybwyll y WDA ac mae Plaid Cymru am greu neu ail-greu Awdurdod Datblygu Cymru sy’n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Mae hwnnw’n bwynt allweddol. Ni all fod yn fater syml o ail-greu hen fodel y WDA yn y 1970au, model y WDA yn y 1980au. Ni allwn ac ni ddylwn geisio troi’r cloc yn ôl, ni waeth pa mor ddeniadol y gallai hynny ymddangos weithiau mewn rhai mannau. Yn syml, ni fydd yn gweithio. Wedi dweud hynny, roedd colli brand y WDA yn gamgymeriad wrth edrych yn ôl. Na, nid oedd y WDA yn berffaith, ond câi ei gydnabod ar draws y byd fel y ddelwedd o Gymru, ac fe wnaeth lawer iawn i ddenu mewnfuddsoddiad yma na fyddai wedi dod fel arall. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod mai byrdymor oedd rhai o’r buddsoddwyr hynny. Mae hynny’n amlwg. Fe ddaethant, cymryd y grantiau, a symud oddi yma, ac nid oedd hynny’n gynaliadwy. Rhaid i unrhyw fodel newydd o ddenu buddsoddiad ganolbwyntio ar ôl-ofal ac nid fel ôl-ystyriaeth yn unig, ond fel rhan allweddol o’r pecyn gwreiddiol. Gwn fod rhywfaint o ôl-ofal yn cael ei ddarparu ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru. Rwy’n siŵr y byddai’r Gweinidog yn gwneud y pwynt hwnnw. Ond mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn credu y dylid ailwampio hyn a’i atgyfnerthu gan wneud ymateb cyflym i bryderon busnesau a llinellau cyfathrebu clir yn ganolog i’r trefniadau newydd. Rydym wedi creu model o’r enw Cyrchfan Cymru. Mae modelau eraill i’w cael. Gwn fod Plaid Cymru wedi cyflwyno eu cynigion eu hunain hefyd. Ond yn bendant, fel gwlad rhaid i ni wneud tyfu busnesau Cymru a hybu ein hallforion yn nod.

Gan droi at y comisiwn seilwaith cenedlaethol, er nad oes unrhyw amheuaeth fod pwysigrwydd datblygu seilwaith yn fater sydd wedi cael ei esgeuluso yn rhy aml ers dechrau datganoli, rwy’n falch ei fod yn awr yn nheitl Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, ac mae hwnnw’n ddatblygiad i’w groesawu. Rwy’n credu y byddwn yn dweud bod angen i ni sicrhau bod y comisiwn seilwaith, os cawn un, yn cyflawni’r hyn rydym ei eisiau mewn gwirionedd, a’n bod yn cael y model cywir o’r dechrau. Ond rwy’n cytuno bod y syniad o ddod â thrafnidiaeth, ynni a seilwaith gwyrdd at ei gilydd ar y cychwyn yn un da. Yn rhy aml, rydym wedi gweld seilos arferol y Llywodraeth lle mae adrannau’n gweithio ar wahân a lle nad oes rhyngweithio’n digwydd.

A gaf fi ddweud, yn olaf, mai pwynt 3 o bosibl yw un o bwyntiau pwysicaf y ddadl, rwy’n credu—caffael? Oes, mae angen i ni gynyddu lefelau caffael. Nid oes neb yn dadlau yn erbyn hynny. Rydym wedi cael nifer o ddadleuon yn y fan hon dros y blynyddoedd ac rwyf wedi dadlau o blaid strategaeth gaffael lawer cadarnach ar gyfer y sector cyhoeddus. Sut beth fydd y strategaeth honno? Wel, mae hynny i’w benderfynu. Ond mae angen inni wneud yn siŵr fod Llywodraeth Cymru yn gwneud mwy na siarad am strategaeth gaffael genedlaethol, a bod gennym un sy’n gweithio go iawn ac wedi ei phwysoli tuag at fusnesau Cymreig cynhenid lleol ​​ac nid yn unig tuag at y busnesau mwy o faint y mae wedi gogwyddo tuag atynt yn rhy aml yn y gorffennol.

Thanks very much. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to formally move amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Dileu is-bwynt (b)(i) a rhoi yn ei le:

'gwerthu Cymru, ein cynnyrch a'n syniadau i'r byd er mwyn tyfu busnesau Cymru a hybu ein hallforion;'

Amendment 2—Jane Hutt

Delete sub-point (b)(i) and replace with:

‘selling Wales, our products and ideas to the world in order to grow Welsh businesses and boost our exports;’

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Nid oes amheuaeth, wrth gwrs, fod y blynyddoedd nesaf yn mynd i fod yn rhai heriol, yn sicr. Ond rwy’n credu mai’r her wirioneddol yw sicrhau ein bod yn dod mas yn gryfach y pen arall nag yr ŷm ni, wrth gwrs, ar hyn o bryd o safbwynt yr economi yma yng Nghymru. Fel y cysgod-Weinidog â chyfrifoldeb dros addysg a sgiliau ac yn y blaen, mae’n amlwg bod yn rhaid inni wneud defnydd llawn o’r potensial sydd gennym yng Nghymru i adeiladu economi gryfach ar y seiliau cadarn yna o safbwynt creadigrwydd, arloesodd, mentergarwch—fel roedd Adam yn sôn amdanyn nhw yn gynharach—a defnyddio’r cyfle yma nawr sydd gennym i greu cyfundrefn well.

Mewn trafodaeth ddiweddar ynglŷn â phrentisiaethau yma yng Nghymru fe wnaethpwyd y pwynt, wrth gwrs, fod cyflogwyr yn amlwg yn allweddol i unrhyw gynllun prentisiaeth llwyddiannus ac mae’n rhaid cael cyflogwyr yn rhan annatod, yn bartneriaid parod, i gamu ymlaen i chwarae eu rhan. Ond yr un peth nad yw cyflogwyr yn ei licio, wrth gwrs, yw anghysondeb, yw rhaglenni sydd yn mynd a rhaglenni sydd yn dod ac wedyn mae pethau’n newid ac ar ôl blwyddyn neu ddwy mae’r ‘goalposts’ yn symud ac yn y blaen. Maen nhw angen cysondeb, maen nhw angen dilyniant, maen nhw angen sicrwydd.

Mae’r rhaglenni sydd gennym ni yng Nghymru, wrth gwrs, yn pwyso’n drwm iawn ar gyllid Ewropeaidd o safbwynt prentisiaethau a hyfforddiant yn y gweithle. Y tueddiad yw eu bod yn gynlluniau dwy neu dair blynedd, oherwydd y ffaith bod yr amodau hynny’n dod o gyfeiriad Ewropeaidd. A oes cyfle fan hyn, er enghraifft, nawr i greu rhaglenni sydd yn rhaglenni tymor hirach a meddwl yn wahanol, yn hytrach na’n bod ni’n gorfod newid mor aml, a’n bod yn creu tirlun mwy cyson sy’n fwy cydnaws ag ymwneud y sector busnes, a fydd wrth gwrs yn golygu wedyn ein bod ni’n llwyddo i ddatblygu mwy o’r sgiliau a mwy o’r arbenigeddau sydd eu hangen arnom ni?

Ond nid yw rhywun yn cael y teimlad o gyfeiriad Llywodraeth Cymru fod y strategaeth yno yn gadarn ac yn gyhyrog—yn sicr yn y misoedd cyntaf yma yn dilyn y refferendwm. Rwyf wedi cyfeirio yn y gorffennol at y ffaith i’r Gweinidog sgiliau ddatgan—yn ddigon teg, a dweud y gwir—ei bod hi’n mynd i barhau â nifer o’r rhaglenni sy’n ddibynnol ar arian Ewropeaidd, oherwydd mae’r addewidion wedi cael eu gwneud y bydd yr arian yn dod o rywle arall, er, wrth gwrs, efallai nad oedd hawl gan rai o’r unigolion yna i wneud yr honiadau hynny. Ond mae’r agwedd yn ddigon cadarnhaol yn hynny o beth: rŷm ni’n mynd i gario ymlaen achos, os nad ŷm ni, beth ŷm ni’n ei wneud? Rŷm ni’n aros yn llonydd. Ond, ar yr union un diwrnod, mi oedd yna Weinidog arall, a oedd yn gyfrifol am amaethyddiaeth, yn cyhoeddi ei bod hi’n gohirio rhai o’r rhaglenni oherwydd yr ansicrwydd. Wel, dyna chi ddwy adran yn cymryd agweddau cwbl wahanol i’r un broblem. Yn sicr, i mi, roedd hynny’n amlygu’r ffaith nad oedd strategaeth benodol, nad oedd dynesiad pwrpasol gan Lywodraeth Cymru i’r sefyllfa fel rŷm ni yn ei hwynebu hi.

Wrth gwrs, mae myfyrwyr rhyngwladol yn gwneud cyfraniad pwysig i’n sefydliadau addysg uwch ni yma yng Nghymru. Rŷm ni yn gwybod bod gwariant myfyrwyr rhyngwladol yn cefnogi dros 7,000 neu bron i 7,500 o swyddi yng Nghymru yn 2015, a bod yr ‘impact’ nid ond yn yr ardaloedd lle mae yna brifysgolion, ond mewn ardaloedd eraill o Gymru hefyd. Mae un swydd yn cael ei chreu am bob tri myfyriwr sy’n dod o du allan i’r Undeb Ewropeaidd; mae un swydd yn cael ei chreu am bob pum myfyriwr sy’n dod i Gymru o du fewn i’r Undeb Ewropeaidd. Mae £203 miliwn mewn taliadau gan fyfyrwyr rhyngwladol i brifysgolion Cymru. Mae gwariant personol myfyrwyr rhyngwladol dros £300 miliwn. Mae yna berig, yn sgil, wrth gwrs, y bleidlais, i ni golli’r cysylltiad a’r berthynas bwysig yna sydd gennym ni, a’r ddelwedd yna sydd gyda ni o fod yn wlad sy’n estyn ein breichiau allan at fyfyrwyr tramor i ddod a’u sgiliau, i ddod a’u harbenigeddau, atom ni.

Ac wrth gwrs nid yn unig mae’r canlyniadau economaidd uniongyrchol a ddaw yn sgil hynny, ond mi fyddai’n costio. Meddyliwch chi am y rhain i gyd yn mynd nôl wedyn, ac wedi creu cysylltiadau posibl masnachol, rhyngwladol i Gymru. Byddai hi’n costio ffortiwn i chi drio creu hynny mewn unrhyw ffordd arall. Ac mae sylwadau Theresa May ac Amber Rudd ynghylch y posibilrwydd o gyfyngu’r nifer o fisas myfyrwyr er mwyn cwrdd ag addewidion o safbwynt mewnfudo, i fi, yn gonsyrn mawr, ac yn sicr yn creu ansicrwydd pellach, a fydd yn niweidiol i’r sector yna.

Pwysigrwydd ymchwil a datblygu hefyd, wrth gwrs—yn amlwg, mae’n ganolog i unrhyw strategaeth economaidd gwerth ei halen, ac mae’r dychweliad, neu’r ‘return’, ar y buddsoddiad yna yn gallu bod yn sylweddol iawn. Rydym ni wedi gweld y ffigurau. Yn 2014, fe amcangyfrifwyd bod cyfanswm o ryw £716 miliwn wedi ei wario ar ymchwil a datblygu yng Nghymru. Mae hynny’n cynrychioli, wrth gwrs, 2.4 y cant o gyfanswm gwariant ymchwil y Deyrnas Unedig. Mae’n hen ddadl ynglŷn â’r angen i gynyddu hynny, ac i sicrhau ein bod yn cael ein siâr deg. Wel, mae yna gyfle fan hyn, gyda’r tirlun yna yn newid, i ni wneud yn iawn, efallai, am y tanfuddsoddi sydd wedi digwydd yn y gorffennol.

Yn ddiddorol iawn, hefyd, mae’r sector preifat yn cyfrannu rhyw 55 y cant tuag at y cyfanswm yna, addysg uwch rhyw 40 y cant, a’r Llywodraeth 5 y cant. Efallai bod lle i gynyddu hynny. Ond, yn sicr, mae’r topograffi economaidd yn un newydd, ac mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ei fod e’n gweithio o’n plaid ni, er gwaethaf unrhyw heriau.

There’s no doubt, of course, that the next few years are going to be challenging. But I think the real challenge is to ensure that we emerge stronger at the other end than we are at present in terms of our economy here in Wales. As the shadow Minister with responsibility for education and skills and so on, it is clear that we must make full use of the potential we have in Wales to build a stronger economy on those firm foundations in terms of creativity, innovation, enterprise and so on, as Adam mentioned, and to use this opportunity that we have now to create an improved regime.

In a recent discussion on apprenticeships here in Wales, the point was made, of course, that employers are obviously crucial to any successful apprenticeship scheme, and we must ensure that employers are an integral part and ready partners to step forward to play their part in this. But the one thing employers don’t like, of course, is inconsistency, is programmes that appear then disappear, and then things change and after a year or two the goalposts are moved. They need consistency and they need continuity.

The programmes that we have in Wales, of course, are very reliant on European funding in terms of apprenticeships and workplace training. The tendency is that they are two or three year schemes, because of the fact that those conditions come from Europe. Is there an opportunity here now, for example, to create programmes that are longer term and to think differently, rather than us having to change so often, and that we create that more consistent landscape that is more in keeping with the involvement of the business sector, which will mean that we manage to develop more of those skills and more of the expertise that we need?

But one doesn’t get the feeling from Welsh Government that that strategy is in place and that it is robust and muscular—certainly in these first few months after the referendum. I’ve referred in the past to the fact that the Minister for skills stated—fairly enough, if truth be told—that she was going to continue with many of the programmes that are reliant on European funding, because the pledges have been made that the funding will be provided from elsewhere, although, of course, some of those individuals didn’t perhaps have the right to make those pledges. But the attitude is quite positive in that regard: we will continue, because, if we don’t, what will we do? We’ll be in stasis. But, on exactly the same day, another Minister, responsible for agriculture, announced that she was postponing some of these programmes because of the uncertainty. Well, there you have two departments taking entirely different views on the same problem there. Certainly that, to me, highlighted the fact that there was no specific strategy and no meaningful approach by the Welsh Government to the situation that we find ourselves in.

Of course, international students make a very important contribution to our HE institutions in Wales. We know that the expenditure of international students supported over 7,000 or almost 7,500 jobs in Wales in 2015, and that the impact isn’t only in those areas where there are universities but in other areas of Wales as well. One job is created for every three students from outwith the EU, and one job is created for every five students coming to Wales from within the EU. There’s £203 million in payments from international students to Welsh universities. The personal expenditure of international students is over £300 million. There is a risk, of course, in light of the referendum, that we will lose that important relationship we have, and that image we have of being a nation that opens our arms to international students to bring their skills and expertise to us.

And of course it’s not only the direct economic consequences of that, but it would also cost. Think of all these people then going back having made trade and international connections for Wales. It would cost you a fortune to try and create that in some alternative way. And the comments of Theresa May and Amber Rudd on the possibility of restricting the number of student visas in order to meet pledges on immigration, to me, are of huge concern, and certainly create further uncertainty, which will be damaging to that sector.

The importance of research and development is, of course, another prominent issue. It is central to any real economic strategy, and the return on investment there can be very substantial indeed. And we have seen those figures. In 2014, it was estimated that totals of £716 million had been spent on research and development in Wales, and that represents 2.4 per cent of the total UK research spend. There’s been an old argument on the need to increase that and ensure that we get our fair share. Well, there’s an opportunity here, with that shifting landscape, for us to actually make up for the underinvestment that has happened in the past.

Interestingly, too, the private sector contributes some 55 per cent to that total, higher education some 40 per cent, and the Government 5 per cent. So, there may be scope to increase that. But, certainly, the economic topography is changing, and we must ensure that it works to our benefit, despite any challenges.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I think, in bringing forward this debate, and, earlier this week, in publishing our programme for opposition, Plaid Cymru was responding to a real need that we have now in Wales. I think it’s fair to say that those in power, and those responsible for calling the referendum on the future membership of the European Union, did not prepare for this scenario in one shape or form whatsoever. They certainly didn’t prepare for what would be the implications of this scenario for devolved administration, and a devolved Government here in Wales. I think we’ve seen a lot of that over the last few months, and it has been disappointing that the Welsh Government has not responded in a coherent way—as has been pointed out already by Llyr Gruffydd, and Adam Price—and I hope that that will improve now we have the Cabinet Secretary responsible for the sub-committee that is responding to this challenge.

But Plaid Cymru is certainly ready for it. We didn’t want this scenario, but, as the party that represents Wales, and wants to seek to represent all parts of Wales, we want to make sure that we take the best opportunity from this position. And if the kaleidoscope has been shaken up—and I didn’t really want to quote Tony Blair, but there we are—if it has been shaken up, then we need to make sure that the pieces reset in a way that makes sense for our economy, our society, and our environment. And I think Adam Price has set out already how clearly we are prepared to do that. We will, obviously, work with the Welsh Government. We already have arrangements in place with the Welsh Government to try and deliver on some of these ideas, but we also want to seek to lead the Welsh nation in how we respond to the situation we’re in.

There are two things that I particularly want to mention here this afternoon. One is around our future as an energy nation, and the second is how we can respond from the point of view of food production, environmental services, and our farming communities. There is no doubt that we’ve gone off the pace in what we’ve done as a nation in the last 10 years as regards energy and renewable energy. We sit in Cardiff Bay, in a capital city created by carbon energy—created by coal, mainly—and yet we haven’t had the devolution dividend that Adam mentioned in terms of renewable energy either. At one stage, we were ahead of the game, but only this week, the Committee on Climate Change said that Scotland is now leading the way for the UK as regards dealing with climate change, and is ahead of the game with renewable energy.

We have 1,200 miles of glorious coastline—which some of us will be seeing next week in New Quay, with the committee—deep sea ports, which are extremely important for energy development and capture, and Welsh waters that could be worth, just for marine energy alone, £3.7 billion to the UK economy by 2020. Cardiff Business School has estimated that we could have 1 GW of capacity developed in the next two decades. And central to this, of course, is the potential of a tidal lagoon in Swansea bay, and, from that, other tidal lagoons being developed in the Severn estuary.

I understand the Government is meeting with Charles Hendry, who’s leading the review of tidal lagoons on behalf of—he hasn’t been sacked by Thereasa May yet; everyone else appointed by Cameron has been sacked by Theresa May, but he hasn’t been sacked yet. So, if he’s still there next week, and the Government does meet with him, I hope they really impress that this review has to take on board how important this infrastructure project is for Wales, in terms of our building skills capacity, in terms of what we are ready to do with Tata Steel, and the deep port at Port Talbot as well, and, indeed, how we can develop our renewable energy through a bay lagoon. I’ll certainly give way to Huw Irranca.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth gyflwyno’r ddadl hon, ac yn gynharach yr wythnos hon, wrth gyhoeddi ein rhaglen ar gyfer yr wrthblaid, rwy’n meddwl bod Plaid Cymru yn ymateb i angen go iawn sydd gennym yn awr yng Nghymru. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud na wnaeth y rhai a oedd mewn grym, a’r rhai a oedd yn gyfrifol am alw refferendwm ar aelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, baratoi ar gyfer y senario hon mewn unrhyw fodd o gwbl. Yn sicr ni wnaethant baratoi ar gyfer beth fyddai goblygiadau’r senario hon i weinyddiaeth ddatganoledig, a Llywodraeth ddatganoledig yma yng Nghymru. Rwy’n meddwl ein bod wedi gweld llawer o hynny dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ac mae wedi bod yn siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi ymateb mewn ffordd gydlynol—fel y nodwyd eisoes gan Llyr Gruffydd, ac Adam Price—ac rwy’n gobeithio y bydd hynny’n gwella gan fod gennym Ysgrifennydd y Cabinet bellach sy’n gyfrifol am yr is-bwyllgor sy’n ymateb i’r her hon.

Ond mae Plaid Cymru yn sicr yn barod ar ei chyfer. Nid oeddem eisiau’r senario hon, ond fel y blaid sy’n cynrychioli Cymru ac sy’n awyddus i geisio cynrychioli pob rhan o Gymru, rydym am wneud yn siŵr ein bod yn bachu ar y cyfle gorau yn y sefyllfa hon. Ac os yw’r caleidosgop wedi ei ysgwyd—ac nid oeddwn eisiau dyfynnu Tony Blair, ond dyna ni—os yw wedi cael ei ysgwyd, yna mae angen i ni wneud yn siŵr fod y darnau’n cael eu hailosod mewn ffordd sy’n gwneud synnwyr i’n heconomi, ein cymdeithas, a’n hamgylchedd. Ac rwy’n meddwl bod Adam Price wedi nodi’n glir eisoes ein bod yn barod i wneud hynny. Yn amlwg, rydym am weithio gyda Llywodraeth Cymru. Mae gennym eisoes drefniadau ar waith gyda Llywodraeth Cymru i geisio cyflawni rhai o’r syniadau hyn, ond rydym hefyd yn awyddus i geisio arwain y genedl Gymreig o ran y ffordd rydym yn ymateb i’n sefyllfa.

Mae dau beth rwy’n arbennig o awyddus i’w crybwyll yma y prynhawn yma. Mae un yn ymwneud a’n dyfodol fel cenedl ynni, a’r ail yw sut y gallwn ymateb o safbwynt cynhyrchu bwyd, gwasanaethau amgylcheddol a’n cymunedau ffermio. Nid oes amheuaeth ein bod wedi arafu o ran yr hyn rydym wedi ei wneud fel cenedl yn ystod y 10 mlynedd diwethaf mewn perthynas ag ynni ac ynni adnewyddadwy. Rydym yn eistedd ym Mae Caerdydd, mewn prifddinas a grëwyd gan ynni carbon—a grëwyd gan lo, yn bennaf—ac eto nid ydym wedi cael y difidend datganoli a grybwyllodd Adam o ran ynni adnewyddadwy ychwaith. Ar un adeg, roeddem ar y blaen, ond yr wythnos hon, dywedodd y Pwyllgor ar Newid yn yr Hinsawdd fod yr Alban yn awr yn arwain y DU o ran ymdrin â newid hinsawdd, ac mae ar y blaen gydag ynni adnewyddadwy.

Mae gennym 1,200 o filltiroedd o arfordir gogoneddus—y bydd rhai ohonom yn ei weld yr wythnos nesaf yng Nghei Newydd, gyda’r pwyllgor—porthladdoedd môr dwfn, sy’n hynod o bwysig ar gyfer datblygu a dal ynni, a dyfroedd Cymru a allai fod yn werth £3.7 biliwn, mewn ynni morol yn unig, i economi’r DU erbyn 2020. Mae Ysgol Fusnes Caerdydd wedi amcangyfrif y gallem ddatblygu 1 GW o gapasiti dros y ddau ddegawd nesaf. Ac yn ganolog i hyn, wrth gwrs, mae potensial morlyn llanw ym mae Abertawe ac o hynny, datblygu môr-lynnoedd llanw eraill yn aber yr Hafren.

Rwy’n deall bod y Llywodraeth yn cyfarfod â Charles Hendry, sy’n arwain yr adolygiad o fôr-lynnoedd llanw ar ran—nid yw wedi cael ei ddiswyddo gan Theresa May eto; mae pawb arall a benodwyd gan Cameron wedi cael eu diswyddo gan Theresa May, ond nid yw wedi cael ei ddiswyddo eto. Felly, os yw’n dal i fod yno yr wythnos nesaf, a bod y Llywodraeth yn ei gyfarfod, rwy’n gobeithio y byddant yn ei argyhoeddi bod yn rhaid i’r adolygiad hwn sylweddoli pa mor bwysig yw’r prosiect seilwaith hwn i Gymru, o ran ein capasiti sgiliau adeiladu, o ran yr hyn rydym yn barod i’w wneud gyda Tata Steel, a’r porthladd dwfn ym Mhort Talbot hefyd, ac yn wir, sut y gallwn ddatblygu ein hynni adnewyddadwy drwy forlyn yn y bae. Fe ildiaf i Huw Irranca.

Thank you, Simon for giving way. Your point is very well made. In fact, there is a parallel with the investment that went into the areas around Hull and Grimsby. Prior to 2010, £60 million was put into port expansion there in order to enable the expansion of offshore wind, and it is happening, and Siemens are located there; they have manufacturing capability as well as everything else. This could be our equivalent in Wales, and we need to, without holding up the begging bowl, actually say to them, ‘This is good for the UK as well, but it’s particularly good for Wales.’

Diolch i chi, Simon, am ildio. Mae eich pwynt yn un da iawn. Yn wir, mae’n debyg i’r buddsoddiad a wnaed yn yr ardaloedd o amgylch Hull a Grimsby. Cyn 2010, buddsoddwyd £60 miliwn i ehangu’r porthladd yno er mwyn ei gwneud hi’n bosibl ehangu ynni gwynt ar y môr; mae’n digwydd, ac mae Siemens wedi eu lleoli yno; mae ganddynt allu gweithgynhyrchu yn ogystal â phopeth arall. Gallai hwn gyfateb i hynny yng Nghymru, ac mae angen i ni ddweud wrthynt mewn gwirionedd, heb fynd i godi’r fowlen cardota, ‘Mae hyn yn dda i’r DU hefyd, ond mae’n arbennig o dda i Gymru.’

You’re absolutely right. I agree, and of course, we have the deep ports, and the Haven in Pembrokeshire as well, where construction can be taken immediately out to sea without the UK investment that was needed in the north-east. That was seen as regional development, but it also opened up the north sea for offshore wind, and that’s been very successful. I think that’s a very good example, and any pressure that can be brought now in the next couple of crucial weeks to ensure that the tidal lagoon is seen as a huge potential for Wales—. We can be, again, a world leader in energy, renewable energy, and I would like to see this opportunity—whether we want it or not, this is our opportunity to use it to recast our nation in that way.

The second aspect is around agriculture and the environment, and whatever we’ve thought in the past of European agriculture rules, there’s been a clear tendency over the last 10 years to move away from supporting merely paying for food production into a situation where we support the whole environment and food production and processing as part of that. We have this opportunity, rather than, as Llyr Gruffydd mentioned, going through every five or six years, recasting our programmes, to have a very much more long-term view of how we can use these resources now to support our rural communities, but also to achieve more effective, more sustainable and, indeed, more environmentally productive food production. Certainly, Plaid Cymru is consulting our farming communities at the moment, and I hope that anyone who is interested in contributing those ideas will join with us in doing that.

The key to how we move forward is the unresolved question of whether we have some kind of access to the single market through some kind of free trade arrangement, which could include tariffs, or membership of the single market. Adam Price mentioned that we’ve had at least three different policies. I asked the environment Secretary in committee this morning which policy the Cabinet actually had, and I think it’s fair to say that the Cabinet has no policy. The Cabinet has no policy at all regarding whether it’s membership, or access or whatever. Now, we can see that these are difficult times, and uncertain times, but I think we need to see a vision, and I think we need to see the Welsh Government setting out very clearly where it wants Wales to remain. Plaid Cymru is clear and I’m quite clear; I want, long-term, Wales to be a member of the European Union, because I want Wales as an independent country willingly participating in a union of other countries working together for the environment, and for society and for the economy. If that’s not to happen now—and I accept the result of the referendum, of course—but if it’s not to happen now, then what are the steps we’re taking to protect Wales in the meantime, and secure access, which is vital, to that single market for our farmers?

Rydych yn hollol gywir. Rwy’n cytuno, ac wrth gwrs, mae gennym y porthladdoedd dwfn, a’r Hafan yn Sir Benfro yn ogystal, lle gellir mynd â gwaith adeiladu allan i’r môr ar unwaith heb y buddsoddiad DU oedd ei angen yn y gogledd-ddwyrain. Câi hwnnw ei weld fel datblygiad rhanbarthol, ond roedd hefyd yn agor môr y gogledd i ynni gwynt ar y môr, ac mae wedi bod yn llwyddiannus iawn. Rwy’n credu bod honno’n enghraifft dda iawn, ac mae unrhyw bwysau y gellir ei roi yn awr yn y pythefnos hollbwysig nesaf i sicrhau bod y morlyn llanw yn cael ei weld fel potensial enfawr i Gymru—. Gallwn arwain y byd, unwaith eto, ym maes ynni, ynni adnewyddadwy, a hoffwn weld y cyfle hwn—pa un a ydym ei eisiau ai peidio, dyma ein cyfle i’w ddefnyddio i ail-ffurfio ein cenedl yn y ffordd honno.

Mae’r ail agwedd yn ymwneud ag amaethyddiaeth a’r amgylchedd, a beth bynnag roeddem yn ei feddwl yn y gorffennol o’r rheolau Ewropeaidd ar amaethyddiaeth, gwelwyd tueddiad clir dros y 10 mlynedd diwethaf i symud o gefnogi talu am gynhyrchu bwyd i sefyllfa lle rydym yn cefnogi’r amgylchedd cyfan a chynhyrchu a phrosesu bwyd fel rhan o hynny. Yn hytrach na mynd drwy broses o ail-lunio ein rhaglenni bob pump neu chwe blynedd fel y crybwyllodd Llyr Gruffydd, dyma gyfle inni gael golwg lawer iawn yn fwy hirdymor ar sut y gallwn ddefnyddio’r adnoddau hyn yn awr i gefnogi ein cymunedau gwledig, ond hefyd i gynhyrchu bwyd yn fwy effeithiol, yn fwy cynaliadwy ac yn wir, yn fwy cynhyrchiol yn amgylcheddol. Yn sicr, mae Plaid Cymru yn ymgynghori â’n cymunedau ffermio ar hyn o bryd, ac rwy’n gobeithio y bydd pawb sydd â diddordeb mewn cyfrannu at y syniadau yn ymuno â ni i wneud hynny.

Yr allwedd i’r ffordd y symudwn ymlaen yw’r cwestiwn sy’n dal heb ei ddatrys sef a ydym yn cael rhyw fath o fynediad i’r farchnad sengl drwy ryw fath o drefniant masnach rydd, a allai gynnwys tariffau, neu aelodaeth o’r farchnad sengl. Crybwyllodd Adam Price ein bod wedi cael o leiaf dri pholisi gwahanol. Gofynnais i Ysgrifennydd yr amgylchedd yn y pwyllgor y bore yma pa bolisi oedd gan y Cabinet mewn gwirionedd, ac rwy’n meddwl ei bod yn deg dweud nad oes gan y Cabinet unrhyw bolisi. Nid oes gan y Cabinet bolisi o gwbl ynglŷn ag aelodaeth, neu fynediad neu beth bynnag. Nawr, gallwn weld ei bod yn adeg anodd, ac yn adeg ansicr, ond rwy’n credu bod angen inni gael gweledigaeth, ac rwy’n credu bod angen inni weld Llywodraeth Cymru yn nodi’n glir iawn lle mae am i Gymru fod. Mae Plaid Cymru yn glir ac rwy’n gwbl glir; yn y tymor hir, rwyf am i Gymru fod yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd, oherwydd rwyf am i Gymru fel gwlad annibynnol gymryd rhan o’i gwirfodd mewn undeb o wledydd eraill yn gweithio gyda’i gilydd dros yr amgylchedd, a thros gymdeithas a thros yr economi. Os nad yw hynny’n digwydd yn awr—ac rwy’n derbyn canlyniad y refferendwm wrth gwrs—ond os nad yw’n digwydd yn awr, yna pa gamau rydym yn eu rhoi ar waith i ddiogelu Cymru yn y cyfamser, a sicrhau mynediad, sy’n hanfodol, i’r farchnad sengl honno ar gyfer ein ffermwyr?

We’ve talked a lot about economic strategy this afternoon, and I wish the Cabinet Secretary well in developing a new economic strategy for the Welsh Government. I think we are in uniquely challenging times, and I think it’s a timely moment to look at the economic strategy generally. So, I wish him well in that, and I commend him, actually, for seeking input from the people of Wales on their economic priorities for the future. I know that there is a school of thought that prefers economic strategy with declamatory statements of certainty, but I think we are not in that territory in the world at the moment. And I know, from conversations across the house, that many of us will be looking to have consultations in our constituencies about those priorities to feed into that strategy, and I think that is a positive thing for us all.

On the question of inward investment, I’ll echo what has been said many times by the Cabinet Secretary and the First Minister about selling Wales to the world. Obviously, it’s essential for us at this time to be communicating that we’re an open, trading, outward-looking economy, and that is absolutely fundamental to the success of the economy in future. Clearly, how that pans out will depend on the relationship we ultimately have with the European single market. But I just want to say that, in addition to that focus on inward Investment, I think we also need to look at the support we give to our foundational economies in Wales—those sectors where demand is growing, which are located in our communities, which are less internationally mobile, maybe, and which offer and can continue to offer employment to many, many thousands of people in our communities, if you’ll forgive my obsession with jobs for the moment. Those sectors are care, housing, energy and food. I think we also need to make sure that our policy addresses the needs of those sectors. That will require concrete choices in policy terms in the months ahead. For example, how do we fund some of those 100,000 apprenticeships that we’re looking at? For what sectors are we going to target that support? So, there are genuine policy questions around that.

I’d also endorse the work that’s underway in relation to the national infrastructure commission. It seems to me that one of the important things in the post-Brexit world that we’re heading towards is that we draw inspiration and, indeed, draw comparison with countries not just in Europe, but beyond Europe as well. So, I would hope that the Cabinet Secretary would consider pointing to that commission individuals with substantial experience of infrastructure, not just in the UK and not just in Europe, even, but beyond that as well.

I just want to say one final thing, which is about the support—. Many people who supported Brexit will have done so with the opportunity in mind to cut back on some of the valuable workplace rights that we have by virtue of our membership of the European Union. The European Union is a source of many rights that workers in Wales regard as absolutely fundamental. They’re a platform for modern work practice, for supporting family life, for clamping down on discrimination and I hope that we don’t see across the UK a pressure to move away from a settlement that protects the Welsh workforce and I hope and expect the Welsh Government will advocate a post-Brexit economy, if you like, which has a skilled, productive workforce at its heart.

Rydym wedi siarad llawer y prynhawn yma am strategaeth economaidd, a dymunaf yn dda i Ysgrifennydd y Cabinet gyda datblygu strategaeth economaidd newydd ar gyfer Llywodraeth Cymru. Rwy’n credu ein bod mewn cyfnod sy’n unigryw o heriol, ac rwy’n credu ei bod yn adeg amserol i ni edrych ar y strategaeth economaidd yn gyffredinol. Felly, rwy’n dymuno’n dda iddo gyda hynny, ac rwy’n ei gymeradwyo, mewn gwirionedd, am geisio mewnbwn gan bobl Cymru ar eu blaenoriaethau economaidd ar gyfer y dyfodol. Gwn fod yna ysgol o feddwl sy’n ffafrio strategaeth economaidd gyda datganiadau rhethregol o sicrwydd, ond nid wyf yn meddwl ein bod yn y diriogaeth honno yn y byd ar hyn o bryd. Ac rwy’n gwybod, o sgyrsiau ar draws y tŷ, y bydd llawer ohonom yn ceisio cynnal ymgynghoriadau yn ein hetholaethau ynghylch y blaenoriaethau hynny i fwydo i mewn i’r strategaeth, a chredaf fod hynny’n beth cadarnhaol i bob un ohonom.

O ran y cwestiwn ynglŷn â mewnfuddsoddiad, byddaf yn adleisio’r hyn a ddywedwyd sawl gwaith gan Ysgrifennydd y Cabinet a’r Prif Weinidog am werthu Cymru i’r byd. Yn amlwg, mae’n hanfodol i ni gyfleu ar hyn o bryd ein bod yn economi agored, sy’n masnachu ac yn edrych tuag allan, ac mae hynny’n gwbl sylfaenol i lwyddiant yr economi yn y dyfodol. Yn amlwg, bydd sut y bydd hynny’n datblygu yn dibynnu ar y berthynas fydd gennym yn y pen draw gyda’r farchnad sengl Ewropeaidd. Ond hoffwn ddweud, yn ychwanegol at y ffocws hwnnw ar fewnfuddsoddi, rwy’n meddwl bod angen i ni edrych hefyd ar y cymorth a rown i’n heconomïau sylfaenol yng Nghymru—y sectorau lle mae galw ar gynnydd, sydd wedi eu lleoli yn ein cymunedau, sy’n llai symudol yn rhyngwladol, efallai, ac sy’n cynnig ac yn gallu parhau i gynnig cyflogaeth i lawer iawn o filoedd o bobl yn ein cymunedau, os maddeuwch fy obsesiwn gyda swyddi am y tro. Y sectorau hynny yw gofal, tai, ynni a bwyd. Rwy’n meddwl bod angen i ni hefyd wneud yn siŵr fod ein polisi yn mynd i’r afael ag anghenion y sectorau hynny. Bydd hynny’n gofyn am benderfyniadau concrid o ran polisi yn y misoedd nesaf. Er enghraifft, sut rydym yn ariannu rhai o’r 100,000 o brentisiaethau rydym yn edrych arnynt? Ar gyfer pa sectorau rydym am dargedu’r cymorth hwnnw? Felly, mae cwestiynau polisi go iawn ynghylch hynny.

Buaswn hefyd yn cymeradwyo’r gwaith sy’n mynd rhagddo mewn perthynas â’r comisiwn seilwaith cenedlaethol. Mae’n ymddangos i mi mai un o’r pethau pwysig yn y byd ar ôl gadael yr UE rydym yn anelu tuag ato yw ein bod yn cael ein hysbrydoli gan, ac yn wir, yn cymharu â gwledydd nid yn unig yn Ewrop, ond y tu hwnt i Ewrop yn ogystal. Felly, byddwn yn gobeithio y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried cyfeirio at y comisiwn hwnnw unigolion sydd â phrofiad sylweddol o seilwaith, nid yn unig yn y DU ac nid yn unig yn Ewrop, hyd yn oed, ond y tu hwnt i hynny hefyd.

Hoffwn ddweud un peth i gloi, sef am y gefnogaeth—. Bydd llawer o bobl a gefnogodd y penderfyniad i adael yr UE wedi gwneud hynny gan ei ystyried yn gyfle i dorri’n ôl ar rai o’r hawliau gweithle gwerthfawr sydd gennym yn rhinwedd ein haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd. Yr Undeb Ewropeaidd yw ffynhonnell llawer o hawliau y mae gweithwyr yng Nghymru yn eu hystyried yn gwbl sylfaenol. Maent yn llwyfan i arferion gweithio modern, i gefnogi bywyd teuluol a chyfyngu ar wahaniaethu, ac rwy’n gobeithio nad ydym yn gweld pwysau ar draws y DU i symud oddi wrth setliad sy’n diogelu’r gweithlu yng Nghymru ac rwy’n gobeithio ac yn disgwyl y bydd Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo economi ar ôl gadael yr UE, os mynnwch, sydd â gweithlu medrus, cynhyrchiol yn ganolog iddi.

Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl hynod bwysig yma ac rwy’n talu teyrnged yn y lle cyntaf i’r sawl sydd wedi siarad eisoes. Roedd Adam Price wedi agor yn arbennig o dda yn olrhain y tirlun sydd gyda ni rŵan wedi, wrth gwrs, y bleidlais sylweddol yna a chawsom yn ddiweddar ac sydd wedi symud popeth. Hynny yw: Brexit.

Mae yna her sylweddol o’n blaenau ni i gyd. Mae yna sawl un wedi olrhain yr her yna, ond yn sylfaenol rydym eisiau ymateb gyda hyder ac y mae gofyn i Gymru fynd amdani yn wir ac ymdrechu i’r eithaf i wneud y gorau o lle rydym ni’n ffeindio ein hunain ar hyn o bryd ac nid jest cario ymlaen i alaru am ganlyniad yr oeddem ni ddim o reidrwydd yn ei hoffi.

Mae gofyn bod yn anturus ac yn uchelgeisiol ac, wrth gwrs, ar y meinciau hyn, rydym wedi olrhain y mesurau yna y byddem ni’n licio eu gweld. Rwy’n cymeradwyo Nick Ramsay yn benodol hefyd. Roedd ei gyfraniad e yn dda iawn, a hefyd, wrth gwrs, Jeremy nawr yn sôn am y comisiwn seilwaith yna yn arbennig. Wrth gwrs, mae’n rhaid inni gael comisiwn seilwaith efo dannedd go iawn i fynd i’r afael â’r her sylweddol sydd o’n blaenau ni. Mae angen comisiwn seilwaith sydd yn gallu gwneud pethau; nid rhyw fath o bwyllgor ymgynghori, ond corff sydd yn gallu benthyg, sydd yn gallu cynllunio ac sydd yn gallu trefnu ac yn gallu mynd amdani i fynd ar ôl y seilwaith yma rydym ni i gyd eisiau ei weld o ran trafnidiaeth a materion gwyrdd ac yn y blaen, fel sy’n cael ei nodi yn ein cynnig ni.

Roeddwn i jest yn mynd i siarad yn fyr am y rhan o’n cynnig ni sydd yn sôn am godi lefelau caffael ar gyfer busnesau sydd wedi eu lleoli yng Nghymru. Wrth gwrs, mae’n deg i nodi, fel y mae rhai eisoes wedi’i nodi—Nick Ramsay yn bennaf—ein bod ni wedi cael sawl trafodaeth dros y blynyddoedd ar gaffael cyhoeddus yn y lle hwn. Rydym i gyd yn cytuno ei fod yn syniad gwych i ni allu codi lefelau o gaffael cyhoeddus sy’n cael ei benodi i gwmnïau sydd yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae’n gwneud synnwyr cyffredin, ac eto, rydym ni’n llai na llwyddiannus yn gwireddu’r dyhead yna achos, yn wir, yn y dyddiau ‘potentially’ anodd yma sydd o’n blaenau ni rŵan, mae’n rhaid i ni fynd i’r afael â phob arf sydd gyda ni. Mae gwir angen codi lefelau caffael cyhoeddus i gwmnïau yma yng Nghymru. Pan fyddwch chi’n edrych ar economi Cymru ar hyn o bryd, 25 y cant o’n cyfoeth ni sydd yn dod o’r sector preifat. Mae 75 y cant o gyfoeth Cymru yn dod o’r sector gyhoeddus. Mae angen dybryd i wneud rhywbeth ynglŷn â hynny.

Ac, wrth gwrs, mae defnyddio’r sector gyhoeddus yn fodd hawdd iawn i helpu hynny. Ar hyn o bryd, o ran y sector gyhoeddus yn ein llywodraeth leol ni, lle maen nhw ishio darparu bwyd i ysgolion, ysbytai ac yn y blaen, mae lefel y caffael ar hyn o bryd dros 50 y cant i’r sector breifat. Felly, mae’r sector gyhoeddus yn gwneud ei siâr o ran helpu’r sector breifat, ond mae angen gwneud mwy. Mae yna ryw 98,000 o swyddi ar hyn o bryd yng Nghymru yn deillio o’r ffaith bod dros 50 y cant o’r cytundebau caffael yma efo cwmnïau yng Nghymru. Ond mae angen codi’r lefel yna o 55 y cant i 75 y cant, a dylem ni allu gwneud hynny wrth feddwl yn anturus ac yn glyfar ynglŷn â sut rydym yn setio’n cytundebau—efo cwmnïau llai, fel y mae Nick Ramsay wedi sôn, ac nid wastad yn mynd am y cwmnïau mawrion, ac, wrth gwrs, mynd ar ôl y meddylfryd bod hybu’r economi’n lleol yma yng Nghymru yn bwysig, bod edrych ar ôl safonau cymdeithasol yma yng Nghymru yn bwysig, ac, wrth gwrs, yn amgylcheddol, mae’n gwneud synnwyr cyffredin i gadw ein busnesau yma yng Nghymru.

Mae pob math o resymau call, synhwyrol dros godi lefel caffael cyhoeddus yma yng Nghymru, ac mae gennym gyfle nawr i ddefnyddio rheolau, efallai, sydd ddim wedi cael eu defnyddio’n aml. Ond mae’n rhaid inni fynd i’r afael â hwn, achos mae yna her sylweddol o’n blaenau. Achos, ar ddiwedd y dydd, mae gwerth am arian yn golygu, yn fy nhyb i, fwy na mynd jest am y pris isaf bob tro. Diolch yn fawr.

It’s a pleasure to take part in this extremely important debate, and I pay tribute first of all to those who have already spoken. Adam Price has opened the debate very well, telling us about the landscape now following that important vote that we had recently and that has changed everything, namely Brexit.

There is a major challenge in front of us. Many of us have mentioned that challenge, but fundamentally we want to respond with confidence and Wales has to go for it, indeed, and has to make every effort to make the best of where we find ourselves at present, and not just to continue mourning a result that we didn’t necessarily want.

But we have to be adventurous and ambitious, and on these benches we’ve told you about the measures that we would like to be put in place. I would like to thank Nick Ramsay for his contribution and to Jeremy as well, talking about the infrastructure commission. And of course, we need to have an infrastructure commission that has real teeth to get to grips with the challenge in front of us. We need a commission that can do things; not a kind of consultation committee but a body that can borrow, that can plan and that can make arrangements and can go for it to pursue this infrastructure that we all want to see in terms of transport and green issues, and so on, as is noted in our motion.

I wanted to talk briefly about the part of our motion that talks about increasing procurement levels for businesses based in Wales, and of course it’s fair to note, as others already have—Nick Ramsay, mainly—that we’ve had several discussions over the years about public procurement in this place. We all agree that it’s an excellent idea for us to be able to increase levels of public procurement for companies here in Wales. Of course, it makes common sense, and yet, we’re less than successful in implementing and achieving that aim, because indeed in the potentially difficult days ahead of us we do need to get to grips with every tool that we have. And we do have to increase the levels of public procurement for businesses based in Wales. When you look at the Welsh economy at present, 25 per cent of our wealth comes from the private sector. Now, 75 per cent of Welsh wealth comes from the public sector, and we need to get to grips with that.

And, of course, using the public sector is a very easy way to alleviate that. At present, in the public sector—in our local government, for example, where they want to provide food for schools and hospitals and so on, the level of procurement there is over 50 per cent for the private sector. So, the public sector is doing its bit in helping the private sector, but we need to do more. Some 98,000 posts at present in Wales stem from the fact that over 50 per cent of the procurement contracts at present are based in Wales-based companies. But we need to increase that level from 55 per cent to 75 per cent, and we should be able to do that by thinking adventurously and smartly about how we set our contracts—with smaller companies, as Nick Ramsay said, and not always going for the major companies, and pursuing that ideal that promoting the economy locally here in Wales is important, that looking after social standards here in Wales is important, and, of course, environmentally, it makes common sense to keep our businesses here in Wales.

There are all sorts of intelligent and reasonable reasons for increasing the level of procurement here in Wales, and we have an opportunity now to use rules that perhaps haven’t been used often in the past to get to grips with this, because there is a significant challenge ahead of us. Because, ultimately, value for money means, in my view, more than going for the lowest price every time. Thank you.

Wel, mae Dai Lloyd wedi dweud wrthym ni am beidio â galaru, ond mae’n rhaid i fi ddweud fy mod yn dal i alaru—rwy’n dal i alaru am yr ardaloedd hynny yng nghefn gwlad, a’n amaethyddiaeth, sydd ddim yn gwybod nawr sut mae eu dyfodol yn edrych.

I’m still in mourning for those people in the poorest communities who would have assumed that that money was coming to them but who now have no idea whether that will be coming. And I’m in mourning more than anything for the country I love where I have seen division rear its head and we have seen the ugly head of intolerance within our communities. Promises were made and promises have been broken. I think that we have to be very careful also and we need to listen. We need to listen to the people of Wales who sent us a message. They sent us a message, and part of that message was that they want to take back control.

We now live in a country where the Bitcoin is more stable than sterling. We live in a country where we may see the living wage cut by 40p an hour due to the impact of Brexit. We’ve seen housing and banking shares being slashed, and we’ve gone from being the fifth biggest economy in the world to the sixth biggest economy, and we’ve lost our AAA status. But these are just the teething pains of Brexit; there are issues we haven’t even begun to address. How may extra skilled legislators will we need, even in Wales, to disentangle all those statutory instruments that are inbuilt into the complexities of our own legislature? How easy will it be for people from Ireland to land on our shores at Fishguard, Holyhead and Pembroke Dock? How easy will it be for them?

I think the First Minister is doing exactly the right thing: making it clear that what we want is tariff-free access to the single market, without any other technical barriers either in place. I think it’s important and it was a really good signal that he went to the United States to really demonstrate that we are still an outward-looking nation. But it strikes me that the most powerful way of selling our country is actually to ask the people who are already doing business here to act as ambassadors on our behalf, because the experience I have and the experience I’ve seen is that civil servants can go so far and, dare I say it, politicians can only go so far. The real experts are people who are doing business here, and there’s no reason we can’t ask them to be ambassadors on our behalf. It happens in the Foreign and Commonwealth Office, there’s no reason why we can’t ask people to do that here.

The other thing we have to make clear is that we can’t accept a country where we would be worse off as a part of the United Kingdom compared to having stayed in the European Union. What kind of signal is that sending to us, the people who want to remain part of the United Kingdom? It’s not just about structural funds, it’s about agriculture and rural payments, it’s about money for our universities, it’s about the enforcement of rules on environmental standards and standards for consumers. We’ve heard today the Institute for Fiscal Studies have estimated that over £500 million of money could be lost from Wales as a result of this. We must not put up with that. We must absolutely fight every step of the way. And we know that even if we weren’t to qualify for the next stage of European structural funds, there would have been some kind of tapering mechanism. We want that money as well. We want that money as well and they need to hear that loudly and clearly in the Treasury.

But, I’m afraid, I really believe that this vote is potentially a crisis for Wales. I don’t know if it is yet. We won’t know until we know the outcome of those negotiations. But I do think that we need to listen to what the Welsh people were telling us, and I think they were telling us a message about the impact of globalisation on their lives. I think that they were telling us that they want a degree more control of their lives and I think we need to work out how we empower those people who wanted to take back control, to genuinely offer them opportunities to take control in their communities over their own lives. We will see in Wales, like elsewhere, a huge increase in the number of people who are self-employed. What do they need? How can we support them within those communities? Yes, we do need to think about an economic strategy and an industrial strategy. Let’s look at places like France. How is their productivity so much better than it is in the UK? There are excellent models for us to follow in some of those countries. And I’ve got to tell you that during my time in industry it was very clear to me that, you’re right, people are not driven to invest in Wales because of grants. That is not what brings them here. What people want is a stable, regulatory and economic environment. I’m afraid that’s the one thing we don’t have at the moment. That’s part of the problem we are up against. So, this economic strategy does have to take into account the fact that that is a difficulty for us at the moment.

We also have to think about the jobs of the future. Week by week, month by month, year by year, technology will be getting rid of and making jobs redundant in these countries. Let’s try and look ahead to what those jobs will look like. I’ve got to end by saying that part of me is still angry and part of me is still sad and mourns for that future where my children will not be a part of the European Union.

Well, Dai Lloyd has told us not to mourn the situation, but I have to say that I am still in mourning. I am still in mourning for those areas of rural Wales and our agricultural industry that now don’t know what their future holds.

Rwy’n dal i alaru dros y bobl hynny yn y cymunedau tlotaf a fyddai wedi tybio bod yr arian hwnnw yn dod iddynt, ond sydd bellach heb unrhyw syniad a fydd yn dod. Ac rwy’n galaru yn fwy na dim dros y wlad rwy’n ei charu lle rwyf wedi gweld rhaniadau’n ymddangos a lle gwelsom wyneb hyll anoddefgarwch yn ein cymunedau. Gwnaed addewidion a thorwyd addewidion. Credaf fod yn rhaid i ni fod yn ofalus iawn hefyd ac mae angen i ni wrando. Mae angen i ni wrando ar bobl Cymru a anfonodd neges atom. Maent wedi anfon neges atom, a rhan o’r neges honno oedd eu bod am adfer rheolaeth.

Rydym bellach yn byw mewn gwlad lle mae’r Bitcoin yn fwy sefydlog na sterling. Rydym yn byw mewn gwlad lle gallem weld 40c yr awr yn cael ei dorri oddi ar y cyflog byw oherwydd effaith gadael yr UE. Rydym wedi gweld tai a chyfranddaliadau bancio yn cael eu torri, ac rydym wedi mynd o fod yn bumed economi fwyaf y byd i’r chweched economi fwyaf, ac wedi colli ein statws AAA. Ond poenau cychwynnol gadael yr UE yn unig yw’r rhain; mae yna faterion nad ydym wedi dechrau rhoi sylw iddynt. Faint o ddeddfwyr â sgiliau ychwanegol fydd eu hangen arnom, hyd yn oed yng Nghymru, er mwyn datglymu’r holl offerynnau statudol sydd wedi eu hymgorffori yng nghymhlethdod ein deddfwrfa ein hunain? Pa mor hawdd fydd hi i bobl o Iwerddon lanio ar ein glannau yn Abergwaun, Caergybi a Doc Penfro? Pa mor hawdd fydd hi iddynt?

Rwy’n meddwl bod Prif Weinidog Cymru yn gwneud y peth cwbl gywir: ei gwneud yn glir mai’r hyn rydym ei eisiau yw mynediad di-dariff i’r farchnad sengl, heb unrhyw rwystrau technegol eraill ychwaith. Rwy’n credu ei bod yn bwysig ac yn arwydd da iawn ei fod wedi mynd i’r Unol Daleithiau i ddangos o ddifrif ein bod yn dal i fod yn genedl sy’n edrych tuag allan. Ond mae’n fy nharo mai’r ffordd fwyaf pwerus o werthu ein gwlad mewn gwirionedd yw gofyn i’r bobl sydd eisoes yn gwneud busnes yma i weithredu fel llysgenhadon ar ein rhan, gan mai hyn a hyn yn unig y gall gweision sifil ei wneud yn fy mhrofiad i, ac os caf ddweud, hyn a hyn yn unig y gall gwleidyddion ei wneud. Yr arbenigwyr go iawn yw’r bobl sy’n gwneud busnes yma, ac nid oes rheswm pam na allwn ofyn iddynt fod yn llysgenhadon ar ein rhan. Mae’n digwydd yn y Swyddfa Dramor a Chymanwlad, nid oes rheswm pam na allwn ofyn i bobl wneud hynny yma.

Y peth arall sy’n rhaid i ni ei wneud yn glir yw na allwn dderbyn gwlad lle byddem yn waeth ein byd fel rhan o’r Deyrnas Unedig o gymharu â bod wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Pa fath o neges y mae hynny’n ei roi i ni, y bobl sydd am aros yn rhan o’r Deyrnas Unedig? Nid yw’n ymwneud yn unig â’r cronfeydd strwythurol, mae’n ymwneud ag amaethyddiaeth a thaliadau gwledig, mae’n ymwneud ag arian i’n prifysgolion, mae’n ymwneud â gorfodi rheolau ar safonau amgylcheddol a safonau ar gyfer defnyddwyr. Rydym wedi clywed heddiw fod y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi amcangyfrif y gallai Cymru golli dros £500 miliwn o arian o ganlyniad i hyn. Rhaid i ni beidio â derbyn hynny. Mae’n rhaid i ni ymladd bob cam o’r ffordd. Ac rydym yn gwybod hyd yn oed pe na baem wedi bod yn gymwys ar gyfer y cam nesaf o gronfeydd strwythurol Ewrop, yna byddai rhyw fath o fecanwaith tapro ar waith. Rydym eisiau’r arian hwnnw hefyd. Rydym eisiau’r arian hwnnw hefyd ac mae angen iddynt glywed hynny’n uchel ac yn glir yn y Trysorlys.

Ond yn anffodus, rwy’n credu’n wirioneddol y gallai’r bleidlais hon fod yn argyfwng i Gymru. Nid wyf yn gwybod os yw’n hynny eto. Ni fyddwn yn gwybod hyd nes y byddwn yn gwybod canlyniad y trafodaethau. Ond rwy’n meddwl bod angen i ni wrando ar yr hyn roedd pobl Cymru yn dweud wrthym, ac rwy’n meddwl eu bod yn rhoi neges i ni am effaith globaleiddio ar eu bywydau. Rwy’n credu eu bod yn dweud wrthym eu bod am gael rhywfaint yn fwy o reolaeth dros eu bywydau, ac rwy’n credu bod angen i ni gynllunio sut rydym yn grymuso’r bobl sydd eisiau adfer rheolaeth, a chynnig cyfleoedd go iawn iddynt gymryd rheolaeth yn eu cymunedau dros eu bywydau eu hunain. Yng Nghymru, fel mewn mannau eraill, byddwn yn gweld cynnydd enfawr yn nifer y bobl sy’n hunangyflogedig. Beth sydd ei angen arnynt? Sut y gallwn eu cefnogi yn y cymunedau hynny? Oes, mae angen i ni feddwl am strategaeth economaidd a strategaeth ddiwydiannol. Gadewch i ni edrych ar lefydd fel Ffrainc. Sut y mae eu cynhyrchiant gymaint yn well nag yn y DU? Mae yna fodelau gwych i ni eu dilyn yn rhai o’r gwledydd hynny. Ac mae’n rhaid i mi ddweud wrthych, yn ystod fy amser mewn diwydiant roedd yn amlwg iawn i mi, rydych chi’n iawn, nad yw pobl yn cael eu hysgogi i fuddsoddi yng Nghymru oherwydd grantiau. Nid dyna beth sy’n eu denu yma. Yr hyn y mae pobl ei eisiau yw amgylchedd sefydlog, rheoliadol ac economaidd. Rwy’n ofni mai dyna un peth nad oes gennym mohono ar hyn o bryd. Dyna ran o’r broblem rydym yn ei hwynebu. Felly, mae’n rhaid i’r strategaeth economaidd hon ystyried y ffaith fod hynny’n anhawster i ni ar hyn o bryd.

Rhaid i ni feddwl hefyd am swyddi’r dyfodol. O wythnos i wythnos, o fis i fis, o flwyddyn i flwyddyn, bydd technoleg yn cael gwared ar swyddi ac yn gwneud swyddi’n ddiangen yn y gwledydd hyn. Gadewch i ni geisio edrych ymlaen i weld sut swyddi fydd y rhain. Mae’n rhaid i mi orffen drwy ddweud bod rhan ohonof yn dal yn flin a rhan ohonof yn dal yn drist ac yn galaru am ddyfodol pan na fydd fy mhlant yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd.

Thank you very much. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Can I begin by thanking all those who’ve taken part in what has been, I think, a thought-provoking and constructive discussion, which will be helpful to us all as we struggle together to think our way through the circumstances in which we find ourselves in Wales in the post-Brexit era? I’ll begin by thanking Adam Price for his contribution. I enjoyed the start of it especially. I think his reference to policy paradigms, and the way in which we have faced previous challenges by thinking again the strategies and the practical actions we need to take in order to meet those challenges, were helpful to us even in the tough times we face and even with the blow to confidence that setting out in a different direction can bring. I think he demonstrated that we have faced those challenges in the past and by applying ourselves to the circumstances of today we are capable of meeting them in the future. His general point, and the general point that lies behind the motion, is incontrovertible isn’t it? We have to think again and we have to fashion our future anew in the circumstances created by the vote on 23 June.

Those circumstances, as Nick Ramsay said, are highly uncertain and in order to meet that uncertainty we have to shape Wales’s future alongside others. I spent part of my morning in a discussion with the new Scottish Minister responsible for negotiating from the Scottish perspective in the Brexit discussions. We shared ideas about how we can shape inter-governmental machinery and how we can create an agenda in which, where we have common and overlapping interests, we work together to pursue those ambitions. That’s why the Government side will vote for the amendment moved by Nick Ramsey this afternoon. We need a distinctive future for Wales but not a separate future; a future in which we can work together to create some common benefit for the people who live in Wales. And when we do that, Dirprwy Lywydd, I think from the perspective of this side, then we don’t think that the best way to fashion that future is to look back to solutions that may have had their time in the past. The Government amendment, which we put in front of the Assembly this afternoon, makes clear that we have ambitions for the Welsh economy in the world, but we can’t achieve those ambitions by trying to take off-the-peg solutions that have had their day.

It’s clear as well, Dirprwy Lywydd, that in any response to Brexit, we are involved in an unfolding story, not some sort of short-term sprint. And Eluned Morgan’s contribution I thought was an excellent account, both of some of the drivers that we will need to draw on in shaping that future but the breadth of the issues that we have to encompass in trying to put together a distinctive approach to fashioning Wales’s future. We have to be able to do that, not immediately in the here and now—because the bits of the jigsaw around us that we rely on in order to fashion a future for Wales are themselves not set. They are not set at Whitehall, they are not set yet at Europe either. The Juncker state of the nation—

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn yr hyn sydd wedi bod, rwy’n meddwl, yn drafodaeth adeiladol, sy’n gwneud i ni feddwl, trafodaeth a fydd yn ddefnyddiol i ni i gyd wrth i ni ymdrechu gyda’n gilydd i feddwl ein ffordd drwy’r amgylchiadau rydym ynddynt yng Nghymru yn y cyfnod yn dilyn y penderfyniad i adael yr UE? Dechreuaf drwy ddiolch i Adam Price am ei gyfraniad. Mwynheais y dechrau yn enwedig. Rwy’n credu bod ei gyfeiriad at batrymau polisi, a’r modd rydym wedi wynebu heriau blaenorol drwy feddwl eto am y strategaethau a’r camau ymarferol sydd angen i ni eu rhoi ar waith er mwyn ateb yr heriau hynny, yn gymorth i ni hyd yn oed yn y cyfnod anodd sy’n ein hwynebu a hyd yn oed gyda’r ergyd i hyder y mae cychwyn ar gyfeiriad gwahanol yn gallu ei achosi. Rwy’n meddwl ei fod wedi dangos ein bod wedi wynebu’r heriau hynny yn y gorffennol a thrwy ymaddasu i amgylchiadau heddiw byddwn yn gallu eu goresgyn yn y dyfodol. Mae ei bwynt cyffredinol, a’r pwynt cyffredinol sy’n sail i’r cynnig, yn ddiymwad onid yw? Mae’n rhaid i ni feddwl eto a rhaid i ni saernïo ein dyfodol o’r newydd o dan yr amgylchiadau a grëodd y bleidlais ar 23 Mehefin.

Mae’r amgylchiadau hynny, fel y dywedodd Nick Ramsay, yn ansicr iawn ac er mwyn mynd i’r afael â’r ansicrwydd rhaid i ni siapio dyfodol Cymru ochr yn ochr ag eraill. Treuliais ran o fy more mewn trafodaeth gyda Gweinidog newydd yr Alban sy’n gyfrifol am drafod o bersbectif yr Alban yn y trafodaethau ar adael yr UE. Buom yn rhannu syniadau ynglŷn â sut y gallwn lunio peirianwaith rhyng-lywodraethol a sut y gallwn greu agenda, lle mae gennym ddiddordebau cyffredin sy’n gorgyffwrdd, i weithio gyda’n gilydd i wireddu’r uchelgeisiau hynny. Dyna pam y bydd ochr y Llywodraeth yn pleidleisio o blaid y gwelliant a gynigiwyd gan Nick Ramsay y prynhawn yma. Mae arnom angen dyfodol penodol i Gymru ond nid dyfodol ar wahân; dyfodol lle gallwn weithio gyda’n gilydd i greu budd cyffredin i’r bobl sy’n byw yng Nghymru. A phan wnawn hynny, Ddirprwy Lywydd, o safbwynt yr ochr hon, nid ydym yn credu mai’r ffordd orau o saernïo’r cyfryw ddyfodol yw edrych yn ôl at atebion sy’n perthyn i’r gorffennol. Mae gwelliant y Llywodraeth, a gyflwynwn gerbron y Cynulliad y prynhawn yma, yn ei gwneud yn glir fod gennym uchelgeisiau ar gyfer economi Cymru yn y byd, ond ni allwn gyflawni’r uchelgeisiau hynny drwy atebion parod sy’n perthyn i’r gorffennol.

Mae’n amlwg hefyd, Ddirprwy Lywydd, mewn unrhyw ymateb i’r penderfyniad i adael yr UE, rydym yn rhan o stori sy’n datblygu, nid rhyw fath o ras fyrdymor. Ac roeddwn i’n meddwl bod cyfraniad Eluned Morgan yn rhoi cyfrif rhagorol o rai o’r ysgogwyr y bydd eu hangen arnom i ffurfio’r dyfodol hwnnw, yn ogystal ag ehangder y materion sy’n rhaid i ni eu cwmpasu wrth geisio llunio dull neilltuol o saernïo dyfodol Cymru. Mae’n rhaid i ni allu gwneud hynny, nid ar unwaith yn y presennol—gan nad yw’r darnau jig-so sydd o’n cwmpas y dibynnwn arnynt i saernïo dyfodol i Gymru yn eu lle. Nid ydynt yn eu lle yn Whitehall, nid ydynt yn eu lle eto yn Ewrop ychwaith. Roedd araith cyflwr y genedl Juncker—

I’d be grateful. You’re quite right to say that there are many more pieces of the jigsaw to be put together till we’ve got the full picture, but one of the principles that, as I understand it, the Welsh Government stood on in June was that access to the single market was critical and it was goods, services and people that were the basic tenets of its position. That position seems to have changed over the summer. Can you confirm that there is still, at the heart of the Welsh Government’s thinking, the belief that it should be goods, services and people and not just goods and services?

Rwy’n ddiolchgar. Rydych chi’n hollol iawn i ddweud bod yna lawer mwy o ddarnau jig-so i’w gosod at ei gilydd cyn i ni gael y darlun llawn, ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, un o’r egwyddorion y safai Llywodraeth Cymru drostynt ym mis Mehefin oedd bod mynediad i’r farchnad sengl yn allweddol a nwyddau, gwasanaethau a phobl oedd yr elfennau sylfaenol yn ei safbwynt. Ymddengys bod y safbwynt hwnnw wedi newid dros yr haf. A allwch gadarnhau mai nwyddau, gwasanaethau a phobl yw’r gred sydd wrth wraidd meddylfryd Llywodraeth Cymru o hyd ac nid nwyddau a gwasanaethau yn unig?

Well, I think the First Minister made it clear yesterday, Dirprwy Lywydd, that in the run-up to the referendum the Welsh Government unambiguously put in front of the Welsh people our belief that Wales’s future was best secured within Europe, and the terms of trade in Europe are that you have free movement of goods, services and people. Those terms have changed. The vote on 23 June means that we cannot simply go on saying today what we said then. And what the First Minister said yesterday is that we all have, in a democratic sense, a responsibility to put our own views and our own beliefs about what is best for Wales’s future—and there’s no reason why any of us should change our minds about that—but we have to factor into that the message that we had from people in Wales who took a different view to that of many people in this Chamber.

Wel, rwy’n meddwl bod y Prif Weinidog wedi dweud yn glir ddoe, Ddirprwy Lywydd, fod Llywodraeth Cymru, yn y cyfnod yn arwain at y refferendwm, wedi gosod yn ddiamwys gerbron pobl Cymru ein cred mai o fewn Ewrop y gellid sicrhau’r dyfodol gorau i Gymru, a thelerau masnach yn Ewrop yw bod gennych nwyddau, gwasanaethau a phobl yn cael symud yn rhydd. Mae’r telerau hynny wedi newid. Mae’r bleidlais ar 23 Mehefin yn golygu na allwn barhau i ddweud heddiw yr hyn roeddem yn ei ddweud bryd hynny. A’r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog ddoe yw bod gennym i gyd, mewn ystyr democrataidd, gyfrifoldeb i fynegi ein barn ein hunain a’n credoau ein hunain ynglŷn â’r hyn sydd orau i Gymru yn y dyfodol—ac nid oes rheswm pam y dylai unrhyw un ohonom newid ein meddyliau am hynny—ond mae’n rhaid i ni gynnwys yn hynny y neges a gawsom gan bobl yng Nghymru a oedd â barn wahanol i farn llawer o bobl yn y Siambr hon.

Will you take a further intervention? Minister, will you accept that the question of freedom of movement of people wasn’t on the ballot paper? I’d just ask, are you aware of the research carried out by the Wales TUC, which asked people, in the Valleys particularly, why they voted to leave the European Union, and that this question of the free movement of people or immigration was put at No. 6 or No. 7? People’s chief concern is jobs, trade, good-quality jobs. So, would you be prepared to look at that research and perhaps revise the Government’s position on this question?

A wnewch chi dderbyn ymyriad arall? Weinidog, a wnewch chi dderbyn nad oedd y cwestiwn ynglŷn â rhyddid pobl i symud ar y papur pleidleisio? Hoffwn ofyn a ydych yn ymwybodol o’r ymchwil a gyflawnwyd gan TUC Cymru, a ofynnodd i bobl, yn y Cymoedd yn arbennig, pam eu bod wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd, a bod y cwestiwn hwn ynghylch rhyddid pobl i symud neu fewnfudo wedi ei roi yn Rhif 6 neu Rif 7? Prif bryder pobl yw swyddi, masnach, swyddi o ansawdd da. Felly, a fyddech yn barod i edrych ar y gwaith ymchwil hwnnw ac adolygu safbwynt y Llywodraeth ar y mater hwn o bosibl?

Of course, anybody would be willing to look at that research. We will never know, in a definitive ranking sense, what were the reasons that motivated people to vote the way they did on 23 June. My own more sobering experience of knocking doors in parts of Cardiff—

Wrth gwrs, byddai unrhyw un yn barod i edrych ar y gwaith ymchwil hwnnw. Ni fyddwn byth yn gwybod, yn derfynol, beth oedd y rhesymau a oedd yn cymell pobl i bleidleisio yn y modd y gwnaethant ar 23 Mehefin. Mae fy mhrofiad mwy sobreiddiol fy hun o guro ar ddrysau mewn rhannau o Gaerdydd—

Look at the evidence—[Inaudible.]

Edrychwch ar y dystiolaeth—[Anghlywadwy.]

There’s more than one sort of evidence, Dirprwy Lywydd, and evidence of what people say to you directly when you’re in conversations with them is not to be dismissed. On the doorstep, when I am trying to persuade people to vote for Wales’s future to be in Europe, then I can assure you that issues of immigration and free movement were very, very regularly and very prominently reported to me—[Interruption.] All I am saying, and all the First Minister said, is that we would be foolish to brush that aside as though it didn’t matter at all and we can push ahead without attending to them.

Mae mwy nag un math o dystiolaeth, Ddirprwy Lywydd, ac ni ddylid diystyru tystiolaeth o’r hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthych yn uniongyrchol pan fyddwch yn sgwrsio â hwy. Ar garreg y drws, wrth geisio perswadio pobl i bleidleisio dros ddyfodol Cymru yn Ewrop, gallaf eich sicrhau bod materion yn ymwneud â mewnfudo a rhyddid i symud yn cael eu dwyn i fy sylw’n rheolaidd tu hwnt ac yn amlwg iawn—[Torri ar draws.] Y cyfan rwy’n ei ddweud, a’r cyfan a ddywedodd y Prif Weinidog, yw y byddem yn ffôl i ddiystyru hynny fel pe na bai’n bwysig o gwbl a bwrw ymlaen heb wrando arnynt.

Will the Cabinet Secretary give way? He’s been very generous—

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio? Mae wedi bod yn garedig iawn—

Yes, I’m very grateful to him. But, on the specific point raised by the leader of the Conservative group yesterday, the Welsh Government, in setting out its six key principles following the Brexit vote—not before, but following—said that freedom of movement was a key principle, a core principle. When did that change?

Ie, rwy’n ddiolchgar iawn iddo. Ond ar y pwynt penodol a nododd arweinydd y grŵp Ceidwadol ddoe, mae Llywodraeth Cymru, wrth osod ei chwe egwyddor allweddol yn dilyn y bleidlais i adael yr UE—nid cyn, ond yn dilyn—wedi dweud bod rhyddid i symud yn egwyddor allweddol, yn egwyddor greiddiol. Pa bryd y newidiodd hynny?

The Member is wrong to put it in those terms. The position of the Welsh Government is that we have to evolve the position that Wales takes in response to the developing debate. I’ve been the Minister of health in this Assembly. I don’t need anybody to convince me that our ability to go on providing core services for people in Wales depends on our ability to attract people from around the globe who are willing to come and make their futures here in Wales. There’s nothing in the Welsh Government’s position that is antipathetic to that, but we cannot, at the same time, pretend that the world that we occupied on 22 June is the world that we find ourselves in today. We have to accommodate our ambitions and our wishes for the future of Wales to the realities in which we find ourselves. That’s why, as a Government, we took immediate action following the vote on 23 June, calling the British-Irish Council, meeting the new Prime Minister, fresh and funded measures to provide confidence to business, actions to accelerate the draw-down of European funding and, alongside those immediate measures, we understand that there are a set of actions that will be needed to secure the future of our economy and all that goes with it.

Those were very important points, I thought, that Simon Thomas made about energy, renewable energy, and how we will fashion our patterns of support for people who work and live in rural communities in the future. I look forward to chairing the new advisory committee, established by the First Minister, which will have its first meeting later this week. I’m sure that much of what has been discussed today, the ideas that have been contributed, will feature in those discussions, together with all the other ideas that we will be able to draw from the wider interested community beyond this Chamber.

That’s why Jeremy Miles’s point was so important, and it’s important in relation to some of the questions that I’ve been asked. In relation to the economy, Ken Skates, as the Cabinet Secretary responsible, has begun by asking, not simply businesses and organisations, but people who live in Wales, people who cast their votes, people whom we failed to persuade to cast their votes in the way that we would like them to have cast them, to ask them for their ideas and for their priorities on how we will fashion the economy in the future, because we need to include their voices in this conversation, if we’re to have the success that we wish to have. The Secretary for the economy has already announced plans to develop the Welsh development bank and a Welsh infrastructure commission. He is getting on with the job of making Wales more prosperous and secure—ambitious, as Dai Lloyd said, and willing to break new ground in response to new circumstances, but determined to go on being an outward-looking nation, trading and communicating with others and committed to delivering a fair, prosperous and secure future for Wales.

Mae’r Aelod yn anghywir yn ei roi yn y ffordd honno. Safbwynt Llywodraeth Cymru yw bod yn rhaid i ni esblygu’r safbwynt y mae Cymru yn ei arddel mewn ymateb i’r ddadl sy’n datblygu. Rwyf wedi bod yn Weinidog iechyd yn y Cynulliad hwn. Nid oes angen i neb fy argyhoeddi bod ein gallu i barhau i ddarparu gwasanaethau craidd i bobl yng Nghymru yn dibynnu ar ein gallu i ddenu pobl o bob cwr o’r byd sy’n barod i ddod yma i greu dyfodol iddynt eu hunain yng Nghymru. Nid oes dim yn safbwynt Llywodraeth Cymru sy’n wrthwynebus i hynny, ond ni allwn, ar yr un pryd, esgus mai’r byd roeddem yn byw ynddo ar 22 Mehefin yw’r byd rydym yn byw ynddo heddiw. Mae’n rhaid i ni gynnal ein huchelgeisiau a’n dymuniadau ar gyfer dyfodol Cymru yn ôl realiti ein sefyllfa. Dyna pam, fel Llywodraeth, y rhoesom gamau ar waith ar unwaith yn dilyn y bleidlais ar 23 Mehefin, gan alw’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, cyfarfod â’r Prif Weinidog newydd, mesurau ffres ac wedi eu hariannu i roi hyder i fusnesau, camau i gyflymu’r broses o dynnu cyllid Ewropeaidd i lawr ac ochr yn ochr â’r mesurau uniongyrchol hynny, deallwn fod yna gyfres o gamau gweithredu y bydd eu hangen i sicrhau dyfodol ein heconomi a phob dim sy’n gysylltiedig â hynny.

Roedd y pwyntiau a wnaeth Simon Thomas am ynni yn rhai pwysig iawn yn fy marn i, ynni adnewyddadwy, a sut y byddwn yn saernïo ein patrymau o gymorth i bobl sy’n gweithio ac yn byw mewn cymunedau gwledig yn y dyfodol. Rwy’n edrych ymlaen at gadeirio’r pwyllgor ymgynghorol newydd, a sefydlwyd gan y Prif Weinidog, ac a fydd yn cael ei gyfarfod cyntaf yn ddiweddarach yr wythnos hon. Rwy’n siŵr y bydd llawer o’r hyn sydd wedi cael ei drafod heddiw, y syniadau a gyfrannwyd, yn cael sylw yn y trafodaethau hynny, ynghyd â’r holl syniadau eraill y gallwn eu cael gan y gymuned ehangach sydd â diddordeb y tu hwnt i’r Siambr hon.

Dyna pam roedd pwynt Jeremy Miles mor bwysig, ac mae’n bwysig mewn perthynas â rhai o’r cwestiynau a ofynnwyd i mi. Mewn perthynas â’r economi, mae Ken Skates, fel yr Ysgrifennydd Cabinet sy’n gyfrifol, wedi dechrau drwy ofyn, nid yn unig i fusnesau a sefydliadau, ond i bobl sy’n byw yng Nghymru, pobl sy’n bwrw eu pleidleisiau, pobl rydym wedi methu â’u perswadio i fwrw eu pleidlais yn y modd y byddem yn hoffi iddynt fod wedi gwneud, gofyn iddynt am eu syniadau ac am eu blaenoriaethau ar sut y byddwn yn mynd ati i saernïo’r economi yn y dyfodol, oherwydd mae angen i ni gynnwys eu lleisiau hwy yn y sgwrs hon, os ydym i gael y llwyddiant y dymunwn ei gael. Mae Ysgrifennydd yr economi eisoes wedi cyhoeddi cynlluniau i ddatblygu banc datblygu Cymru a chomisiwn seilwaith Cymru. Mae’n bwrw ymlaen â’r gwaith o wneud Cymru’n fwy ffyniannus a diogel—uchelgeisiol, fel y dywedodd Dai Lloyd, ac yn barod i dorri tir newydd mewn ymateb i amgylchiadau newydd, ond yn benderfynol o barhau i fod yn genedl sy’n edrych tuag allan, gan fasnachu a chyfathrebu ag eraill ac wedi ymrwymo i sicrhau dyfodol teg, ffyniannus a diogel i Gymru.

Thank you very much. I call Adam Price to briefly respond to the debate, please.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Adam Price i ymateb yn fyr i’r ddadl, os gwelwch yn dda.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i bawb a wnaeth gymryd rhan yn y ddadl hynod ddefnyddiol yma? Heb law am ddiolch i chi, ychydig iawn o amser sydd gen i. Roedd yna elfen o gytundeb ar draws y pleidiau. Braf i weld Nick Ramsay yn cefnogi’r angen am gomisiwn isadeiledd. Rwy’n cytuno gyda Jeremy Miles am bwysigrwydd y sectorau sylfaenol. Mae Karel Williams wedi bod yn gwneud gwaith difyr arno fe. Rwy’n cytuno gydag ysbryd yr hyn a oedd gan Eluned Morgan i’w ddweud. Hynny yw, os gallaf i grynhoi efallai: pesimistiaeth y meddwl ac optimistiaeth yr ewyllys o ddyfynnu Gramsci, am y tro cyntaf i fi.

Thank you, Deputy Presiding Officer. May I thank everyone who contributed to that most useful debate? Other than thanking you for your contributions, I have very little time to do much else. There was an element of an agreement across the parties. It was good to see Nick Ramsay supporting the need for an infrastructure commission. I agree with Jeremy Miles on the importance of the foundational sectors that Karel Williams has been doing some interesting work on. I agreed with the spirit of Eluned Morgan’s comments. That is, if I may summarise: the pessimism of the intellect and the optimism of will, in quoting Gramsci for the first time for me.

O ran yr Ysgrifennydd Cabinet, mae gennyf i lot o barch tuag ato fe. Roeddwn i’n siomedig ein bod ni ddim wedi cael mwy o eglurder ynglŷn â pholisi a safbwynt y Llywodraeth. Rwyf i’n rhyw synhwyro nad arno fe mae’r bai am hynny. Rwy’n meddwl bod polisi yn cael ei ysgrifennu bob dydd, yn anffodus. Nid oes yna atebolrwydd hyd yma, efallai, i’r Cabinet, ond yn sicr ddim i’r Siambr yma, ac nid yw hynny yn ddigon da. Mae’n rhaid i ni ddod at ein gilydd gyda gweledigaeth i Gymru yn yr hinsawdd sydd ohoni, ac mae arnaf ofn nad ydym wedi cael hynny o’r Llywodraeth mor belled.

But in terms of the Cabinet Secretary, I’ve a great deal of respect for him, but I was disappointed that we didn’t get more clarity on the policy and view of Government. I do sense that he isn’t to blame for that. I do think that the policy is being made on the hoof, unfortunately. There is no accountability to the Cabinet, seemingly, to date, and certainly not to this Chamber, and that simply isn’t good enough. We must come together with a vision for Wales in the current climate, and I’m afraid that we haven’t seen that from Government as of yet.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, as a Member has objected, we will defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gan fod Aelod wedi gwrthwynebu, byddwn yn gohirio’r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Gweithlu’r GIG
6. 6. Welsh Conservative Debate: NHS Workforce

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Simon Thomas.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Simon Thomas.

We’ll move on to the next item on our agenda today, which is the Welsh Conservatives’ debate: the NHS workforce. I call on Angela Burns to move the motion.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar ein hagenda heddiw, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig: gweithlu’r GIG. Galwaf ar Angela Burns i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6084 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod cadw’r gweithlu rheng flaen yn her fawr sy’n wynebu’r GIG yng Nghymru.

2. Yn credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru amlinellu ei hymateb i gynnydd diweddar yn nifer y swyddi meddygon gwag yn y GIG yng Nghymru.

3. Yn cydnabod, â phryder, bod salwch sy’n gysylltiedig â straen yn gynyddol gyfrifol am y ffaith bod staff gwasanaethau ambiwlansys yn absennol o’r gwaith, a’r effaith y gallai hyn ei chael ar recriwtio a chadw staff yn y tymor hwy.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu strategaeth glir, gynhwysfawr sy’n amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu recriwtio a chadw staff rheng flaen ac yn mynd i’r afael â materion sy’n ymwneud â morâl isel y staff yn ystod y Pumed Cynulliad.

Motion NDM6084 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the retention of the frontline workforce is a major challenge facing the NHS in Wales.

2. Believes that the Welsh Government must outline its response to recent increases in the number of vacancies for doctors in the Welsh NHS.

3. Recognises, with concern, that stress-related illnesses are increasingly responsible for ambulance service staff being absent from work, and the impact this could have on the longer-term recruitment and retention of staff.

4. Calls on the Welsh Government to implement a clear, comprehensive strategy which outlines how the Welsh Government will prioritise frontline staff recruitment and retention and tackle issues pertaining to low staff morale during the course of the fifth Assembly.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m pleased to move the Welsh Conservative debate motion tabled in the name of my colleague, Paul Davies, in which we ask the National Assembly to note that the retention of the front-line workforce is a major challenge facing the NHS in Wales. We ask the Welsh Government to outline its response to the recent increases in the number of vacancies for doctors in the Welsh NHS, and to implement a clear, comprehensive strategy that outlines how the Welsh Government will prioritise front-line staff recruitment and retention.

We also ask that the National Assembly recognises that stress-related illnesses are increasingly responsible for ambulance service staff being absent from work, and the impact this could have on the longer term recruitment and retention of staff. Additionally, given the stark figures on stress-related illness within the ambulance service, we would like to understand how the Welsh Government will address the issues pertaining to low staff morale during the course of the fifth Assembly. Front-line services, especially general practice, are facing a perfect storm. A combination of events, decisions and circumstance, each individually manageable, are combining to create an unprecedented situation where the service is struggling to deliver timely and comprehensive care to the public in a great number of areas. The rising tide of ill health bearing down upon front-line services is creating an enormous tension in general practice. There has been a substantial increase in the numbers of people seeking treatment.

The Welsh health survey, published in June, showed that 51 per cent of people in Wales are battling an illness, incidences of high blood pressure have risen to 20 per cent of the population, respiratory illness to 14 per cent, and mental ill health to just over 4 per cent— all of which place an increasing strain on general practice. Worryingly, people’s perception of their health has also dipped, with one in five people considering themselves in poor health. We must also bear in mind, when discussing extra pressures, that Wales has a far greater proportion of people aged 85 plus, compared to the rest of the UK. With people living longer we are seeing an increase in the rates of age-related illnesses such as dementia and some forms of cancer.

A case in point would be the rise in cancer diagnosis. Cancer cases, as a whole, were up by 14 per cent over the last 10 years, with the biggest rise being seen among women aged 65 to 69. Lung cancer incidences in women alone have risen by 57 per cent. Another example would be diabetes. Since 1996 the number of people living with diabetes has doubled in Wales: 8 per cent of the population now have either type 1 or type 2 diabetes, and estimates show that a staggering 540,000 people in Wales are at risk of getting type 2 diabetes. Furthermore, it is estimated that diabetes accounts for 10 per cent of the annual NHS Wales budget, but 80 per cent of that funding is spent on managing complications, most of which could be prevented.

As a nation, our rates of physical activity should also be considered in any discussion on our collective health. Physically inactive individuals spend, on average, 38 per cent more days in hospital; they make 5.5 per cent more GP visits, access 13 per cent more specialist services, and make 12 per cent more nurse visits than active individuals. Inactivity is a hidden killer, contributing to one in six deaths in the UK—the same level as smoking. However, more than one in three people in Wales are inactive, failing to be active for more than 30 minutes a week.

There also needs to be a far greater acceptance that many of the causes of ill health are social rather than medical in origin. I use the word ‘acceptance’ very carefully because I think there is a recognition that much of that which ails people stems from social causes; however, acceptance that it is the job of a system based on a medical model to deal with perceived social ills is not embraced in all quarters.

To illustrate my point, in a recent meeting with practising doctors, one said that listening to socially inept women crying because their boyfriends had left was creating pressures on their time. If we can accept that crying people might be there because they are depressed and need counselling, and we can put them in touch with counsellors, then I would argue that that is primary care at its best and how we need to shape it. Primary care has the opportunity to halt sadness from becoming depression; from becoming despair; becoming too much drink or drugs; and becoming long-term ill health and incapacity. Whether it’s social or medical, the increase in people seeking help compounds the pressures on general practices that are already struggling with the growing change in the demographic of doctors within general practice. Granted, the headcount for GPs—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gynnig dadl y Ceidwadwyr Cymreig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Paul Davies, lle gofynnwn i’r Cynulliad Cenedlaethol nodi bod cadw’r gweithlu rheng flaen yn her fawr sy’n wynebu’r GIG yng Nghymru. Gofynnwn i Lywodraeth Cymru amlinellu ei hymateb i gynnydd diweddar yn nifer y swyddi meddygon gwag yn y GIG yng Nghymru, ac i weithredu strategaeth glir, gynhwysfawr sy’n amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu recriwtio a chadw staff rheng flaen.

Gofynnwn hefyd i’r Cynulliad Cenedlaethol gydnabod bod salwch sy’n gysylltiedig â straen yn gynyddol gyfrifol am y ffaith fod staff y gwasanaeth ambiwlans yn absennol o’r gwaith, a’r effaith y gallai hyn ei chael ar recriwtio a chadw staff yn y tymor hwy. Yn ogystal, o ystyried y ffigurau moel ar salwch sy’n gysylltiedig â straen yn y gwasanaeth ambiwlans, hoffem glywed sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â materion sy’n ymwneud â morâl isel staff yn ystod y pumed Cynulliad. Mae gwasanaethau rheng flaen, yn enwedig ymarfer meddygol, yn wynebu storm berffaith. Mae cyfuniad o ddigwyddiadau, penderfyniadau ac amgylchiadau, y gellid ymdrin â phob un ohonynt ar eu pen eu hunain, yn cyfuno i greu sefyllfa ddigynsail lle mae’r gwasanaeth yn ei chael hi’n anodd darparu gofal amserol a chynhwysfawr i’r cyhoedd mewn nifer fawr o feysydd. Mae’r llanw cynyddol o afiechyd sy’n pwyso ar wasanaethau rheng flaen yn creu tensiwn enfawr mewn ymarfer meddygol. Cafwyd cynnydd sylweddol yn nifer y bobl sy’n ceisio triniaeth.

Dangosodd arolwg iechyd Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin, fod 51 y cant o bobl yng Nghymru yn ymladd salwch, mae achosion o bwysedd gwaed uchel wedi codi i 20 y cant o’r boblogaeth, salwch anadlol i 14 y cant, a salwch meddwl i ychydig dros 4 y cant—a phob un ohonynt yn rhoi straen cynyddol ar ymarfer meddygol. Mae’n destun pryder fod canfyddiad pobl ynglŷn â’u hiechyd wedi gostwng hefyd, gydag un o bob pump o bobl yn ystyried bod eu hiechyd yn wael. Rhaid i ni gofio hefyd, wrth drafod pwysau ychwanegol ar wasanaethau, fod gan Gymru gyfran lawer yn fwy o bobl 85 mlwydd oed a hŷn, o gymharu â gweddill y DU. Gyda phobl yn byw’n hirach rydym yn gweld cynnydd yng nghyfraddau salwch sy’n gysylltiedig ag oedran megis dementia a rhai mathau o ganser.

Un enghraifft fyddai’r cynnydd mewn diagnosis o ganser. Roedd achosion o ganser, yn gyffredinol, 14 y cant yn uwch dros y 10 mlynedd diwethaf, gyda’r cynnydd mwyaf ymysg menywod rhwng 65 a 69 oed. Mae achosion o ganser yr ysgyfaint mewn menywod yn unig wedi codi 57 y cant. Enghraifft arall fyddai diabetes. Ers 1996 mae nifer y bobl sy’n byw gyda diabetes wedi dyblu yng Nghymru: mae gan 8 y cant o’r boblogaeth bellach naill ai diabetes math 1 neu fath 2, ac mae amcangyfrifon yn dangos bod nifer syfrdanol o bobl yng Nghymru, sef 540,000, mewn perygl o gael diabetes math 2. Ar ben hynny, amcangyfrifir mai diabetes sydd i gyfrif am 10 y cant o gyllideb flynyddol GIG Cymru, ond caiff 80 y cant o’r arian ei wario ar reoli cymhlethdodau y gellid bod wedi atal y rhan fwyaf ohonynt.

Fel cenedl, dylid ystyried ein cyfraddau gweithgarwch corfforol hefyd mewn unrhyw drafodaeth ar ein hiechyd cyffredinol. Mae unigolion anweithgar yn gorfforol yn treulio, ar gyfartaledd, 38 y cant yn fwy o ddiwrnodau yn yr ysbyty; mae nifer eu hymweliadau â meddygon teulu 5.5 y cant yn uwch, mae eu defnydd o wasanaethau arbenigol 13 y cant yn uwch, ac mae nifer eu hymweliadau â nyrsys 12 y cant yn uwch nag unigolion egnïol. Mae anweithgarwch yn llofrudd cudd, sy’n cyfrannu at un o bob chwe marwolaeth yn y DU—yr un lefel ag ysmygu. Fodd bynnag, mae mwy nag un o bob tri pherson yng Nghymru yn anweithgar, yn methu bod yn egnïol am fwy na 30 munud yr wythnos.

Hefyd, mae angen i lawer mwy o bobl dderbyn bod llawer o achosion afiechyd yn gymdeithasol yn hytrach na meddygol o ran eu tarddiad. Defnyddiaf y gair ‘derbyn’ yn ofalus iawn gan fy mod yn credu bod yna gydnabyddiaeth fod llawer o’r hyn sy’n peri salwch mewn pobl yn deillio o achosion cymdeithasol; fodd bynnag, nid pawb sy’n derbyn mai gwaith system sy’n seiliedig ar fodel meddygol yw delio ag afiechydon cymdeithasol canfyddedig.

I ddangos fy mhwynt, mewn cyfarfod diweddar gyda meddygon sy’n ymarfer, dywedodd un fod gwrando ar fenywod di-glem yn gymdeithasol yn crio am fod eu cariadon wedi eu gadael yn creu pwysau ar eu hamser. Os gallwn dderbyn efallai fod pobl sy’n crio yno am eu bod yn dioddef o iselder ac angen cwnsela, ac y gallwn eu cyfeirio at gwnselwyr, yna byddwn yn dadlau mai gofal sylfaenol ar ei orau yw hynny a sut y mae angen i ni ei siapio. Mae cyfle mewn gofal sylfaenol i atal tristwch rhag troi’n iselder; rhag troi’n anobaith; rhag troi’n ormod o alcohol neu gyffuriau; a rhag troi’n afiechyd ac analluogrwydd tymor hir. Boed yn gymdeithasol neu’n feddygol, mae’r cynnydd yn nifer y bobl sy’n chwilio am help yn cymhlethu’r pwysau ar bractisau cyffredinol sydd eisoes yn cael trafferth gyda’r newid cynyddol yn nemograffeg meddygon mewn ymarfer cyffredinol. Rwy’n derbyn bod niferoedd meddygon teulu—

I thank you for taking the intervention, and I don’t wish to distract from the issues about GP recruitment, which I’m sure you will come on to in a short while. But, from what you have discussed so far, the Choose Well strategy that the Welsh Government proposed last year, or last session, and prudent healthcare is actually the right way to tackle some of the issues that you have just talked about.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad, ac nid wyf yn dymuno tynnu sylw oddi ar y materion sy’n ymwneud â recriwtio meddygon teulu, ac rwy’n siŵr y byddwch yn dod at hynny’n fuan. Ond o’r hyn rydych wedi ei drafod hyd yn hyn, y strategaeth Dewis Doeth yr argymhellodd Llywodraeth Cymru y llynedd, neu yn ystod y sesiwn olaf, a gofal iechyd darbodus yw’r ffordd gywir mewn gwirionedd o fynd i’r afael â rhai o’r materion rydych newydd eu trafod.

Some of it is, and as you listen to the rest of the debate, I think you may be slightly cheered. Granted, the headcount for GPs remains fairly stable. However, there is little recognition that many of those heads are not full time. Not only has the GP’s role changed, but the way patients wish to access their GP has also changed. Patients still wish to see a named GP, and to be able to see him or her within a short space of time. To quote one doctor, who encapsulates neatly the views of many: ‘Patients want immediacy, but immediacy with the doctor of their choice at the time of their choice, and that is a gold standard. We’d all like that, but there seems to be little understanding among patients that that isn’t actually possible.’

There is also a recognition that recent years have seen a decrease in self-care, with patients no longer seeing the GP as the final call when they are showing signs of illness, but the first. Figures also show that, although appointment times have been increasing, the UK still has one of the shortest appointment times, and a total of 73 per cent of all UK GPs said they were dissatisfied with the time they were able to spend with each patient. A recent Welsh BMA survey, in February this year, clearly demonstrates that: 57 per cent of GP practices reported the quality of service had dropped in the last 12 months; and, 64 per cent said their workload was either unmanageable a lot of the time or all of the time. Many of these issues could be tackled with better workforce planning, greater education and signposting. We really need to understand the picture we have before us. Cabinet Secretary, will you undertake to review the collation and sharing of data within the primary care sector, so that we can form a clear picture and share that knowledge base with all decision makers?

I have noted that in your document, ‘A Planned Primary Care Workforce for Wales’, there is a desire to encourage primary care clusters to assess local need and match resources. However, comprehensive workforce planning needs to take into account the availability and training requirements for all the other primary care workforce, such as physiotherapists, nurses, optometrists, pharmacists, occupational therapists, speech and language therapists, healthcare support workers and clinical psychologists. We already know from committee inquiries, such as those into looked-after children, adoption, and child and adolescent mental health services, that we are facing a Wales-wide shortfall in speech and language therapists, eating disorder clinics, behavioural and social care support workers, and that timely access to mental health services is very difficult to receive.

Today’s GP is less a general doctor and more a complex care practitioner. She or he is being asked to front-line an extraordinarily diverse range of illnesses. They are being encouraged to manage as much as they can in order to take the pressure off the secondary care sector. However, in order to achieve that objective, they must be secure in the knowledge that there are a plethora of trained professionals that they can refer to. Unfortunately, there are not, which is why, Cabinet Secretary, I would ask that workforce planning is comprehensively undertaken throughout all areas of the primary sector, and that it looks at hours rather than heads, and future needs and training requirements rather than the status quo.

Training and encouraging people into primary care is absolutely key to strengthening and planning for workforce management in front-line services. The BMA has highlighted that, despite commitments from successive Labour-led Welsh Governments, the overall training places for GPs in Wales remain static. They also state that investment not only needs to be made into high-quality undergraduate and postgraduate training in Wales, but also continuing professional development. We need to look for a national medical workforce. We need to have a compulsion for junior doctors training in Wales to undertake GP rotation as part of their training. I've had this message reinforced to me by local GPs who also raise concerns over whether the medical schools really grasp the importance of rotations as a means of ensuring that general practice is not perceived as the cinderella division of the medical profession. Add to this the view that trainees don't see becoming a GP as a desirable career due to increased costs surrounding indemnities, the ageing state of the buildings, you know, increased work pressures—people are just not wanting to enter into a very necessary and valuable part of the NHS workforce.

Finally, I'd like to quickly turn to the Plaid amendment, which we will be abstaining on. Now, I totally accept that there’s empirical evidence that clearly suggests that medical students often stay in the area where they are trained, and I recognise that this amendment mirrors the call by the Royal College of Physicians. However, such is the shortage of doctors, I would suggest that if a Scot, an Italian or a Welsh-domiciled person were to train in our medical schools, then we should embrace them with open arms and seek to retain them in the country where they have trained. I would also like to understand better how many Welsh-domiciled students are refused training or choose to train away because they cannot get the place locally. Hence an abstention, because I can be persuaded if you can show us the evidence. I think that a stronger argument, which my colleague will develop, is that we should increase the number of training places available and broaden the geographical research.

Cabinet Secretary, this is a crisis that is enveloping general practice. So, in summation, we would like to see a recruitment programme that encapsulates the needs of partners and families, comprehensive workforce planning undertaken that includes all the strata of primary health care in order to ensure that general practice has the ability to refer patients across the piece in a timely manner, that there are changes made to the training of junior doctors in order to ensure that rotations into general practice are as routine and valued as rotations into cardiology or acute medicine, that a review is undertaken into the financial pressures in general practice from capital expenditure to indemnity insurance, that a comprehensive package is worked out with health boards and the ambulance trust to better understand the causes of the high levels of stress-related illnesses the services experience and that an accessible programme of intervention for individuals to access is put in place, and that the voice of general practice is strengthened and put front and centre in health board and Government planning. If you achieve this, Cabinet Secretary, you will avert the storm building in front-line services, and we, the Welsh Conservatives, will support you in this endeavour. Thank you.

Peth ohono, mae’n wir, ac wrth i chi wrando ar weddill y ddadl, rwy’n meddwl efallai y cewch eich calonogi rywfaint. Rwy’n derbyn bod nifer y meddygon teulu yn parhau i fod yn weddol sefydlog. Fodd bynnag, nid oes llawer o gydnabyddiaeth i’r ffaith nad yw llawer ohonynt yn gweithio amser llawn. Nid yn unig mae rôl y meddyg teulu wedi newid, ond mae’r ffordd y mae cleifion yn dymuno cael mynediad at eu meddyg teulu wedi newid hefyd. Mae cleifion yn dal yn awyddus i weld meddyg teulu penodol, a gallu eu gweld o fewn cyfnod byr o amser. I ddyfynnu un meddyg, sy’n crynhoi barn llawer o bobl yn daclus: ‘Mae cleifion eisiau ymateb ar unwaith, ond ymateb ar unwaith gan feddyg o’u dewis ar adeg o’u dewis, a dyna yw’r safon aur. Byddem oll yn hoffi hynny, ond nid yw’n ymddangos bod llawer o ddealltwriaeth ymhlith cleifion nad yw hynny’n bosibl mewn gwirionedd.’

Mae yna gydnabyddiaeth hefyd fod lefelau hunanofal wedi gostwng yn y blynyddoedd diwethaf, ac nid yw cleifion bellach yn ystyried y meddyg teulu fel cam olaf pan fyddant yn dangos arwyddion o salwch, ond y cam cyntaf. Hefyd, er bod amseroedd apwyntiadau wedi bod yn cynyddu, dengys ffigurau mai’r DU sydd ag un o’r amseroedd apwyntiad byrraf, a dywedodd cyfanswm o 73 y cant o’r holl feddygon teulu yn y DU eu bod yn anfodlon gyda’r amser y gallent ei dreulio gyda phob claf. Mae arolwg BMA Cymru yn ddiweddar, ym mis Chwefror eleni, yn dangos yn glir bod 57 y cant o bractisau meddygon teulu wedi adrodd bod ansawdd y gwasanaeth wedi gostwng yn ystod y 12 mis diwethaf; a dywedodd 64 y cant nad oeddent yn gallu ymdopi â’u llwyth gwaith naill ai lawer o’r amser neu drwy’r amser. Gellid ymdrin â llawer o’r materion hyn drwy gynllunio’r gweithlu’n well, drwy fwy o addysg a chyfeirio. Mae gwir angen i ni ddeall y darlun sydd gennym. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i adolygu’r broses o gasglu a rhannu data o fewn y sector gofal sylfaenol, er mwyn i ni ffurfio darlun clir a rhannu’r sylfaen wybodaeth â’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau?

Nodais yn eich dogfen, ‘Gweithlu Gofal Sylfaenol wedi’i Gynllunio i Gymru’ fod yna ddymuniad i annog clystyrau gofal sylfaenol i asesu angen lleol a chael adnoddau i gyd-fynd â hynny. Fodd bynnag, mae angen i gynlluniau cynhwysfawr ar gyfer y gweithlu ystyried argaeledd ac anghenion hyfforddi ar gyfer gweddill y gweithlu gofal sylfaenol, megis ffisiotherapyddion, nyrsys, optometryddion, fferyllwyr, therapyddion galwedigaethol, therapyddion lleferydd ac iaith, gweithwyr cymorth gofal iechyd a seicolegwyr clinigol. Rydym eisoes yn gwybod o ymchwiliadau pwyllgorau, fel y rhai ar blant sy’n derbyn gofal, mabwysiadu a gwasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, ein bod yn wynebu prinder drwy Gymru gyfan o therapyddion lleferydd ac iaith, clinigau anhwylder bwyta, gweithwyr cymorth ymddygiadol a gofal cymdeithasol, a bod mynediad amserol at wasanaethau iechyd meddwl yn anodd iawn i’w gael.

Mae’r meddyg teulu heddiw yn llai o feddyg cyffredinol ac yn fwy o ymarferydd gofal cymhleth. Mae disgwyl iddynt fod ar y rheng flaen mewn perthynas ag ystod hynod o amrywiol o afiechydon. Maent yn cael eu hannog i reoli cymaint ag y gallant er mwyn tynnu’r pwysau oddi ar y sector gofal eilaidd. Fodd bynnag, er mwyn cyflawni’r amcan hwnnw, rhaid iddynt wybod i sicrwydd fod yna lu o weithwyr proffesiynol hyfforddedig y gallant atgyfeirio cleifion atynt. Yn anffodus, nid yw hynny’n wir, a dyna pam, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddwn yn gofyn am gynllun cynhwysfawr ar gyfer y gweithlu ym mhob rhan o’r sector sylfaenol, a’i fod yn edrych ar oriau yn hytrach na phennau, ac anghenion y dyfodol a gofynion hyfforddi yn hytrach na’r status quo.

Mae hyfforddiant ac annog pobl i weithio mewn gofal sylfaenol yn gwbl allweddol er mwyn cryfhau a chynllunio ar gyfer rheoli’r gweithlu yn y gwasanaethau rheng flaen. Mae’r BMA wedi tynnu sylw at y ffaith fod nifer y lleoedd hyfforddi cyffredinol ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru, er gwaethaf ymrwymiadau gan Lywodraethau Cymru olynol dan arweiniad Llafur, yn parhau’n ddisymud. Maent hefyd yn dweud bod angen buddsoddi nid yn unig mewn hyfforddiant israddedig ac ôl-raddedig o ansawdd uchel yng Nghymru, ond mewn datblygiad proffesiynol parhaus hefyd. Mae angen i ni edrych am weithlu meddygol cenedlaethol. Mae angen i ni greu gorfodaeth i hyfforddiant meddygon iau yng Nghymru gynnwys cylchdroadau meddygon teulu fel rhan o’u hyfforddiant. Mae meddygon teulu lleol wedi ategu’r neges hon ac maent hefyd yn mynegi pryderon ynglŷn â dealltwriaeth ysgolion meddygol mewn gwirionedd o bwysigrwydd cylchdroadau fel ffordd o sicrhau nad yw ymarfer cyffredinol yn cael ei weld fel yr adran sinderela yn y proffesiwn meddygol. Ychwanegwch at hyn y farn nad yw hyfforddeion yn ystyried bod dod yn feddyg teulu yn yrfa ddymunol oherwydd costau indemniadau cysylltiedig, adeiladau sy’n heneiddio, wyddoch chi, mwy o bwysau gwaith—nid yw pobl eisiau gweithio mewn rhan angenrheidiol iawn a gwerthfawr iawn o weithlu’r GIG.

Yn olaf, hoffwn droi’n gyflym at welliant Plaid Cymru, y byddwn yn ymatal arno. Nawr, rwy’n derbyn yn llwyr fod yna dystiolaeth empirig sy’n awgrymu’n glir fod myfyrwyr meddygol yn aml yn aros yn yr ardal lle cânt eu hyfforddi, ac rwy’n cydnabod bod y gwelliant hwn yn adlewyrchu’r galw gan Goleg Brenhinol y Meddygon. Fodd bynnag, ceir y fath brinder o feddygon fel y byddwn yn awgrymu os oes Albanwr, Eidalwr neu rywun sy’n byw yng Nghymru yn hyfforddi yn ein hysgolion meddygol, yna dylem eu croesawu gyda breichiau agored a cheisio’u cadw yn y wlad lle cawsant eu hyfforddi. Hoffwn ddeall yn well hefyd faint o fyfyrwyr o Gymru y gwrthodir hyfforddiant iddynt neu sy’n dewis cael hyfforddiant i ffwrdd o gartref am na allant gael lle yn lleol. Felly byddwn yn ymatal, oherwydd gallaf gael fy mherswadio os gallwch ddangos y dystiolaeth i ni. Credaf mai dadl gryfach, y bydd fy nghyd-Aelod yn ei datblygu, yw y dylem gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi sydd ar gael ac ehangu’r ymchwil ddaearyddol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n argyfwng ar ymarfer cyffredinol. Felly, i grynhoi, byddem yn hoffi gweld rhaglen recriwtio sy’n crynhoi anghenion partneriaid a theuluoedd, cynlluniau cynhwysfawr ar gyfer y gweithlu sy’n cynnwys holl haenau gofal iechyd sylfaenol er mwyn sicrhau bod ymarfer cyffredinol yn gallu atgyfeirio cleifion ym mhob man mewn modd amserol, fod yna newidiadau yn cael eu gwneud i hyfforddiant meddygon iau er mwyn sicrhau bod cylchdroadau’n cynnwys ymarfer cyffredinol fel mater o drefn a’u bod yn cael eu gwerthfawrogi fel cylchdroadau hyfforddiant ym maes cardioleg neu feddygaeth acíwt, fod adolygiad yn cael ei gynnal i’r pwysau ariannol mewn ymarfer cyffredinol, o wariant cyfalaf i yswiriant indemniad, fod pecyn cynhwysfawr yn cael ei lunio gyda byrddau iechyd a’r ymddiriedolaeth ambiwlans i wella dealltwriaeth o achosion y lefelau uchel o salwch sy’n gysylltiedig â straen y mae’r gwasanaethau yn eu hwynebu a bod rhaglen hygyrch o ymyrraeth i unigolion wneud defnydd ohoni yn cael ei rhoi ar waith, a bod llais ymarfer cyffredinol yn cael ei gryfhau a’i roi ar y blaen ac yn y canol yng nghynlluniau’r byrddau iechyd a’r Llywodraeth. Os gallwch gyflawni hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, byddwch yn atal y storm sy’n hel yn y gwasanaethau rheng flaen, a byddwn ni, y Ceidwadwyr Cymreig, yn eich cefnogi yn yr ymdrech hon. Diolch.

Thank you very much. I have selected the amendment to the motion and therefore I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1, tabled in the name of Simon Thomas.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig ac felly galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas.

Gwelliant 1—Simon Thomas

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu bod angen i strategaeth recriwtio a chadw gynnwys ymrwymiad i godi nifer y myfyrwyr sy'n byw yng Nghymru sy'n astudio mewn ysgolion meddygol yng Nghymru.

Amendment 1—Simon Thomas

Add as new point at end of motion:

Believes that a recruitment and retention strategy must include a commitment to increase the number of Welsh-domiciled students studying in Welsh medical schools.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gynnig y gwelliant yna ac o siarad yn y ddadl yma. Rydw i’n credu bod cynllunio gweithlu ac ymateb i’r broblem o brinder staff, neu’r argyfwng o brinder staff mewn rhai meysydd o’r gwasanaeth, yn un o’r materion mwyaf allweddol sy’n ein hwynebu wrth inni geisio cynllunio NHS sydd wir yn ateb gofynion pobl Cymru. Rwy’n croesawu’r cyfle, unwaith eto, hefyd, i amlinellu gweledigaeth bositif Plaid Cymru ar gyfer recriwtio yn yr NHS—ni ydy’r unig blaid, rydw i’n meddwl, sydd yn gyson wedi bod yn tanlinellu’r angen am ragor o feddygon yn benodol, ond hefyd am weithwyr iechyd eraill.

Mae’r ddadl yma’n amserol iawn, hefyd. Mae’n dod wrth i’r BMA rybuddio eto am argyfwng recriwtio ymhlith meddygon teulu, efo 20 practis wedi’i roi yn ôl i ofal byrddau iechyd yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Ac mae’r ffeithiau’n ddigon clir: Cymru sydd â’r nifer isaf o feddygon i’r boblogaeth o unrhyw wlad yn y Deyrnas Unedig. Ac ydym, mi ydym ni’n clywed y Llywodraeth yn sôn am gynnydd yn niferoedd meddygon teulu, ond beth sydd gennym ni ydy mwy yn gweithio rhan amser—mwy o bennau, o bosibl, fel y clywsom ni gan y Ceidwadwyr, nid mwy o swyddi llawn amser fel meddygon teulu. Gostwng mae hynny, yn berffaith, berffaith glir.

Mae yna bryder, wrth gwrs, am beth a ddaw yn y blynyddoedd nesaf, efo dros 23 y cant o’r gweithlu dros 55 oed, a’r ffigwr yna yn cynyddu i lefel brawychus o 50 y cant mewn ardaloedd fel Cymoedd y de. Mae Deoniaeth Cymru yn nodi bod y targed ar gyfer recriwtio ar gyfer hyfforddiant meddygon teulu yn is yng Nghymru nag yn weddill gwledydd y Deyrnas Unedig, ac mi gafodd y targed diwethaf ei osod ddegawd yn ôl. Felly, efallai na ddylem ni synnu o weld rhai o’r problemau rydym ni’n eu hwynebu rŵan.

Mae hyn yn digwydd, wrth gwrs, ar adeg pan fo meddygfeydd—naw allan o bob 10 ohonyn nhw, yn ôl ymchwil gan y BMA—yn dweud bod y galw am eu hapwyntiadau nhw yn cynyddu. Nid ydy hynny yn gynaliadwy. Rwy’n gobeithio bod pawb ohonom ni yn y Siambr yma yn gytûn ar hynny.

Gadewch inni edrych ar nyrsys ardal hefyd. Yn ôl yr RCN, os ydy’r dirywiad presennol mewn niferoedd yn parhau, ni fydd gennym ni gwasanaeth nyrsys ardal ymhen cyn lleied â phum mlynedd. Mae nifer y nyrsys ardal wedi gostwng o 876 i 519 swydd llawn amser mewn cyfnod o ddim ond pum mlynedd.

Mi symudwn ni o ofal sylfaenol. Mae problemau recriwtio yn un o’r prif achosion am golli gwasanaethau mewn ysbytai cyffredinol dros y blynyddoedd diwethaf. Yn ôl ffigyrau, eto gan y BMA, rydym ni’n meddwl bod dros 10 y cant o arbenigwyr yng Nghymru bellach yn ‘locums’. Rydym ni’n gwybod beth ydy’r gost o hynny, hefyd, yn ogystal â’r ansicrwydd. Mae’r ffigwr yna o 10 y cant dros ddwbl y lefel ar gyfer Lloegr. Mae angen recriwtio, mae angen fod yn arloesol wrth wneud hynny, ac mae angen cynnig cymhellion ariannol a chymhellion eraill, ond mae angen edrych hefyd ar y cwestiynau fel ‘indemnity’ meddygol.

Ond mi rof fy sylw olaf i’r hyn yr ydym ni’n galw amdano yn ein gwelliant ni yn benodol heddiw.

Our amendment today is about the long-term need to train a new generation of doctors and nurses. This doesn’t mean that there are no short-term measures, of course, that we want to see being put in place now. Recruitment from outside Wales is vital, of course, into medical training, but we must train more doctors and nurses from Wales in Wales. It’s not just us saying that; it is the experts in the field saying that. We need to do so at our current training centres and a new centre in Bangor, too. Doctors who train in Wales are more likely to stay in Wales. Doctors from Wales who train in Wales are certainly far more likely to stay in Wales. Look at the figures from the Royal College of Physicians, who agree with us wholeheartedly on that need for home-grown medical training: only 30 per cent of students at Welsh medical schools are from Wales, compared with 55 per cent in Scotland, 80 per cent in England and 85 per cent in Northern Ireland. And, yes, we would support a quota system. Quotas have worked well in increasing recruitment to rural areas in many countries, including Australia. Quotas are supported by the GP arm of the Wales Deanery and many academics already working in our medical schools, and we want to get to the point where any Welsh student who has the required academic grades can study medicine in Wales if he or she wants to. I’ll give way.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m very pleased to move this amendment and to speak in this debate. I do believe that workforce planning and responding to the problem of a staff shortage, or the crisis of a staff shortage in some areas of the service, are some of the most important matters that face us as we try to plan an NHS that truly answers the needs of the people of Wales. I welcome the opportunity once again to outline the positive vision of Plaid Cymru for recruitment within the NHS—we are the only party, I believe, that has consistently been underlining the need for additional doctors specifically, but also other health practitioners.

This debate is a very timely one, too, because it comes as the BMA has warned again about a recruitment crisis amongst GPs, with 20 practices having been returned to the care of health boards in the past year alone. And the facts speak for themselves: Wales has the lowest number of doctors per head of population of any UK nation. And, yes, we’ve heard the Government mention an increase in the number of GPs, but what we’ve seen is more working part-time—a greater headcount, perhaps, as we heard from the Conservatives, but not more full-time GP posts. That’s decreasing and that’s entirely clear.

There’s a concern, of course, about what will come in coming years, with over 23 per cent of the workforce aged over 55, and that figure increasing to a frightening level of 50 per cent in areas such as the south Wales Valleys. The Wales Deanery has noted that the target for recruitment for GP training is lower in Wales than it is in the rest of the UK nations, and that target was set a decade ago. So, perhaps we shouldn’t be surprised to see some of these problems that we’re facing today.

This is happening, of course, at a time when surgeries—nine out of 10 of them, according to BMA research—say that demand for their appointments is increasing. This isn’t sustainable, and I hope that everyone here in the Chamber today is agreed on that.

Let us also look at district nurses. According to the RCN, if the current decline in numbers continues then we won’t have any district nurses in as little as five years’ time. The number of district nurses has decreased from 876 to 519 full-time posts in a period of five years.

We’ll move on from primary care. Recruitment problems are one of the main causes of loss of services in general hospitals over the past few years. According to BMA figures, again, we believe that over 10 per cent of specialists in Wales are locums. We know what the cost of that is, too, as well as the uncertainty caused. That figure of 10 per cent is over double the level in England. We need to recruit, we need to be innovative in doing so, we need to offer incentives, financial and otherwise, and we also need to look at questions such as medical indemnity.

I will make my last comments on what we specifically call for in our amendment today.

Mae ein gwelliant heddiw yn ymwneud â’r angen hirdymor i hyfforddi cenhedlaeth newydd o feddygon a nyrsys. Nid yw hynny’n golygu, wrth gwrs, nad oes mesurau tymor byr y dymunwn eu gweld yn cael eu rhoi ar waith yn awr. Mae recriwtio o’r tu allan i Gymru i hyfforddiant meddygol yn hanfodol wrth gwrs, ond mae’n rhaid i ni hyfforddi mwy o feddygon a nyrsys o Gymru yng Nghymru. Nid ni’n unig sy’n dweud hyn; mae’r arbenigwyr yn y maes yn ei ddweud. Mae angen i ni wneud hynny yn ein canolfannau hyfforddi presennol a chanolfan newydd ym Mangor hefyd. Mae meddygon sy’n hyfforddi yng Nghymru yn fwy tebygol o aros yng Nghymru. Mae meddygon o Gymru sy’n hyfforddi yng Nghymru yn bendant yn llawer mwy tebygol o aros yng Nghymru. Edrychwch ar y ffigurau gan Goleg Brenhinol y Meddygon, sy’n cytuno’n llwyr â ni ar yr angen am hyfforddiant meddygol yma yng Nghymru: dim ond 30 y cant o fyfyrwyr mewn ysgolion meddygol yng Nghymru sy’n dod o Gymru, o gymharu â 55 y cant yn yr Alban, 80 y cant yn Lloegr ac 85 y cant yng Ngogledd Iwerddon. A byddem yn cefnogi system gwota. Mae cwotâu wedi gweithio’n dda wrth gynyddu recriwtio i ardaloedd gwledig mewn llawer o wledydd, gan gynnwys Awstralia. Mae cangen meddygon teulu Deoniaeth Cymru a llawer o academyddion sydd eisoes yn gweithio yn ein hysgolion meddygol yn cefnogi cwotâu, ac rydym am gyrraedd y pwynt lle gall unrhyw fyfyriwr o Gymru sydd â’r graddau academaidd gofynnol astudio meddygaeth yng Nghymru os yw’n dymuno. Fe ildiaf.

Just very quickly, do you have the evidence that says that Welsh students are being turned away from being able to train in Welsh medical schools because they’re already full with other people? If you have that evidence, I’d like to hear it.

Yn gyflym iawn, a oes gennych dystiolaeth sy’n dweud bod myfyrwyr Cymru yn cael eu gwrthod rhag gallu hyfforddi mewn ysgolion meddygol yng Nghymru am eu bod eisoes yn llawn o bobl eraill? Os oes gennych dystiolaeth o hynny, hoffwn ei chlywed.

There is of course a lot of anecdotal evidence. This is a piece of work that is being done. I believe it’s already under way now. This is a piece of work that is vital. We know from anecdotal evidence that this is happening. We need that empirical evidence, absolutely. I am totally convinced that that is the case. I could also mention, of course, the need to do this and to ensure that we have adequate Welsh-language staff within the NHS—not because it’s a nice thing, but because it is vital for, for example, dementia patients. And of course we need to make medicine an attractive proposition for young people again, so we reverse that decline in the numbers of students making applications. So, let’s have a more proactive approach to workforce planning. I look forward to hearing what the Cabinet Secretary has to say.

Wrth gwrs mae yna lawer o dystiolaeth anecdotaidd. Mae hwn yn waith sy’n cael ei wneud. Rwy’n credu ei fod eisoes ar y gweill yn awr. Mae’n waith sy’n hanfodol. Gwyddom o dystiolaeth anecdotaidd fod hyn yn digwydd. Mae arnom angen y dystiolaeth empirig, yn bendant. Rwy’n gwbl argyhoeddedig mai felly y mae. Gallwn sôn hefyd, wrth gwrs, am yr angen i wneud hyn ac i sicrhau bod gennym ddigon o staff Cymraeg eu hiaith yn y GIG—nid oherwydd ei fod yn beth braf, ond am ei fod yn hanfodol, ar gyfer cleifion dementia er enghraifft. Ac wrth gwrs mae angen i ni wneud meddygaeth yn gynnig deniadol i bobl ifanc eto, fel ein bod yn gwrthdroi’r gostyngiad yn nifer y myfyrwyr sy’n gwneud ceisiadau. Felly, gadewch i ni gael dull mwy rhagweithiol o gynllunio’r gweithlu. Edrychaf ymlaen at glywed yr hyn sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i’w ddweud.

Front-line capacity in the NHS is on the verge of turning from a weakness into being a threat to the sustainability of the service as it’s modelled today. While that threat might be manifesting itself across the UK to varying degrees, it’s mattering most here in Wales now. This debate is not tabled just to have go at Welsh Government, although we do invite you to be frank here. This Assembly’s concerns about workforce planning, the deanery and the slothful approach to horizon scanning for gaps in clinical provision aren’t new. So, we do hold you to account for your unwillingness to change tack when previous forays into this haven’t worked and we do hold you to account that unprecedented cuts to the health budget in the last Assembly made the Welsh NHS a less attractive place to work.

While I’m sure you’ll want to divert attention in your response, Cabinet Secretary, we don’t really care that much about your views on the NHS in England; we care an awful lot about your plans for the NHS in Wales. So, this debate is primarily tabled with a benign purpose and that is to help you flush out the challenges, some new ideas from all parties—you’ve heard from us and from Plaid—and the priority actions on which we might be glad to support you. Let this Assembly help you. Just be aware that, as representatives of the people of Wales, we cannot accept a same-old, same-old strategy presented by you in the hope that this problem will go away.

The Welsh Conservatives are asking you for a comprehensive strategy. That means it must include, or at least be drawn up in parallel with, a strategy to reduce demand on the NHS in the first place. That means enabling, encouraging and maybe even insisting in some cases that we take more responsibility for our own health. So you shouldn’t dismiss ideas such as charging for missed appointments or informing patients of the cost of their prescribed drugs just because the Welsh Conservatives came up with those ideas. Please consider variations on those that are more palatable to you. Don’t dismiss the voluntary at-home assessments and the at-home wardens just because they’re Welsh Conservatives commitments. At heart, these are sound proposals for helping prevent those with degenerative conditions, age-related or otherwise, manage and control their own lives without early resort to the medical profession.

And don’t be afraid to take the Welsh Government badge off the public health messages. I’m not going to stop buying doughnuts because the Cabinet Secretary tells me—in sporadic advertising campaigns—that they’re bad for me, but I might if they weren’t used as loss-leaders in supermarkets or if I were repeatedly exposed to sugar and fat warnings on them or pictures of clogged-up hearts on the box. Stick a sign to the lift saying you could have used 20 calories using the stairs, but don’t stick a Welsh Government logo on it. With public health, legislate or get others to fire your strategic bullets for you.

Your key assets in reducing demand on the NHS are the value and power of other services. Angela mentioned a few, but I’m including here social services, bodies like housing associations, the third sector, of course, or society itself. Our young people should be growing up seeing responsibility for others as a natural part of life, even if it’s just that understanding that you get social and emotional support by being a member of some sort of community. So much of our good health could be supported from outside the NHS by nudging our culture away from ‘a pill for every ill’, just as Angela said. Good continuity of social care, for example, where the individual’s views are completely material to what that care looks like, can help older people maintain confidence at home if every point of contact, in or outside the NHS, has reinforced the information about, say, preventing falls, what help you might get at a pharmacy, and how technology helps you stay in touch with the people who matter to you.

Mae capasiti rheng flaen yn y GIG ar fin troi o fod yn wendid i fod yn fygythiad i gynaliadwyedd y gwasanaeth fel y mae wedi ei fodelu heddiw. Efallai fod y bygythiad hwnnw yn amlygu ei hun ar draws y DU i raddau amrywiol, ond yma yng Nghymru y mae bwysicaf bellach. Ni chyflwynwyd y ddadl hon er mwyn lladd ar Lywodraeth Cymru, er ein bod yn gofyn i chi fod yn onest yn y fan hon. Nid yw pryderon y Cynulliad ynglŷn â chynllunio’r gweithlu, y ddeoniaeth a’r agwedd ddiog tuag at sganio’r gorwel am fylchau yn y ddarpariaeth glinigol yn newydd. Felly, rydym yn eich dwyn i gyfrif am eich amharodrwydd i newid cyfeiriad pan nad yw dulliau blaenorol o fynd i’r afael â hyn wedi gweithio ac rydym yn eich dwyn i gyfrif am fod toriadau digynsail i’r gyllideb iechyd yn ystod y Cynulliad diwethaf wedi gwneud y GIG yng Nghymru yn llai deniadol i weithio ynddo.

Er fy mod yn siŵr y byddwch eisiau tynnu’r sylw oddi ar hynny yn eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, nid ydym yn poeni cymaint â hynny am eich barn am y GIG yn Lloegr; rydym yn poeni llawer iawn am eich cynlluniau ar gyfer y GIG yng Nghymru. Felly, cyflwynwyd y ddadl hon yn bennaf gyda bwriad diniwed, sef eich helpu i gael gwared ar yr heriau, syniadau newydd gan bob un o’r pleidiau—rydych wedi clywed gennym ni a chan Blaid Cymru—a’r camau â blaenoriaeth y byddem yn falch o’ch cefnogi arnynt. Gadewch i’r Cynulliad hwn eich helpu. Byddwch yn ymwybodol na allwn, fel cynrychiolwyr pobl Cymru, dderbyn yr un hen strategaethau a gyflwynir gennych yn y gobaith y bydd y broblem hon yn diflannu ohoni ei hun.

Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn gofyn i chi am strategaeth gynhwysfawr. Mae hynny’n golygu bod rhaid iddi gynnwys, neu o leiaf gael ei llunio ar y cyd â strategaeth i leihau’r galw ar y GIG yn y lle cyntaf. Mae hynny’n golygu galluogi, annog ac efallai mynnu hyd yn oed, mewn rhai achosion, ein bod yn ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb am ein hiechyd ein hunain. Felly, ni ddylech ddiystyru syniadau megis codi tâl am apwyntiadau a gollir neu hysbysu cleifion am gost eu cyffuriau presgripsiwn am mai’r Ceidwadwyr Cymreig a gynigiodd y syniadau hynny. Ar bob cyfrif, ystyriwch amrywiadau ar y rhai sy’n ymddangos yn fwy atyniadol i chi. Peidiwch â gwrthod yr asesiadau gwirfoddol yn y cartref a’r wardeniaid yn y cartref yn syml am mai ymrwymiadau’r Ceidwadwyr Cymreig ydynt. Yn y bôn, mae’r rhain yn gynigion cadarn ar gyfer helpu pobl â chyflyrau dirywiol, sy’n gysylltiedig ag oedran neu fel arall, i reoli eu bywydau eu hunain heb orfod troi’n gynamserol at y proffesiwn meddygol.

A pheidiwch â bod ofn tynnu bathodyn Llywodraeth Cymru oddi ar negeseuon iechyd cyhoeddus. Nid wyf yn mynd i roi’r gorau i brynu toesenni am fod Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthyf—mewn ymgyrchoedd hysbysebu achlysurol—eu bod yn ddrwg i mi, ond efallai y gwnaf pe na baent yn cael eu defnyddio fel nwyddau ar golled mewn archfarchnadoedd neu os gwelaf rybuddion siwgr a braster arnynt dro ar ôl tro neu luniau o galonnau wedi blocio ar y bocs. Gludwch arwydd ar y lifft i ddweud y gallech fod wedi defnyddio 20 o galorïau drwy ddefnyddio’r grisiau, ond peidiwch â glynu logo Llywodraeth Cymru arno. Gydag iechyd y cyhoedd, deddfwch neu sicrhewch fod eraill yn tanio eich bwledi strategol ar eich rhan.

Eich asedau allweddol wrth leihau’r galw ar y GIG yw gwerth a grym gwasanaethau eraill. Crybwyllodd Angela rai, ond rwy’n cynnwys gwasanaethau cymdeithasol yma, cyrff megis cymdeithasau tai, y trydydd sector wrth gwrs, neu gymdeithas ei hun. Dylai ein pobl ifanc dyfu i fyny yn gweld cyfrifoldeb dros eraill fel rhan naturiol o fywyd, hyd yn oed os nad yw’n ddim mwy na deall eich bod yn cael cefnogaeth gymdeithasol ac emosiynol drwy fod yn aelod o ryw fath o gymuned. Felly gellid cefnogi llawer o’n hiechyd da o’r tu allan i’r GIG drwy wthio ein diwylliant i ffwrdd o’r meddylfryd ‘pilsen at bob dolur’, yn union fel y dywedodd Angela. Gall parhad da mewn gofal cymdeithasol, er enghraifft, lle mae barn yr unigolyn yn gwbl berthnasol i’r math o ofal, helpu pobl hŷn drwy gynnal eu hyder yn y cartref os yw pob pwynt cyswllt, o fewn neu y tu allan i’r GIG, wedi atgyfnerthu’r wybodaeth, dyweder, ynghylch atal cwympiadau, pa help y gallech ei gael mewn fferyllfa, a sut y mae technoleg yn eich helpu i gadw mewn cysylltiad â’r bobl sy’n bwysig i chi.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

None of this is instead of a robust front-line professional well-trained NHS workforce. But we will not stop inappropriate arrivals at A&E—choosing well will mean nothing—until people can get hold of a GP or a specialist nurse when they’re anxious about their health, however many helplines we have. We won’t stop people reaching mental health crises until we have more psychologists, as well as psychiatrists, in the health service. But early intervention, whether that’s through the NHS or not, is part of reducing the often crippling pressure, I’d say, of demand on those who we think of as front-line staff. That, in itself, makes the Welsh NHS a little more attractive as a place to train and stay. Thank you.

Nid oes dim o hyn yn dod yn lle gweithlu rheng flaen proffesiynol, cadarn y GIG wedi eu hyfforddi’n dda. Ond ni fyddwn yn atal rhai sy’n mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys yn amhriodol—ni fydd dewis doeth yn golygu dim—nes y gall pobl gael gafael ar feddyg teulu neu nyrs arbenigol pan fyddant yn bryderus am eu hiechyd, ni waeth faint o linellau cymorth sydd gennym. Ni fyddwn yn atal pobl rhag cyrraedd argyfyngau iechyd meddwl nes y bydd gennym fwy o seicolegwyr, yn ogystal â seiciatryddion, yn y gwasanaeth iechyd. Ond mae ymyrraeth gynnar, boed hynny trwy’r GIG neu beidio, yn rhan o leihau pwysau’r galw sy’n aml yn andwyol, byddwn yn dweud, ar y rhai rydym yn meddwl amdanynt fel staff rheng flaen. Mae hynny, ynddo’i hun, yn gwneud y GIG yng Nghymru ychydig yn fwy deniadol fel lle i hyfforddi ac aros ynddo. Diolch.

I’m grateful for the opportunity to contribute to this debate and pay tribute to the diversity and dedication of our Welsh NHS workforce that work hard, day in, day out, in the face of many challenges, some of which are acute: a workforce that all too often not only finds itself at the sharp end, but also has the collateral damage of what can feel to them like constant criticism, unfortunately, in public discourse. Unsurprisingly, a lot of the debate today and much of time focuses on the front-line staff that we’re most familiar with—the doctors, the nurses, the paramedics. I’d just like to take a moment to mention the many staff that I’ve had the privilege of working on behalf prior to being elected to this Assembly earlier in the year—the range of those who not only make up the front line but also the backbone of our NHS, and keep it functioning: the clinicians, the scientists, the health visitors, the physiotherapists, the porters, the estate and maintenance staff, and many more—staff for whom the financial pressures faced by the NHS are all-too real but who also recognise the positive—well, most of the time they’re positive, because, like all relationships, it has its ups and downs—partnership working between trade unions and employees of Government in Wales. Whilst I know from my own experience that negotiations might not always deliver everything that is demanded, the door is always open for discussion here in Wales, which is actually, unfortunately, in stark contrast to over the border, where trade union colleagues often see the door firmly shut in their face. It’s not a simple coincidence that industrial action is happening in England while it’s not in Wales. As a result of this relationship, directly employed staff in the NHS are now paid a living wage, and I’m proud to have played just a tiny part in making sure this happened by playing my small part in the partnership discussions and working to make sure not only did this happen, but that there are also better terms and conditions for NHS Wales employees.

Yes, as people have said, there are challenges in the NHS and there are always ways in which we can improve. I know first-hand, as I’m sure many in this room do, and the Minister does himself, that those on the coalface are always only too happy to offer their advice and ideas and, indeed, those on the shop floor, as we say, are often best placed to tell politicians not how it is, but also how it could be done in the future, going forward. Whilst that might not bring us a radical revolution within the NHS, those many incremental ideas could bring about positive change in the future.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon a thalu teyrnged i amrywiaeth ac ymroddiad ein gweithlu GIG Cymru sy’n gweithio’n galed, ddydd ar ôl dydd, yn wyneb llawer o heriau, rai ohonynt yn acíwt: gweithlu sydd ond yn rhy aml nid yn unig yn y rheng flaen, ond sydd hefyd yn dioddef difrod cyfochrog yr hyn a all deimlo iddynt hwy fel beirniadaeth gyson, yn anffodus, mewn ymwneud cyhoeddus. Nid yw’n syndod fod llawer o’r ddadl heddiw a llawer o’r amser yn canolbwyntio ar y staff rheng flaen rydym yn fwyaf cyfarwydd â hwy—y meddygon, y nyrsys, y parafeddygon. Hoffwn gymryd eiliad i sôn am y staff niferus rwyf wedi cael y fraint o weithio ar eu rhan cyn cael fy ethol i’r Cynulliad hwn yn gynharach yn y flwyddyn—yr ystod o bobl sydd nid yn unig yn ffurfio rheng flaen, ond hefyd asgwrn cefn ein GIG, ac yn ei gadw’n weithredol: y clinigwyr, y gwyddonwyr, yr ymwelwyr iechyd, y ffisiotherapyddion, y porthorion, staff yr ystadau a chynnal a chadw, a llawer mwy—staff y mae’r pwysau ariannol y mae’r GIG yn ei wynebu yn real iawn iddynt ond staff sydd hefyd yn cydnabod y gwaith partneriaeth cadarnhaol—wel, mae’n gadarnhaol y rhan fwyaf o’r amser, oherwydd, fel pob perthynas, mae ei natur yn anwastad—rhwng undebau llafur a gweithwyr y Llywodraeth yng Nghymru. Er fy mod yn gwybod o fy mhrofiad fy hun nad yw trafodaethau bob amser yn cyflawni popeth y gelwir amdano, mae’r drws bob amser ar agor i drafodaeth yma yng Nghymru, sy’n gwrthgyferbynnu’n llwyr, mewn gwirionedd, â’r hyn sy’n digwydd dros y ffin, yn anffodus, lle mae cydweithwyr yn yr undebau llafur yn aml yn gweld y drws yn cael ei gau’n glep yn eu hwynebau. Nid yw’n gyd-ddigwyddiad fod gweithredu diwydiannol yn digwydd yn Lloegr ac nad yw’n digwydd yng Nghymru. O ganlyniad i’r berthynas hon, mae staff a gyflogir yn uniongyrchol yn y GIG bellach yn cael cyflog byw, ac rwy’n falch o fod wedi chwarae rhan fach iawn yn gwneud yn siŵr fod hyn yn digwydd drwy chwarae fy rhan fach yn y trafodaethau partneriaeth a gweithio i wneud yn siŵr nid yn unig fod hyn yn digwydd, ond bod telerau ac amodau gwell ar gael hefyd i weithwyr y GIG yng Nghymru.

Oes, fel y mae pobl wedi’i ddweud, mae yna heriau yn y GIG ac mae yna bob amser ffyrdd y gallwn wella. Rwy’n gwybod drwy brofiad personol, fel rwy’n siŵr y bydd llawer yn yr ystafell hon, ac mae’r Gweinidog ei hun yn gwybod, fod y rhai ar y talcen caled bob amser yn fwy na pharod i gynnig eu cyngor a’u syniadau, ac yn wir, y gweithwyr eu hunain sydd yn y sefyllfa orau yn aml i ddweud wrth wleidyddion nid sut y mae, ond hefyd sut y gellid ei wneud yn y dyfodol. Er na fydd hynny o bosibl yn arwain at chwyldro radical o fewn y GIG, gallai’r syniadau hynny gyda’i gilydd arwain at newid cadarnhaol yn y dyfodol.

Thank you. I would just like to make the point that much of my speech has been predicated on the discussions that I’ve had with GPs and with the Royal College of Physicians and with the British Medical Association. So, we are listening to what they have to say. Many of these ideas are their ideas and we would like the Welsh Government to listen to what they say.

Diolch. Hoffwn wneud y pwynt fod llawer o fy araith wedi bod yn seiliedig ar y trafodaethau rwyf wedi eu cael gyda meddygon teulu a Choleg Brenhinol y Meddygon a Chymdeithas Feddygol Prydain. Felly, rydym yn gwrando ar yr hyn sydd ganddynt i’w ddweud. Eu syniadau hwy yw llawer o’r syniadau hyn a hoffem i Lywodraeth Cymru wrando ar yr hyn y maent yn ei ddweud.

Absolutely, and you’ve just almost summed up what I was going to say in conclusion that, as I said, going forward, I’d urge the Government and others to make sure the whole of the workforce, through their various professional bodies and trade unions, are a part of shaping a world-class NHS and one that everybody can be proud to be part of.

Yn sicr, ac rydych chi bron â bod wedi crynhoi’r hyn roeddwn yn mynd i’w ddweud i gloi, sef y byddwn, fel y dywedais, wrth symud ymlaen, yn annog y Llywodraeth ac eraill i sicrhau bod y gweithlu cyfan, drwy eu cyrff proffesiynol a’u hundebau llafur amrywiol, yn rhan o’r gwaith o lunio GIG o’r radd flaenaf ac un y gall pawb fod yn falch o fod yn rhan ohono.

I welcome the opportunity to speak in the debate this afternoon. It’s an opportunity to look at an issue that affects all health services across the whole of the United Kingdom, and indeed across the whole of the western world, about creating a modern staffing environment and the multidisciplinary teams that form the backbone of the health service in whatever western country you happen to live in. But, Wales does seem to have had a perennial problem in attracting and, importantly, retaining staff to make sure that those multidisciplinary teams can continue to work and deliver the service. Very often, there’s little or no point in having 90 per cent of that team intact when the one important component, the 10 per cent, is away, because the whole team falls down then.

I really did learn that when we were in the third Assembly, when the health committee then did an inquiry into stroke services, and Dai Lloyd came along with me to the Cardiff Royal Infirmary stroke unit, which I think we’re all very pleased has been replaced, because the facilities there were very antiquated—it’s been moved up to Llandough now. Just by witnessing how that team interacted with each other, we saw if you just took one cog out of that multidisciplinary team, then the bulk of the rehabilitation that was on offer to the patients who presented basically was just put on hold and the patient was just left in limbo, through no fault of the team, but through maybe illness, absence or just an inability to attract that key worker, such as that key speech therapist, as Suzy Davies touched on—that key individual who can drive forward the rehabilitation and the reinvigoration of that individual’s life.

This debate today, which was opened by Angela Burns, really is looking now to the Cabinet Secretary for health to try to map out, with a five-year plan, what he wants to achieve by addressing some of the demons—let’s call them that—that have really blighted the health service here in Wales, about the attraction that the health service needs to have to retain people in a very stressful environment that has people working at the top of their game, rolling up their sleeves and delivering for the public good, but who ultimately are feeling that, year on year, week on week, day in, day out, that pressure is getting more and more like a pressure cooker environment. They’re either walking away from that environment or they’re having to take long bouts of time off for sickness and they’re not getting the support that would allow them to function at the top of their game. I do believe that this is an opportunity now, with the election behind us and we’re in the early stages of this Government, for some of these real tough nuts that haven’t been cracked over successive governments to be addressed. The important thing here is to make sure that we create an environment that people can have confidence in to look after their long term interest, create an ability to progress their careers, but, above all, respond to the ever increasing demands that the health service faces day in, day out today here in Wales and, indeed, across the United Kingdom.

It was in yesterday’s Plenary session that Julie Morgan touched upon the fact that the population of Cardiff each year is expanding by between 10,000 and 15,000 people. That is a huge increase in just one area—in an area that can most probably reach out and attract new people. But, when you spread that out across the rest of Wales and, in particular, into some of the more rural areas of Wales there is a real issue about getting people to travel to the furthest parts of west Wales, for example. Withybush hospital, as my colleagues, Paul Davies and Angela Burns, have championed here, is finding it difficult to fill those rotas and fill those rosters. It just cannot be good enough that services are temporarily suspended for another couple of months because this issue has reared its head again. There must be a solution that can be put in place by the Government who do have the mandate to deliver a functioning NHS here in Wales that people want to work in.

It was only yesterday that we actually had the figures that, regrettably, show that there’s been a 15 per cent decline in students going forward into medicine here in Wales. That decline has been across the United Kingdom, I accept that, but here in Wales that decline is more marked than other parts of the United Kingdom. That must be a source of great concern when you think over the last five or 10 years the various initiatives that have come forward to try and make medicine a more attractive profession, a more attractive way of bringing people into Wales—we’re not doing that. We’re not seeing that happening on the ground by those very figures. But, importantly as well, whilst it’s important to reflect on attracting staff, retention is a really, really important part of, surely, what a modern workforce should be about. We invest and the Government invest and the health boards invest a huge amount of money in developing the skills and talents of individuals in a highly complex environment and, yet, very often through poor management and neglect, those individuals walk away from that career, and a career that very often is only 50 per cent the way through or maybe even three quarters of the way through what potentially could offer so much more back. So, I hope the Cabinet Secretary will use the opportunity to respond to the genuine points that have been put forward, because he does have a new mandate. He has a mandate to deliver and I do hope that he will engage in giving us some feeling of how he will take forward the proposals of the new Government in addressing some of these long-term structural problems that have been at the very heart of providing a modern twenty-first century health service here in Wales.

Croesawaf y cyfle i siarad yn y ddadl y prynhawn yma. Mae’n gyfle i edrych ar fater sy’n effeithio ar yr holl wasanaethau iechyd ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, ac yn wir ar draws y byd gorllewinol cyfan, ynglŷn â chreu amgylchedd staffio modern a’r timau amlddisgyblaethol sy’n ffurfio asgwrn cefn y gwasanaeth iechyd ym mha wlad orllewinol bynnag rydych yn digwydd byw ynddi. Ond mae’n ymddangos bod gan Gymru broblem barhaus gyda denu ac yn bwysig, gyda chadw staff i wneud yn siŵr y gall timau amlddisgyblaethol o’r fath barhau i weithio a darparu’r gwasanaeth. Yn aml iawn, nid oes fawr o bwynt os o gwbl mewn cael 90 y cant o’r tîm yn gyfan pan fydd yr un elfen bwysig, y 10 y cant, i ffwrdd, gan fod y tîm cyfan yn disgyn ar adegau felly.

Dysgais hynny yn y trydydd Cynulliad, pan gynhaliodd y pwyllgor iechyd ymchwiliad i wasanaethau strôc, ac aeth Dai Lloyd a minnau i’r uned strôc yn Ysbyty Brenhinol Caerdydd, ac rwy’n credu ein bod i gyd yn falch iawn ein bod wedi cael uned newydd gan fod y cyfleusterau yno’n hynafol iawn—mae wedi cael ei symud i Landochau yn awr. Trwy weld sut oedd y tîm yn rhyngweithio â’i gilydd, gwelsom fod tynnu un elfen allan o’r tîm amlddisgyblaethol yn golygu y byddai’r rhan fwyaf o’r gwasanaeth adsefydlu a oedd ar gael i’r cleifion yn cael ei ohirio yn y bôn a byddai’r claf yn cael ei adael mewn limbo, heb unrhyw fai ar y tîm, ond oherwydd salwch efallai, neu absenoldeb neu anallu syml i ddenu gweithiwr allweddol, fel yn achos y therapydd lleferydd allweddol y soniodd Suzy Davies amdano—yr unigolyn allweddol a all hybu’r adsefydlu ac ailfywiogi bywyd y person hwnnw.

Mae’r ddadl hon heddiw, a agorwyd gan Angela Burns, yn gofyn yn awr i Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd geisio mapio, gyda chynllun pum mlynedd, yr hyn y mae am ei gyflawni drwy fynd i’r afael â rhai o’r melltithion—gadewch i ni eu galw’n hynny—sydd wedi andwyo’r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru, am yr atyniad sydd angen i’r gwasanaeth iechyd ei gael i gadw pobl yn eu swyddi mewn amgylchedd llawn straen lle mae pobl yn gweithio ar eu gorau, gan dorchi llewys a chyflawni er lles y cyhoedd, ond sy’n teimlo yn y bôn, o flwyddyn i flwyddyn, wythnos ar ôl wythnos, o ddydd i ddydd, fod y pwysau’n mynd yn fwyfwy tebyg i amgylchedd coginio dan bwysedd. Maent naill ai’n troi cefn ar yr amgylchedd hwnnw neu’n gorfod cymryd cyfnodau hir o amser o’r gwaith oherwydd salwch ac nid ydynt yn cael y cymorth a fyddai’n caniatáu iddynt weithredu ar eu gorau. Rwy’n credu bod hwn yn gyfle yn awr, gyda’r etholiad y tu ôl i ni a ninnau yng nghamau cynnar y Llywodraeth hon, i roi sylw i rai o’r problemau anodd iawn hyn nad ydym wedi llwyddo i’w datrys dros lywodraethau olynol. Y peth pwysig yma yw sicrhau ein bod yn creu amgylchedd lle gall pobl gael hyder i ofalu am eu lles yn y tymor hir, i greu gallu i gamu ymlaen yn eu gyrfa, ond yn anad dim, i ymateb i’r galwadau cynyddol y mae’r gwasanaeth iechyd yn eu hwynebu ddydd ar ôl dydd heddiw yma yng Nghymru ac yn wir, ledled y Deyrnas Unedig.

Yn y Cyfarfod Llawn ddoe soniodd Julie Morgan am y ffaith fod cynnydd o rhwng 10,000 a 15,000 o bobl ym mhoblogaeth Caerdydd bob blwyddyn. Mae’n gynnydd enfawr mewn un ardal yn unig—mewn ardal sy’n gallu estyn allan a denu pobl newydd yn ôl pob tebyg. Ond pan estynwch hynny dros weddill Cymru ac yn arbennig, i rai o ardaloedd mwy gwledig Cymru, mae yna broblem wirioneddol gyda chael pobl i deithio i rannau pellaf gorllewin Cymru, er enghraifft. Mae Ysbyty Llwynhelyg, fel y mae fy nghyd-Aelodau, Paul Davies ac Angela Burns, wedi amlygu yma, yn ei chael hi’n anodd llenwi rotas a rhestrau dyletswyddau. Ni all fod yn ddigon da fod gwasanaethau’n cael eu hatal dros dro am ychydig o fisoedd eto am fod y mater hwn wedi codi’i ben eto. Rhaid cael ateb y gellir ei roi ar waith gan y Llywodraeth sydd â mandad i ddarparu GIG sy’n gweithio yma yng Nghymru, gwasanaeth y mae pobl eisiau gweithio ynddo.

Ddoe ddiwethaf yn wir cawsom y ffigurau sydd, yn anffodus, yn dangos bod gostyngiad o 15 y cant wedi bod yn nifer y myfyrwyr sy’n mynd ymlaen i astudio meddygaeth yma yng Nghymru. Gwelwyd y gostyngiad hwnnw ar draws y Deyrnas Unedig, rwy’n derbyn hynny, ond yma yng Nghymru mae’r gostyngiad yn fwy amlwg na rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Rhaid bod hynny’n ffynhonnell pryder mawr pan feddyliwch am y mentrau amrywiol a gyflwynwyd i geisio gwneud meddygaeth yn broffesiwn mwy deniadol dros y pump neu 10 mlynedd diwethaf, yn ffordd fwy deniadol o ddod â phobl i mewn i Gymru—nid ydym yn gwneud hynny. Nid ydym yn gweld hynny’n digwydd ar lawr gwlad yn ôl y ffigurau hynny. Ond yn bwysig hefyd, er ei bod yn bwysig meddwl am ddenu staff, mae cadw staff yn rhan wirioneddol bwysig, ‘does bosibl, o’r hyn y dylai gweithlu modern ymwneud ag ef. Rydym yn buddsoddi ac mae’r Llywodraeth yn buddsoddi a’r byrddau iechyd yn buddsoddi swm enfawr o arian i ddatblygu sgiliau a thalentau unigolion mewn amgylchedd hynod gymhleth ac eto, yn aml iawn drwy reoli gwael ac esgeulustod, mae’r unigolion hynny’n troi cefn ar yr yrfa honno, a gyrfa nad ydynt yn aml iawn wedi mynd ymhellach na hanner ffordd drwyddi neu efallai dri chwarter y ffordd drwy’r hyn a allai, o bosibl, gynnig cymaint mwy yn ôl. Felly, rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn defnyddio’r cyfle i ymateb i’r pwyntiau dilys a roddwyd gerbron, oherwydd mae ganddo fandad newydd. Mae ganddo fandad i’w gyflawni ac rwy’n gobeithio y bydd yn rhoi rhyw deimlad i ni sut y bydd yn bwrw ymlaen â chynigion y Llywodraeth newydd i fynd i’r afael â rhai o’r problemau strwythurol hirdymor hyn sydd wedi bod wrth wraidd y gwaith o ddarparu gwasanaeth iechyd modern ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yma yng Nghymru.

I would like to thank the Welsh Conservatives for bringing forward this debate. It’s very welcome. Also, I’d like to commend the NHS staff for the work that they do, often under very difficult circumstances. Problems with the recruitment and retention of front-line staff, clinicians in particular, have been well documented in recent years. Staff shortages have led to increased workloads, which have become unmanageable for many frontline staff. Unmanageable workloads have affected staff morale, led to an increase in stress-related illness and forced many clinicians to leave the field altogether. Nowhere is this more evident than in general practice. Some GPs have seen their caseloads double in recent years with practices unable to recruit GPs. A GP seeing 80 patients during a consultation is now not unheard of. These unmanageable workloads have led many GPs to quit general practice altogether, thus compounding the problem. The Royal College of General Practitioners states that we need to recruit an additional 400 GPs over the next four years as we are failing to fill the training places we already have.

The Welsh Government must be more creative when it comes to recruiting clinicians. We must incentivise clinicians to train and work in Wales. The recruitment of Welsh-speaking staff is also important to cope with patients who can only speak Welsh and perhaps are suffering, as Rhun said, from dementia. Above all, we must incentivise clinicians to stay in Wales. According to the Royal College of Physicians there is a distinct lack of research undertaken to understand the drivers for recruitment and retention.

Decisions on future medical recruitment strategies are not based on robust evidence. It is therefore imperative that we collect more data to assist us with future recruitment campaigns. But we mustn’t only focus on front-line staff, as important as it is. The NHS is Wales’s biggest employer with around 72,000 people working in it. There are just under 6,000 hospital clinicians and 2,000 GPs working in NHS Wales. Without the vast number of nurses, scientific, therapeutic and technical staff, patients could not be treated. Without the administration and support staff our hospitals and GP surgeries wouldn’t be able to function. So, we cannot recruit more clinicians without ensuring that there are sufficient staff to make the appointments, conduct the diagnostic tests, transport patients and nurse patients back to health. They need to ensure that there are sufficient staff across the NHS to cope with the increasing demands on services.

So, future workforce planning in the NHS has not—and the Welsh Government has to ensure that there are sufficient resources put into workforce planning otherwise we will be having the same discussion in another five years.

UKIP will be supporting the motion today because there is a crisis in GP recruitment and we could soon be facing a crisis in other clinical fields.

We also ask about the possibility—because when people go to be trained as a doctor they have to have eight A* GCSEs and at the moment we are asking that—when we’ve spoken to some doctors who are currently, say, in their forties or fifties, many have said that they would struggle to achieve these grades. So, we’re wondering if the emphasis could be put perhaps on the A –level grades as opposed to the eight A*s. This doesn’t mean putting down, but just ensuring that Welsh universities in their pursuit of attracting the brightest students in the world don’t put Welsh students at a disadvantage. Cardiff are asking for eight A*s, and GCSE results, we feel, shouldn’t have as much bearing as long as the student has the requisite A-levels. Perhaps Cardiff could re-envisage this qualification. I look forward to the Cabinet Secretary’s reply and his plans for tackling NHS recruitment. Thank you.

Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r ddadl hon. Mae i’w chroesawu’n fawr. Hefyd, hoffwn ganmol staff y GIG am y gwaith y maent yn ei wneud, yn aml o dan amgylchiadau anodd iawn. Mae problemau gyda recriwtio a chadw staff rheng flaen, clinigwyr yn arbennig, wedi cael llawer o sylw yn y blynyddoedd diwethaf. Mae prinder staff wedi arwain at fwy o lwyth gwaith nag y gall llawer o staff rheng flaen ei reoli. Mae llwyth gwaith na ellir ei reoli wedi effeithio ar forâl staff, wedi arwain at gynnydd mewn salwch sy’n gysylltiedig â straen ac wedi gorfodi llawer o glinigwyr i adael y maes yn gyfan gwbl. Mae hyn i’w weld yn fwyaf amlwg mewn ymarfer cyffredinol. Mae baich achosion rhai meddygon teulu wedi dyblu yn y blynyddoedd diwethaf gyda meddygfeydd yn methu recriwtio meddygon teulu. Nid yw’n gwbl anarferol i feddyg teulu weld 80 o gleifion yn ystod ymgynghoriad bellach. Mae llwythi gwaith na ellir eu rheoli o’r fath wedi arwain at lawer o feddygon teulu yn rhoi’r gorau i ymarfer cyffredinol yn gyfan gwbl, gan waethygu’r broblem. Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn datgan bod angen i ni recriwtio 400 o feddygon teulu ychwanegol dros y pedair blynedd nesaf gan ein bod yn methu llenwi’r lleoedd hyfforddi sydd gennym yn barod.

Rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn fwy creadigol wrth fynd ati i recriwtio clinigwyr. Mae’n rhaid i ni gymell clinigwyr i hyfforddi a gweithio yng Nghymru. Mae recriwtio staff sy’n siarad Cymraeg yn bwysig hefyd i ymdopi â chleifion sydd ond yn gallu siarad Cymraeg ac efallai’n dioddef o ddementia, fel y dywedodd Rhun. Yn anad dim, rhaid i ni gymell clinigwyr i aros yng Nghymru. Yn ôl Coleg Brenhinol y Meddygon, mae’n amlwg fod yna ddiffyg gwaith ymchwil i ddeall y ffactorau ysgogol ar gyfer recriwtio a chadw staff.

Nid yw penderfyniadau ar strategaethau recriwtio meddygol yn y dyfodol wedi eu seilio ar dystiolaeth gadarn. Felly, mae’n hanfodol ein bod yn casglu rhagor o ddata i’n helpu gydag ymgyrchoedd recriwtio yn y dyfodol. Ond nid ar staff rheng flaen yn unig sy’n rhaid i ni ganolbwyntio, er mor bwysig ydynt. Y GIG yw cyflogwr mwyaf Cymru gyda thua 72,000 o bobl yn gweithio ynddo. Mae ychydig o dan 6,000 o glinigwyr ysbyty a 2,000 o feddygon teulu yn gweithio yn GIG Cymru. Heb y nifer enfawr o nyrsys, staff gwyddonol, therapiwtig a thechnegol, ni allai cleifion gael eu trin. Heb y staff gweinyddol a staff cymorth ni fyddai ein hysbytai a’n practisau meddygon teulu yn gallu gweithredu. Felly, ni allwn recriwtio mwy o glinigwyr heb sicrhau bod digon o staff i drefnu apwyntiadau, cynnal y profion diagnostig, cludo a nyrsio cleifion. Mae angen iddynt sicrhau bod digon o staff ar draws y GIG i ymdopi â’r galw cynyddol ar wasanaethau.

Felly, nid yw cynllunio gweithlu yn y dyfodol yn y GIG wedi—ac mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod digon o adnoddau yn cael eu neilltuo ar gyfer cynllunio’r gweithlu neu fel arall byddwn yn cael yr un drafodaeth mewn pum mlynedd arall.

Bydd UKIP yn cefnogi’r cynnig heddiw, oherwydd mae’n argyfwng o ran recriwtio meddygon teulu a gallem wynebu argyfwng mewn meysydd clinigol eraill yn fuan.

Rydym hefyd yn gofyn am y posibilrwydd—oherwydd pan fydd pobl yn mynd i gael eu hyfforddi i fod yn feddygon rhaid iddynt gael wyth TGAU A* ac ar hyn o bryd rydym yn gofyn—pan fuom yn siarad â rhai meddygon sydd ar hyn o bryd yn eu pedwardegau neu eu pumdegau, dyweder, mae llawer wedi dweud y byddent yn ei chael hi’n anodd cyflawni’r graddau hyn. Felly, tybed a ellid rhoi’r pwyslais efallai ar y graddau lefel A yn hytrach na’r wyth A*. Nid yw hyn yn golygu gostwng safonau, dim ond sicrhau nad yw prifysgolion Cymru, wrth geisio denu’r myfyrwyr mwyaf disglair yn y byd, yn rhoi myfyrwyr Cymru o dan anfantais. Mae Caerdydd yn gofyn am wyth A*, ac rydym yn teimlo na ddylid rhoi cymaint o bwyslais ar ganlyniadau TGAU os oes gan y myfyriwr y lefelau A sy’n ofynnol. Efallai y gallai Caerdydd ailedrych ar y cymhwyster hwn. Edrychaf ymlaen at ymateb Ysgrifennydd y Cabinet a’i gynlluniau ar gyfer mynd i’r afael â recriwtio yn y GIG. Diolch.

Thank you, Madam Presiding Officer. Health is the first law of the land, therefore we all want to see the NHS in Wales delivering high-quality healthcare. To achieve this, we need a well-resourced and high-performing workforce. However, it is clear that the recruitment and retention of front-line staff has become a major challenge facing the NHS in Wales today.

We all know that NHS staff are working tirelessly to meet the demands of patient healthcare. But doctors in both primary and secondary care are reporting increasing and unmanageable workloads.

Presiding Officer, since 2009-10, demand on our hospitals has risen by 2.5 per cent—22,000 more consultant episodes took place in 2014-15. A recent survey by the British Medical Association found that 30 per cent of junior doctors said their workload was unsustainable and unmanageable. These pressures are reflected in increasing stress-related illnesses among NHS staff. A third of NHS staff in Wales report having suffered work-related stress or illnesses due to stress in the past year. Last year, stress-related illnesses concerning anxiety, depression and other conditions resulted in 13,400 days lost by ambulance service staff only.

Recruiting staff to ease these pressures has proved a problem. Health boards face difficulty in filling these vacancies. Just under 17 per cent of all junior doctor positions are unfilled in Wales. This equates to a shortage of 3,000—sorry, 331 doctors are actually short at the moment in Wales. In September last year, 1,240 positions were unfilled in Wales. The highest number of vacancies was in my own area, Nye Bevan health board—260 positions were unfilled. This failure to recruit has had serious financial consequences: more than £60 million has been spent on agency nursing staff in the last five years. Although it is vital that gaps in nursing coverage should be plugged, this is not sustainable in the long term, and strategies need to be changed.

Evidence exists that the problem of staff shortages is likely to grow. The BMA reports that an increasing number of doctors are planning or have considered early retirement. An ageing workforce, combined with difficulty in recruiting trainees demonstrates the need to address these challenges as a matter of urgency. We need to train more new doctors in primary care in Wales. According to BMA, the overall number of training places for GPs in Wales remains static. GPs and practice nurses are at the heart of service delivery. Recruitment and retention of these staff must be a priority for this Government. We need a clear strategy from the Welsh Government for future workforce planning. Closer cross-border working and effective incentives must be used to fill geographical and specialist gaps in our health service.

We must provide the skills to adopt the modern healthcare needs that we want in Wales. Traditional models of care are becoming increasingly unsuitable for today’s healthcare needs. The delivery of healthcare is a fast-changing world. Education and research are driving forward innovation. We must ensure the skills of the existing workforce are updated continuously to deliver real change. We must shift the emphasis in the training and education budget to fund continual professional development in Wales, and we must monitor it.

We need effective public health initiatives also to relieve the burden on NHS finances and release money for front-line core services. Presiding Officer, I know two doctors. Their parents had Pakistani, poor backgrounds. One was a market trader, another, who died, was also selling clothes door to door. Both are young doctors. I meet them virtually week after week. One said, ‘Uncle, I’m working in a hospital, but, believe me, my family life is shattered’, because he’s too tired to go home and look after his family. There are a lot of things we can discuss about these doctors’ problems also that haven’t been considered in this Chamber yet.

Presiding Officer, the Welsh Government must bring forward a clear strategy, address the problem of recruitment and retention of NHS staff—all, right from carers to the consultants. This is vital if we are to create the well-resourced and high-performing NHS that the people of Wales need and deserve here. Thank you.

Diolch i chi, Fadam Lywydd. Iechyd yw cyfraith gyntaf y wlad, felly rydym i gyd am weld y GIG yng Nghymru yn darparu gofal iechyd o safon uchel. I gyflawni hyn, mae arnom angen gweithlu gydag adnoddau da ac sy’n perfformio ar lefel uchel. Fodd bynnag, mae’n amlwg fod recriwtio a chadw staff rheng flaen wedi dod yn her fawr sy’n wynebu’r GIG yng Nghymru heddiw.

Rydym i gyd yn gwybod bod staff y GIG yn gweithio’n ddiflino i gwrdd â gofynion gofal iechyd cleifion. Ond mae meddygon mewn gofal sylfaenol ac eilaidd yn adrodd am lwythi gwaith cynyddol na ellir eu rheoli.

Lywydd, ers 2009-10, mae’r galw ar ein hysbytai wedi codi 2.5 y cant—cynhaliwyd 22,000 yn fwy o gyfnodau ymgynghorol yn 2014-15. Canfu arolwg diweddar gan Gymdeithas Feddygol Prydain fod 30 y cant o feddygon iau yn dweud bod eu llwyth gwaith yn anghynaliadwy ac nad oedd modd ei reoli. Adlewyrchir y pwysau hwn yn y cynnydd mewn afiechydon cysylltiedig â straen ymhlith staff y GIG. Mae traean o staff y GIG yng Nghymru yn adrodd eu bod wedi dioddef o straen sy’n gysylltiedig â gwaith neu salwch oherwydd straen yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Y llynedd, arweiniodd salwch sy’n gysylltiedig â straen a oedd yn cynnwys pryder, iselder a chyflyrau eraill at golli 13,400 o ddiwrnodau gan staff y gwasanaeth ambiwlans yn unig.

Mae recriwtio staff i leddfu’r pwysau hwn wedi bod yn broblem. Mae byrddau iechyd yn wynebu anhawster wrth lenwi’r swyddi gwag hyn. Mae ychydig o dan 17 y cant o’r holl swyddi meddygon iau heb eu llenwi yng Nghymru. Mae hyn yn cyfateb i brinder o 3,000—mae’n ddrwg gennyf, mae prinder o 331 o feddygon mewn gwirionedd ar hyn o bryd yng Nghymru. Ym mis Medi y llynedd, roedd 1,240 o swyddi heb eu llenwi yng Nghymru. Roedd y nifer uchaf o swyddi gwag yn fy ardal fy hun, bwrdd iechyd Aneurin Bevan—roedd 260 o swyddi’n wag. Mae’r methiant hwn i recriwtio wedi arwain at ganlyniadau ariannol difrifol: gwariwyd mwy na £60 miliwn ar staff nyrsio asiantaeth yn y pum mlynedd diwethaf. Er ei bod yn hanfodol llenwi bylchau yn y ddarpariaeth nyrsio, nid yw hyn yn gynaliadwy yn y tymor hir, ac mae angen newid strategaethau.

Ceir tystiolaeth fod problem prinder staff yn debygol o dyfu. Mae’r BMA yn adrodd bod nifer cynyddol o feddygon yn cynllunio ar gyfer ymddeol yn gynnar neu wedi ystyried gwneud hynny. Mae gweithlu sy’n heneiddio, ynghyd ag anhawster i recriwtio hyfforddeion yn dangos yr angen i fynd i’r afael â’r heriau hyn ar frys. Mae angen i ni hyfforddi mwy o feddygon newydd mewn gofal sylfaenol yng Nghymru. Yn ôl y BMA, mae nifer cyffredinol y lleoedd hyfforddi ar gyfer meddygon teulu yng Nghymru yn parhau’n ddisymud. Mae meddygon teulu a nyrsys practis yn ganolog i ddarparu gwasanaethau. Rhaid i recriwtio a chadw’r staff hyn fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Mae angen strategaeth glir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer cynllunio’r gweithlu yn y dyfodol. Rhaid defnyddio gweithio agosach yn drawsffiniol a chymhellion effeithiol i lenwi bylchau daearyddol ac arbenigol yn ein gwasanaeth iechyd.

Mae’n rhaid i ni ddarparu’r sgiliau i fabwysiadu’r anghenion gofal iechyd modern rydym eu heisiau yng Nghymru. Mae modelau gofal traddodiadol yn dod yn gynyddol anaddas ar gyfer anghenion gofal iechyd heddiw. Mae darparu gofal iechyd yn fyd sy’n newid yn gyflym. Mae addysg ac ymchwil yn ysgogi arloesedd. Rhaid i ni sicrhau bod sgiliau’r gweithlu presennol yn cael eu diweddaru’n barhaus i gyflawni newid gwirioneddol. Mae’n rhaid i ni symud y pwyslais yn y gyllideb hyfforddiant ac addysg i ariannu datblygiad proffesiynol parhaus yng Nghymru, a rhaid i ni ei fonitro.

Mae arnom angen mentrau iechyd y cyhoedd effeithiol hefyd i leddfu’r baich ar gyllid y GIG a rhyddhau arian ar gyfer gwasanaethau craidd rheng flaen. Lywydd, rwy’n adnabod dau feddyg. Roedd cefndir eu rhieni Pacistanaidd yn dlawd. Roedd un yn fasnachwr marchnad, ac un arall, a fu farw, hefyd yn gwerthu dillad o ddrws i ddrws. Mae’r ddau yn feddygon ifanc. Rwy’n eu cyfarfod bob wythnos bron. Dywedodd un, ‘Wncwl, rwy’n gweithio mewn ysbyty, ond credwch fi, mae fy mywyd teuluol ar chwâl’, oherwydd ei fod yn rhy flinedig i fynd adref ac edrych ar ôl ei deulu. Mae yna lawer o bethau y gallwn eu trafod am broblemau’r meddygon hyn hefyd nad ydynt wedi cael eu hystyried yn y Siambr hon eto.

Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru gyflwyno strategaeth glir, mynd i’r afael â phroblem recriwtio a chadw staff y GIG—yr holl staff, o ofalwyr i feddygon ymgynghorol. Mae hyn yn hanfodol os ydym am greu GIG gydag adnoddau da ac sy’n perfformio ar lefel uchel y mae pobl Cymru ei angen ac yn ei haeddu yma. Diolch.

Many speakers today have talked about the remarkable work carried out by health workers in Wales, and who hasn’t heard about the extreme sensitivity used by some of our palliative care nurses with people in their dying moments? Who hasn’t heard about those incredible stories of how surgeons have saved the lives of a dying child and how that’s transformed and given meaning back to the life of those parents? Who hasn’t marvelled at the ability of GPs to see a patient every 10 minutes without being totally frazzled, and I know, because I live with one?

I’m not sure where Caroline Jones got her figures from in terms of the 10 A*s. I was going to have to go back and whip my son into gear, because we are so desperate for GPs, I think we all need to make a contribution here. He’s never going to get 10 As the way he’s going now. But, fortunately, you need a B in maths, a B in English and three As and a B in a science, so we may be lucky there.

But the key thing, I think, we have to understand is that, as Hannah has pointed out, it’s not just the people who are working on the front line we must remember. We must remember those people, the unsung heroes, who are just as important—those cleaners who are making sure that we don’t have C. difficile and we have attacked the issue of MRSA in our hospitals.

We know that almost all NHS workers are under extreme pressure, and that’s partly because we now have an ageing population. Our NHS is also under extreme pressure because we have to finance these new expensive technological developments and new medicines that are demanded by patients. Angela Burns is absolutely right to point out that the expectations of patients today are things that are very difficult to meet.

Proportionately, the fact is that we spend less in percentage terms in this country on health than Portugal, France and the Netherlands. Of course, whilst there’s room for improved efficiency, I think there will come a point where we have to have an honest conversation with the public—that they will have to understand that if they want more, they will have to pay more, or we will have to cut back in other services in order to pay for that help. We all seem terrified to have that honest debate with the public, and at some point we will have to do that.

The NHS in Wales is coping remarkably well under the circumstances. We have got an older and a sicker population, and yet our NHS is no worse, according to the Organisation for Economic Co-operation and Development than any other part of the UK. With that ageing population, we are likely to see more complex care needs develop—care that doesn’t necessarily need a hospital stay but will require that extensive nursing. A 44 per cent rise in the over-65-year-olds has been predicted by the Office for National Statistics over the next 25 years. A 44 per cent rise. If you think about the over-80s, by 2040 we will have over 30,000 people who are over 80 living in Wales. That’s the whole of Llanelli—every single person in Llanelli over 80. Are we ready for that? Are we prepared for it? No way. We don’t have the kind of plan or strategy that will be required. We need to think about that, and we need to understand that that pressure on the health service is not just about health, it’s about our care services—that cinderella service that we always forget about. It’s important that we understand that it’s financed in a different way and that we need to understand the relationship. The Government has understood that relationship. We have the intermediate care plan. It’s beginning to kick in. We will need more of that, without question. If we want to avoid treating patients on trolleys in the hospitals of the future, we need to know that we can release people back to their homes and to their communities.

That cinderella service, I think, we have to change. We have to change our attitudes, we have to appreciate this vital service that we’re all going to need in some way or another, and we have to have a serious conversation about how on earth we’re going to pay for it. Care workers are poorly paid, they’re poorly qualified and they need increased support. We need to work out how we incentivise people to attract them to that important service, and we need to keep people in that sector for the demands of the future.

I think it’s also worth asking how we can look at different models. If you look at the Solva Care model, which is a very interesting model, we have volunteers from the community doing some of the care work that obviously doesn’t require nurse training but that can relieve some of that pressure on our care services as well. Until we address that care service issue we will see more delayed transfers of care, we will see an increase in emergency admissions, putting further pressure on the NHS workforce. At some point, we will need that honest debate with the public about how we fund this.

Mae llawer o siaradwyr heddiw wedi siarad am y gwaith rhyfeddol a wneir gan weithwyr iechyd yng Nghymru, a phwy sydd heb glywed am sensitifrwydd eithafol rhai o’n nyrsys gofal lliniarol tuag at bobl ar ddiwedd eu hoes? Pwy sydd heb glywed y straeon anhygoel am lawfeddygon yn achub bywyd plentyn sy’n marw gan drawsnewid ac adfer ystyr i fywydau’r rhieni hynny? Pwy sydd heb ryfeddu at allu meddygon teulu i weld claf bob 10 munud heb ymlâdd yn llwyr, ac rwy’n gwybod, gan fy mod yn byw gydag un?

Nid wyf yn siŵr o ble cafodd Caroline Jones ei ffigyrau o ran y 10 A*. Roeddwn yn mynd i orfod mynd yn ôl a rhoi trefn ar fy mab, am ein bod cymaint o angen meddygon teulu, rwy’n meddwl bod angen i ni i gyd i wneud cyfraniad yma. Nid yw byth yn mynd i gael 10 A yn ôl y ffordd y mae’n mynd yn awr. Ond yn ffodus, rydych angen B mewn mathemateg, B mewn Saesneg a thair A a B mewn gwyddoniaeth, felly efallai y byddwn yn lwcus.

Ond y peth allweddol sy’n rhaid i ni ei ddeall, rwy’n meddwl, fel y nododd Hannah, yw bod angen i ni gofio am fwy na’r bobl sy’n gweithio yn y rheng flaen. Mae’n rhaid i ni gofio’r bobl, yr arwyr di-glod, sydd yr un mor bwysig—y glanhawyr sy’n gwneud yn siŵr nad oes gennym C. difficile ac aethom i’r afael â phroblem MRSA yn ein hysbytai.

Rydym yn gwybod bod bron bob un o weithwyr y GIG o dan bwysau eithafol, ac mae hynny’n rhannol am fod gennym yn awr boblogaeth sy’n heneiddio. Mae ein GIG hefyd o dan bwysau eithafol gan fod yn rhaid i ni ariannu’r datblygiadau technolegol newydd drud a’r meddyginiaethau newydd hyn y mae cleifion yn galw amdanynt. Mae Angela Burns yn llygad ei le yn nodi bod disgwyliadau cleifion heddiw yn anodd iawn eu bodloni.

Ar gyfartaledd, mae’n ffaith ein bod yn gwario llai o ran canran yn y wlad hon ar iechyd na Phortiwgal, Ffrainc a’r Iseldiroedd. Wrth gwrs, er bod lle i wella effeithlonrwydd, rwy’n credu y daw adeg pan fydd yn rhaid i ni gael trafodaeth onest â’r cyhoedd—y bydd yn rhaid iddynt ddeall, os ydynt eisiau mwy, fod yn rhaid iddynt dalu mwy, neu bydd yn rhaid i ni dorri’n ôl ar wasanaethau eraill er mwyn talu am y cymorth hwnnw. Mae’n ymddangos ein bod ni i gyd yn arswydo rhag cael y ddadl onest honno gyda’r cyhoedd, ac ar ryw adeg, bydd yn rhaid i ni wneud hynny.

Mae’r GIG yng Nghymru yn ymdopi’n rhyfeddol o dda o dan yr amgylchiadau. Mae gennym boblogaeth hŷn a salach, ac eto nid yw ein GIG yn waeth nag unrhyw ran arall o’r DU yn ôl y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Gyda phoblogaeth sy’n heneiddio, rydym yn debygol o weld anghenion gofal mwy cymhleth yn datblygu—gofal nad yw o reidrwydd yn galw am aros yn yr ysbyty, ond sy’n mynd i fod angen nyrsio helaeth. Mae’r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi rhagweld cynnydd o 44 y cant yn nifer y bobl dros 65 oed yn ystod y 25 mlynedd nesaf. Cynnydd o 44 y cant. Os meddyliwch am bobl dros 80 oed, erbyn 2040, bydd gennym dros 30,000 o bobl dros 80 oed yn byw yng Nghymru. Dyna Lanelli’n gyfan—pob person yn Llanelli dros 80 oed. A ydym yn barod am hynny? A ydym wedi paratoi ar gyfer hynny? Nac ydym wir. Nid oes gennym y math o gynllun neu strategaeth fydd ei angen. Mae angen i ni feddwl am hynny, ac mae angen i ni ddeall nad yw’r pwysau ar y gwasanaeth iechyd yn ymwneud yn unig ag iechyd, mae’n ymwneud â’n gwasanaethau gofal—y gwasanaeth sinderela rydym bob amser yn anghofio amdano. Mae’n bwysig ein bod yn deall ei fod yn cael ei ariannu mewn ffordd wahanol a bod angen i ni ddeall y berthynas. Mae’r Llywodraeth wedi deall y berthynas honno. Mae gennym y cynllun gofal canolraddol. Mae’n dechrau magu gwraidd. Bydd angen mwy o hynny arnom, yn bendant. Os ydym am osgoi trin cleifion ar drolïau yn ysbytai’r dyfodol, mae angen i ni wybod y gallwn ryddhau pobl yn ôl i’w cartrefi a’u cymunedau.

Rwy’n credu bod yn rhaid i ni newid y gwasanaeth sinderela hwnnw. Mae’n rhaid i ni newid ein hagweddau, mae’n rhaid i ni werthfawrogi’r gwasanaeth hanfodol hwn rydym oll yn mynd i fod ei angen mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, ac mae’n rhaid i ni gael trafodaeth ddifrifol ynglŷn â sut ar y ddaear rydym yn mynd i dalu amdano. Nid yw gweithwyr gofal yn cael eu talu’n dda, nid oes ganddynt lawer o gymwysterau ac mae angen mwy o gefnogaeth arnynt. Mae angen i ni gynllunio sut i gymell pobl i’w denu at y gwasanaeth pwysig hwn, ac mae angen i ni gadw pobl yn y sector i ateb galwadau’r dyfodol.

Rwy’n credu ei bod yn werth gofyn hefyd sut y gallwn edrych ar wahanol fodelau. Os edrychwch ar fodel Gofal Solfach, sy’n fodel diddorol iawn, mae gennym wirfoddolwyr o’r gymuned yn gwneud rhywfaint o’r gwaith gofal nad yw’n galw am hyfforddiant nyrsio, wrth gwrs, ond gall hynny leddfu rhywfaint o’r pwysau ar ein gwasanaethau gofal yn ogystal. Hyd nes y byddwn yn mynd i’r afael â mater gwasanaethau gofal byddwn yn gweld mwy o oedi wrth drosglwyddo gofal, byddwn yn gweld cynnydd mewn derbyniadau brys, gan roi pwysau pellach ar weithlu’r GIG. Ar ryw adeg, bydd angen i ni gael dadl onest gyda’r cyhoedd ynglŷn â’r ffordd rydym yn ariannu hyn.

Mae’n hollol amlwg gan bawb yn y Siambr sydd wedi siarad heddiw bod angen strategaeth, a hynny ar frys, i hyfforddi mwy o ddoctoriaid yng Nghymru. Rwyf i’n mynd i ddadlau bod y strategaeth yma yn gorfod bod yn un sydd yn digwydd ar draws Cymru. Mae gennym ni ddwy ysgol feddygol—un yng Nghaerdydd ac un yn Abertawe—ond nid oes gennym unrhyw beth o gwbl yn y gogledd nac yn y canolbarth. Os ydym yn mynd i ddechrau llenwi’r bylchau ar gyfer doctoriaid a meddygon teulu yn y gogledd, mae’n rhaid inni gynnig yr hyfforddiant yn y gogledd. Fel yr ydym wedi ei glywed droeon, mae myfyrwyr yn aros i fod yn feddygon yn yr ardal lle maen nhw wedi cael eu hyfforddi. Os nad ydym yn eu hyfforddi yn y gogledd, nid oes gobaith, nag oes? Mae’n mynd yn anodd iawn, felly, i gadw pobl yn yr ardal achos nid oes gennych chi ddim byd yno yn y lle cyntaf. Mae adroddiad gan yr Athro Longley o Brifysgol De Cymru yn dangos bod 95 y cant o ddoctoriaid sydd yn cael eu hyfforddi yng Nghymru yn aros yng Nghymru, sydd yn wych. Ond beth yr ydym ei eisiau yw bod mwy o ddoctoriaid yn aros yng Nghymru, ac yn sicr mae angen mwy yn aros ac yn symud i’r gogledd neu bydd y broblem jest yn mynd i fynd yn argyfwng gwaeth nag ydy o ar hyn o bryd.

Rwy’n falch iawn o glywed bod yna fomentwm y tu ôl i’r syniad o ysgol feddygol ar gyfer Bangor. Rwy’n falch iawn bod yna achos busnes yn cael ei lunio o’r diwedd gan Lywodraeth Cymru, ac rwy’n edrych ymlaen at ei weld. O ran y bobl yr wyf i wedi siarad â hwy—Prifysgol Bangor, bwrdd iechyd y gogledd, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, y gymdeithas feddygol—mae pawb o blaid yr egwyddor yma. Felly, mae o’n gwneud synnwyr llwyr i symud ymlaen ag o. Mae nifer o resymau penodol pam bod angen meddwl am hyn o ddifri rŵan. Mae’r brifysgol ym Mangor a’r bwrdd iechyd yn gweithio mewn partneriaeth yn barod. Mae Prifysgol Bangor yn barod yn cynnig amrediad eang o addysg iechyd meddygol a gofal cymdeithasol. Cam naturiol, felly, ydy atgyfnerthu safle Bangor fel canolfan ymchwil ac addysgol sydd o bwys rhyngwladol. Mi fyddai’r bwrdd iechyd a’r brifysgol yn elwa fel endidau. Byddai’n cryfhau’r ddau gorff, gan ddenu a chadw’r myfyrwyr gorau a’r staff academaidd a meddygol gorau. Yn ei dro, byddai hynny’n atgyfnerthu’r economi leol, efo dau sefydliad yn gyflogwyr lleol mawr.

Mi fedrid sefydlu canolfan i ddysgu meddygaeth drwy gyfrwng y Gymraeg ym Mangor. Dyma yw’r lle naturiol i hynny ddigwydd, o gofio cryfder yr iaith yn yr ardal. Bydd hynny, yn ei dro, yn cynyddu’r cyflenwad o ddoctoriaid dwyieithog sydd eu hangen yn y gymdeithas. I gyflawni strategaethau eich Llywodraeth chi, er enghraifft, y strategaeth ‘Mwy na geiriau…’, mae angen y doctoriaid dwyieithog, ac nid oes digon ohonynt ar hyn o bryd. Byddai ysgol feddygol â phwyslais ar feddygaeth wledig yn unigryw, nid yn unig yng Nghymru. Byddai’n gallu cynnig atebion arloesol a denu myfyrwyr ar draws y byd sydd â diddordeb mewn cynnig gofal i boblogaeth sy’n heneiddio mewn cyd-destun gwledig mewn rhannau eraill o’r byd hefyd. Mwy na dim, byddai ysgol feddygol yn y gogledd yn gwella’r gwasanaeth y mae pobl y gogledd yn ei gael—nid oes dwywaith am hynny. Mae’r gogledd yn teimlo ei bod yn cael ei hanghofio. Byddwch yn ymwybodol o hynny. Mae yna deimlad ei bod yn cael ei gadael ar ôl. Dyma gyfle gwirioneddol rŵan i Lywodraeth Cymru ddangos cefnogaeth i’r gogledd ac i’r ardaloedd gwledig. Beth am fod yn uchelgeisiol? Beth am symud ymlaen a hyn? A pwy â ŵyr, yn ei dro, mi fyddai ysgol feddygol yn sbarduno hyfforddiant arall yn y gogledd—deintyddion, fferyllwyr, ffisiotherapyddion, ac yn y blaen. Felly, mae’r achos yn reit glir. Mae cyfres newydd ddechrau ar S4C o’r enw ‘Doctoriaid Yfory’. Roeddwn yn ei gwylio neithiwr. Mae cymaint o dalent yma. Mae angen rŵan cynnig cyfleoedd i fwy o bobl ifanc, fel y rhai yr ydym yn eu gweld yn y rhaglen yna, gael eu hyfforddi yma yng Nghymru ac yn y gogledd yn benodol. Pen draw hynny yw gwella y gwasanaeth iechyd i bawb.

It’s entirely apparent from all the contributions in the Chamber today that we need a strategy as a matter of urgency to train more doctors in Wales. I will make a case that this strategy will have to be one that is pan Wales. We do have two medical schools—one in Swansea and one in Cardiff—but we have nothing whatsoever in north Wales or in mid Wales. If we are going to start to fill these gaps in terms of doctors and GPs in north Wales, then we do have to provide that training in north Wales. As we have heard on a number of occasions, students do tend to remain in the areas where they train to become doctors. And if we don’t train them in north Wales, then there is no hope of retaining them, clearly, and it becomes very difficult, then, to retain people in the area, because you have nothing in place in the first place. There is a report by Professor Longley from the University of South Wales that demonstrates that 95 per cent of doctors who are trained in Wales do remain in Wales, which is excellent, but what we want is more doctors remaining in Wales, and certainly there is a need for more doctors moving to north Wales, or the problem will simply become critical—even more critical than it is at present.

I’m very pleased to hear that there is some momentum behind this concept of a medical school in Bangor. I’m very pleased that a business case has been drawn up at last by the Welsh Government, and I look forward to seeing that. The people I’ve spoken to—Bangor University, the north Wales health board, the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, the medical association—everyone is in favour of this principle, and therefore it makes sense to move ahead with it. There are a number of very specific reasons as to why we need to take this seriously now. The university in Bangor and the health board are working in partnership already. Bangor University is already providing a wide range of medical health-related education and social care education. It’s a natural step, therefore, to reinforce Bangor’s position as an internationally important research centre. The health board and the university would benefit as entities. Both would be strengthened in retaining the best staff and the best students in the area, and in turn that would strengthen the local economy, with two institutions being major local employers.

We could establish a medical training centre through the medium of Welsh in Bangor. That would be the natural place for that to happen, bearing in mind the strength of the Welsh language in that area. That, in turn, would enhance the supply of bilingual doctors that are needed. In order to achieve your own Government’s strategies, such as the ‘More than just words…’ strategy, we need those bilingual doctors, and there simply aren’t enough of them at present. A medical school with an emphasis on rural medicine would be unique, not only to Wales, but it could also provide innovative solutions and attract students from across the world who are interested in providing care to an ageing population in a rural context. That is relevant in other parts of the world too, of course. But, more than anything, a medical school in north Wales would enhance the service that the people of Wales are provided with. There is no doubt about that. North Wales does feel that it is often forgotten. You will be aware of that. There is a feeling that we are being left behind. This is a very real opportunity for the Welsh Government to show support for north Wales and for our rural areas. So, why not be ambitious? Why not move ahead with this proposal, and, who knows, a medical school, in turn, could lead to other training in north Wales—dentistry, pharmacy, physiotherapy, and so on? Therefore, there is a clear case here. A series called ‘Doctoriaid Yfory ‘—doctors of the future—has just started on S4C, and I was watching it last night. There is so much talent here, and we now need to provide opportunities for more young people, such as the ones we see in that programme, to be trained here in Wales and in north Wales specifically. That, ultimately, will improve the health service for all.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Thank you, Llywydd. I’m grateful to the Conservative Party for tabling today’s debate, and the opportunity it provides to set out the significant work being done in this area by health boards, trusts and the Welsh Government. There are, of course, challenges for recruitment and retention in Wales, across the NHS family in the UK and further afield in most western healthcare systems. I can confirm that the Government will support both the motion and the amendment today. We have already had some successes here in Wales, and we should recognise that. But this is not an exercise in complacency by the Government. We do, as I say, recognise that there are challenges, and we are in the process of taking action.

It’s fair to say that, in Wales, our retention and recruitment rates have remained consistent, with staff, for example, leaving in fewer numbers when compared to those in England. However, there are areas where there are real difficulties. We know there are particular roles that are in high demand and have a comparatively high turnover.

And part of our challenge is the way in which we do talk about NHS Wales. We know it has a real impact on morale and recruitment, and a range of the criticism that is regularly meted out is not fair and objectively accurate. Paramedics, for example, regularly described this to me over the last period of the year or two. For example, Ceri Phillips mentioned it this week when talking about the ability to encourage people to consider careers in medicine and allied professions. But I’m actually encouraged by the manner—the constructive manner—both of the opening of the debate and the contribution of Members around the Chamber. The way that we talk constructively about the service can make a difference to having a real and searching debate about the health service, but doing it in such a way that we do not reach for headline-grabbing and unsupportable calls.

I recognise that retention is a key area of focus, and significant work is already under way, with health boards currently considering the broader aspect of staff engagement, such as appraisal and development, so staff feel supported and valued throughout their careers. An NHS staff survey is already under way, with the support of trade unions, to help us to understand the issues faced by our staff, and the results of that will feed into the changes that we wish to make to help aid retention. Of course, where turnover and vacancies exist, we need to recruit on a regular basis, and health boards already take a range of measures to try and fill those vacancies. They include European and international recruitment drives, promotion and the extension of return-to-practice schemes, local marketing and recruitment activity, to name but a few.

Whilst today’s discussion has focused on recruitment and retention challenges, it is a fact that there are now more front-line NHS staff working in Wales than ever before. Full-time equivalent staff numbers have increased by more than 2,200 in the last year. That’s an increase of 3.1 per cent, and an increase of double on the previous year. It is a fact that the numbers of consultants, other doctors, nurses and midwives have reached record highs. That means that the NHS workforce in Wales continues to grow in the face of continuing austerity, and yet, despite those record staff numbers, we know that we still face a challenging recruitment market, and that’s why the Government is already taking action to support health boards to recruit and train additional doctors. We’re building on last year’s campaign by launching a major national and international campaign to market Wales as a great place for doctors to train, work and live. The campaign will launch in October and has been developed to support health board and trust activity consistently, under the banner of NHS Wales. Its initial focus will be on doctors, but it will then extend to take into account the wider NHS workforce, and I’m pleased to hear a range of speakers in the Chamber today mention the fact that the NHS is not just doctors, not just nurses, but a whole range of different professional and supportive groups. I will be making a fuller statement on that campaign in the Chamber next week.

Diolch i chi, Lywydd. Rwy’n ddiolchgar i’r Blaid Geidwadol am gyflwyno’r ddadl heddiw, a’r cyfle y mae’n ei gynnig i nodi’r gwaith sylweddol sy’n cael ei wneud yn y maes hwn gan fyrddau iechyd, ymddiriedolaethau a Llywodraeth Cymru. Mae yna heriau wrth gwrs o ran recriwtio a chadw staff yng Nghymru, ar draws teulu’r GIG yn y DU a thu hwnt yn y rhan fwyaf o systemau gofal iechyd gorllewinol. Gallaf gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cefnogi’r cynnig a’r gwelliant heddiw. Rydym eisoes wedi cael rhai llwyddiannau yma yng Nghymru, a dylem gydnabod hynny. Ond nid cyfle i’r Llywodraeth fod yn hunanfodlon yw hwn. Fel y dywedais, rydym yn cydnabod bod heriau, ac rydym yn y broses o weithredu.

Mae’n deg dweud bod ein cyfraddau cadw a recriwtio yng Nghymru wedi aros yn gyson, gyda llai o staff yn gadael, er enghraifft, o gymharu â Lloegr. Fodd bynnag, mae yna anawsterau gwirioneddol mewn rhai meysydd. Rydym yn gwybod am rolau penodol y mae galw mawr amdanynt a lle mae trosiant staff yn gymharol uchel.

A rhan o’r her i ni yw’r ffordd rydym yn siarad am y GIG yng Nghymru. Gwyddom ei fod yn cael effaith wirioneddol ar forâl a recriwtio, ac nid yw rhannau o’r feirniadaeth a glywir yn rheolaidd yn deg nac yn gywir yn wrthrychol. Disgrifiwyd hyn wrthyf yn rheolaidd gan barafeddygon, er enghraifft, yn ystod y cyfnod olaf o flwyddyn neu ddwy. Er enghraifft, soniodd Ceri Phillips amdano yr wythnos hon wrth sôn am y gallu i annog pobl i ystyried gyrfaoedd mewn meddygaeth a phroffesiynau cysylltiedig. Ond mewn gwirionedd rwy’n cael fy nghalonogi gan y modd—y modd adeiladol—yr agorodd y ddadl a chyfraniad yr Aelodau o gwmpas y Siambr. Gall y ffordd rydym yn siarad yn adeiladol am y gwasanaeth wneud gwahaniaeth i gael trafodaeth ymchwilgar go iawn am y gwasanaeth iechyd, ond ei wneud yn y fath fodd fel nad ydym yn gwneud galwadau sy’n tynnu sylw’r penawdau ac na ellir eu cefnogi.

Rwy’n cydnabod bod cadw staff yn faes ffocws allweddol, ac mae gwaith sylweddol eisoes ar y gweill ar hyn o bryd, gyda byrddau iechyd yn ystyried yr agwedd ehangach o ymgysylltu â staff, megis arfarnu a datblygu, fel bod staff yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi a’u gwerthfawrogi trwy gydol eu gyrfaoedd. Mae arolwg staff y GIG eisoes ar y gweill, gyda chefnogaeth undebau llafur, er mwyn ein helpu i ddeall y materion sy’n wynebu ein staff, a bydd ei ganlyniadau yn bwydo i mewn i’r newidiadau rydym am eu gwneud i helpu i gadw staff. Wrth gwrs, lle mae trosiant a swyddi gwag yn bodoli, mae angen i ni recriwtio yn rheolaidd, ac mae byrddau iechyd eisoes yn gweithredu ystod o fesurau i geisio llenwi’r swyddi gwag hynny. Maent yn cynnwys ymgyrchoedd recriwtio Ewropeaidd a rhyngwladol, dyrchafiad ac ymestyn cynlluniau dychwelyd i weithio, gweithgaredd marchnata a recriwtio lleol, i enwi ond ychydig.

Er bod y drafodaeth heddiw wedi canolbwyntio ar heriau recriwtio a chadw staff, mae’n ffaith bellach fod yna fwy o staff rheng flaen yn gweithio yn y GIG yng Nghymru nag erioed o’r blaen. Mae niferoedd staff cyfwerth ag amser llawn wedi cynyddu fwy na 2,200 yn y flwyddyn ddiwethaf. Dyna gynnydd o 3.1 y cant, a dwbl y cynnydd yn y flwyddyn flaenorol. Mae’n ffaith fod nifer y meddygon ymgynghorol, meddygon eraill, nyrsys a bydwragedd wedi cyrraedd lefelau uwch nag erioed. Mae hynny’n golygu bod gweithlu’r GIG yng Nghymru yn parhau i dyfu yn wyneb caledi parhaus, ac eto, er gwaethaf y niferoedd uwch nag erioed o staff, gwyddom ein bod yn dal i wynebu marchnad recriwtio heriol, a dyna pam y mae’r Llywodraeth eisoes yn rhoi camau ar waith i gynorthwyo byrddau iechyd i recriwtio a hyfforddi meddygon ychwanegol. Rydym yn adeiladu ar ymgyrch y llynedd drwy lansio ymgyrch fawr yn genedlaethol a rhyngwladol i farchnata Cymru fel lle gwych i feddygon hyfforddi, gweithio a byw. Bydd yr ymgyrch yn cael ei lansio ym mis Hydref ac mae wedi cael ei datblygu i gefnogi byrddau iechyd a gweithgaredd ymddiriedaethau yn gyson, dan faner GIG Cymru. Bydd ei ffocws cychwynnol ar feddygon, ond bydd wedyn yn ymestyn i ystyried gweithlu ehangach y GIG, ac rwy’n falch o glywed amryw o siaradwyr yn y Siambr heddiw yn crybwyll y ffaith nad meddygon yn unig yw’r GIG, na nyrsys yn unig, ond ystod eang o wahanol grwpiau proffesiynol a grwpiau cefnogi. Byddaf yn gwneud datganiad llawnach ar yr ymgyrch honno yn y Siambr yr wythnos nesaf.

Will you take an intervention, Minister?

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Weinidog?

Has that campaign been discussed and tested with the professions, such as the Royal College of Nursing and the BMA, to see that the input that they could give at this early stage could be beneficial in the roll-out of that campaign? So, has that discussion taken place?

A yw’r ymgyrch honno wedi cael ei thrafod a’i phrofi gyda’r proffesiynau, megis y Coleg Nyrsio Brenhinol a Chymdeithas Feddygol Prydain, er mwyn gweld a allai’r mewnbwn y gallent ei roi yn y cyfnod cynnar hwn fod yn fuddiol wrth gyflwyno’r ymgyrch honno? Felly, a yw’r drafodaeth honno wedi digwydd?

I’m very pleased to say that discussion is taking place. At the ministerial task group that I set up—I chaired it a few weeks ago—it is part of our ongoing and engaging discussion. Indeed, in the early months of my time in this particular post, I’ve met those particular stakeholders, and they are continuing to work with the Government on designing and delivering our campaign. I’m actually positive about the constructive and generally positive way that they are engaging with us, and they are supportive of the direction that we are taking.

I’ve previously said in this Chamber that we are committed to developing a 10-year workforce plan for the NHS. It should be a clear vision, with priority areas of work for the Government, for NHS Wales, and for our partners, to address the challenges that we face now and in the future. The plan must take account of the full range of professionals working in the NHS and be based on new models of care, and not plugging gaps in existing services—this, again, has been mentioned in other Members’ contributions, including in the opening from Angela Burns—because we know that we need to change how we provide health and care to continue to meet the rising levels of complexity and demand that we face. Simply trying to increase capacity will not be enough to deliver the health and care services that we need.

In the summer recess, I jointly met the deans of both medical schools in Wales, and they identified the importance of reviewing the activities already in place to encourage Welsh students to aspire to a career in medicine and to encourage them to consider starting their education for that career here in Wales. We’ve looked to identify barriers or obstacles that might exist or disadvantage candidates from Wales.

Turning to the ambulance trust mentioned in the motion, in fact, sickness absence in the ambulance service has reduced over the last year, but we recognise that it is still too high. Support for staff has been raised with me by the staff trade unions, in my conversations with them, for the stressful environment they do already work in. I’m pleased to say that the ambulance trust is investing significantly in their own health and well-being services. That includes a new employee assistance programme with direct 24/7 access to counsellors and fully tailored packages of counselling.

It’s also important to note that the Welsh Ambulance Services NHS Trust is an improving organisation, albeit certainly not perfect, not only in response times, but in the highly competitive world of paramedic recruitment. Staff are now positively coming to Wales for their careers in paramedicine, and we expect to be at or near full head count this year. Given the position that the ambulance trust was in even 18 months ago, that is a remarkable improvement and a real success story that I hope will be recognised and welcomed across this Chamber.

Our vision is for a high-quality and compassionate national health service here in Wales with improving outcomes with and for our citizens. Staff recruitment and retention are of course undeniably significant challenges here in Wales to be met to achieve that vision. We will continue to act with partners to recruit the staff that we need to deliver and improve upon the high-quality compassionate care that I’m proud to say that NHS Wales delivers with and for communities right across Wales as a regular experience that we already have.

Rwy’n falch iawn o ddweud bod y drafodaeth honno yn digwydd. Yn y grŵp gorchwyl gweinidogol a sefydlais—fe’i cadeiriais ychydig wythnosau yn ôl—mae’n rhan o’n trafodaeth barhaus ac ymgysylltiol. Yn wir, yn ystod misoedd cynnar fy amser yn y swydd hon, rwyf wedi cyfarfod â’r rhanddeiliaid hynny, ac maent yn parhau i weithio gyda’r Llywodraeth ar gynllunio a chyflwyno ein hymgyrch. Rwy’n gadarnhaol mewn gwirionedd ynglŷn â’r ffordd adeiladol a chadarnhaol yn gyffredinol y maent yn ymgysylltu â ni, ac maent yn gefnogol i’r cyfeiriad rydym yn anelu tuag ato.

Rwyf wedi dweud o’r blaen yn y Siambr hon ein bod wedi ymrwymo i ddatblygu cynllun 10 mlynedd ar gyfer gweithlu’r GIG. Dylai fod yn weledigaeth glir, gyda meysydd gwaith â blaenoriaeth ar gyfer y Llywodraeth, ar gyfer GIG Cymru, ac ar gyfer ein partneriaid, i fynd i’r afael â’r heriau sy’n ein hwynebu yn awr ac yn y dyfodol. Rhaid i’r cynllun ystyried yr ystod lawn o weithwyr proffesiynol sy’n gweithio yn y GIG a bod yn seiliedig ar fodelau newydd o ofal, ac nid llenwi bylchau mewn gwasanaethau presennol—unwaith eto, mae hyn wedi cael ei grybwyll yng nghyfraniadau’r Aelodau eraill, yn cynnwys Angela Burns wrth agor—am ein bod yn gwybod bod angen i ni newid y ffordd rydym yn darparu iechyd a gofal er mwyn parhau i gyrraedd y lefelau cynyddol o gymhlethdod a galw sy’n ein hwynebu. Ni fydd ceisio cynyddu capasiti yn unig yn ddigon i ddarparu’r gwasanaethau iechyd a gofal sydd eu hangen arnom.

Yn ystod toriad yr haf, cyfarfûm ar y cyd â deoniaid y ddwy ysgol feddygol yng Nghymru, ac roeddent yn nodi pwysigrwydd adolygu’r gweithgareddau sydd eisoes ar waith i annog myfyrwyr Cymru i anelu at yrfa mewn meddygaeth ac i’w hannog i ystyried dechrau eu haddysg ar gyfer yr yrfa honno yma yng Nghymru. Rydym wedi ceisio nodi rhwystrau a allai fodoli neu a allai roi ymgeiswyr o Gymru dan anfantais.

Gan droi at yr ymddiriedolaeth ambiwlans a grybwyllwyd yn y cynnig, mewn gwirionedd mae absenoldeb oherwydd salwch yn y gwasanaeth ambiwlans wedi gostwng dros y flwyddyn ddiwethaf, ond rydym yn cydnabod ei fod yn rhy uchel o hyd. Mae undebau llafur staff wedi sôn wrthyf am gefnogaeth i staff, yn fy nhrafodaethau gyda hwy, yn yr amgylchedd llawn straen y maent eisoes yn gweithio ynddo. Rwy’n falch o ddweud bod yr ymddiriedolaeth ambiwlans yn buddsoddi’n sylweddol yn eu gwasanaethau iechyd a lles eu hunain. Mae hynny’n cynnwys rhaglen gymorth i weithwyr newydd gyda mynediad uniongyrchol 24/7 at wasanaethau cwnsela a phecynnau cwnsela wedi’u teilwra’n llawn.

Mae hefyd yn bwysig nodi bod Ymddiriedolaeth Gwasanaethau Ambiwlans GIG Cymru yn sefydliad sy’n gwella, er nad yw’n berffaith yn sicr, nid yn unig o ran amseroedd ymateb, ond ym myd cystadleuol iawn recriwtio parafeddygon. Mae staff bellach yn bendant yn dod i Gymru i ddilyn gyrfa mewn parafeddygaeth, ac rydym yn disgwyl gweld cyfrifiad llawn neu’n agos at hynny eleni. O ystyried y sefyllfa roedd yr ymddiriedolaeth ambiwlans ynddi 18 mis yn ôl hyd yn oed, mae’n welliant rhyfeddol ac yn stori lwyddiant go iawn y gobeithiaf y bydd pawb yn y Siambr hon yn ei chydnabod ac yn ei chroesawu.

Ein gweledigaeth yw cael gwasanaeth iechyd gwladol tosturiol o ansawdd uchel yma yng Nghymru gyda chanlyniadau sy’n gwella gyda’n dinasyddion ac ar eu cyfer. Ni ellir gwadu, wrth gwrs, fod recriwtio a chadw staff yn heriau sylweddol i’w goresgyn er mwyn gwireddu’r weledigaeth honno yma yng Nghymru. Byddwn yn parhau i weithredu gyda phartneriaid i recriwtio’r staff sydd eu hangen arnom i ddarparu a gwella ar y gofal tosturiol o ansawdd rwy’n falch o ddweud bod GIG Cymru yn ei ddarparu gyda chymunedau, ac ar eu cyfer ledled Cymru fel profiad rheolaidd rydym eisoes yn ei gael.

Galwaf ar Darren Millar i ymateb i’r ddadl.

I call on Darren Millar to reply to the debate.

Diolch, Lywydd. I have to say I’m very encouraged to hear the Minister’s response to the motion that we’ve tabled today. I think it’s good that the Welsh Government is at least recognising now that the workforce planning of the past, and the way in which the workforce planning has been undertaken, has been inadequate and that there is a need to engage more widely with the stakeholders that are out there that are willing to engage and want to contribute to make Wales a place in which clinicians and other professionals that want to work in the health field want to come to, and actually work in our NHS here.

I was also pleased, I have to say, during First Minister’s questions yesterday, that the First Minister recognised the importance of selling Wales to the wider family and not just the clinicians themselves, as part of that international recruitment exercise that the Welsh Government is about to embark upon. So, a very encouraging start indeed, and I do hope that further work is done to ensure that everybody can work together in order to deliver what we all know we need, which is a workforce that is fit for the twenty-first century NHS that we all want.

I was pleased also to hear the recognition that we don’t just need to increase the capacity of the existing workforce, but that we also need to deal with demands—sometimes unrealistic demands—that are being placed upon the workforce and the NHS by patients. I have to say that we’ve been big supporters of the Welsh Government’s prudent healthcare agenda, and we will continue to be, and I would very much hope, and it certainly sounds like it, that the Welsh Government is getting onto our page in terms of patients accepting more responsibility themselves for the way in which they use the NHS and the resources of the NHS. I was pleased to hear a number of speakers during the debate make reference to the importance of public health and, indeed, the social care system and the way that that can also help to prevent unnecessary demand being pushed on to the doorstep of the national health service.

The Minister didn’t respond in this debate to the amendment that had been tabled specifically by Plaid Cymru. I know he said that he would be supporting it. But nor did he respond to the need to establish a medical school in north Wales. Whilst I know that there’s been some ongoing work, shall we say, looking at the feasibility of the establishment of a medical school up there, I think it is extremely important that we make sure that there are training rotations in north Wales that will attract people to work in that area in the future. I wonder, Minister—there’s a little bit of time left—whether you might be able to give us an update on any work that is being done to develop training rotations between the north-west of England and north Wales as well, which traditionally has helped to ensure that there is an adequate supply of GPs and other medical professionals in that region.

Are you able to provide any sort of update? If you’re not, I appreciate that we’re out of time. Perhaps he could write to Members just to give us some confidence that that is actually going to take place, given the previous Minister’s commitments in the past. Thank you.

Diolch, Lywydd. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy nghalonogi’n fawr o glywed ymateb y Gweinidog i’r cynnig rydym wedi ei gyflwyno heddiw. Rwy’n credu ei bod yn dda fod Llywodraeth Cymru o leiaf yn cydnabod yn awr fod cynlluniau’r gweithlu yn y gorffennol, a’r ffordd yr aethpwyd ati i gynllunio’r gweithlu, wedi bod yn annigonol a bod angen ymgysylltu’n ehangach â’r rhanddeiliaid ar lawr gwlad sy’n barod i ymgysylltu ac sy’n awyddus i gyfrannu at wneud Cymru yn rhywle y bydd clinigwyr a gweithwyr proffesiynol eraill sy’n awyddus i weithio ym maes iechyd eisiau dod iddo, a gweithio yn ein GIG yma.

Rhaid i mi ddweud fy mod yn falch hefyd fod y Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe, wedi cydnabod pwysigrwydd gwerthu Cymru i’r teulu ehangach ac nid i’r clinigwyr eu hunain yn unig, fel rhan o’r ymarfer recriwtio rhyngwladol y mae Llywodraeth Cymru ar fin ei lansio. Felly, dechrau calonogol iawn yn wir, ac rwy’n gobeithio y gwneir rhagor o waith i sicrhau y gall pawb weithio gyda’i gilydd er mwyn cyflawni’r hyn rydym i gyd yn gwybod bod ei angen arnom, sef gweithlu sy’n addas ar gyfer y GIG yn yr unfed ganrif ar hugain fel y mae pawb ohonom ei eisiau.

Roeddwn yn falch o glywed y gydnabyddiaeth hefyd nad cynyddu capasiti’r gweithlu presennol yn unig sydd angen i ni ei wneud, ond bod angen i ni hefyd ddelio â’r galwadau—galwadau afrealistig weithiau—ar y gweithlu a’r GIG gan gleifion. Mae’n rhaid i mi ddweud ein bod wedi bod yn frwd ein cefnogaeth i agenda gofal iechyd darbodus Llywodraeth Cymru, a byddwn yn parhau i wneud hynny, a gobeithiaf yn fawr—ac mae’n sicr yn swnio felly—fod Llywodraeth Cymru yn dechrau cytuno â ni o ran cleifion yn derbyn mwy o gyfrifoldeb eu hunain am y ffordd y maent yn defnyddio’r GIG ac adnoddau’r GIG. Roeddwn yn falch o glywed nifer o siaradwyr yn ystod y ddadl yn cyfeirio at bwysigrwydd iechyd y cyhoedd ac yn wir, y system gofal cymdeithasol a’r ffordd y gall honno hefyd helpu i atal galw diangen rhag cael ei wthio dros garreg drws y gwasanaeth iechyd gwladol.

Ni wnaeth y Gweinidog ymateb yn y ddadl hon i’r gwelliant a gyflwynwyd yn benodol gan Blaid Cymru. Gwn ei fod wedi dweud y byddai’n ei gefnogi. Ond ni wnaeth ymateb i’r angen i sefydlu ysgol feddygol yng ngogledd Cymru. Er fy mod yn gwybod bod yna rywfaint o waith sy’n mynd rhagddo, gawn ni ddweud, yn edrych ar y posibilrwydd o sefydlu ysgol feddygol i fyny yno, rwy’n credu ei bod yn hynod o bwysig ein bod yn sicrhau bod cylchdroadau hyfforddiant yn digwydd yng ngogledd Cymru a fydd yn denu pobl i weithio yn yr ardal honno yn y dyfodol. Tybed, Weinidog—mae ychydig o amser ar ôl—a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw waith sy’n cael ei wneud i ddatblygu cylchdroadau hyfforddiant rhwng gogledd-orllewin Lloegr a gogledd Cymru hefyd, sydd yn draddodiadol wedi ein helpu i sicrhau bod cyflenwad digonol o feddygon teulu a gweithwyr proffesiynol meddygol eraill yn yr ardal honno.

A allwch ddarparu rhyw fath o ddiweddariad? Os na allwch, rwy’n sylweddoli nad oes amser ar ôl. Efallai y gallai ysgrifennu at yr Aelodau i roi rhywfaint o hyder i ni fod hynny’n mynd i ddigwydd mewn gwirionedd, o ystyried ymrwymiadau’r Gweinidog blaenorol yn y gorffennol. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Os na, felly, fe dderbynnir y cynnig heb ei ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? No, so the motion without amendment is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. 7. Dadl UKIP Cymru: Yr Economi a Gadael yr UE
7. 7. UKIP Wales Debate: Brexit and the Economy

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies a gwelliant 2 yn enw Simon Thomas. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn methu.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies and amendment 2 in the name of Simon Thomas. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will fall.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Gyfunol. Galwaf ar Neil Hamilton i wneud y cynnig.

The next item on the agenda is the United Kingdom Independence Party debate. I call on Neil Hamilton to move the motion.

Cynnig NDM6087 Neil Hamilton

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod gadael yr Undeb Ewropeaidd yn gyfle gwych i Gymru roi hwb i fasnach, diwydiant a chyflogaeth.

2. Yn croesawu'r rhyddid y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei roi er mwyn llunio polisi penodol ar gyfer amaeth a physgota yng Nghymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydweithio'n agos mewn ffordd gadarnhaol i fanteisio ar y cyfleoedd hyn a chynnwys pob plaid yn y Cynulliad yn ei thrafodaethau â Llywodraeth y DU i elwa ar y buddiannau posibl i Gymru.

Motion NDM6087 Neil Hamilton

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that Brexit gives Wales a great opportunity to boost trade, industry and employment.

2. Welcomes the freedom Brexit provides to create a tailor-made policy for Welsh agriculture and fishing.

3. Calls on the Welsh Government to work closely in a positive frame of mind to capitalise on these opportunities and to involve all parties in the Assembly in its negotiations with the UK Government to maximise the potential benefits for Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. As we approach the end of another hard day at the ‘wordface’, Members may be forgiven for thinking, as we have another debate on Brexit, that the subject may be inexhaustible but we are not. But, I rise to propose our motion that the National Assembly for Wales believes that Brexit gives Wales a great opportunity to boost trade, industry and employment; welcomes the freedom Brexit provides to create a tailor-made policy for Welsh agriculture and fishing; and calls on the Welsh Government to work closely in a positive frame of mind to capitalise on these opportunities and to involve all parties in the Assembly in its negotiations with the UK Government to maximise the potential benefits for Wales.

The debate on Brexit, for many, many months, has perhaps shed more heat than light. Amongst those who opposed Britain leaving the EU, a world has been conjured up— somewhat akin to a Hieronymus Bosch painting—of devils and demons and a world of fear. I hope that we’ve now moved beyond that. I was certainly encouraged by the words of the First Minister yesterday, in response to the leader of the opposition, where it was clear that he’s now beginning to think very positively about the future for Wales, and I applauded and approved what he said about a free trade agreement being the way forward.

I also was very taken by the speech that we heard this afternoon from Adam Price, who I think is a very open-minded and positive person, and I think he came forward with a number of very useful ideas—in stark contradistinction to the leader of his party, sadly, who is still trying to rerun the referendum on the debate on immigration, despite the fact that her own constituency, the Rhondda, voted even more overwhelmingly for Brexit than the rest of Wales.

The future is bright for Wales, in my opinion, as a result of the opportunities that Brexit gives us. It’s not the case that if we remained within the EU, somehow or other everything would be stable and we would have no problems. Of course, change is constant in the business world. Anybody who’s ever run a business, particularly a trading business, knows that the world is full of uncertainties: it’s the way you capitalise upon them that is the difference between success and failure. It is important to us, of course, that we should obtain tariff-free access to the single market, but it’s not something that we should be prepared to pay any price to obtain. There are other important public policy issues that have to be taken into consideration too.

It is true that we export to the EU maybe 5 per cent of Britain’s GDP. Clearly, that’s important, but, we have to recall, the flipside of that argument is that 95 per cent of our economy is not involved in exporting to the EU. So, we should keep these questions in perspective. And even that part of our trade that is exports to the EU, 65 per cent of it would be subject to a tariff of less than 4 per cent if we came to no agreement at all as a result of Brexit with our partners across the channel. So, it is only 35 per cent of our exports that are really in issue in these trade negotiations.

Most important, of course, is the automotive industry. But, there again, we have opportunities rather than challenges, in my view: we export £8.5 billion in value in cars to the EU, but they export to us—i.e. we import from them—£23 billion-worth of cars. So, they’re selling to us three times what we sell to them. Of that £23 billion that we buy from European car manufactures, £20 billion comes from Germany alone. So, Germany is going to play a massive part in the decisions that fall to be made on the future trading relationship between Britain and the European Union. It seems utterly fanciful to me to imagine that German car manufacturers are for a moment going to countenance tariffs on trade between us because Germany would be massively the loser. Even in terms of pounds per head or euros per head, the situation is that Germany is the winner, relative to Britain.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Wrth i ni nesáu at ddiwedd diwrnod caled arall yn y felin eiriau, gellir maddau i’r Aelodau am feddwl, wrth i ni gael dadl arall am adael yr UE, fod y pwnc yn ddihysbydd, ond nad ydym ni. Ond rwy’n codi i gynnig ein cynnig fod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn credu bod gadael yr Undeb Ewropeaidd yn gyfle gwych i Gymru roi hwb i fasnach, diwydiant a chyflogaeth; yn croesawu’r rhyddid y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei roi er mwyn llunio polisi penodol ar gyfer amaeth a physgota yng Nghymru; ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydweithio’n agos mewn ffordd gadarnhaol i fanteisio ar y cyfleoedd hyn a chynnwys pob plaid yn y Cynulliad yn ei thrafodaethau â Llywodraeth y DU i elwa ar y buddiannau mwyaf sy’n bosibl i Gymru.

Efallai fod y drafodaeth ar adael yr Undeb Ewropeaidd, ers misoedd lawer, wedi taflu mwy o wres nag o oleuni. Ymhlith y rhai a oedd yn erbyn i Brydain adael yr UE, mae byd wedi cael ei gonsurio—rywbeth yn debyg i baentiad gan Hieronymus Bosch—o gythreuliaid a diafoliaid ac yn llawn ofn. Rwy’n gobeithio ein bod bellach wedi symud y tu hwnt i hynny. Yn sicr cefais fy nghalonogi gan eiriau’r Prif Weinidog ddoe mewn ymateb i arweinydd yr wrthblaid, lle’r oedd yn amlwg ei fod yn awr wedi dechrau meddwl yn gadarnhaol iawn am y dyfodol i Gymru, a chymeradwyais yr hyn a ddywedodd am gytundeb masnach rydd fel y ffordd ymlaen.

Gwnaeth yr araith a glywsom y prynhawn yma gan Adam Price argraff fawr arnaf hefyd. Rwy’n credu ei fod yn berson eangfrydig a chadarnhaol iawn, ac rwy’n meddwl ei fod wedi cyflwyno nifer o syniadau defnyddiol iawn—mewn gwrthgyferbyniad llwyr ag arweinydd ei blaid, yn anffodus, sy’n dal i geisio ailgynnal y refferendwm ar y ddadl ar fewnfudo, er gwaethaf y ffaith fod ei hetholaeth ei hun, y Rhondda, wedi pleidleisio hyd yn oed yn fwy niferus dros adael yr Undeb Ewropeaidd na gweddill Cymru.

Mae’r dyfodol yn ddisglair i Gymru, yn fy marn i, yn sgil y cyfleoedd y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn eu rhoi i ni. Nid yw’n wir dweud y byddai popeth yn sefydlog pe baem wedi aros yn rhan o’r UE, rywsut neu’i gilydd, ac na fyddai gennym broblemau. Wrth gwrs, mae byd busnes yn newid yn gyson. Mae unrhyw un sydd wedi rhedeg busnes erioed, yn enwedig busnes masnachu, yn gwybod bod y byd yn llawn o ansicrwydd: y ffordd rydych yn manteisio arno yw’r gwahaniaeth rhwng llwyddiant a methiant. Mae’n bwysig i ni, wrth gwrs, ein bod yn cael mynediad di-dariff i’r farchnad sengl, ond nid yw’n rhywbeth y dylem fod yn barod i dalu unrhyw bris i’w gael. Mae yna faterion polisi cyhoeddus pwysig eraill sy’n rhaid eu hystyried hefyd.

Mae’n wir ein bod yn allforio 5 y cant, efallai, o gynnyrch mewnwladol crynswth Prydain i’r UE. Yn amlwg, mae hynny’n bwysig, ond mae’n rhaid i ni gofio, mai ochr arall y ddadl yw nad yw 95 y cant o’n heconomi yn ymwneud ag allforio i’r UE. Felly, dylem gadw’r cwestiynau hyn mewn persbectif. A hyd yn oed o’r rhan honno o’n masnach sy’n allforio i’r UE, byddai 65 y cant ohono’n ddarostyngedig i dariff o lai na 4 y cant pe na baem yn cael cytundeb o gwbl o ganlyniad i adael yr UE gyda’n partneriaid ar draws y sianel. Felly, dim ond 35 y cant o’n hallforion sy’n wirioneddol berthnasol yn y trafodaethau masnach hyn.

Y mwyaf pwysig, wrth gwrs, yw’r diwydiant modurol. Ond yno eto, cyfleoedd sydd gennym yn hytrach na heriau yn fy marn i: rydym yn allforio gwerth £8.5 biliwn o geir i’r UE, ond maent yn allforio gwerth £23 biliwn o geir i ni—h.y. rydym yn mewnforio gwerth hynny o geir ganddynt hwy. Felly, maent yn gwerthu tair gwaith cymaint i ni â’r hyn rydym yn ei werthu iddynt hwy. O’r £23 biliwn rydym yn ei brynu gan weithgynhyrchwyr ceir Ewropeaidd, daw £20 biliwn o’r Almaen yn unig. Felly, mae’r Almaen yn mynd i chwarae rhan enfawr yn y penderfyniadau sydd i’w gwneud ar y berthynas fasnachu yn y dyfodol rhwng Prydain a’r Undeb Ewropeaidd. Mae’n ymddangos yn gwbl ryfedd i mi i ddychmygu bod gwneuthurwyr ceir yr Almaen am un eiliad yn mynd i oddef tariffau ar fasnach rhyngom oherwydd byddai’r Almaen lawer iawn yn fwy ar eu colled. Hyd yn oed o ran punnoedd y pen neu ewros y pen, y sefyllfa yw mai’r Almaen yw’r enillydd o gymharu â Phrydain.

I thank the Member for giving way. Does he recognise that the United Kingdom will not be negotiating with Germany in trade negotiations? It will be negotiating with the entire European Union, and therefore perhaps he’s taking far too much for granted in his attitude to the Germans overall.

Diolch i’r Aelod am ildio. A yw’n cydnabod na fydd y Deyrnas Unedig yn trafod gyda’r Almaen yn y trafodaethau masnach? Bydd yn trafod gyda’r Undeb Ewropeaidd cyfan, ac felly efallai ei fod yn cymryd llawer gormod yn ganiataol yn ei agwedd tuag at yr Almaenwyr yn gyffredinol.

Well, it’s true that the European Commission will be the body that does the negotiating, but anybody who knows anything about the EU knows who calls the shots within it. I have been a member of the European Council of Ministers, albeit some time ago, but, if you think that Germany will have little influence in these decisions, I’m afraid you’re not living in the same world as the rest of us.

Again, agriculture is important to us, not least to my region, Mid and West Wales, but, even on food and drink, we have a £17 billion a year deficit with the EU. It’s massively in their interest to maintain the freest possible trade between our two bodies—Britain and what remains of the EU. Being out of the EU gives us the opportunity to make changes to the law that affects our industries, which we can’t do within it because of the very reason that Steffan Lewis alluded to a moment ago, that you’ve got to get the agreement of 27 or 28 other countries in order to pass EU legislation. So, as regards the steel industry, as we know, we will have the opportunity to make significant reductions in energy prices, if we want to take those decisions, which we can’t do at the moment, or we can only do imperfectly at the moment. Energy prices are 6 per cent of the costs of the steel industry overall, so, if we could halve our energy prices, even to what they charge in Germany, that would be a big benefit to our British steel industry, and not just the steel industry in Port Talbot but also Shotton as well.

So, I just don’t understand how we can have a nationalist party opposite that doesn’t want its laws made in Cardiff and is happy not just to have them made in Westminster, but also even further away in Brussels. This seems to me a massive opportunity for Wales, not just for the UK, to devolve lots of issues to Cardiff rather than to Westminster. So, I have no fears for the future of Wales’s ability to compete in the world at large. James Dyson, one of our great entrepreneurs, a massive exporter, points out that we have a £100 billion a year deficit with the EU in our trade and, even if import duties were to be imposed upon us, then, in comparison with currency swings, that is marginal. So, the world of uncertainty in which business lives already has to cope with the kinds of uncertainties that have been added to by Brexit, and they cope very, very well.

Being out of the EU gives us the opportunity to amend agricultural policy, for example, in particular the second limb of our motion today, and to design an agricultural policy that is tailor made for the specific circumstances of Wales. We have a lot more upland farmers in Wales than is true of the rest of the UK, and certainly than is true of the rest of the EU. We will be able to design an agricultural policy that is specific to their needs. It’s up to us. I hope that agricultural policy will be fully devolved to us here in Cardiff. And, as a result of leaving the EU, all the responsibilities of the European Commission will come to this Assembly and to the Welsh Government, because that will enable us—[Interruption.] Yes, and the cash, too. I’ve already said many, many times, responding to Carl Sargeant, that Wales should get every single penny of public money that currently is spent in Wales by the European Union. That involves, I suppose, a negotiation with the UK Government, but we shouldn’t shy away from that and it’s our money, so there is a Brexit dividend on top, because, as we know, £10 billion a year of our money is spent elsewhere in the EU, not back in the UK. So, we want our share of that as well, which, on a per-head basis, would be an extra £500 million a year to spend in Wales for the benefit of the Welsh people.

Being outside the EU gives us the opportunity to make micro changes to agricultural policy as well, on herbicides and pesticides regulations, on health and safety issues, where the costs that are imposed may be wholly disproportionate to the benefits that are achieved. So, for example, let’s take a very mundane and prosaic example of bracken control on the hills: we will be able to relicense Asulam as a means of controlling bracken, which we can’t do now, which was fully accredited under the previous control regime, and we had no problems with that. But when control was vested in the European Union then we had no say and that was banned. So, there are lots of instances of that kind also where we will have the opportunity to reduce the costs of our manufacturers and farmers and other trading bodies so that we will become more competitive in the world. It’s a combination of taking advantage of new markets, which we’ll be able to because we will now have the freedom to negotiate free trade agreements on our own account with other parts of the world—

Wel, mae’n wir mai’r Comisiwn Ewropeaidd fydd y corff sy’n trafod telerau, ond bydd unrhyw un sy’n gwybod unrhyw beth am yr UE yn gwybod pwy sy’n dal yr awennau o’i fewn. Bûm yn aelod o Gyngor Gweinidogion Ewrop, er bod peth amser ers hynny, ond os credwch mai ychydig o ddylanwad fydd gan yr Almaen yn y penderfyniadau hyn, rwy’n ofni nad ydych yn byw yn yr un byd â’r gweddill ohonom.

Unwaith eto, mae amaethyddiaeth yn bwysig i ni, nid yn lleiaf yn fy rhanbarth i, Canolbarth a Gorllewin Cymru, ond hyd yn oed ar fwyd a diod, mae gennym ddiffyg o £17 biliwn y flwyddyn gyda’r UE. Mae cynnal y fasnach fwyaf rhydd sy’n bosibl rhwng ein dau gorff—Prydain a’r hyn sy’n weddill o’r UE—yn aruthrol er eu lles. Mae bod allan o’r UE yn rhoi cyfle i ni wneud newidiadau i’r gyfraith sy’n effeithio ar ein diwydiannau, ac ni allwn ei wneud o’i fewn am yr union reswm y cyfeiriodd Steffan Lewis ato eiliad yn ôl, sef bod yn rhaid i chi gael cytundeb 27 neu 28 o wledydd eraill er mwyn pasio deddfwriaeth yr UE. Felly, o ran y diwydiant dur, fel y gwyddom, cawn gyfle i wneud gostyngiadau sylweddol ym mhrisiau ynni, os ydym am wneud y penderfyniadau hynny, ac ni allwn eu gwneud ar hyn o bryd, neu ni allwn ond ei wneud yn amherffaith ar hyn o bryd. Mae prisiau ynni yn 6 y cant o gostau’r diwydiant dur yn gyffredinol, felly, os gallwn haneru ein prisiau ynni, hyd yn oed i’r hyn y maent yn ei godi yn yr Almaen, byddai hynny’n fudd mawr i ddiwydiant dur Prydain, ac nid i’r diwydiant dur ym Mhort Talbot yn unig, ond Shotton hefyd.

Felly, nid wyf yn deall sut y gallwn gael plaid genedlaetholaidd gyferbyn nad yw’n dymuno i’w deddfau gael eu llunio yng Nghaerdydd ac sy’n hapus, nid yn unig iddynt gael eu gwneud yn San Steffan, ond hyd yn oed ymhellach i ffwrdd ym Mrwsel. Mae hyn yn ymddangos i mi fel cyfle enfawr i Gymru, nid yn unig i’r DU, i ddatganoli llawer o faterion i Gaerdydd yn hytrach nag i San Steffan. Felly, nid oes gennyf unrhyw ofnau ynglŷn â gallu Cymru yn y dyfodol i gystadlu yn y byd yn gyffredinol. Mae James Dyson, un o’n hentrepreneuriaid mawr, ac allforiwr enfawr, yn nodi bod gennym ddiffyg o £100 biliwn y flwyddyn gyda’r UE yn ein masnach a hyd yn oed pe bai tollau mewnforio yn cael eu gosod arnom, yna, o’i gymharu â phendiliadau arian cyfred, mae hynny’n ymylol. Felly, mae’r byd o ansicrwydd y mae busnesau’n byw ynddo eisoes yn gorfod ymdopi â’r mathau o ansicrwydd y mae gadael yr UE wedi ychwanegu atynt, ac maent yn ymdopi’n dda dros ben.

Mae bod allan o’r UE yn rhoi cyfle i ni ddiwygio’r polisi amaethyddol, er enghraifft, yn enwedig ail ran ein cynnig heddiw, ac i gynllunio polisi amaethyddol penodol ar gyfer amgylchiadau arbennig Cymru. Mae gennym lawer mwy o ffermwyr yr ucheldir yng Nghymru nag yng ngweddill y DU, ac yn sicr mwy na sy’n wir yng ngweddill yr UE. Byddwn yn gallu llunio polisi amaethyddol sy’n benodol i’w hanghenion. Ni sydd i ddewis. Rwy’n gobeithio y bydd y polisi amaethyddol yn cael ei ddatganoli’n llawn i ni yma yng Nghaerdydd. Ac o ganlyniad i adael yr UE, bydd holl gyfrifoldebau’r Comisiwn Ewropeaidd yn dod i’r Cynulliad hwn ac i Lywodraeth Cymru, gan y bydd yn ein galluogi—[Torri ar draws.] Ie, a’r arian parod hefyd. Rwyf eisoes wedi dweud laweroedd o weithiau, wrth ymateb i Carl Sargeant, y dylai Cymru gael pob ceiniog o arian cyhoeddus sydd ar hyn o bryd yn cael ei wario yng Nghymru gan yr Undeb Ewropeaidd. Mae hynny’n golygu trafod telerau gyda Llywodraeth y DU, am wn i, ond ni ddylem osgoi hynny a’n harian ni ydyw, felly mae difidend gadael yr UE ar ei ben, oherwydd, fel y gwyddom, gwerir £10 biliwn y flwyddyn o’n harian mewn mannau eraill yn yr UE, nid yn ôl yn y DU. Felly, rydym eisiau ein cyfran o hwnnw hefyd, a fyddai, ar sail y pen, yn £500 miliwn ychwanegol y flwyddyn i’w wario yng Nghymru er budd pobl Cymru.

Mae bod y tu allan i’r UE yn rhoi cyfle i wneud newidiadau micro i bolisi amaethyddol yn ogystal, ar reoliadau chwynladdwyr a phlaladdwyr, ar faterion iechyd a diogelwch, lle gall y costau a godir fod yn gwbl anghymesur â’r manteision sy’n cael eu sicrhau. Felly, er enghraifft, gadewch i ni edrych ar enghraifft gyffredin a di-fflach iawn sef rheoli rhedyn ar y bryniau: yn wahanol i nawr, byddwn yn gallu aildrwyddedu Asulam fel modd o reoli rhedyn, deunydd a gafodd ei achredu’n llawn o dan gyfundrefn reoli flaenorol, ac nid oedd gennym unrhyw broblemau gyda hynny. Ond pan drosglwyddwyd rheolaeth i’r Undeb Ewropeaidd, yna nid oedd gennym unrhyw lais a chafodd ei wahardd. Felly, ceir llawer o enghreifftiau o’r fath hefyd lle bydd gennym gyfle i leihau costau ein cynhyrchwyr a’n ffermwyr a chyrff masnachu eraill i ni allu dod yn fwy cystadleuol yn y byd. Mae’n gyfuniad o fanteisio ar farchnadoedd newydd, a byddwn yn gallu gwneud hynny oherwydd byddwn yn rhydd yn awr i drafod cytundebau masnach rydd drosom ein hunain gyda rhannau eraill o’r byd—

Thank you very much. With the greatest of respect, we have heard this speech several times before. At the briefings lunch time in the Assembly, the Institute for Fiscal Studies said it is now the consensus of economists that the British economy is going to shrink as a result of Brexit. So, while we are hearing increased informed commentary about the negative effects that come before us, the smug, self-satisfied speech we keep hearing time and again from Neil Hamilton is getting a little thin.

Diolch yn fawr iawn. Gyda’r parch mwyaf, rydym wedi clywed yr araith hon sawl gwaith o’r blaen. Yn y sesiynau briffio amser cinio yn y Cynulliad, dywedodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid mai’r consensws bellach ymhlith economegwyr yw bod economi Prydain yn mynd i grebachu o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Felly, er ein bod yn clywed mwyfwy o sylwadau gwybodus am yr effeithiau negyddol a ddaw ger ein bron, mae’r araith hunanfoddhaus a hunanfodlon rydym yn ei chlywed dro ar ôl tro gan Neil Hamilton yn dreuliedig braidd.

Well, I wonder if Lee Waters is old enough to remember the 364 economists who predicted disaster after the 1981 budget, which proved to be the kick-start to the British economy, which gave us the massive growth—[Interruption.] Which gave us the massive growth that then took place in the British economy in the 1980s. Economics has traditionally been known as ‘the dismal science’ and for a very good reason. But I—[Interruption.] We can all quote our favourite economists, but, at the end of the day, economists’ predictions are all based upon assumptions and computer models. So, the consequence is that we have an opportunity to make the most of ourselves. So, the Welsh Government has to make the best of a situation that it didn’t want. I fully accept that they were on the losing side of the argument—like all Labour AMs, and all Plaid AMs come to that. The British people have made this decision and therefore we have to move forward in a positive frame of mind to make the best of the opportunity that is given to us and I’m glad that the First Minister is moving in this direction. I hope that Plaid Cymru also will move in this direction, following the lead that has been given today by Adam Price.

So, I have no hesitation whatsoever in commending our motion to the Assembly because Wales has its future in its own hands now, not in the hands of people who are not elected by us and whose identities, indeed, remain a mystery to the overwhelming majority of the people of the country. I would have thought a nationalist party would have actually applauded and approved of the opportunity for us as a Welsh people and a British people to make these decisions, rather than the people of other countries and even people who are not elected at all. That, I think, is a massive boon for us and the world is our oyster.

Wel, rwy’n meddwl tybed a yw Lee Waters yn ddigon hen i gofio’r 364 economegydd a ragwelai drychineb ar ôl cyllideb 1981, a brofodd yn sbardun i economi Prydain, ac a roddodd y twf enfawr i ni—[Torri ar draws.] A roddodd y twf enfawr a ddigwyddodd wedyn yn economi Prydain yn y 1980au. Yn draddodiadol galwyd economeg yn ‘wyddor ddiflas’ ac am reswm da iawn. Ond rwy’n—[Torri ar draws.] Gall pawb ohonom ddyfynnu ein hoff economegwyr, ond yn y pen draw, mae rhagfynegiadau economegwyr i gyd yn seiliedig ar ragdybiaethau a modelau cyfrifiadurol. Felly, y canlyniad yw bod cyfle gennym i wneud y gorau ohonom ein hunain. Felly, mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud y gorau o sefyllfa nad oedd ei heisiau. Rwy’n derbyn yn llwyr ei bod ar yr ochr a gollodd y ddadl—fel yr holl ACau Llafur a phob AC Plaid Cymru o ran hynny. Mae pobl Prydain wedi gwneud y penderfyniad hwn ac felly, rhaid i ni symud ymlaen mewn ffordd gadarnhaol i wneud y gorau o’r cyfle a roddir i ni ac rwy’n falch fod y Prif Weinidog yn symud i’r cyfeiriad hwn. Gobeithiaf y bydd Plaid Cymru hefyd yn symud i’r cyfeiriad hwn, yn dilyn yr arweiniad a roddwyd heddiw gan Adam Price.

Felly, nid wyf yn petruso o gwbl rhag cymeradwyo ein cynnig i’r Cynulliad am fod gan Gymru ei dyfodol yn ei dwylo ei hun yn awr, nid yn nwylo’r bobl nad ydynt yn cael eu hethol gennym, y bobl y mae eu henwau, yn wir, yn parhau i fod yn ddirgelwch i fwyafrif llethol o bobl y wlad. Byddwn wedi meddwl y byddai plaid genedlaetholaidd wedi cefnogi a chymeradwyo’r cyfle i ni fel Cymry ac fel pobl Prydain i wneud y penderfyniadau hyn, yn hytrach na phobl o wledydd eraill a hyd yn oed pobl nad ydynt yn cael eu hethol o gwbl mewn gwirionedd. Mae hynny, rwy’n meddwl, yn hwb enfawr i ni ac mae’r byd yn ein dwylo.

Rwyf wedi dethol dau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1 caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. [Torri ar draws.] Rwy’n cael cystadleuaeth, rwy’n credu, gyda’r Ysgrifennydd Cabinet ar addysg. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

I have selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. [Interruption.] I think I’m having a competition here with the Cabinet Secretary for Education. I call on Mark Isherwood to move amendment 1 tabled in the name of Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

'Yn cydnabod canlyniad y refferendwm ar 23 Mehefin ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n gadarnhaol â Llywodraeth y DU a llywodraethau datganoledig eraill i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i Gymru yn ystod y trafodaethau a fydd yn digwydd.'

Amendment 1—Paul Davies

Delete all and replace with:

‘Recognises the outcome of the referendum on 23 June and calls on the Welsh Government to engage positively with the UK and other devolved governments in securing the best possible outcome for Wales during the forthcoming negotiations.’

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

As the First Minister told the External Affairs and Additional Legislation Committee on Monday, the issue of whether we should be part of the EU has been decided. Brexit now must be championed as an opportunity to boost trade, industry, employment, agriculture and fishing, but this will only happen if we grasp the nettle. I therefore move amendment 1, which recognises the outcome of the referendum on 23 June and calls on the Welsh Government to engage positively with the UK and other devolved Governments in securing the best possible outcome for Wales during the forthcoming negotiations.

The First Minister’s warnings in America of impending constitutional crisis and risk of economic harm were an object lesson in how not to sell Wales to the world. He did also state that Wales remains open for business, but the determined message from now on must be that Wales after Brexit will be a great place to invest and do business. Two months ago, the UK Secretary of State for Exiting the European Union announced that the UK already had 10 post-Brexit trade deals lined up. Because the UK has outsourced trade negotiation powers to Brussels for 43 years, the UK Government is now beefing up its team of trade negotiators and other expert staff. At this month’s G20 summit, the Prime Minister set out her ambition for the UK to become a global leader in free trade as a bold, confident outward-looking state. The leaders of India, Mexico, South Korea and Singapore said they would welcome talks to remove the barriers to trade between our countries and the Australian trade Minister visited the UK last week for exploratory discussions on the shape of a UK-Australia trade deal. Statements by the First Minister in the external affairs committee and Plenary rejecting engagement in pre-trade-agreement discussions and disparaging UK trade negotiators therefore risk Wales missing out. And evidence that the First Minister only met nine businesses during the four months between the date the referendum was called and polling day added to concern that the Welsh Government did not undertake detailed planning for the eventuality that the people would vote ‘leave’ in Wales.

Although Wales had a trade surplus with the EU last year, this month’s export figures show that the value of Welsh exports to EU countries fell by £586 million, almost 11 per cent, as exports to non-EU countries increased. Exports of UK goods and services to the EU have fallen from 54 per cent to 44 per cent of the total over the last decade. In 2014, the share of UK goods exports going to countries outside the EU was higher than every other EU member state bar Malta. Since 2014, Welsh exports to the EU have fallen from 44 per cent to 39 per cent of total exports. In the year to June 2016, Welsh exports to the EU fell a further 6 per cent, as they increased by over 9 per cent to the Asia-Pacific market.

The UK Government’s announcement that all structural and investment projects, including agri-environment schemes, signed before the autumn statement will be fully funded until 2020 is welcomed, as are guaranteed payments for universities participating in Horizon 2020, even when projects continue beyond EU exit. The Treasury also announced that further details of guaranteed funding arrangements for specific structural and investment fund projects signed after the autumn statement will be provided before the autumn statement. Again, the First Minister’s dismissal of dialogue over this yesterday risks Wales missing out.

As the Farmers’ Union of Wales president said after the FUW met the UK Minister of State for Exiting the EU:

‘the Chancellor’s statement needs to be localised to a Wales context by the Welsh Government.’

As he has also said:

‘we don’t want to copy just any other trading model. It is critical that we set up a trading model that suits the UK and Welsh agriculture, and now is our chance to do just that…our current bovine TB status poses a considerable threat in those trade negotiations and that this will have to be solved urgently’

by the Welsh Government. And, as the National Farmers Union President said:

‘The vote to leave the European Union means that food security must act as the catalyst for a new, bold ambition for Welsh farmers and growers. This is a once in a generation opportunity that NFU Cymru is determined to capitalise on in order to ensure the long-term viability and growth of our industry.’

So let us re-engage with the rest of the world and close the prosperity gap between Wales and other European nations at last.

Fel y dywedodd y Prif Weinidog wrth y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ddydd Llun, mae’r cwestiwn a ddylem fod yn rhan o’r UE wedi cael ei benderfynu. Rhaid hyrwyddo gadael yr UE yn awr fel cyfle i hybu masnach, diwydiant, cyflogaeth, amaethyddiaeth a physgota, ond ni fydd hyn yn digwydd os nad ydym yn achub ar y cyfle. Rwy’n cynnig gwelliant 1 felly, sy’n cydnabod canlyniad y refferendwm ar 23 Mehefin ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu’n gadarnhaol â Llywodraeth y DU a llywodraethau datganoledig eraill i sicrhau’r canlyniad gorau posibl i Gymru yn ystod y trafodaethau a fydd yn digwydd.

Roedd rhybuddion y Prif Weinidog yn America ynglŷn ag argyfwng cyfansoddiadol sydd ar ddod a risg o niwed economaidd yn enghraifft o sut i beidio â gwerthu Cymru i’r byd. Fe wnaeth ddatgan hefyd bod Cymru yn dal ar agor ar gyfer busnes, ond y neges bendant y dylid ei chyfleu o hyn ymlaen yw y bydd Cymru ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd yn lle gwych i fuddsoddi a gwneud busnes. Ddau fis yn ôl, cyhoeddodd Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Adael yr Undeb Ewropeaidd fod gan y DU 10 o gytundebau masnach yn yr arfaeth eisoes ar gyfer y cyfnod ar ôl i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd. Oherwydd bod y DU wedi allanoli ei phwerau i drafod telerau masnach i Frwsel ers 43 mlynedd, mae Llywodraeth y DU yn awr yn cryfhau ei thîm ar gyfer trafod telerau masnach a staff arbenigol eraill. Yn uwchgynhadledd y G20 y mis hwn, nododd Prif Weinidog y DU ei huchelgais i weld y DU yn dod yn arweinydd byd mewn masnach rydd fel gwladwriaeth feiddgar, hyderus ac allblyg. Dywedodd arweinwyr India, Mecsico, De Korea a Singapôr y byddent yn croesawu trafodaethau i gael gwared ar y rhwystrau i fasnach rhwng ein gwledydd ac ymwelodd Gweinidog Masnach Awstralia â’r DU yr wythnos diwethaf ar gyfer trafodaethau archwiliadol ar ffurf cytundeb masnach rhwng y DU ac Awstralia. Felly, mae datganiadau gan Brif Weinidog Cymru yn y pwyllgor materion allanol a’r cyfarfod llawn yn gwrthod ymwneud mewn trafodaethau cyn llunio cytundebau masnach ac yn difrïo’r rhai sy’n trafod telerau masnach y DU yn creu risg y bydd Cymru ar ei cholled. Ac roedd tystiolaeth mai naw busnes yn unig y cyfarfu’r Prif Weinidog â hwy yn ystod y pedwar mis rhwng dyddiad galw’r refferendwm a’r diwrnod pleidleisio yn ychwanegu at y pryder nad aeth Llywodraeth Cymru ati i gynllunio’n fanwl ar gyfer y posibilrwydd y byddai pobl yn pleidleisio dros adael yr UE yng Nghymru.

Er bod gan Gymru warged masnach gyda’r UE y llynedd, mae ffigurau allforio y mis hwn yn dangos bod gwerth allforion o Gymru i wledydd yr UE wedi gostwng £586 miliwn, bron 11 y cant, wrth i allforion i wledydd y tu allan i’r UE gynyddu. Mae allforion nwyddau a gwasanaethau’r DU i’r UE wedi gostwng 54 y cant i 44 y cant o’r cyfanswm dros y degawd diwethaf. Yn 2014, roedd cyfran allforion nwyddau y DU a oedd yn mynd i wledydd y tu allan i’r UE yn uwch na phob un o aelod-wladwriaethau eraill yr UE heblaw Malta. Ers 2014, mae allforion o Gymru i’r UE wedi gostwng o 44 y cant i 39 y cant o’r cyfanswm allforion. Yn y flwyddyn hyd at fis Mehefin 2016, gostyngodd allforion o Gymru i’r UE 6 y cant arall, wrth iddynt gynyddu dros 9 y cant i farchnad Asia-Cefnfor Iwerydd.

Croesawir cyhoeddiad Llywodraeth y DU y bydd pob prosiect strwythurol a buddsoddi, gan gynnwys cynlluniau amaeth-amgylcheddol, a lofnodir cyn datganiad yr hydref yn cael eu hariannu’n llawn hyd 2020, fel y croesawir taliadau gwarantedig i brifysgolion sy’n cymryd rhan yn Horizon 2020, hyd yn oed lle bydd prosiectau’n parhau y tu hwnt i adael yr UE. Hefyd, cyhoeddodd y Trysorlys y bydd rhagor o fanylion am drefniadau cyllido gwarantedig ar gyfer prosiectau cronfeydd strwythurol a buddsoddi penodol a lofnodir ar ôl datganiad yr hydref yn cael eu darparu cyn datganiad yr hydref. Unwaith eto, mae’r modd y diystyrodd y Prif Weinidog drafodaeth ar hyn ddoe yn creu risg y bydd Cymru ar ei cholled.

Fel y dywedodd llywydd Undeb Amaethwyr Cymru ar ôl i’r UAC gyfarfod â Gweinidog Gwladol y DU dros Adael yr UE:

mae angen i Lywodraeth Cymru leoleiddio datganiad y Canghellor yng nghyd-destun Cymru.

Fel y dywedodd hefyd:

nid ydym am fodloni ar gopïo unrhyw fodel masnachu arall. Mae’n hanfodol ein bod yn sefydlu model masnachu sy’n addas i amaethyddiaeth y DU a Chymru, a dyma ein cyfle i wneud yn union hynny... mae ein statws TB buchol ar hyn o bryd yn fygythiad sylweddol yn y trafodaethau masnach hynny a bydd yn rhaid datrys hyn ar frys

gan Lywodraeth Cymru. Ac fel y dywedodd Llywydd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr:

Mae’r bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd yn golygu bod yn rhaid i ddiogelu cyflenwadau bwyd weithredu fel catalydd ar gyfer uchelgais newydd, beiddgar i ffermwyr a thyfwyr yng Nghymru. Mae hwn yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth y mae NFU Cymru yn benderfynol o fanteisio arno er mwyn sicrhau hyfywedd hirdymor a thwf ein diwydiant.

Felly gadewch i ni ail-ymgysylltu â gweddill y byd a chau’r bwlch ffyniant rhwng Cymru a gwledydd eraill Ewrop o’r diwedd.

Galwaf ar Steffan Lewis i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas.

I call on Steffan Lewis to move amendment 2 tabled in the name of Simon Thomas.

Gwelliant 2—Simon Thomas

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn nodi fod gan Gymru warged masnach â'r UE a bod cadw aelodaeth lawn o'r farchnad sengl yn hanfodol i fusnesau Cymru.

2. Yn gresynu at yr ansicrwydd y mae'r diwydiant amaeth yn ei wynebu o ganlyniad i adael Ewrop.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wella'r gefnogaeth i'r sector addysg uwch, yn arbennig ym meysydd ymchwil a datblygu.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau trafodaethau rhwng y pedair gwlad ynghylch gadael yr Undeb Ewropeaidd er mwyn sicrhau y caiff buddiannau cenedlaethol Cymru eu cynnal yn ystod y broses o adael yr UE.

Amendment 2—Simon Thomas

Delete all and replace with:

1. Notes that Wales has a trade surplus with the EU and that maintaining full membership of the single market is essential for Welsh businesses.

2. Regrets the insecurity the agriculture industry faces as a result of Brexit.

3. Calls on the Welsh Government to enhance support for the higher education sector, particularly in research and development.

4. Calls on the Welsh Government to ensure a four countries approach to Brexit negotiations in order to ensure Welsh national interests are upheld during EU withdrawal.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Lywydd. I move the amendment in the name of Simon Thomas.

I’m afraid my contribution won’t be quite as full as sunshine and lollipops as the previous speakers’. Perhaps at some point I could explain to Neil Hamilton the difference between Welsh nationalism and British isolationism, but there isn’t enough time to go through that today.

The past 48 hours or so have shone a disturbing light over the position of the Welsh Government, in particular the public pronouncements of the First Minister on three fundamental points: firstly, the process of withdrawal from the EU itself, secondly, the nature of Wales and the UK’s relations with the EU post Brexit, and, thirdly, the constitutional status of Wales.

On the first point, the First Minister has said that he wants Welsh involvement in the process of withdrawal, but has not substantiated on what shape that would take other than saying he is waiting on the UK Government position first. He has not either elaborated on the nature of post-article 50 negotiations. Does he, for example, support a chapter-by-chapter accession-in-reverse model? Does he want negotiations themselves to be held in the UK—maybe some in Wales where there is a particular relevance to Welsh interests? What supervisory mechanisms does the Welsh Government want in place to ensure there is no Westminster power grab when it comes to policy fields being repatriated from the EU to the UK?

On the second point of Welsh and UK relations with the EU post Brexit, specifically on the single market, on Monday the First Minister told me and the external affairs committee that he did not favour membership of the single market. Yesterday in this Chamber, he told the leader of the opposition that he did, before then saying that he preferred a free trade deal. In his evidence to the external affairs committee on Monday, the First Minister took great pleasure in highlighting the UK’s lack of expertise in trade negotiations before ruling out recruiting Welsh trade negotiators to ensure Welsh interests are upheld and made clear to Dr Liam Fox’s department in Whitehall.

This is all further confused by the fact that the First Minister appears to have made free movement of people a red-line issue through suggesting a moratorium of free movement post Brexit—a moratorium that the First Minister prefers to be wholly controlled in Westminster because, again, on Monday he poured cold water on the suggestion of devolved Governments being able to issue work visas for sectors of the economy and public services where there are skills shortages. This could be potentially disastrous for the Welsh NHS and R&D in this country. There is a wider social point, I think, to be made, Llywydd, on the issue of migration, and I would ask all progressives in this Chamber and beyond to be wary of appearing to pander to the kind of politics that scapegoats migrants for the poor political and economic decisions made by people in London.

On the third point of Wales’s constitution, threats made by the First Minister in Chicago on the possible political ramifications, should there be a post-Brexit deal that is unacceptable to Wales, proved hollow by Monday, because he ruled out any referendum on Wales’s future under any circumstances. To be clear, that means that Westminster can do its worst to Wales—there will be no serious consequences as far as this country is concerned.

It is quite clear that the UK Government has little idea of where it is going, let alone how it is going to get there. What an opportunity for Wales to map a trajectory for itself that can make the most of the situation we find ourselves in now and, at the same time, strengthen our national resilience politically and economically. Plaid Cymru cannot accept a situation where Wales is a timid spectator. We must be shouting as loudly and consistently as the other devolved nations are, if we have any hope of defending our national interest. I ask the Government, again, to produce a comprehensive plan and set of proposals for the three stages Wales now faces: our rolling Brexit negotiations, the post-Brexit deal we want to see for Wales and the constitutional outcome for Wales that goes beyond empty words about a federal model and actually articulates exactly what that model would look like. Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Lywydd. Cynigiaf y gwelliant yn enw Simon Thomas.

Rwy’n ofni na fydd fy nghyfraniad mor llawn o newydd da o lawenydd mawr â chyfraniad y siaradwyr blaenorol. Efallai ar ryw bwynt y caf egluro wrth Neil Hamilton y gwahaniaeth rhwng cenedlaetholdeb Cymreig ac ymynysiaeth Brydeinig, ond nid oes digon o amser i fynd drwy hynny heddiw.

Yn ystod y 48 awr ddiwethaf taflwyd goleuni annifyr ar safbwynt Llywodraeth Cymru, yn enwedig datganiadau cyhoeddus y Prif Weinidog ar dri phwynt sylfaenol: yn gyntaf, y broses o adael yr UE ei hun, yn ail, natur perthynas Cymru a’r DU â’r UE ar ôl gadael, ac yn drydydd, statws cyfansoddiadol Cymru.

Ar y pwynt cyntaf, mae’r Prif Weinidog wedi dweud ei fod am i Gymru gymryd rhan yn y broses o adael, ond nid yw wedi cadarnhau pa ffurf fyddai i hynny ar wahân i ddweud ei fod yn aros i glywed safbwynt Llywodraeth y DU yn gyntaf. Nid yw wedi ymhelaethu ychwaith ar natur y trafodaethau ar ôl dechrau proses erthygl 50. A ydyw, er enghraifft, yn cefnogi model cam wrth gam am yn ôl drwy’r broses o ddod yn aelod? A yw’n awyddus i’r trafodaethau eu hunain gael eu cynnal yn y DU—gyda rhai yng Nghymru efallai lle sy’n benodol berthnasol i fuddiannau Cymru? Pa fecanweithiau goruchwylio y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i’w cael ar waith i sicrhau nad yw San Steffan yn cythru am bŵer wrth ddychwelyd meysydd polisi o’r UE i’r DU?

Ar yr ail bwynt sy’n ymwneud â pherthynas Cymru a’r DU â’r UE ar ôl gadael, yn benodol ar y farchnad sengl, ddydd Llun dywedodd y Prif Weinidog wrthyf fi a’r pwyllgor materion allanol nad oedd yn ffafrio aelodaeth o’r farchnad sengl. Ddoe yn y Siambr hon, dywedodd wrth arweinydd yr wrthblaid ei fod, cyn dweud wedyn ei fod yn ffafrio cytundeb masnach rydd. Yn ei dystiolaeth i’r pwyllgor materion allanol ddydd Llun, aeth y Prif Weinidog ati gyda phleser i amlygu diffyg arbenigedd y DU mewn trafodaethau masnach cyn diystyru recriwtio swyddogion o Gymru i drafod telerau masnach er mwyn sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu gwarchod a’u gwneud yn glir i adran Dr Liam Fox yn Whitehall.

Mae hyn i gyd yn cael ei ddrysu ymhellach gan y ffaith fod y Prif Weinidog i’w weld wedi gwneud rhyddid pobl i symud yn fater llinell goch drwy awgrymu moratoriwm ar ryddid i symud yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd—moratoriwm y byddai’n well gan Brif Weinidog Cymru ei weld yn cael ei reoli’n gyfan gwbl o San Steffan oherwydd ddydd Llun eto fe dywalltodd ddŵr oer ar yr awgrym y gallai Llywodraethau datganoledig roi fisas gwaith i sectorau o’r economi a gwasanaethau cyhoeddus lle ceir prinder sgiliau. Gallai hyn fod yn drychinebus i’r GIG yng Nghymru ac ymchwil a datblygu yn y wlad hon. Mae yna bwynt cymdeithasol ehangach i’w wneud, rwy’n meddwl, Lywydd, ar fater ymfudo, a hoffwn ofyn i bawb sy’n pleidio cynnydd yn y Siambr hon a thu hwnt i fod yn wyliadwrus rhag cael eu gweld yn porthi’r math o wleidyddiaeth sy’n creu bychod dihangol o fewnfudwyr am y penderfyniadau gwleidyddol ac economaidd gwael a wnaed gan bobl yn Llundain.

Ar y trydydd pwynt sef cyfansoddiad Cymru, roedd bygythiadau a wnaeth y Prif Weinidog yn Chicago ar y goblygiadau gwleidyddol posibl pe bai’r cytundeb ar ôl gadael yn annerbyniol i Gymru yn rhai gweigion erbyn dydd Llun, am ei fod wedi diystyru unrhyw refferendwm ar ddyfodol Cymru o dan unrhyw amgylchiadau. I fod yn glir, mae hynny’n golygu y gall San Steffan wneud eu gwaethaf i Gymru—ni fydd unrhyw ganlyniadau difrifol mewn perthynas â’r wlad hon.

Mae’n gwbl glir nad oes gan Lywodraeth y DU fawr o syniad ble mae’n mynd, heb sôn am sut i gyrraedd yno. Am gyfle i Gymru fapio llwybr iddi ei hun a all wneud y gorau o’r sefyllfa rydym ynddi yn awr a chryfhau ein gwytnwch cenedlaethol yn wleidyddol ac yn economaidd ar yr un pryd. Ni all Plaid Cymru dderbyn sefyllfa lle mae Cymru yn gwylio’n ofnus o’r cyrion. Mae’n rhaid i ni weiddi mor uchel a chyson â’r gwledydd datganoledig eraill os ydym yn mynd i gael unrhyw obaith o warchod ein buddiannau cenedlaethol. Gofynnaf i’r Llywodraeth, unwaith eto, i lunio cynllun cynhwysfawr a set o gynigion ar gyfer y tri cham y mae Cymru bellach yn eu hwynebu: ein trafodaethau treigl ar adael yr UE, y cytundeb rydym am ei weld i Gymru ar ôl gadael yr UE a’r canlyniad cyfansoddiadol i Gymru sy’n mynd y tu hwnt i eiriau gwag am fodel ffederal ac sy’n mynegi’n union sut beth fyddai’r model hwnnw. Diolch yn fawr iawn.

In the days and weeks that preceded the Brexit vote and the days and weeks after, we have had dire warnings of an economic meltdown as a result of our decision to leave the EU. But, in recent weeks, economic data have proven the warnings as little more than scaremongering. But, this week, the British Chambers of Commerce have slightly revised their growth figures for the UK downwards, but have stated that the UK will not enter the much predicted recession and, at present, there will be economic fluctuations.

Despite earlier scare stories, I feel business confidence, even in small ways, is becoming prominent in Wales—

Yn y dyddiau a’r wythnosau cyn y bleidlais ar adael yr UE a’r dyddiau a’r wythnosau a ddilynodd hynny, cawsom rybuddion enbyd o fethiant economaidd o ganlyniad i’n penderfyniad i adael yr UE. Ond yn yr wythnosau diwethaf, mae data economaidd wedi profi nad oedd y rhybuddion yn fawr mwy na chodi bwganod. Ond yr wythnos hon, mae Siambrau Masnach Prydain wedi adolygu eu ffigurau twf rywfaint ar i lawr ar gyfer y DU, ond maent wedi datgan na fydd y DU yn wynebu’r dirwasgiad a ragwelwyd gan lawer ac ar hyn o bryd, fe fydd yna amrywiadau economaidd.

Er gwaethaf y codi bwganod yn gynharach, rwy’n teimlo bod hyder busnesau, hyd yn oed mewn ffyrdd bach, yn dod yn amlwg yng Nghymru—

Does she accept that, of course, we’re still a part of the European Union and that we could expect political and economic fluctuations and turmoil to occur once article 50 is triggered, and during the negotiations and the years of uncertainty that will follow article 50, and that to take for granted that things are going to go swimmingly is perhaps a bit naïve?

A yw’n derbyn ein bod, wrth gwrs, yn dal i fod yn rhan o’r Undeb Ewropeaidd ac y gallem ddisgwyl amrywiadau gwleidyddol ac economaidd a helbul i ddigwydd ar ôl dechrau proses erthygl 50, ac yn ystod y trafodaethau a’r blynyddoedd o ansicrwydd a fydd yn dilyn erthygl 50, a bod cymryd yn ganiataol fod pethau yn mynd i redeg yn llyfn ychydig yn naïf o bosibl?

I hope that article 50 is triggered quite soon, so that everyone can just—[Interruption.] There will be a little bit of speculation in it. We are all speculating at the moment, and there are fluctuations that are going to happen. [Interruption.] Of course it matters to me, I live in Wales. What do you think matters to me? [Laughter.] Good grief. Where do you think I come from? [Interruption.]

Gobeithiaf weld proses erthygl 50 yn cael ei dechrau yn weddol fuan, er mwyn i bawb allu—[Torri ar draws.] Bydd ychydig o ddyfalu yn ei chylch. Rydym i gyd yn dyfalu ar hyn o bryd, ac mae yna amrywiadau sy’n mynd i ddigwydd. [Torri ar draws.] Wrth gwrs ei fod yn bwysig i mi, rwy’n byw yng Nghymru. Beth ydych chi’n ei feddwl sy’n bwysig i mi? [Chwerthin.] Brensiach. O ble rydych chi’n meddwl rwy’n dod? [Torri ar draws.]

Thank you very much. Last week, I was invited to the opening of two new businesses in my region. So, if people on the smaller scale are willing to invest their hard-earned money, then I can see other businesses capitalising as well, large businesses.

Diolch yn fawr iawn. Yr wythnos diwethaf, cefais wahoddiad i agoriad dau fusnes newydd yn fy rhanbarth. Felly, os yw pobl ar y raddfa lai yn barod i fuddsoddi’r arian y maent wedi gweithio’n galed i’w ennill, yna gallaf weld busnesau eraill yn manteisio hefyd, busnesau mawr.

What would be your message to the successful small business in my constituency that has decided to put all investment on hold until such a time as the question of Brexit has been resolved? Even if it all does come up roses at the end, we will have lost two, three, four or five years of potential investment in that business.

Beth fyddai eich neges i’r busnes bach llwyddiannus yn fy etholaeth sydd wedi penderfynu gohirio pob buddsoddiad am y tro hyd nes y bydd mater gadael yr UE wedi ei ddatrys? Hyd yn oed os yw popeth yn mynd i fod yn wych ar y diwedd, byddwn wedi colli dwy, tair, pedair neu bum mlynedd o fuddsoddi posibl yn y busnes hwnnw.

Well, all I can say, Rhun, is that, from personal experience, the businesses in my region—a lot of businesses—are opening new businesses, empty premises are becoming filled, and that I haven’t heard of any person saying to me that—. As a former businesswoman myself, I haven’t had anyone come to me or speak to me saying that they’re not going to take any opportunity because of Brexit. Nobody has come to me, so I can go on the experience I have. Thank you.

Last week I was invited to two businesses—people that are willing to invest in a small way and create employment—in my region. Brexit offers the UK and Wales a great opportunity, and we can see that. Airbus have said that they have no intention of pulling out. HSBC and Barclays bank have said that they’re not going anywhere and they will stay in Britain because London is the centre of the financial world. So, obviously, that’s going to trickle down to Wales. [Interruption.] It is. Of course it will. If London is the hub, then everywhere else is going to—[Interruption.] So, regardless of Brexit, we still have Austin Martin coming—

Wel, y cyfan y gallaf ei ddweud, Rhun, yw bod y busnesau yn fy rhanbarth, o brofiad personol—llawer o fusnesau—yn agor busnesau newydd, mae eiddo gwag yn cael ei lenwi, ac nid wyf wedi clywed neb yn dweud wrthyf fod—. Fel cyn-wraig fusnes fy hun, nid oes neb wedi dod ataf i ddweud nad ydynt yn mynd i fanteisio ar unrhyw gyfle oherwydd y penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nid oes neb wedi dod ataf, felly gallaf siarad ar sail y profiad sydd gennyf. Diolch.

Yr wythnos diwethaf cefais wahoddiad i ymweld â dau fusnes—pobl sy’n barod i fuddsoddi mewn ffordd fach a chreu cyflogaeth—yn fy rhanbarth. Mae’r penderfyniad i adael yr UE yn cynnig cyfle gwych i’r DU a Chymru, a gallwn weld hynny. Mae Airbus wedi dweud nad oes ganddynt unrhyw fwriad i dynnu allan. Mae banciau HSBC a Barclays wedi dweud nad ydynt yn mynd i unman a byddant yn aros ym Mhrydain am mai Llundain yw canol y byd ariannol. Felly, yn amlwg, mae hynny’n mynd i ddiferu i lawr i Gymru. [Torri ar draws.] Ydy mae. Wrth gwrs y gwnaiff. Os mai Llundain yw’r canolbwynt, yna mae pob man arall yn mynd i—[Torri ar draws.] Felly, beth bynnag am y penderfyniad i adael yr UE, mae Austin Martin yn dal yn mynd i ddod—

Aston Martin.

Aston Martin.

Yes, we have Aston Martin coming to St Athan, creating 750 jobs. So that’s no small feat, is it? Therefore, I do say that Brexit offers the UK and Wales a great opportunity to boost trade, grow our industry, and increase employment. Once we are released, as well, I think it will increase even further, when we trigger article 50. We firmly believe that we need free trade with the EU, not membership of the single market with all its restrictions. The UK Government need to get on with negotiating our exit from the EU as soon as possible so that we can capitalise on the opportunities that Brexit brings. The Welsh Government must work collaboratively with the UK Government to ensure that Wales’s interests are at the forefront of any Brexit negotiations. We shouldn’t be getting bogged down in discussing which model should be adopted. We simply wish to trade with the EU. We need our image to be one of buoyancy regarding our exit. We need to sell our country and all that it’s worth for all that we have. We need to capitalise on our country and the beauty that it offers and all the trade that we can get from the rest of the world.

We also say that Wales’s exports to the EU only account for 41 per cent of our world exports, and that has been declining over the past four years. So, we must work together—all parties—to provide the best possible solution and outcome for Wales. Our trade deals need to be ambitious, looking at a global market. We don’t need to overburden ourselves with red tape just to maintain access to the single market.

Ie, mae gennym Aston Martin yn dod i Sain Tathan, gan greu 750 o swyddi. Felly nid ar chwarae bach mae hynny’n digwydd. Felly, rwy’n dweud bod gadael yr UE yn cynnig cyfle gwych i’r DU a Chymru hybu masnach, tyfu ein diwydiant, a chynyddu cyflogaeth. Pan fyddwn wedi cael ein rhyddhau hefyd, rwy’n credu y bydd yn cynyddu hyd yn oed ymhellach, pan fyddwn yn dechrau proses erthygl 50. Credwn yn gryf fod angen masnach rydd gyda’r UE, nid aelodaeth o’r farchnad sengl gyda’i holl gyfyngiadau. Mae angen i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â thrafod gadael yr UE cyn gynted â phosibl er mwyn i ni allu manteisio ar y cyfleoedd y mae gadael yn eu cynnig. Rhaid i Lywodraeth Cymru weithio ar y cyd â Llywodraeth y DU i sicrhau bod buddiannau Cymru ar y blaen mewn unrhyw drafodaethau gadael. Ni ddylem gael ein llethu gan drafodaeth ynglŷn â pha fodel y dylid ei fabwysiadu. Rydym yn dymuno masnachu gyda’r UE, dyna i gyd. Mae angen i’n delwedd fod yn galonogol ynglŷn â gadael. Mae angen i ni werthu ein gwlad a’r cyfan sy’n werthfawr ynddi ym mhob ffordd y gallwn. Mae angen i ni elwa ar ein gwlad a’r harddwch y mae’n ei gynnig a’r holl fasnachu y gallwn ei wneud â gweddill y byd.

Rydym hefyd yn dweud mai 41 y cant yn unig o’n hallforion byd yw allforion Cymru i’r UE, ac mae wedi bod yn gostwng dros y pedair blynedd diwethaf. Felly, rhaid i ni weithio gyda’n gilydd—pob plaid—i ddarparu’r ateb a’r canlyniad gorau posibl i Gymru. Mae angen i’n cytundebau masnach fod yn uchelgeisiol, gan edrych ar y farchnad fyd-eang. Nid oes angen i ni lethu ein hunain yn ormodol â biwrocratiaeth er mwyn cadw mynediad i’r farchnad sengl.

Not again. We have to embrace free trade with the whole world, rather than solely focusing on an increasingly insular trading bloc. It’s time for the UK Government to deliver on their promise that Brexit means Brexit, and we need Brexit as soon as possible.

Ddim eto. Mae’n rhaid i ni groesawu masnach rydd â’r byd i gyd, yn hytrach na chanolbwyntio’n unig ar floc masnachu mwyfwy ynysig. Mae’n bryd i Lywodraeth y DU gyflawni ei haddewid fod gadael yn golygu gadael, ac mae angen i ni adael cyn gynted â phosibl.

I don’t want to repeat things that have already been said in the previous debate on Brexit that we heard earlier this evening, but I’m afraid that the contributions we’ve heard on this debate are symptomatic of the oversimplistic presentation of the situation that we are in and the risks that we face.

I’m amazed, like many others, that so many farmers chose to vote to leave, with little regard to the loss of income that potentially could come to them. I heard recently of one farmer who voted to leave who receives £69,000 from the basic payment scheme, which is obviously a very good sum of money, compared with the average wage. How much do they make in profit from their farming business? A mere £5,000, which obviously calls into question the viability of that business if there’s a risk of the possibility of simply there being no farming payments in the future. We cannot rely on the Treasury to hand the money over. So, I think we have to listen to the reasons why such people may have voted ‘leave’. They talk about the need to get rid of regulation, but speaking on behalf of my urban constituency, regulation of the food industry and that guarantee that the common agricultural policy has given to consumers of the passage of food from the farm to the fork is an essential regulation that we absolutely have to maintain; otherwise, we will continue to suffer from appalling potential risks to public health. So, I really just want to caution us into thinking that there are simplistic solutions to this really complex problem that we have now been handed, and to ensure that we are mindful, not just of the incredibly hard work involved in farming—it is probably the physically most demanding job that anybody does in Wales—but also of the role that farmers play in ensuring that we safeguard our environment and meet our climate change obligations. So, there is an incredibly important role to play by farming communities and by the rural community, but also to safeguard the food we eat and to ensure we have a healthy future. But, I think to present it as if this was some easy possibility, and something to be sorted out simply because new business is being created in a particular area, is really not presenting the complexity of the problem that exists here. We certainly need to engage fully in looking at the economic challenges that the Minister for finance is going to be undertaking, and to ensure that every voice is heard, and not just those who shout loudest.

Nid wyf am ailadrodd pethau a ddywedwyd eisoes yn y ddadl flaenorol ar adael yr UE a glywsom yn gynharach heno, ond rwy’n ofni bod y cyfraniadau a glywsom yn y ddadl hon yn symptomatig o’r modd gor-syml y cyflwynwyd y sefyllfa rydym ynddi a’r risgiau sy’n ein hwynebu.

Rwy’n synnu, fel llawer o bobl eraill, fod cymaint o ffermwyr wedi dewis pleidleisio dros adael, heb fawr o sylw i’r golled a allai ddigwydd i’w hincwm. Clywais yn ddiweddar am un ffermwr a bleidleisiodd dros adael sy’n derbyn £69,000 o’r cynllun taliad sylfaenol, sy’n amlwg yn swm da iawn o arian, o’i gymharu â’r cyflog cyfartalog. Faint o elw a wnânt o’u busnes ffermio? Dim ond £5,000, sy’n amlwg yn bwrw amheuaeth ar hyfywedd y busnes os oes posibilrwydd na cheir unrhyw daliadau ffermio yn y dyfodol. Ni allwn ddibynnu ar y Trysorlys i drosglwyddo’r arian. Felly, rwy’n credu bod yn rhaid i ni wrando ar y rhesymau pam y byddai pobl o’r fath wedi pleidleisio dros adael. Maent yn siarad am yr angen i gael gwared ar reoleiddio, ond â siarad ar ran fy etholaeth drefol, mae rheoleiddio’r diwydiant bwyd a’r warant y mae’r polisi amaethyddol cyffredin wedi ei rhoi i ddefnyddwyr ynghylch taith bwyd o’r fferm i’r fforc yn rheoliad hanfodol sy’n rhaid i ni ei gadw; fel arall, byddwn yn parhau i ddioddef yn sgil y posibilrwydd o beryglon ofnadwy i iechyd y cyhoedd. Felly, rwyf eisiau ein rhybuddio rhag meddwl bod atebion syml i’r broblem hynod o gymhleth a roddwyd i ni yn awr, ac i sicrhau ein bod yn ymwybodol, nid yn unig o’r gwaith anhygoel o galed sydd ynghlwm wrth ffermio—mae’n debyg mai dyna’r swydd fwyaf anodd yn gorfforol y bydd neb yn ei gwneud yng Nghymru—ond hefyd o’r rhan y mae ffermwyr yn ei chwarae yn sicrhau ein bod yn diogelu ein hamgylchedd ac yn cyflawni ein rhwymedigaethau newid yn yr hinsawdd. Felly, mae gan gymunedau ffermio a’r gymuned wledig ran eithriadol o bwysig i’w chwarae, ond hefyd mewn perthynas â diogelu’r bwyd rydym yn ei fwyta ac i sicrhau bod gennym ddyfodol iach. Ond nid wyf yn meddwl bod ei gyflwyno fel pe bai’n bosibilrwydd hawdd, ac yn rhywbeth i’w ddatrys yn syml oherwydd bod busnes newydd yn cael ei greu mewn maes penodol, yn cyfleu cymhlethdod y broblem sy’n bodoli yma. Yn sicr mae angen i ni gymryd rhan lawn yn y broses o edrych ar yr heriau economaidd y bydd y Gweinidog cyllid yn eu hwynebu, a sicrhau bod pob llais yn cael ei glywed, nid y rhai sy’n gweiddi uchaf yn unig.

Well, it amazes me—the negativity that so often comes from the other side of this house. We’ve heard many things lauded in this Assembly with regard to the European Union. One of the AMs this morning alluded to the protection for workers within the European Union, and the legislation of the European Union that gave protection to those. You did in fact allude to that. Well, I would like to ask what protection that has given to migrant workers in this country. Over the last 10 years, we have seen a proliferation of such things as the car wash facilities in Wales, so that they are now almost a ubiquitous part of almost every town and village. Well, I can tell you that the legislation of Europe hasn’t protected those people in any way. Most of those people work 10 hours a day, seven days a week, for as little as £3 an hour. They don’t have contracts—not even that appalling zero-hours contract. Not only that, but they have no protective clothing in their work. So, all of this, which you say is coming out of the European Union to protect workers, certainly doesn’t protect that section of the working population.

To add to that, you keep saying as well about the protection of the environment. Actually, each and every one of these car washes actually washes down the effluent that they are using to wash the cars into our water streams. What sort of protection do we have from that? You are very selective about how you deal with protection for people—

Wel, mae’n fy rhyfeddu—yr agwedd negyddol sydd mor aml yn dod o ochr arall y tŷ hwn. Rydym wedi clywed llawer o bethau’n cael eu canmol yn y Cynulliad hwn mewn perthynas â’r Undeb Ewropeaidd. Cyfeiriodd un o’r ACau y bore yma at y diogelwch i weithwyr yn yr Undeb Ewropeaidd, a deddfwriaeth yr Undeb Ewropeaidd a roddodd ddiogelwch i’r rheini. Fe gyfeirioch chi at hynny mewn gwirionedd. Wel, hoffwn ofyn pa ddiogelwch y mae hynny wedi ei roi i weithwyr mudol yn y wlad hon. Dros y 10 mlynedd diwethaf, rydym wedi gweld toreth o bethau megis cyfleusterau golchi ceir yng Nghymru, fel eu bod yn awr bron yn rhan hollbresennol o bron pob tref a phentref. Wel, gallaf ddweud wrthych nad yw deddfwriaeth Ewrop wedi diogelu’r bobl hynny mewn unrhyw ffordd. Mae’r rhan fwyaf o’r bobl hynny yn gweithio 10 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos, am gyn lleied â £3 yr awr. Nid oes ganddynt gontractau—na’r contractau dim oriau gwarthus hynny hyd yn oed. Nid yn unig hynny, ond nid oes ganddynt unrhyw ddillad diogelwch yn eu gwaith. Felly, nid yw hyn oll y dywedwch ei fod yn deillio o’r Undeb Ewropeaidd i ddiogelu gweithwyr yn diogelu’r rhan honno o’r boblogaeth sy’n gweithio.

Yn ychwanegol at hynny, rydych yn sôn o hyd hefyd am ddiogelu’r amgylchedd. A dweud y gwir, mae pob un o’r cyfleusterau golchi ceir hyn mewn gwirionedd yn golchi’r elifiant y maent yn ei ddefnyddio i olchi ceir i mewn i’n ffrydiau dŵr. Pa fath o ddiogelwch sydd gennym rhag hynny? Rydych yn ddetholus iawn ynglŷn â sut rydych yn ymdrin â diogelwch i bobl—

It is slightly alarming listening to the anecdote that we are having in place of evidence when we face such severe economic challenges. Paul Johnson, who is the highly respected head of the Institute for Fiscal Studies, said that our economy will be significantly smaller as a result of Brexit. So, let’s talk about facts and serious opinion, rather than anecdote.

Mae ychydig yn frawychus gwrando ar yr anecdot rydym yn ei gael yn lle tystiolaeth a ninnau’n wynebu heriau economaidd mor ddifrifol. Roedd Paul Johnson, pennaeth uchel ei barch y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, yn dweud y bydd ein heconomi gryn dipyn yn llai o ganlyniad i adael yr UE. Felly, gadewch i ni siarad am ffeithiau a barn ddifrifol, yn hytrach nag anecdotau.

Anecdote? So, the anecdote is that thousands of people can work in this country under appalling working conditions, and you call it an anecdote.

Anecdot? Felly, yr anecdot yw y gall miloedd o bobl weithio yn y wlad hon o dan amodau gwaith ofnadwy, ac rydych yn ei alw’n anecdot.

I’ll intervene again. Caroline Jones gave a speech based on some businesses she had met, and this is somehow a substantive response to all of the economists saying our economy is going to decline. And you’re telling us about effluent coming from car washes. So, that’s anecdote.

Rwyf am ymyrryd eto. Rhoddodd Caroline Jones araith yn seiliedig ar rai busnesau y cyfarfu â hwy, ac mae hyn rywsut yn ymateb sylweddol i bob un o’r economegwyr sy’n dweud bod ein heconomi yn mynd i ddirywio. Ac rydych yn dweud wrthym am elifiant yn dod o gyfleusterau golchi ceir. Felly, anecdot yw hwnnw.

That doesn’t matter? That has no influence on how we keep this country clean? Well, it does matter. I want to take up another point, anyway, with the other AM who talked about a farmer getting £68,000 under the CAP payments. Well, there are farmers in England who get £1 million a year under the CAP payments for not growing products, and many of our farmers in Wales are—in fact, most of the farmers in Wales are actually in the mountain farming industry, where they get as little as £10,000 or £12,000. Hardly a living wage. [Interruption].

Onid yw hynny’n bwysig? Onid oes gan hynny unrhyw ddylanwad ar sut rydym yn cadw’r wlad hon yn lân? Wel, mae’n bwysig. Rwyf am ymateb i bwynt arall, beth bynnag, gyda’r AC arall a siaradodd am ffermwr yn cael £68,000 o dan y taliadau PAC. Wel, mae yna ffermwyr yn Lloegr sy’n cael £1 filiwn y flwyddyn o dan y taliadau PAC am beidio â thyfu cynhyrchion, ac mae llawer o’n ffermwyr yng Nghymru—y rhan fwyaf o ffermwyr yng Nghymru mewn gwirionedd yn niwydiant ffermio’r ucheldir, lle maent yn cael cyn lleied â £10,000 neu £12,000. Prin fod hwnnw’n gyflog byw. [Torri ar draws].

Thank you. So, are you actually saying that, post Brexit negotiations, our farmers in Wales will be better off?

Diolch. Felly, a ydych yn dweud mewn gwirionedd y bydd ein ffermwyr yng Nghymru yn well eu byd ar ôl y trafodaethau i adael yr UE?

I do. I honestly believe that the benefits they’ll get from coming out of the European Union, instead of subsidising inefficient French, German, Italian and Greek farmers, can be used to subsidise our farmers to a far greater degree. But I do agree with this: that we all have to work, cross-party, in this Assembly to make sure that the UK Government does deliver the bonus that we have from Europe, and we all have to work for that. Thank you.

Ydw. Rwy’n credu’n wirioneddol y gellir defnyddio’r manteision a gânt o adael yr Undeb Ewropeaidd i roi cymorthdaliadau i’n ffermwyr ni i raddau llawer mwy yn hytrach na rhoi cymhorthdal ​​i ffermwyr aneffeithlon Ffrainc, yr Almaen, yr Eidal a Gwlad Groeg. Ond rwy’n cytuno â hyn: fod yn rhaid i ni i gyd weithio, yn drawsbleidiol, yn y Cynulliad hwn i wneud yn siŵr fod Llywodraeth y DU yn darparu’r bonws a gawn o Ewrop, ac mae’n rhaid i ni i gyd weithio dros hynny. Diolch.

Galwaf ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

I call the First Minister, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. I'll try to add something different to a debate that's been running since yesterday afternoon and run again in an earlier debate in the Assembly. I listened carefully to what Neil Hamilton had to say. The first point that has to be emphasised is that nobody is arguing that tariffs should be imposed, but he places faith in German car manufacturers. I have to say to him that the negotiations are not with BMW; the negotiations are with the EU Commission, with 27 member states and the European Parliament. We have to convince them all to have a free trade agreement and not just BMW, Volkswagen, Audi and Mercedes-Benz. And they will continue to sell to the UK market because the tariff won’t affect them. They are a prestige marque; people will pay an extra £3,000 or £4,000 for a BMW because they can afford to do so. It doesn't affect them as much as it does Ford.

Fifty per cent of the exports that the UK sends out every year go to the European Union—50 per cent. It is by far our biggest trading partner. Anything that interferes with our access to that market per se is bad for the UK. Now, when I was in the US last week, all they wanted to talk about was what was going to happen to the UK. They do not see the UK as big enough as a place to invest in of itself. The EU is 440 million people. India and China, Russia are much, much bigger than the UK. We've got to get away from this idea that, somehow, the world owes the UK a living and the UK is somehow very, very important. To be very, very important, you need to have lots of people or lots of oil, then you get listened to. It's important to have friends in the rest of Europe and around the world to make sure that you can trade with them. The European Union gave us that ability to do that, but the people of Wales have spoken.

And in terms of other things he mentioned, food and drink—we will never have food security. It is impossible for the UK not to import food. We do not have the climate to actually feed ourselves. The war would have taught people that, surely. And so, if tariffs are imposed on food, people will still have to buy the food, but they will be paying the tariffs on top of that. If you look at the fruit and veg that comes into the UK, much of it comes from the European Union. If there are tariffs attracted to that, there's no UK producer who can replace that; you can't replace the import of tomatoes all year round, because the UK can't do that. So, at the end of the day, it's not possible to say that this is all to do with food security, because food security is mythical as far as the UK is concerned and it always will be. It's where we are in the world and it's to do with our latitude and our climate.

Now, there was one issue that troubled me particularly, but I suspect this is something that we will see over the next few months from some of the harder Brexiteers, and that is how we deal with all these pesky regulations: herbicides, pesticides, employment rights—all these things that have got in the way of the UK being competitive. You’ve talked of the environment. The UK had an appalling record on the environment in the 1980s. We were major polluters; we were causing acid rain around Europe. Some of our rivers were inflammable if you threw matches into them, and the UK had to be dragged into a better environmental policy by the rest of Europe. Under no circumstances would we permit as a Government our environmental standards to slip. Our people deserve better than that.

He talks about the £10 billion that's going to come. No-one believes that anymore. No-one uses that figure anymore, this mythical £10 billion. I look forward to the £620 million that we would be entitled to coming straight to Wales, no questions asked. I don't believe that that will happen.

He mentioned the 1981 budget—the most disastrous budget ever produced by any Government ever in Europe since the end of the second world war, which created 22 per cent inflation, 3.2 million people unemployed. One of the reasons for people feeling annoyed enough to vote to leave the European Union is because of that budget, because people saw manufacturing being decimated in the UK, saw a Conservative Government that didn’t care about manufacturing—and we see the echoes of that in some economists who say that service industries are more important than anything else. I have to say that London is indeed a financial centre as far as world finances are concerned, but if financial services in London cannot operate in the European Union, it won’t be for very much longer. The Swiss will tell you that they don’t have access to financial services in the rest of the European Union, and that means, of course, that they’re not able to operate there.

Now, we have to recognise these problems in order to get to a better position. The world is not as simple as some speakers might like to make out. Caroline Jones said—perhaps I’m doing her a disservice—‘Let’s get out now-ish’. What happens in Northern Ireland? What happens with the Republic? The great unanswered question is what happens to that border. People on the doorstep said to me, ‘We want control over our borders’. That’s never going to happen, because the UK doesn’t control the border with the Republic of Ireland. You start putting border posts back there, or security, and you break the Good Friday agreement. There is only one consequence of that, and it is serious.

These things have to be handled carefully. Not even the DUP wants to see a hard border back in Ireland. If you do these things without thinking carefully about the consequences and there are very, very serious consequences for the people of Northern Ireland, the Republic and indeed the rest of the UK. So, these things have to be considered very, very carefully.

In terms of what Mark Isherwood said, much of what he said is in keeping with his seating position in the Chamber, I might suggest, in terms of what he was saying. But again, he has to understand—I mean, some of the things he said were, frankly, naive. What the Treasury have said—let’s make no bones about it—is that, if a project is signed off before the autumn statement, it will get funding. That’s true. After that, they give no guarantees at all. Nothing. It’s all case by case and ‘We’ll decide whether you get funding or not’. It means that money that would have come to Wales will now face a barrier in London rather than the money flowing directly to us. That’s what they’ve said. [Interruption.] Of course.

Diolch, Lywydd. Ceisiaf ychwanegu rhywbeth gwahanol i ddadl sydd wedi bod yn mynd rhagddi ers prynhawn ddoe ac mewn dadl yn gynharach yn y Cynulliad. Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn oedd gan Neil Hamilton i’w ddweud. Y pwynt cyntaf sy’n rhaid ei bwysleisio yw nad oes neb yn dadlau y dylai tariffau gael eu gosod, ond mae ef yn rhoi ei ffydd yng nghynhyrchwyr ceir yr Almaen. Mae’n rhaid i mi ddweud wrtho nad gyda BMW mae’r trafodaethau; mae’r trafodaethau gyda Chomisiwn yr UE, gyda 27 o aelod-wladwriaethau a Senedd Ewrop. Mae’n rhaid i ni eu hargyhoeddi hwy i gyd i gael cytundeb masnach rydd ac nid BMW, Volkswagen, Audi a Mercedes-Benz yn unig. A byddant yn parhau i werthu i farchnad y DU oherwydd ni fydd y tariff yn effeithio arnynt. Maent yn frandiau sydd â bri arnynt; bydd pobl yn talu £3,000 neu £4,000 ychwanegol am BMW oherwydd eu bod yn gallu fforddio gwneud hynny. Nid yw’n effeithio arnynt hwy gymaint ag y mae’n effeithio ar Ford.

Mae 50 y cant o’r allforion y mae’r DU yn eu hanfon allan bob blwyddyn yn mynd i’r Undeb Ewropeaidd—50 y cant. Yr Undeb yw ein partner masnachu mwyaf o lawer. Mae unrhyw beth sy’n amharu ar ein mynediad i’r farchnad fel y cyfryw yn ddrwg i’r DU. Nawr, pan oeddwn yn yr Unol Daleithiau yr wythnos diwethaf, y cyfan roeddent yn awyddus i siarad amdano oedd beth oedd yn mynd i ddigwydd i’r DU. Nid ydynt yn gweld y DU yn ddigon mawr i fuddsoddi ynddi ohoni ei hun. Mae 440 miliwn o bobl yn byw yn yr UE. Mae India, Tsieina a Rwsia yn llawer iawn mwy na’r DU. Mae’n rhaid i ni symud oddi wrth y syniad hwn, rywsut, fod ar y byd fywoliaeth i’r DU a bod y DU rywsut yn bwysig iawn. I fod yn bwysig iawn, mae angen i chi gael llawer o bobl neu lawer o olew, yna byddant yn gwrando arnoch. Mae’n bwysig cael ffrindiau yng ngweddill Ewrop a ledled y byd i wneud yn siŵr eich bod yn gallu masnachu â hwy. Roedd yr Undeb Ewropeaidd yn ein galluogi i wneud hynny, ond mae pobl Cymru wedi siarad.

Ac o ran y pethau eraill y soniodd amdanynt, bwyd a diod—ni fyddwn byth yn gallu diogelu’r cyflenwad bwyd. Mae’n amhosibl i’r DU beidio â mewnforio bwyd. Nid oes gennym yr hinsawdd i fwydo ein hunain mewn gwirionedd. Byddai’r rhyfel wedi dysgu hynny i bobl, yn sicr. Ac felly, os gosodir tariffau ar fwyd, bydd yn rhaid i bobl ddal i brynu’r bwyd, ond byddant yn talu’r tariffau ar ben hynny. Os edrychwch ar y ffrwythau a’r llysiau sy’n dod i mewn i’r DU, daw llawer ohonynt o’r Undeb Ewropeaidd. Os caiff tariffau eu rhoi ar ben hynny, nid oes cynhyrchwyr yn y DU sy’n gallu cymryd eu lle; ni allwch gael tomatos yn lle’r rhai sy’n cael eu mewnforio gydol y flwyddyn, oherwydd ni all y DU wneud hynny. Felly, yn y pen draw, nid yw’n bosib dweud fod hyn oll yn ymwneud â diogelu’r cyflenwad bwyd, gan mai myth yw diogelwch y cyflenwad bwyd mewn perthynas â’r DU a bydd hynny bob amser yn wir. Dyma ble rydym yn y byd ac mae’n ymwneud â’n lledred a’n hinsawdd.

Nawr, roedd un mater yn arbennig yn fy mhoeni, ond rwy’n amau ​bod ​hyn yn rhywbeth y byddwn yn ei weld dros yr ychydig fisoedd nesaf gan rai o’r bobl fwyaf penderfynol o adael yr UE, sef sut rydym yn delio â’r holl reoliadau felltith hyn: chwynladdwyr, plaladdwyr, hawliau cyflogaeth—yr holl bethau hyn sydd wedi mynd yn y ffordd i atal y DU rhag bod yn gystadleuol. Fe sonioch am yr amgylchedd. Roedd gan y DU record warthus ar yr amgylchedd yn y 1980au. Roeddem yn llygrwyr mawr; roeddem yn achosi glaw asid dros Ewrop. Roedd rhai o’n hafonydd yn fflamadwy pe baech yn taflu matsis i mewn iddynt, ac roedd yn rhaid i weddill Ewrop lusgo’r DU i mewn i bolisi amgylcheddol gwell. Ni fyddem fel Llywodraeth yn caniatáu i’n safonau amgylcheddol lithro mewn unrhyw amgylchiadau. Mae ein pobl yn haeddu gwell na hynny.

Mae’n sôn am y £10 biliwn sy’n mynd i ddod. Nid oes neb yn credu hynny mwyach. Nid oes neb yn defnyddio’r ffigur hwnnw mwyach, y myth o £10 biliwn. Rwy’n edrych ymlaen at weld y £620 miliwn y byddai gennym hawl iddo yn dod yn syth i Gymru, yn ddigwestiwn. Nid wyf yn credu y bydd hynny’n digwydd.

Soniodd am gyllideb 1981—y gyllideb fwyaf trychinebus a gynhyrchwyd erioed gan unrhyw Lywodraeth erioed yn Ewrop ers diwedd yr ail ryfel byd, cyllideb a greodd chwyddiant o 22 y cant, 3.2 miliwn o bobl yn ddi-waith. Roedd y gyllideb honno yn un o’r rhesymau pam fod pobl wedi teimlo’n ddigon blin i bleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd, am fod pobl yn gweld gweithgynhyrchu yn cael ei ddinistrio yn y DU, yn gweld Llywodraeth Geidwadol nad oedd yn poeni am weithgynhyrchu—a gwelwn adleisiau o hynny gan rai economegwyr sy’n dweud bod diwydiannau gwasanaeth yn bwysicach na dim byd arall. Mae’n rhaid i mi ddweud bod Llundain yn ganolfan ariannol yn wir o ran cyllid byd-eang, ond os na all gwasanaethau ariannol yn Llundain weithredu yn yr Undeb Ewropeaidd, ni fydd yn ganolfan am lawer iawn eto. Bydd pobl y Swistir yn dweud wrthych nad oes ganddynt fynediad at wasanaethau ariannol yng ngweddill yr Undeb Ewropeaidd, ac mae hynny’n golygu, wrth gwrs, nad ydynt yn gallu gweithredu yno.

Nawr, mae’n rhaid i ni gydnabod y problemau hyn er mwyn cyrraedd sefyllfa well. Nid yw’r byd mor syml ag y byddai rhai siaradwyr yn hoffi ei ddweud. Dywedodd Caroline Jones—efallai fy mod yn gwneud cam â hi—’Gadewch i ni adael fwy neu lai ar unwaith’. Beth sy’n digwydd yng Ngogledd Iwerddon? Beth sy’n digwydd gyda’r Weriniaeth? Y cwestiwn mawr sydd heb ei ateb yw beth sy’n digwydd i’r ffin honno. Roedd pobl yn dweud wrthyf ar garreg y drws, ‘Rydym eisiau rheolaeth dros ein ffiniau’. Nid yw hynny byth yn mynd i ddigwydd, gan nad yw’r DU yn rheoli’r ffin â Gweriniaeth Iwerddon. Dechreuwch roi mannau archwilio ar y ffin yn ôl yno, neu swyddogion diogelwch, a byddwch yn torri cytundeb Gwener y Groglith. Un canlyniad sydd i hynny, ac mae’n un difrifol.

Rhaid i’r pethau hyn gael eu trin yn ofalus. Nid yw Plaid yr Unoliaethwyr Democrataidd hyd yn oed am weld ffin galed yn ôl yn Iwerddon. Os gwnewch y pethau hyn heb feddwl yn ofalus am y canlyniadau—ac mae’r canlyniadau’n ddifrifol tu hwnt i bobl Gogledd Iwerddon, y Weriniaeth ac yn wir i weddill y DU. Felly, rhaid ystyried y pethau hyn yn eithriadol o ofalus.

O ran yr hyn a ddywedodd Mark Isherwood, mae llawer o’r hyn a ddywedodd yn cyd-fynd â ble mae’n eistedd yn y Siambr, buaswn yn awgrymu, o ran yr hyn roedd yn ei ddweud. Ond unwaith eto, mae’n rhaid iddo ddeall—hynny yw, roedd rhai o’r pethau a ddywedodd yn naïf a bod yn onest. Yr hyn y mae’r Trysorlys wedi ei ddweud—gadewch i ni fod yn onest—yw y bydd prosiect yn cael cyllid os caiff ei lofnodi cyn datganiad yr hydref. Mae hynny’n wir. Ar ôl hynny, nid ydynt yn rhoi unrhyw sicrwydd o gwbl. Dim byd. Mae’r cyfan ar sail achosion unigol a ‘Ni fydd yn penderfynu pa un a ydych yn cael arian ai peidio’. Mae’n golygu y bydd arian a fyddai wedi dod i Gymru bellach yn wynebu rhwystr yn Llundain yn hytrach na bod yr arian yn llifo’n uniongyrchol i ni. Dyna beth y maent wedi ei ddweud. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

Given that they’ve said that they were making a statement on this before the autumn statement, is it not therefore vital that Wales is engaged in close dialogue with them regarding that?

O ystyried eu bod wedi dweud eu bod yn gwneud datganiad ar hyn cyn datganiad yr hydref, onid yw’n hanfodol felly fod Cymru yn cymryd rhan mewn trafodaethau agos â hwy ynghylch hynny?

I’ll send the message now in terms of the dialogue: we want to see our funding guaranteed post the autumn statement as per the promise that was given by those who wanted out of the European Union. I warned at the time that we would end up in a situation where the Government in London would act as a brake on funding that comes to Wales automatically. Not even UKIP, in fairness, are in that position. They want to see the money come automatically. The Conservative Party finds itself in a different position even to UKIP on this, by not standing up for Wales and demanding that the money that we would have had continues to flow to Wales.

In terms of some of the other comments that were made, Steffan Lewis raised some interesting points. There are many questions to which there are no answers at the moment. The Scottish Government doesn’t have the answers. The Scottish Government has an answer in terms of wanting independence, possibly, but it doesn’t have answers in terms of a detailed plan. [Interruption.] Of course.

Fe roddaf y neges yn awr o ran y drafodaeth: rydym am weld ein cyllid yn cael ei warantu ar ôl datganiad yr hydref yn unol â’r addewid a roddwyd gan y rhai a oedd eisiau gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rhybuddiais ar y pryd y byddem yn wynebu sefyllfa yn y pen draw lle byddai’r Llywodraeth yn Llundain yn gweithredu fel brêc ar arian a ddaw i Gymru yn awtomatig. Nid dyna safbwynt UKIP hyd yn oed, a bod yn deg. Maent am weld yr arian yn dod yn awtomatig. Mae safbwynt y Blaid Geidwadol ar hyn yn wahanol i safbwynt UKIP hyd yn oed, drwy beidio â sefyll dros Gymru a mynnu bod yr arian y byddem wedi ei gael yn parhau i lifo i Gymru.

O ran rhai o’r sylwadau eraill a wnaed, crybwyllodd Steffan Lewis rai pwyntiau diddorol. Ceir llawer o gwestiynau nad oes atebion ar gael iddynt ar hyn o bryd. Nid yw’r atebion gan Lywodraeth yr Alban. Mae gan Lywodraeth yr Alban ateb o ran bod eisiau annibyniaeth, o bosibl, ond nid oes ganddi atebion o ran cynllun manwl. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

I thank the First Minister for giving way. The Scottish Government position is very clear. Scotland voted to remain in the European Union and the Scottish Government position is that Scotland remains in the European Union. If it is dragged out of the European Union against its will, then of course that is a different matter altogether. So, I don’t think you can make a parallel between the situation in this country, where we have a pro-EU Government in a country that voted to leave the European Union, and a Government in Scotland that wanted to remain in the EU with a country that voted that way as well. The situation is different here, so I think it merits a unique, proactive response from the Government of this country.

Diolch i’r Prif Weinidog am ildio. Mae safbwynt Llywodraeth yr Alban yn glir iawn. Pleidleisiodd yr Alban dros aros yn yr Undeb Ewropeaidd a safbwynt Llywodraeth yr Alban yw bod yr Alban yn parhau i fod yn yr Undeb Ewropeaidd. Os yw’n cael ei llusgo allan o’r Undeb Ewropeaidd yn erbyn ei hewyllys, yna, mae hwnnw’n fater cwbl wahanol wrth gwrs. Felly, nid wyf yn meddwl y gallwch gymharu’r sefyllfa yn y wlad hon, lle mae gennym Lywodraeth sydd o blaid yr UE mewn gwlad a bleidleisiodd dros adael yr Undeb Ewropeaidd a Llywodraeth yn yr Alban a oedd yn awyddus i aros yn yr UE gyda gwlad a bleidleisiodd dros hynny hefyd. Mae’r sefyllfa’n wahanol yma, felly rwy’n credu ei bod yn haeddu ymateb unigryw, rhagweithiol gan Lywodraeth y wlad hon.

And that’s what makes it more complicated, which is why, of course, we had, for example, the British-Irish Council meeting here in July, something I demanded, in Glasgow, because we know there are other administrations that face the same dilemmas. Yes, we are in a different position to Scotland, but I don’t think Scotland fully understands where it wants to go next. Scotland, it’s no secret, wants to have some kind of special status within the EU. There’s no indication of that being offered in any way, shape or form. We don’t know, and there are so many difficult questions that have yet to be answered as a result.

We talk about the single market. It doesn’t matter if you talk about membership or access; what’s important is that you are able to sell, without tariffs, your goods and services in the single market, whatever you call it. What’s the difference? Membership, I suppose, means membership of the EU, possibly EEA membership, where you have a kind of country membership of the European Union. There are other alternatives that are difficult, hugely difficult, such as free trade agreements, which are possible in principle but hugely difficult in practice. But the fundamental principle is this: we must have access, tariff-free, for goods and services to the European market, and then work on the model that we would want.

We talk about the free movement of people. We know it was an issue out there. He and I would no doubt share the same view on this. But we can’t pretend that the people out there—that many of them, not all, but many of them—didn’t vote because of the issue of free movement of people. So, that is an issue that has to be handled very, very carefully as far as Wales is concerned.

He talks about a referendum. My preferred view is that there should be a ratification process that is respected, where all four Parliaments ratify any deal that’s on the table. That doesn’t mean we don’t get involved during the negotiation; we’re very much part of the negotiation—that much is hugely important. The last thing we want is to be presented with a fait accompli that we had no role in. But another referendum suggests either a rerun of membership—and there are dangers there, I’d suggest—or a referendum on independence. I understand that’s his party’s policy; that’s what he’s arguing for. If he wants to be explicit enough and argue for independence within the EU, then that’s no secret. I’m not putting words in his party’s mouth. That’s not where we are as a Government. We’re not in the position of advocating independence. We’ll leave that to the party opposite.

In terms of some of the things that Caroline Jones said, I’d urge Members not to use anecdote. Yes, of course there are some businesses that are going to grow. Some businesses are not affected in any way, shape or form by Brexit. There are some, but others are hugely affected and the US investors, at this present moment in time, are holding back to see what the UK does. They want to see what the final outcome of any deal actually is. They’ve told me—they’ve told me many, many times that that is the case. They want certainly and they want certainty soon.

Finally, I’m coming to an end. David Rowlands’s contribution—‘It’s appalling that there are foreigners coming to this country and washing our cars’ is effectively what he said. And then he said they’re being exploited. That’s the UK’s fault, not the EU. That’s the UK’s fault. [Interruption.] It’s the UK Government’s responsibility—[Interruption.] I will let you in in a second. It’s the UK Government’s responsibility to stop people being exploited in work—nothing to do with the EU, it’s a UK Government failure.

A dyna sy’n ei wneud yn fwy cymhleth, sef pam y cawsom, er enghraifft, y cyfarfod â’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yma ym mis Gorffennaf wrth gwrs, rhywbeth y mynnais ei gael, yn Glasgow, gan ein bod yn gwybod bod gweinyddiaethau eraill yn wynebu’r un dryswch. Ydym, rydym mewn sefyllfa wahanol i’r Alban, ond nid wyf yn meddwl bod yr Alban yn deall yn iawn ble mae eisiau mynd nesaf. Nid yw’n gyfrinach fod yr Alban yn awyddus i gael rhyw fath o statws arbennig o fewn yr UE. Nid oes unrhyw arwydd y caiff hynny ei gynnig mewn unrhyw ddull na modd. Nid ydym yn gwybod, ac mae cymaint o gwestiynau anodd sy’n rhaid eu hateb eto o ganlyniad i hynny.

Rydym yn siarad am y farchnad sengl. Nid oes ots os ydych yn siarad am aelodaeth neu fynediad; yr hyn sy’n bwysig yw eich bod yn gallu gwerthu, heb dariffau, eich nwyddau a’ch gwasanaethau yn y farchnad sengl, beth bynnag rydych yn ei alw. Pa wahaniaeth sydd yna? Mae aelodaeth, am wn i, yn golygu aelodaeth o’r UE, aelodaeth o’r Ardal Economaidd Ewropeaidd o bosibl, lle mae gennych fath o aelodaeth wledig o’r Undeb Ewropeaidd. Mae yna ddewisiadau eraill sy’n anodd, yn hynod o anodd, megis cytundebau masnach rydd, sy’n bosibl mewn egwyddor ond yn hynod o anodd yn ymarferol. Ond yr egwyddor sylfaenol yw hon: mae’n rhaid i ni gael mynediad, di-dariff, i nwyddau a gwasanaethau i’r farchnad Ewropeaidd, ac yna gweithio ar y model y byddem yn ei ddymuno.

Rydym yn siarad am ryddid pobl i symud. Gwyddom ei fod yn fater sy’n codi ar lawr gwlad. Byddai ef a minnau’n rhannu’r un farn ar hyn yn ddiau. Ond ni allwn esgus bod y bobl ar lawr gwlad—llawer ohonynt, nid pob un, ond llawer ohonynt—heb bleidleisio oherwydd mater rhyddid pobl i symud. Felly, mae hwnnw’n fater sy’n rhaid ei drin yn ofalus tu hwnt o ran Cymru.

Mae’n sôn am refferendwm. Yn fy marn i, dylid cael proses gadarnhau sy’n cael ei pharchu, lle mae pob un o’r pedair Senedd yn cadarnhau unrhyw gytundeb sydd ar y bwrdd. Nid yw hynny’n golygu nad ydym yn cymryd rhan yn ystod y trafodaethau; rydym yn sicr yn rhan o’r trafod—mae hynny’n hynod o bwysig. Y peth olaf rydym ei eisiau yw fait accompli yn cael ei gyflwyno i ni heb fod gennym unrhyw ran yn ei greu. Ond mae refferendwm arall yn awgrymu naill ai ail-gynnal refferendwm ar aelodaeth—a byddwn yn awgrymu fod peryglon yno—neu refferendwm ar annibyniaeth. Rwy’n deall mai dyna bolisi ei blaid; dros hynny y mae’n dadlau. Os yw am fod yn ddigon eglur a dadlau dros annibyniaeth o fewn yr UE, yna nid yw hynny’n gyfrinach. Nid wyf yn rhoi geiriau yng ngheg ei blaid. Nid dyna ble rydym fel Llywodraeth. Nid ydym mewn sefyllfa lle rydym yn dadlau dros annibyniaeth. Byddwn yn gadael hynny i’r blaid gyferbyn.

O ran rhai o’r pethau a ddywedodd Caroline Jones, byddwn yn annog yr Aelodau i beidio â defnyddio anecdotau. Oes, wrth gwrs fod rhai busnesau yn mynd i dyfu. Nid effeithir ar rai busnesau mewn unrhyw ddull na modd gan y penderfyniad i adael yr UE. Mae yna rai, ond caiff eraill eu heffeithio’n aruthrol ac mae buddsoddwyr yr Unol Daleithiau ar hyn o bryd yn dal yn ôl er mwyn gweld beth fydd y DU yn ei wneud. Maent am weld beth fydd canlyniad terfynol unrhyw gytundeb mewn gwirionedd. Roeddent yn dweud wrthyf—maent wedi dweud wrthyf lawer gwaith mai felly y mae. Maent eisiau sicrwydd ac maent eisiau sicrwydd yn fuan.

Yn olaf, rwy’n dod i ben. Cyfraniad David Rowlands—yr hyn roedd yn ei ddweud i bob pwrpas oedd ‘Mae’n warthus fod tramorwyr yn dod i’r wlad hon ac yn golchi ein ceir’. Ac yna dywedodd eu bod yn cael eu hecsbloetio. Bai’r y DU yw hynny, nid yr UE. Bai’r DU yw hynny. [Torri ar draws.] Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hynny—[Torri ar draws.] Gadawaf i chi siarad mewn eiliad. Cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw atal pobl rhag cael eu hecsbloetio yn y gwaith—dim i’w wneud â’r UE, methiant Llywodraeth y DU yw hynny.

I did not say that migrants shouldn’t be coming here to wash our cars. What I said was we are giving migrant workers no protection as to how they’re being exploited. The reason for that is that there is a huge over-supply of cheap labour in the market, and if anybody knows anything about economics, they know that an over-supply of a product means that the price of the product goes down. That’s what I’m pointing out. And I’m pointing out that this Government here gives no protection to those people working in those type of industries. I picked up on the car-wash industry as we all know there’s a huge sub-industry in this country, in Wales, where people are being exploited simply because there’s an over-supply of labour in the market. Thank you.

Ni ddywedais na ddylai mewnfudwyr ddod yma i olchi ein ceir. Yr hyn a ddywedais oedd nad ydym yn rhoi unrhyw ddiogelwch i weithwyr mudol o ran y ffordd y maent yn cael eu hecsbloetio. Y rheswm am hynny yw bod gorgyflenwad enfawr o lafur rhad yn y farchnad, ac os oes unrhyw un yn gwybod unrhyw beth am economeg, maent yn gwybod bod gorgyflenwi cynnyrch yn golygu bod pris y cynnyrch yn gostwng. At hynny rwy’n tynnu sylw. Ac rwy’n nodi nad yw’r Llywodraeth hon yma yn rhoi unrhyw ddiogelwch i’r bobl sy’n gweithio yn y mathau hyn o ddiwydiannau. Nodais y diwydiant golchi ceir gan ein bod i gyd yn gwybod bod yna is-ddiwydiant enfawr yn y wlad hon, yng Nghymru, lle mae pobl yn cael eu hecsbloetio’n syml oherwydd bod gorgyflenwad o lafur yn y farchnad. Diolch.

I’ve listened to David Rowlands’s contributions over the weeks and he shares a particular view of the world with me: he doesn’t want to see people being exploited. But there are plenty in his party who don’t care, I can promise him. They’re more than happy to see people exploited over their own people, for their world is about low regulation, low wages and who cares. That’s what many in his party there—that’s what their view is. But, again, it comes back to the point that this has nothing to do with the EU—it’s the failure of the UK Government. Why do we have the minimum wage? Why isn’t is being enforced by the UK authorities? That’s the question—the fair question—that he asked. So, it’s hugely important. I have no problem with people coming here—I know them. A lot of them own their own businesses, for a start—they’re not exploiting themselves—but, at the end of the day, he puts a failure at the door of the EU that is firmly at the door of the UK in failing to actually make sure that people are not being exploited. He raises a fair point in that regard. But, nevertheless, I don’t agree with the way that he has raised it.

He talks about farming, Italian farming is amongst the most efficient in the world, actually. German faming is the same. British farming has subsidies, and I don’t argue against that because I know how important subsidies are to our farming industry. But it’s simply a myth to suggest that British farming is super-efficient compared to other countries in Europe. It just isn’t true. I’ve seen them in that regard. So, we have to be very, very careful about suggesting that somehow the common agricultural policy is designed to operate against Welsh and British farmers.

Finally—I’m coming to an end on this point—the second point I welcome. Yes, it is hugely important that we should be able to tailor agricultural and fisheries policies as far as Wales is concerned. It is in complete contrast to what Mark Reckless said yesterday when he said that what we wanted was a policy that operated across the UK without apparently any flexibility as far as Wales is concerned. So, I welcome the conversion over the past 24 hours.

Rwyf wedi gwrando ar gyfraniadau David Rowlands dros yr wythnosau ac mae’n rhannu barn benodol ar y byd gyda mi: nid yw am weld pobl yn cael eu hecsbloetio. Ond mae digon yn ei blaid nad ydynt yn poeni, gallaf addo iddo. Maent yn fwy na hapus i weld pobl yn cael eu hecsbloetio yn lle eu pobl eu hunain, gan fod eu byd yn ymwneud â lefel isel o reoleiddio, cyflogau isel a phwy sy’n malio. Dyna beth y mae llawer yn ei blaid yn y fan honno—dyna yw eu barn hwy. Ond unwaith eto, daw’n ôl i’r pwynt nad oes gan hyn ddim i’w wneud â’r UE—methiant Llywodraeth y DU yw hyn. Pam mae gennym isafswm cyflog? Pam nad yw’n cael ei orfodi gan yr awdurdodau yn y DU? Dyna’r cwestiwn—y cwestiwn teg—a ofynnodd. Felly, mae’n hynod o bwysig. Nid oes gennyf broblem gyda phobl yn dod yma—rwy’n eu hadnabod. Mae llawer ohonynt yn berchen ar eu busnesau eu hunain, i ddechrau—nid ydynt yn ecsbloetio’u hunain—ond yn y pen draw, mae’n priodoli’r methiant i’r UE er mai bai’r DU yn bendant yw’r methiant i wneud yn siŵr mewn gwirionedd nad yw pobl yn cael eu hecsbloetio. Mae’n gwneud pwynt teg yn hynny o beth. Ond serch hynny, nid wyf yn cytuno â’r ffordd y mae wedi ei grybwyll.

Mae’n siarad am ffermio, mae ffermio yn yr Eidal ymhlith y mwyaf effeithlon yn y byd, mewn gwirionedd. Mae ffermio yn yr Almaen yr un fath. Mae ffermio ym Mhrydain yn cael cymorthdaliadau, ac nid wyf yn dadlau yn erbyn hynny oherwydd fy mod yn gwybod pa mor bwysig yw cymorthdaliadau i’n diwydiant ffermio. Ond myth llwyr yw awgrymu bod ffermio ym Mhrydain yn eithriadol o effeithlon o gymharu â gwledydd eraill yn Ewrop. Nid yw’n wir. Rwyf wedi eu gweld yn hynny o beth. Felly, rhaid i ni fod yn ofalus tu hwnt wrth awgrymu rywsut fod y polisi amaethyddol cyffredin wedi ei gynllunio i weithredu yn erbyn ffermwyr Cymru a Phrydain.

Yn olaf—rwy’n dod i ben ar y pwynt hwn—rwy’n croesawu’r ail bwynt. Ydy, mae’n hynod o bwysig y dylem allu llunio polisïau penodol ar gyfer amaethyddiaeth a physgodfeydd yng Nghymru. Mae’n gwrthgyferbynnu’n llwyr â’r hyn a ddywedodd Mark Reckless ddoe pan ddywedodd mai’r hyn roeddem ei eisiau oedd polisi a oedd yn gweithredu ar draws y DU heb unrhyw hyblygrwydd yn ôl pob golwg o ran Cymru. Felly, croesawaf y trawsnewid dros y 24 awr ddiwethaf.

Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i’r ddadl.

I call on Neil Hamilton to reply to the debate.

Well, I spoke too soon earlier on—we’ve heard the same chorus of Jeremiahs as we’ve heard over the years; the First Minister’s even refighting the 1981 budget. The Labour Party is stuck in a mindset of the past. The reason we had to have the 1981 budget was because of the 1979 winter of discontent when Labour last ruined the country in a big way. But we’re not here to refight the battles of the 1980s—we’re here to win the battles of the 2010s. And with the kind of mindset that we’ve heard on the other benches today, we’re never going to win that battle because, as Mark Isherwood rightly said in following me in the debate at the start, if you’re going to sell something, if you’re going to sell a property, you’ve got to believe in it and you’ve got to go out there and be as positive as possible. That’s never going to happen with the kind of mindset that we hear, sadly, from the First Minister.

As far as German car manufacturers are concerned and whether they have any fear of a trade deal not being negotiated with Britain, they say this is the highest priority for the German Government in their view, and the idea that the people who run Mercedes, Audi or BMW have no influence on the German Government and that the German Government has no influence upon the European Commission is absolute moonshine and a world away from the world of reality.

We’ve heard many contributions today, some on our side who have been optimistic and positive, and others who are still stuck in this mindset of negativity. Jenny Rathbone said that we’re offering simplistic solutions. Nobody is offering a simplistic solution. Anybody who’s ever run a business knows the world isn’t simple; it changes from day to day. All I’m saying is that the challenges and the risks of being out of the European Union are far less than the challenges and risks of staying in it, because the EU is a failing project and the eurozone is a complete catastrophe. Europe is now half the size it was relatively in terms of trade compared to the rest of the world in 1980—30 per cent of world trade was accounted for then by the EU, and only 15 per cent now. The future of Wales is to be decided outside the EU in international trade terms, and this freedom, which is given to us as a result of the referendum, now puts into our own hands the tools and levers that we need to kick-start the Welsh economy of the future. How can a nationalist party not want to have the power in its own hands here in Wales or in the UK, not in Brussels—

Wel, siaradais yn rhy fuan yn gynharach—rydym wedi clywed yr un corws o Jeremeiaid ag a glywsom dros y blynyddoedd; mae’r Prif Weinidog yn ail-ymladd cyllideb 1981 hyd yn oed. Mae’r Blaid Lafur yn gaeth i feddylfryd sy’n perthyn i’r gorffennol. Y rheswm pam oedd yn rhaid inni gael cyllideb 1981 oedd oherwydd gaeaf anniddig 1979, y tro diwethaf i Lafur ddifetha’r wlad ar raddfa fawr. Ond nid ydym yma i ail-ymladd brwydrau’r 1980au—rydym yma i ennill brwydrau’r 2010au. A chyda’r math o feddylfryd rydym wedi ei glywed ar y meinciau eraill heddiw, ni fyddwn byth yn ennill y frwydr honno, oherwydd, fel y dywedodd Mark Isherwood yn gywir wrth fy nilyn yn y ddadl ar y dechrau, os ydych yn mynd i werthu rhywbeth, os ydych yn mynd i werthu eiddo, mae’n rhaid i chi gredu ynddo ac mae’n rhaid i chi fynd allan a bod mor bositif ag y bo modd. Nid yw hynny byth yn mynd i ddigwydd gyda’r math o feddylfryd a glywn gan y Prif Weinidog, yn anffodus.

O ran gwneuthurwyr ceir yr Almaen a pha un a oes arnynt ofn na fydd cytundeb masnach yn cael ei drafod gyda Phrydain, maent yn dweud mai dyma’r flaenoriaeth uchaf i Lywodraeth yr Almaen yn eu barn hwy, ac mae’r syniad nad oes gan y bobl sy’n rhedeg Mercedes, Audi neu BMW ddylanwad ar Lywodraeth yr Almaen, ac nad oes gan Lywodraeth yr Almaen ddylanwad ar y Comisiwn Ewropeaidd yn nonsens llwyr ac yn bell iawn oddi wrth realiti.

Rydym wedi clywed llawer o gyfraniadau heddiw, gyda rhai ar ein hochr ni sydd wedi bod yn optimistaidd a chadarnhaol, ac eraill sy’n dal yn gaeth i feddylfryd negyddol. Dywedodd Jenny Rathbone ein bod yn cynnig atebion gor-syml. Nid oes neb yn cynnig ateb gor-syml. Mae unrhyw un sydd erioed wedi rhedeg busnes yn gwybod nad yw’r byd yn syml; mae’n newid o ddydd i ddydd. Y cyfan rwy’n ei ddweud yw bod yr heriau a’r risgiau o fod y tu allan i’r Undeb Ewropeaidd yn llawer llai na’r heriau a’r risgiau o aros ynddi, oherwydd mae’r UE yn brosiect sy’n methu ac mae ardal yr ewro yn drychineb llwyr. Mae Ewrop bellach yn hanner y maint a oedd o ran masnach o’i gymharu â gweddill y byd yn 1980—yr UE oedd i gyfrif am 30 y cant o fasnach y byd bryd hynny, a 15 y cant yn unig bellach. Mae dyfodol Cymru i’w benderfynu y tu allan i’r UE o ran masnach ryngwladol, ac mae’r rhyddid hwn, a roddwyd inni o ganlyniad i’r refferendwm, bellach yn rhoi’r offer a’r dulliau sydd eu hangen i roi hwb i economi Cymru yn y dyfodol yn ein dwylo ni. Sut y gall plaid genedlaetholaidd beidio â bod eisiau’r pŵer yn ei dwylo ei hun yma yng Nghymru neu yn y DU, nid ym Mrwsel—

[Continues.]—executed by people who we can elect and unelect and throw out if we don’t like the decisions they take. That is something that we can’t do in the EU.

[Yn parhau.]—wedi ei ddefnyddio gan bobl y gallwn eu hethol a’u dadethol a chael gwared arnynt os nad ydym yn hoffi’r penderfyniadau a wnant. Mae hynny’n rhywbeth na allwn ei wneud yn yr UE.

I’ve come to the end of my speech, Madam Presiding Officer, and so I commend this motion to the house today in the spirit of optimism in which it is written.

Rwyf wedi dod i ddiwedd fy araith, Fadam Lywydd, ac felly rwy’n cymeradwyo’r cynnig hwn i’r tŷ heddiw yn yr ysbryd optimistaidd y’i hysgrifennwyd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? I will defer all voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Cytunwyd y dylid cynnal y cyfnod pleidleisio cyn y ddadl fer. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, symudaf yn syth i’r cyfnod pleidleisio.

It was agreed that voting time should take place before the short debate. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

8. 8. Cyfnod Pleidleisio
8. 8. Voting Time

Mae’r bleidlais gyntaf felly ar ddadl Plaid Cymru a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, ac yn erbyn 42. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

The first vote, therefore, is on the Plaid Cymru debate and I call for a vote on the motion tabled in the name of Simon Thomas. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For 13, no abstentions, against 42. Therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 13, Yn erbyn 42, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 13, Against 42, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6085.

Result of the vote on motion NDM6085.

Galwaf am bleidlais ar welliant 1. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 45, yn ymatal neb, ac yn erbyn 10.

I call for a vote on amendment 1. Open the vote. Close the vote. In favour 45, no abstentions and against 10.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 45, Yn erbyn 10, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 45, Against 10, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6085.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6085.

Rwy’n galw yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 34, yn ymatal 10 ac 11 yn erbyn. Mae’r gwelliant felly wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For 34, abstentions 10 and 11 against. The amendment is therefore agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 34, Yn erbyn 11, Ymatal 10.

Amendment agreed: For 34, Against 11, Abstain 10.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6085.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6085.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6085 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu:

(a) cyd-dynnu'n rhagweithiol â Llywodraeth y DU a llywodraethau datganoledig eraill cyn dechrau erthygl 50 a'r trafodaethau fydd yn dilyn hynny; a

(b) cau'r bwlch ffyniant rhwng Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig drwy:

(i) gwerthu Cymru, ein cynnyrch a'n syniadau i'r byd er mwyn tyfu busnesau Cymru a hybu ein hallforion;

(ii) sefydlu comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru i gynllunio, ariannu a darparu seilwaith ein cenedl o ran trafnidiaeth, telathrebu, ynni a materion gwyrdd; a

(iii) codi lefelau caffael ar gyfer busnesau sydd wedi'u lleoli yng Nghymru.

Motion NDM6085 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Calls on the Welsh Government to prioritise:

(a) working proactively with the UK Government and other devolved governments ahead of the triggering of article 50 and the subsequent negotiations; and

(b) closing the prosperity gap between Wales and the rest of the United Kingdom by:

(i) selling Wales, our products and ideas to the world in order to grow Welsh businesses and boost our exports;

(ii) establishing a national infrastructure commission for Wales to plan, fund and deliver our nation’s transport, telecommunications, energy and green infrastructure; and

(iii) increasing levels of procurement for businesses based in Wales.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 55, neb yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae’r cynnig fel y’i diwygiwyd wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. For 55, no abstentions, no-one against, and therefore the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6085 fel y’i diwygiwyd: O blaid 55, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Motion NDM6085 as amended agreed: For 55, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6085 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6085 as amended.

Mae’r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Gyfunol ac rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 6, yn ymatal neb ac yn erbyn 48. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

The next vote is on the UK Independence Party debate and I call for a vote on the motion tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. For 6, abstentions 0 and 48 against. Therefore, the motion is rejected.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 6, Yn erbyn 48, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 6, Against 48, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6087.

Result of the vote on motion NDM6087.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 39, yn ymatal 0 ac yn erbyn 15. Mae’r gwelliant felly wedi ei gymeradwyo a, gan fod gwelliant 1 wedi’i dderbyn, cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

I now call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Open the vote. Close the vote. For 39, abstentions 0 and against 15. The amendment is therefore agreed and, as amendment 1 was agreed, amendment 2 has been deselected.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 39, Yn erbyn 15, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 39, Against 15, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6087.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6087.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

Rwy’n galw felly am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now therefore call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6087 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn cydnabod canlyniad y refferendwm ar 23 Mehefin ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgysylltu'n gadarnhaol â llywodraeth y DU a llywodraethau datganoledig eraill i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i Gymru yn ystod y trafodaethau a fydd yn digwydd.

Motion NDM6087 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Recognises the outcome of the referendum on 23 June and calls on the Welsh Government to engage positively with the UK and other devolved governments in securing the best possible outcome for Wales during the forthcoming negotiations.

Rwy’n agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 49, yn ymatal neb ac yn erbyn 6. Felly, mae’r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

I open the vote. Close the vote. For 49, abstentions 0, against 6. Therefore, the motion as amended has been agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6087 fel y’i diwygiwyd: O blaid 49, Yn erbyn 6, Ymatal 0.

Motion NDM6087 as amended agreed: For 49, Against 6, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6087 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6087 as amended.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Can I ask Members, if they’re leaving the Chamber, to do so quickly and quietly, please?

A gaf fi ofyn i’r Aelodau, os ydynt yn gadael y Siambr, i wneud hynny’n gyflym ac yn dawel, os gwelwch yn dda?

9. 9. Dadl Fer: A Fydd Deddf Tai (Cymru) 2014 yn Ddigonol i Fynd i'r Afael â Landlordiaid Diegwyddor?
9. 9. Short Debate: Will the Housing (Wales) Act 2014 be Sufficient to Deal with Rogue Landlords?

We are now going to move on to the short debate. I call Jenny Rathbone to speak on the topic she has chosen—Jenny.

Symudwn yn awr at y ddadl fer. Galwaf ar Jenny Rathbone i siarad ar y pwnc y mae wedi ei ddewis—Jenny.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to acknowledge the research support I’ve had from the National Assembly’s staff, including very clear legal advice. I’d also like to thank Catherine Iannucci, a final year student who did an effective day’s work gathering information about Cardiff Lettings agency, following up recent work done by Shelter on the state of play with letting agencies across Wales. In light of the Shelter report, I’m slightly surprised that no other Member has requested to speak, but I’m very happy that so many of you seem to be wishing to stay.

On my way here this morning, on my bike—today is Cycle to Work Day—I was delighted to see an advert on the back of a bus telling landlords that they need to register by the 23 November deadline. That’s one innovative way of getting the message across that will hopefully educate both landlords and tenants on this topical and important change in the law, but I fear it’s unlikely to be sufficient to capture all the people who need to know about this, and 23 November is not very far away.

How well is Rent Smart Wales, who’ve been tasked with covering the registration and licensing of landlords for the whole of Wales, or any other agency of Government, making clear the changes now required by the 2014 housing Act? By mid June, nearly 13,000 landlords had registered. By 1 September, 19,500 had registered—so far so good, but that’s out of a potential number of somewhere between 70,000 and 130,000 private landlords operating in Wales. So, we still have some considerable way to go. Are landlords not aware of the change in the law? Are they planning to ignore it in the hope that there’ll be no comeback, or are they just going to leave it to the last minute, which, of course, they are entitled to do, but it could delay the issuing of their licence? If thousands of landlords and letting agents leave it to the last minute, I hope we will not see any relaxation of the assessment by Rent Smart Wales that they are a fit-and-proper person to whom it is appropriate to grant a licence.

This is not a minor regulatory matter. After owner-occupancy, private renting is the second biggest type of housing tenure across the UK. The Joseph Rowntree Foundation estimates that nearly 40 per cent of all young people will be living in private rented accommodation by 2020, which is just round the corner. This, of course, reflects the failure of successive Governments over the last 30 to 40 years to build enough social housing and to assume, in the boom years of easy money, that anyone and everyone could aspire to own their own home. That mirage came crashing down in 2008, and we’re still paying the price in terms of the huge cost to the public purse of housing benefit. Let’s remember that most of the homes bought by tenants under the right to buy eventually end up in the hands of the private rented sector, not happy householders, making it ever more difficult in estates to identify who is responsible for noisy neighbours or disrepairs.

The cost in terms of the well-being of families living in private rented accommodation is often being forced to move every 12 months. Private landlords can evict without giving any reason, using what’s called the section 21 notice. The impact on children is particularly awful. The combination of a seller’s market and the cap on housing benefit makes it almost impossible to find suitable alternative private rented accommodation in the Cardiff area, if that’s where they come from; that is my experience as a Cardiff representative. Being forced to move every 12 months, even if you are model tenants, exacts a huge price in preventing families putting down roots, making and retaining friends and being able to complete your education at just one primary school and just one secondary school. Other families, I acknowledge, have rented for many years in the same property from a good landlord with whom they have a good relationship, but suddenly they find their home is being taken from them because the landlord’s got into financial difficulties and needs to sell. The tenant is the innocent victim. There is no security of tenure in private rented accommodation.

In theory, private renting is fine for young people who are on the move and yet to settle down, but the age when you turn to the local authority to be housed once you have children is crumbling under the weight of underprovision of supply over demand. Local authorities are being forced to use the private sector to discharge their duties to house homeless people as they simply don’t have enough social housing properties to discharge those duties. So, the housing Act is an important first step in regulating the private rented sector to ensure that there is a minimum of quality standards there when we are referring vulnerable people to be housed by them.

In the past, all sorts of amateur landlords have piled into the private rented sector, encouraged by the tax breaks that are on offer and the attractive returns compared with other ways of investing savings. If you bear in mind what you can get from putting your money into a savings account at the bank, you can see why people are investing in bricks and mortar, never mind into the manufacturing industry. Too many have had little regard to their obligations as landlords in exchange for the privilege of assuming rent. Registration will, hopefully, force these people to raise their game or get out.

I've dealt with landlords who’ve not thought it a priority to provide a front door that locks, or who ask contractors to fix the roof on four-storey buildings without any scaffolding, in terrifying contravention of health and safety regulations. Registration should at least allow us to find out who these people are in a timely fashion, as they have to provide the name and contact details, including their phone numbers. This should put a stop to landlords or letting agents who simply fail to provide meaningful contact details. An e-mail address is simply not sufficient if the water’s pouring down the walls as a result of a burst water pipe, or there’s no lock on the front door. Equally, letting agencies that publicise a phone number but never answer it are just as bad. From November, anyone who does not register will not be issued with a licence, and if you don't have a licence, then, obviously, there are very severe consequences.

Is this going to drive out the modern-day Rachmans from the landlord business? Hopefully. These amateur or absentee landlords who are not in a position to meet the licensing obligations can appoint a letting agent to act on their behalf; otherwise they simply will be refused a licence. And if you haven't got a licence, you can be fined—not a very large fine, £150 to £250—but more significantly, you will not be entitled to issue a no-fault eviction notice against your tenants—what I've previously referred to as the section 21 notice. In the most serious cases, you can also be subject to rent stopping or rent repayment orders. So, we have to assume that there will be a strong incentive to comply, as the landlord, or to appoint a letting agent to comply.

I want to spend the rest of my time just looking at the role of these letting agents, which are potentially going to get the lion's share of the business as a result of this Act. They need to comply with a code of practice as part of the licensing arrangement with one of four approved organisations, which include the Royal Institution of Chartered Surveyors, which includes enabling you to get a discount. That's a quick way of ensuring that at least they've got a tenancy deposit guarantee scheme, so that that money doesn't disappear if they go bankrupt, and a complaints resolution process. But signing up and complying are two different things.

What role might these approved agencies play in raising standards amongst these letting agencies? For example, I spent the best part of a week trying to get hold of a letting agency called Pinnacle about trying to retrieve a former tenant's unpaid deposit, which has been outstanding since the end of June. Two people, perfectly polite on the phone, but neither is the right department for dealing with the matter. I've been informed, as a result of that phone contact, that they are a member of something called the National Approved Letting Scheme. The National Approved Letting Scheme website assures landlords and tenants that their members all have a complaints procedure that they adhere to, and that they respond to correspondence in a timely fashion. Has the National Approved Letting Scheme’s chief executive responded to my phone calls and correspondence? Sadly, not yet. The royal institute, RICS, does pick up the phone, but they readily admit that they are only going to be inspecting agencies that benefit from their badge of approval every three years, and only a limited selection of those agencies. So, I fear it will fall on Rent Smart Wales and local authorities to deal with the people who are either not complying or simply not adhering to the terms of the Act.

At the moment, the biggest concern I get is from widespread abuse of the issues around fees and charges. For example, landlords and letting agents must return the deposit within 10 days of both tenant and landlord agreeing how much they'll get back, but the loophole is that there’s no specified time in which they have to agree how much they'll get back. And, I think, in particular, students are particularly vulnerable to sharp practices. Remember that when they set out to sign these letting agreements, they are somewhere between 18 and 19 years old, this is the first time they'll ever have entered into a legal agreement, their first time away from home, and many of them absolutely not aware of their rights. Shelter, in their research on letting agencies across Wales, did find one letting agency in Rhondda Cynon Taf that they said was a model of exemplary practice, and that’s completely excellent, but none in Cardiff. My research of 30 letting agencies in Cardiff is that none of them, unfortunately, meet that standard.

There is an organisation called the Cardiff Student Letting Agency, which is owned by the Cardiff University Students’ Union, and they could be a model of exemplary practice in Cardiff, but one of the problems they possibly face is they don’t have enough properties to meet the demand from their student bodies, never mind anybody else, to ensure that their practice of not charging fees becomes the norm.

Looking at the Shelter report and the testimonies I get from constituents, few letting agencies are complying with their obligations under the Consumer Rights Act 2015, in which we asked the House of Commons to include something on this when it was going through. They’re not complying because they’re simply not displaying their fees, and students or anybody else only find out rather late in the day what eye-watering fees they turn out to be. So, one student told me they would charge £150 to each tenant in agency fees, and that was just to take the property off the market ‘while we sort out the contract’. So, in a six-member household, that is £900 for 10 minutes’ work. In another agency, in the small print of the contract it was revealed that they would take £65 from each of the tenants for professional cleaning at the end of the contract, regardless of the condition of the house. This individual was outraged because the house that they inherited was in such a poor state that clearly this professional cleaning had not been carried out after the previous tenants left. Frankly, such activities, if they are going on systematically, are fraud.

‘So, how is it possible to say there was professional cleaning done if the kitchen is leaking and rotting, and that the ceiling collapsed within a week due to an upstairs leak, and the bathrooms reeked of mould and piss?’

Many people argue that the fee is the worst aspect of the relationship that they have with the letting agencies, and the legal advice I’ve had from the head of the legal service here in the National Assembly is that we do indeed have the powers to follow Scotland’s lead and outlaw letting agency fees. It should be the landlord paying the letting agency, not the tenant. Now, I know that the Welsh Government in the past has argued that this comes under consumer protection, which is not devolved, but that’s not the legal advice I’ve had. They say there’s a very strong argument that letting agency fees are devolved, so that the Assembly could pass a Bill including banning them. Following on from the success of the Agricultural Sector (Wales) Bill, which was adjudicated on in the Supreme Court, it is clear in his view that

‘The relationship between a "Landlord" and a "Tenant" forms a long-established and well-understood branch of the law'

as being a service rather than a consumer relationship’. So, I would urge the Minister, not least because you need to recall that those on housing benefit end up having to pay the letting agency fee from their income support, because the housing benefit is already being applied to the max to cover the rent. So, that is causing a huge amount of hardship, and, frankly, the letting agencies are getting away with simply not providing a service in exchange for the fee. I think it’s something that needs to be stopped as a matter of urgency.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn gydnabod y cymorth ymchwil a gefais gan staff y Cynulliad Cenedlaethol, yn cynnwys cyngor cyfreithiol clir iawn. Hoffwn hefyd ddiolch i Catherine Iannucci, myfyriwr blwyddyn olaf a wnaeth waith effeithiol iawn yn casglu gwybodaeth am asiantaeth Cardiff Lettings, gan ddilyn gwaith diweddar a wnaed gan Shelter ar y sefyllfa fel y mae gydag asiantaethau gosod tai ledled Cymru. Yng ngoleuni adroddiad Shelter, rwy’n synnu braidd nad oes unrhyw Aelod arall wedi gofyn am gael siarad, ond rwy’n hapus iawn o weld bod cymaint ohonoch yn dymuno aros.

Ar fy ffordd yma y bore yma, ar fy meic—heddiw yw Diwrnod Beicio i’r Gwaith—roeddwn wrth fy modd yn gweld hysbyseb ar gefn bws yn dweud wrth landlordiaid fod angen iddynt gofrestru erbyn y dyddiad cau ar 23 Tachwedd. Dyna un ffordd arloesol o gyfleu’r neges a fydd, gobeithio, yn addysgu landlordiaid a thenantiaid fel ei gilydd ynglŷn â’r newid amserol a phwysig hwn yn y gyfraith, ond rwy’n ofni ei fod yn annhebygol o fod yn ddigon i ddal yr holl bobl a ddylai wybod am hyn, ac nid yw 23 Tachwedd yn bell iawn i ffwrdd.

Pa mor dda y mae Rhentu Doeth Cymru, sydd wedi cael y dasg o gofrestru a thrwyddedu landlordiaid ar gyfer Cymru gyfan, neu unrhyw un o asiantaethau eraill y Llywodraeth, yn egluro’r newidiadau sy’n ofynnol bellach o dan Ddeddf Tai 2014? Erbyn canol mis Mehefin, roedd bron i 13,000 o landlordiaid wedi cofrestru. Erbyn 1 Medi, roedd 19,500 wedi cofrestru—da iawn hyd yn hyn, ond roedd hynny allan o nifer posibl o rywle rhwng 70,000 a 130,000 o landlordiaid preifat sy’n gweithredu yng Nghymru. Felly, mae gennym gryn dipyn o ffordd i fynd. Onid yw landlordiaid yn ymwybodol o’r newid yn y gyfraith? A ydynt yn bwriadu ei anwybyddu yn y gobaith na fydd canlyniadau i hynny, neu a ydynt yn mynd i’w adael tan y funud olaf, ac mae ganddynt hawl i wneud hynny wrth gwrs, ond gallai beri oedi cyn cyhoeddi eu trwydded? Os oes miloedd o landlordiaid ac asiantaethau gosod tai yn ei gadael tan y funud olaf, rwy’n gobeithio na fyddwn yn gweld Rhentu Doeth Cymru yn llacio’r asesiad eu bod yn berson addas a phriodol a’i bod yn briodol caniatáu trwydded iddynt.

Nid mater rheoleiddio bach yw hwn. Ar ôl perchen-feddiannaeth, rhentu preifat yw’r ail fath mwyaf o ddaliadaeth tai ar draws y DU. Mae Sefydliad Joseph Rowntree yn amcangyfrif y bydd bron i 40 y cant o’r holl bobl ifanc yn byw mewn llety rhent preifat erbyn 2020, sydd ar y gorwel. Mae hyn, wrth gwrs, yn adlewyrchu methiant Llywodraethau olynol dros y 30 i 40 mlynedd diwethaf i adeiladu digon o dai cymdeithasol ac i gymryd yn ganiataol, yn ystod blynyddoedd ffyniannus yr arian hawdd, y gallai unrhyw un a phawb anelu i fod yn berchen ar eu cartref eu hunain. Chwalodd y rhith yn 2008, ac rydym yn dal i dalu’r pris yn sgil cost enfawr budd-dal tai i’r pwrs cyhoeddus. Gadewch i ni gofio bod y rhan fwyaf o’r cartrefi a brynwyd gan denantiaid o dan yr hawl i brynu yn mynd i ddwylo’r sector rhentu preifat yn y pen draw, nid i ddwylo deiliaid tai bodlon, gan ei gwneud yn fwyfwy anodd ar ystadau i wybod pwy sy’n gyfrifol am gymdogion swnllyd neu atgyweiriadau.

Y gost o ran lles teuluoedd sy’n byw mewn llety rhent preifat yw eu bod yn aml yn cael eu gorfodi i symud bob 12 mis. Gall landlordiaid preifat droi pobl allan heb roi unrhyw reswm, gan ddefnyddio’r hyn a elwir yn rhybudd adran 21. Mae’r effaith ar blant yn arbennig o ofnadwy. Mae’r cyfuniad o farchnad y gwerthwr a’r cap ar fudd-dal tai yn ei gwneud bron yn amhosibl dod o hyd i lety rhent preifat arall addas yn ardal Caerdydd, os mai o’r fan honno y maent yn dod; dyna fy mhrofiad fel cynrychiolydd o Gaerdydd. Mae cael eich gorfodi i symud bob 12 mis, hyd yn oed os ydych yn denantiaid perffaith, yn costio’n ddrud dros ben o ran atal teuluoedd rhag gallu magu gwreiddiau, gwneud a chadw ffrindiau a gallu cwblhau eich addysg mewn un ysgol gynradd ac un ysgol uwchradd yn unig. Rwy’n cydnabod bod teuluoedd eraill wedi rhentu’r un eiddo ers blynyddoedd lawer gan landlordiaid da y mae ganddynt berthynas dda â hwy, ond yn sydyn gwelant eu cartref yn cael ei gymryd oddi arnynt oherwydd bod y landlord yn wynebu trafferthion ariannol ac angen gwerthu. Y tenant yw’r dioddefwr diniwed. Nid oes unrhyw sicrwydd deiliadaeth mewn llety rhent preifat.

Mewn theori, mae rhentu preifat yn iawn ar gyfer pobl ifanc sy’n symud o gwmpas a heb setlo eto, ond mae’r oes pan fyddwch yn troi at yr awdurdod lleol i gael eich cartrefu ar ôl i chi gael plant yn dadfeilio o dan bwysau tangyflenwad o gymharu â’r galw. Mae awdurdodau lleol yn cael eu gorfodi i ddefnyddio’r sector preifat i gyflawni eu dyletswyddau i gartrefu pobl ddigartref gan nad oes ganddynt ddigon o dai cymdeithasol i allu cyflawni’r dyletswyddau hynny. Felly, mae’r Ddeddf tai yn gam cyntaf pwysig wrth reoleiddio’r sector rhentu preifat er mwyn sicrhau bod safonau ansawdd gofynnol yno pan fyddwn yn cyfeirio pobl agored i niwed i gael eu cartrefu ganddynt.

Yn y gorffennol, tyrrodd pob math o landlord amatur at y sector rhentu preifat, wedi eu hannog gan y gostyngiadau treth sydd ar gael a’r enillion deniadol o gymharu â ffyrdd eraill o fuddsoddi cynilion. Os ystyriwch yr hyn a gewch o roi eich arian mewn cyfrif cynilo yn y banc, gallwch weld pam fod pobl yn buddsoddi mewn brics a morter, heb sôn am y diwydiant gweithgynhyrchu. Mae gormod ohonynt wedi esgeuluso eu rhwymedigaethau fel landlordiaid yn gyfnewid am y fraint o godi rhent. Bydd cofrestru, gobeithio, yn gorfodi’r bobl hyn i wneud yn well neu roi’r gorau iddi.

Rwyf wedi ymdrin â landlordiaid nad oeddent yn credu ei bod hi’n flaenoriaeth i ddarparu drws allan sy’n cloi, neu sy’n gofyn i gontractwyr atgyweirio’r to ar adeiladau pedwar llawr heb sgaffaldiau, gan dramgwyddo rheoliadau iechyd a diogelwch mewn modd dychrynllyd. Dylai cofrestru ganiatáu i ni o leiaf gael gwybod pwy yw’r bobl hyn mewn modd amserol, gan fod yn rhaid iddynt roi enw a manylion cyswllt, gan gynnwys eu rhifau ffôn. Dylai hyn roi diwedd ar landlordiaid neu asiantaethau gosod tai sy’n methu’n llwyr â darparu manylion cyswllt ystyrlon. Nid yw cyfeiriad e-bost yn ddigon os yw’r dŵr yn arllwys i lawr y muriau o ganlyniad i bibell ddŵr wedi byrstio, neu os nad oes clo ar y drws allan. Yn yr un modd, mae asiantaethau gosod sy’n rhoi cyhoeddusrwydd i rif ffôn, ond byth yn ei ateb yr un mor ddrwg. O fis Tachwedd, ni fydd neb sy’n methu cofrestru yn cael trwydded, ac os nad oes gennych drwydded, yna, yn amlwg, bydd y canlyniadau’n ddifrifol iawn.

A yw hyn yn mynd i gael gwared ar Rachmaniaid modern o’r busnes landlordiaeth? Gobeithio. Mae’r landlordiaid amatur neu absennol hyn nad ydynt mewn sefyllfa i gyflawni rhwymedigaethau trwyddedu yn cael penodi asiant gosod tai i weithredu ar eu rhan; fel arall gwrthodir trwydded iddynt. Ac os nad oes gennych drwydded, gallwch gael dirwy—nid yw’n ddirwy fawr iawn, £150 i £250—ond yn fwy arwyddocaol, ni fydd gennych hawl i gyhoeddi hysbysiad troi allan ‘dim bai’ yn erbyn eich tenantiaid—yr hyn y cyfeiriais ato’n flaenorol fel rhybudd adran 21. Yn yr achosion mwyaf difrifol, gallwch hefyd fod yn ddarostyngedig i orchmynion atal rhent neu ad-dalu rhent. Felly, mae’n rhaid i ni gymryd yn ganiataol y bydd cymhelliad cryf i gydymffurfio, fel landlord, neu benodi asiant gosod tai i gydymffurfio.

Hoffwn dreulio gweddill fy amser yn edrych ar rôl yr asiantau gosod tai, sydd o bosibl yn mynd i gael y gyfran fwyaf o’r busnes o ganlyniad i’r Ddeddf hon. Mae angen iddynt gydymffurfio â chod ymarfer fel rhan o’r trefniant trwyddedu gydag un o’r pedwar sefydliad cymeradwy, yn cynnwys Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig, sy’n cynnwys eich galluogi i gael gostyngiad. Dyna ffordd gyflym o sicrhau o leiaf fod ganddynt gynllun gwarantu blaendal i denantiaid, fel nad yw’r arian yn diflannu os byddant yn mynd yn fethdalwyr, a phroses datrys cwynion. Ond mae cofrestru a chydymffurfio yn ddau beth gwahanol.

Pa rôl y gallai’r asiantaethau cymeradwy hyn ei chwarae yn codi safonau ymhlith yr asiantaethau gosod tai? Er enghraifft, treuliais y rhan orau o wythnos yn ceisio cael gafael ar asiantaeth gosod tai o’r enw Pinnacle ynglŷn â cheisio adennill blaendal i gyn-denant, blaendal sydd heb ei dalu ers diwedd mis Mehefin. Dau o bobl, perffaith gwrtais ar y ffôn, ond nid y naill na’r llall yw’r adran gywir ar gyfer ymdrin â’r mater. Rwyf wedi cael gwybod, o ganlyniad i’r cysylltiad ffôn, eu bod yn aelod o rywbeth a elwir yn Gynllun Gosod Tai Cymeradwy Cenedlaethol. Mae gwefan y Cynllun yn sicrhau landlordiaid a thenantiaid fod gan eu holl aelodau drefn gwyno y maent yn glynu ati, a’u bod yn ymateb i ohebiaeth mewn modd amserol. A yw prif weithredwr y Cynllun wedi ymateb i fy ngalwadau ffôn a fy ngohebiaeth? Ddim hyd yn hyn, yn anffodus. Mae’r sefydliad brenhinol, RICS, yn codi’r ffôn, ond maent yn barod i gyfaddef mai arolygu asiantaethau sy’n manteisio ar eu bathodyn cymeradwyaeth bob tair blynedd yn unig y byddant hwy yn ei wneud, a detholiad cyfyngedig o’r asiantaethau hynny’n unig. Felly, rwy’n ofni mai Rhentu Doeth Cymru a’r awdurdodau lleol fydd â’r gwaith o ymdrin â phobl sydd naill ai’n methu cydymffurfio neu’n methu glynu at delerau’r Ddeddf.

Ar hyn o bryd, y pryder mwyaf sy’n cael ei leisio wrthyf yw’r camddefnydd eang a wneir o faterion yn ymwneud â ffioedd a thaliadau. Er enghraifft, rhaid i landlordiaid ac asiantau gosod tai ddychwelyd blaendal o fewn 10 diwrnod i gytundeb rhwng y tenant a’r landlord ynglŷn â faint y byddant yn ei gael yn ôl, ond y man gwan yw na roddir amser penodedig ar gyfer cytuno ar faint y byddant yn ei gael yn ôl. Ac rwy’n meddwl bod myfyrwyr, yn arbennig, yn agored i arferion amheus. Pan fyddant yn mynd ati i lofnodi’r cytundebau gosod tai hyn, cofiwch eu bod rywle rhwng 18 a 19 oed, dyma’r tro cyntaf y byddant wedi llofnodi cytundeb cyfreithiol, eu tro cyntaf oddi cartref, ac mae llawer ohonynt yn gwbl anymwybodol o’u hawliau. Yn eu hymchwil ar asiantaethau gosod tai ledled Cymru, daeth Shelter o hyd i un asiantaeth gosod tai yn Rhondda Cynon Taf a oedd yn batrwm o arfer da, yn ôl yr hyn a ddywedai, ac mae hynny’n gwbl wych, ond nid oes yr un yng Nghaerdydd. O fy ngwaith ymchwil ar 30 o asiantaethau gosod tai yng Nghaerdydd, nid oes yr un ohonynt, yn anffodus, yn cyrraedd y safon honno.

Ceir sefydliad o’r enw Cardiff Student Letting Agency, sy’n eiddo i Undeb Myfyrwyr Prifysgol Caerdydd, a gallent fod yn batrwm o arfer rhagorol yng Nghaerdydd, ond un o’r problemau y maent yn eu hwynebu o bosibl yw nad oes ganddynt ddigon o eiddo i ateb y galw gan eu cyrff myfyrwyr, heb sôn am unrhyw un arall, i sicrhau bod eu harfer o beidio â chodi ffioedd yn dod yn norm.

O edrych ar adroddiad Shelter a’r dystiolaeth a gaf gan etholwyr, ychydig o asiantaethau gosod tai sy’n cydymffurfio â’u rhwymedigaethau o dan Ddeddf Hawliau Defnyddwyr 2015, lle gofynasom i Dŷ’r Cyffredin gynnwys rhywbeth ar hyn yn ystod taith y ddeddf drwy’r tŷ. Nid ydynt yn cydymffurfio oherwydd nad ydynt yn arddangos eu ffioedd, ac nid yw myfyrwyr neu unrhyw un arall yn cael gwybod nes ei bod braidd yn hwyr yn y broses pa mor uchel yw’r ffioedd hyn. Felly, dywedodd un myfyriwr wrthyf y byddent yn codi £150 ar bob tenant mewn ffioedd asiantaeth, a hynny’n unig er mwyn tynnu’r eiddo oddi ar y farchnad ‘tra byddwn yn datrys y contract’. Felly, mewn cartref gyda chwe aelod, mae hynny’n £900 am 10 munud o waith. Mewn asiantaeth arall, ym mhrint mân y contract datgelwyd y byddent yn mynd â £65 oddi wrth bob un o’r tenantiaid ar gyfer glanhau proffesiynol ar ddiwedd y contract, waeth beth oedd cyflwr y tŷ. Cynddeiriogwyd yr unigolyn gan fod y tŷ a gawsant mewn cyflwr mor wael fel ei bod hi’n amlwg nad oedd glanhau proffesiynol wedi digwydd wedi i’r tenantiaid blaenorol adael. A bod yn gwbl onest, mae gweithgareddau o’r fath, os ydynt yn digwydd yn systematig, yn dwyll.

Felly, sut y mae modd dweud fod glanhau proffesiynol wedi digwydd os yw’r gegin yn gollwng ac yn pydru, a bod y nenfwd wedi cwympo o fewn wythnos oherwydd bod dŵr yn gollwng i fyny’r grisiau, a bod yr ystafelloedd ymolchi yn drewi o lwydni a phiso?

Mae llawer o bobl yn dadlau mai’r ffi yw’r agwedd waethaf ar y berthynas sydd ganddynt â’r asiantaethau gosod tai, a’r cyngor cyfreithiol a gefais gan bennaeth y gwasanaeth cyfreithiol yma yn y Cynulliad Cenedlaethol yn wir yw bod gennym y pwerau i ddilyn esiampl yr Alban a gwahardd ffioedd asiantaethau gosod tai. Y landlord ddylai dalu’r asiantaeth gosod tai, nid y tenant. Nawr, rwy’n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn y gorffennol wedi dadlau bod hyn yn dod o dan ddiogelu’r defnyddiwr, maes nad yw wedi’i ddatganoli, ond nid dyna’r cyngor cyfreithiol rwyf wedi ei gael. Maent yn dweud bod dadl gref iawn fod ffioedd asiantaethau gosod tai wedi eu datganoli, fel y gallai’r Cynulliad basio Bil sy’n cynnwys eu gwahardd. Yn dilyn ymlaen o lwyddiant Bil Sector Amaethyddol (Cymru), y dyfarnodd y Goruchaf Lys yn ei gylch, mae’n eglur ei farn fod

y berthynas rhwng y 'Landlord' a 'Thenant' yn ffurfio cangen hirsefydlog a ddeellir yn dda o’r gyfraith

fel gwasanaeth yn hytrach na pherthynas defnyddiwr. Felly, byddwn yn annog y Gweinidog, nid yn lleiaf am fod angen i chi gofio bod y rhai sydd ar fudd-dal tai yn y pen draw yn gorfod talu ffioedd asiantaethau gosod tai o’u cymhorthdal ​​incwm, oherwydd bod y budd-dal tai eisoes yn cael ei gymhwyso i’r eithaf i dalu’r rhent. Felly, mae hynny’n achosi llawer iawn o galedi, ac a dweud y gwir, mae’r asiantaethau gosod tai yn cael rhyddid i beidio â darparu gwasanaeth yn gyfnewid am y ffi. Rwy’n credu ei fod yn rhywbeth sydd angen rhoi diwedd arno ar fyrder.

Thank you very much. I call the Cabinet Secretary for Communities and Children to reply to the debate. Carl.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i ymateb i’r ddadl. Carl.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Jenny, for your contribution this evening. I welcome the opportunity to update Members on the approach to modernising the private rented sector, which has played an increasingly important role in meeting people’s housing needs.

As Jenny says, rogue landlords come in many forms. A rogue landlord may be someone who fails to comply with the law through ignorance, someone who lets a property legally but pays no attention to its condition and potentially the dangers it may pose to its tenants, or somebody, indeed, who ignores the law and uses bullying and threatening behaviour to get what they want. There are many good landlords in the private rented sector, but its reputation has been damaged by the rogue element that the Member alludes to. I am pleased to say that the measures that we have introduced under Part 1 of the Housing (Wales) Act 2014 will help to address all these types of landlords mooted.

Rent Smart Wales will, for the first time, ensure that there is a comprehensive record of which properties are being let in the private rented sector and who has been licensed to manage them. It will be an offence for an unlicensed person to manage or let properties.

The first year has been deliberately light-touch, concentrating on raising awareness of the requirements of the new legislation. By the end of August 2016, around 20,000 private landlords had already registered, with some 34,000 landlords and agents having opened accounts, which is the first step in the registration and licensing process. Any landlord or agent wishing to let or manage properties has to also pass the fit-and-proper-person test. If someone cannot be considered to be fit and proper it means no licence. No licence means it’s illegal to manage or let properties. It’s as simple as that.

All landlords, agents and employees involved in letting and managing will undertake a training course, which will remind them of their obligations and signpost them to the resources of help. Of the people who have taken the course, 96 per cent of those who have completed the required training say that it has made them a better landlord. This means that Rent Smart Wales will not only tackle rogue landlords, but it’s helping to make all landlords better landlords. Being part of the scheme will ensure that they’re updated on laws relevant to renting out a property.

Once a landlord or agent has obtained their licence, a mandatory condition is compliance with the code of practice; the code sets out many of the statutory duties that landlords or agents are required to undertake. If they fail to comply, their licence will be at risk. Any landlord or agent who hasn’t complied with the legislation by 23 November risks breaking the law and being classed as a rogue landlord. We are therefore hardening our approach on non-compliance. Naturally, someone who is at the point of clearly taking action to comply has nothing to fear. However, landlords who do not comply, or fail to, will be subject to enforcement action.

We launched the second phase of our publicity campaign earlier this summer, and we are now widening the communications and activities with our partners. I’m glad that the Member saw it on the back of a bus while she was cycling in today. It’s obviously working.

In November this year I will bring into effect the enforcement regulations, which means an increasing focus on compliance, and an even sharper focus on action to tackle rogue landlords. Any landlord or agent who breaks the law will be liable to a fixed-penalty notice or a fine. If they remain non-compliant, they could face a rent repayment order and/or, indeed, a rent stopping order. Plus, they could lose the right to serve an eviction through a section 21 notice on a tenant. I will shortly be introducing the secondary legislation to make that happen.

We are working with Rent Smart Wales and local authorities to ensure that resources are available to fully enforce the legislation, and I pay tribute to the work that has been put in today by all our local authorities, but our action does not stop there. Retaliation eviction is an example of rogue behaviour by some landlords, and I’m pleased to say that this is also being addressed under measures taken and contained by the Renting Homes (Wales) Act 2016 should a landlord seek possession through the court. Following a complaint of disrepair by a contract holder, the court may refuse to grant the possession order should it consider that it was retaliatory in nature.

Contract holders will be provided rights within the contract that a landlord cannot take away or change. This will make it far easier for contract holders to hold landlords to account should they not adhere to their obligations in the contract. I recognise fully the issue that Jenny raised about making contacts. Sometimes, a disused e-mail address or a fraudulent phone number are not helpful at all in the middle of the night when the ceiling’s coming through, and this is part of the registration process.

Her final points: I note the suggestion that Wales should follow Scotland again around a ban on agents from charging fees to tenants. I’m still to be persuaded on this argument, not because I don’t agree with the Member’s intent, but I do worry about the serious risk involved in the process of simply transferring the landlord’s—. The agents will just simply transfer the fees to landlords and that increases the rent of the individuals that the Member refers to. So, agents are now legally obliged to publish their fees and face a £5,000 fine and potentially the loss of their licence if they fail to do so. But what I will do, and I’m grateful for the Member’s—the points that she raised today. And around the ability for Wales to legislate that, I will take some further legal advice and maybe the Member would like to share her legal advice with me. But, certainly, I will look at that again, and I will look at the perceived risk to tenants in this procedure should that transfer, because I wouldn’t want to see the fees—extortionate fees in some cases—just being transferred to the tenant. It would be just a misnomer in terms of the way we operate.

I would like to learn more from the evidence, from the experience, in Scotland before deciding whether these measures are necessary, but I’m grateful, again, for the Member raising such an important issue with us here today, and I will take this up with my team, and, hopefully, I can have some further discussions with the Member, who’s brought this short debate today.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Jenny, am eich cyfraniad heno. Croesawaf y cyfle i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau am y dull o foderneiddio’r sector rhentu preifat, sydd wedi chwarae rhan gynyddol bwysig yn y broses o ddiwallu anghenion tai pobl.

Fel y dywed Jenny, mae sawl math o landlord diegwyddor. Gall landlord diegwyddor fod yn rhywun sy’n methu â chydymffurfio â’r gyfraith drwy anwybodaeth, rhywun sy’n gosod eiddo yn gyfreithiol ond heb roi sylw i’w gyflwr ac o bosibl y peryglon y gallai eu hachosi i’w denantiaid, neu rywun, yn wir, sy’n anwybyddu’r gyfraith ac yn defnyddio bwlio ac ymddygiad bygythiol i gael yr hyn y maent ei eisiau. Mae llawer o landlordiaid da yn y sector rhentu preifat, ond mae eu henw da wedi cael ei niweidio gan yr elfen ddiegwyddor y mae’r Aelod yn cyfeirio ati. Rwy’n falch o ddweud y bydd y mesurau rydym wedi’u cyflwyno o dan Ran 1 o Ddeddf Tai (Cymru) 2014 yn helpu i fynd i’r afael â’r holl fathau hyn o landlordiaid a grybwyllwyd.

Bydd Rhentu Doeth Cymru, am y tro cyntaf, yn sicrhau bod yna gofnod cynhwysfawr o ba eiddo sy’n cael ei osod yn y sector rhentu preifat a phwy a drwyddedwyd i’w reoli. Bydd yn drosedd i berson heb drwydded reoli neu osod eiddo.

Mae’r flwyddyn gyntaf wedi bod yn ysgafn yn fwriadol, gan ganolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth o ofynion y ddeddfwriaeth newydd. Erbyn diwedd Awst 2016, roedd tua 20,000 o landlordiaid preifat eisoes wedi cofrestru, gyda thua 34,000 o landlordiaid ac asiantau wedi agor cyfrifon, sef y cam cyntaf yn y broses gofrestru a thrwyddedu. Mae’n rhaid i unrhyw landlord neu asiant sy’n dymuno gosod neu reoli eiddo basio’r prawf person addas a phriodol hefyd. Os na ellir ystyried person yn addas a phriodol ni fydd yn cael trwydded. Heb drwydded mae’n anghyfreithlon i reoli neu osod eiddo. Mae mor syml â hynny.

Bydd yr holl landlordiaid, asiantau a gweithwyr sy’n ymwneud â gosod a rheoli tai yn dilyn cwrs hyfforddi, a fydd yn eu hatgoffa o’u rhwymedigaethau ac yn eu cyfeirio at yr adnoddau cymorth. O’r bobl sydd wedi dilyn y cwrs, mae 96 y cant o’r rhai a gwblhaodd yr hyfforddiant gofynnol yn dweud ei fod wedi eu gwneud yn landlordiaid gwell. Mae hyn yn golygu y bydd Rhentu Doeth Cymru nid yn unig yn mynd i’r afael â landlordiaid diegwyddor, ond hefyd mae’n helpu i wneud pob landlord yn landlord gwell. Bydd bod yn rhan o’r cynllun yn sicrhau eu bod yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am gyfreithiau sy’n berthnasol i osod eiddo ar rent.

Pan fydd landlord neu asiant wedi cael eu trwydded, un amod gorfodol yw cydymffurfio â’r cod ymarfer; mae’r cod yn amlinellu nifer o’r dyletswyddau statudol y mae’n ofynnol i landlordiaid neu asiantau eu cyflawni. Os byddant yn methu cydymffurfio, bydd eu trwydded mewn perygl. Bydd unrhyw landlord neu asiant nad yw wedi cydymffurfio â’r ddeddfwriaeth erbyn 23 Tachwedd mewn perygl o dorri’r gyfraith a chael eu categoreiddio fel landlord diegwyddor. Rydym felly yn cryfhau ein dull o weithredu ar ddiffyg cydymffurfiaeth. Yn naturiol, ni fydd gan rywun sy’n amlwg ar fin gweithredu i gydymffurfio ddim i’w ofni. Fodd bynnag, bydd landlordiaid nad ydynt yn cydymffurfio, neu’n methu cydymffurfio, yn destun camau gorfodi.

Lansiwyd ail gam ein hymgyrch gyhoeddusrwydd yn gynharach yr haf hwn, ac rydym yn awr yn ehangu cyfathrebu a gweithgareddau gyda’n partneriaid. Rwy’n falch fod yr Aelod wedi ei weld ar gefn bws wrth feicio i mewn heddiw. Mae’n amlwg yn gweithio.

Ym mis Tachwedd eleni byddaf yn gweithredu’r rheoliadau gorfodi, sy’n golygu ffocws cynyddol ar gydymffurfiaeth, a ffocws cryfach byth ar gamau i fynd i’r afael â landlordiaid diegwyddor. Bydd unrhyw landlord neu asiant sy’n torri’r gyfraith yn agored i hysbysiad cosb benodedig neu ddirwy. Os ydynt yn parhau i wrthod cydymffurfio, gallent wynebu gorchymyn ad-dalu rhent a/neu orchymyn atal rhent yn wir. Hefyd, gallent golli’r hawl i droi tenant allan drwy rybudd adran 21. Byddaf yn cyflwyno’r is-ddeddfwriaeth cyn hir i wneud i hynny ddigwydd.

Rydym yn gweithio gyda Rhentu Doeth Cymru ac awdurdodau lleol i sicrhau bod adnoddau ar gael i orfodi’r ddeddfwriaeth yn llawn, ac rwy’n talu teyrnged heddiw i’r gwaith a wnaed gan ein holl awdurdodau lleol, ond nid yw ein gweithgarwch yn dod i ben yn y fan honno. Mae troi allan dialgar yn enghraifft o ymddygiad diegwyddor gan rai landlordiaid, ac rwy’n falch o ddweud bod hyn hefyd yn cael sylw o dan fesurau a roddwyd ar waith ac sydd wedi eu cynnwys yn Neddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 os yw landlord yn ceisio meddiant drwy’r llys. Yn dilyn cwyn ynglŷn â diffyg atgyweirio gan ddeiliad contract, gall llys wrthod caniatáu’r gorchymyn adennill meddiant os yw’n ystyried ei fod yn ddialgar ei natur.

Darperir hawliau i ddeiliaid contractau o fewn y contract na all landlord eu dileu na’u newid. Bydd hyn yn ei gwneud yn llawer haws i ddeiliaid contractau wneud landlordiaid yn atebol os na fyddant yn glynu at eu rhwymedigaethau yn y contract. Rwy’n cydnabod yn llwyr y mater a grybwyllodd Jenny ynglŷn â chysylltu. Weithiau, nid yw cyfeiriad e-bost nad yw’n cael ei ddefnyddio neu rif ffôn ffug yn ddefnyddiol o gwbl yng nghanol y nos pan fydd y nenfwd yn disgyn drwodd, ac mae hyn yn rhan o’r broses gofrestru.

Ei phwyntiau olaf: nodaf yr awgrym y dylai Cymru ddilyn yr Alban eto mewn perthynas â gwahardd asiantau rhag codi ffioedd ar denantiaid. Rwy’n dal i gael fy mherswadio ynglŷn â’r ddadl hon, nid am nad wyf yn cytuno â bwriad yr Aelod, ond rwy’n poeni ynglŷn â’r risg ddifrifol sydd ynghlwm wrth y broses o drosglwyddo—. Yn syml iawn, bydd yr asiantau’n trosglwyddo’r ffioedd i landlordiaid a bydd hynny’n cynyddu rhent yr unigolion y mae’r Aelod yn cyfeirio atynt. Felly, mae rhwymedigaeth gyfreithiol ar asiantau ar hyn o bryd i gyhoeddi eu ffioedd ac wynebu dirwy o £5,000 a cholli eu trwydded o bosibl os ydynt yn methu gwneud hynny. Ond yr hyn a wnaf, ac rwy’n ddiolchgar am y pwyntiau a grybwyllodd yr Aelod heddiw—. Ac ynglŷn â gallu Cymru i ddeddfu ar hynny, byddaf yn gofyn am gyngor cyfreithiol pellach ac efallai y byddai’r Aelod yn hoffi rhannu ei chyngor cyfreithiol gyda mi. Ond yn sicr, byddaf yn edrych ar hynny eto, a byddaf yn edrych ar y risg ganfyddedig i denantiaid yn y weithdrefn hon os yw’r ffi’n trosglwyddo, oherwydd ni fyddwn am weld y ffioedd—ffioedd afresymol mewn rhai achosion—yn cael eu trosglwyddo i’r tenant. Byddai hynny’n gamenwi o ran y ffordd rydym yn gweithredu.

Hoffwn ddysgu o’r dystiolaeth, o’r profiad, yn yr Alban cyn penderfynu a yw’r mesurau hyn yn angenrheidiol, ond rwy’n ddiolchgar, unwaith eto, i’r Aelod am dynnu ein sylw yma heddiw at fater mor bwysig, a byddaf yn trafod hyn gyda fy nhîm, a gobeithio y gallaf drafod ymhellach gyda’r Aelod a gyflwynodd y ddadl fer hon heddiw.

Thank you very much, and that brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, a dyna ddiwedd ein trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:31.

The meeting ended at 18:31.