Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

29/06/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

Prynhawn da. Rwy’n galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Good afternoon. I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, ac rwy’n galw ar Hannah Blythyn i ofyn y cwestiwn cyntaf.

The first item on the agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and I call on Hannah Blythyn to ask the first question.

Deddf Undebau Llafur 2016

The Trade Union Act 2016

1. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i ddiddymu agweddau ar Ddeddf Undebau Llafur 2016? OAQ(5)0009(FLG)

1. Will the Minister provide an update on plans to repeal aspects of the Trade Union Act 2016? OAQ(5)0009(FLG)

Plans to repeal aspects of the Trade Union Act were included in the First Minister’s legislative programme statement made yesterday, and this will be brought forward during the first year of this Assembly term.

Cafodd cynlluniau i ddiddymu agweddau ar y Ddeddf Undebau Llafur eu cynnwys yn natganiad rhaglen ddeddfwriaethol y Prif Weinidog ddoe, a bydd hyn yn cael ei gyflwyno yn ystod blwyddyn gyntaf y tymor Cynulliad hwn.

Thank you, Cabinet Secretary. As a proud trade unionist, I welcome this Government’s commitment to repeal aspects of this pernicious piece of ideological and ill-thought-out legislation, legislation that is causing more industrial unrest than less. The Act has the potential to undermine the productive and partnership working relationship that we have, which we champion in Wales, between Government and trade unions. Will you give further commitment to continuing and building on this partnership working?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel undebwr llafur balch, rwy’n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth hon i ddiddymu agweddau ar y darn niweidiol hwn o ddeddfwriaeth ideolegol na roddwyd ystyriaeth briodol iddi, deddfwriaeth sy’n achosi mwy, nid llai, o aflonyddwch diwydiannol. Gallai’r Ddeddf danseilio’r berthynas waith gynhyrchiol sydd gennym yn seiliedig ar bartneriaeth, perthynas rydym yn ei hyrwyddo yng Nghymru, rhwng y Llywodraeth ac undebau llafur. A wnewch chi roi ymrwymiad pellach i barhau ac adeiladu ar waith partneriaeth o’r fath?

Well, the Member is absolutely right in saying that the reason why we are opposed to these aspects of the Trade Union Act is because we think they will make things worse, in terms of industrial relations in Welsh public services, and not better. And the partnership approach that we have had in Wales means that, while strikes across our border have gone on in the fire service, amongst nurses, and amongst doctors, we’ve had none of that here in Wales, and that, I believe, is because of our commitment to the partnership approach. We are committed to continuing that approach. I met with the joint secretaries of the workforce partnership council yesterday, and our proposals for the Assembly Bill to repeal those aspects of the Trade Union Act will be discussed at the next meeting of the workforce partnership council, on 14 July.

Wel, mae’r Aelod yn llygad ei lle wrth ddweud mai’r rheswm pam rydym yn gwrthwynebu’r agweddau hyn ar y Ddeddf Undebau Llafur yw oherwydd ein bod yn credu y byddant yn gwneud pethau’n waeth, yn hytrach na gwell, o ran cysylltiadau diwydiannol yng ngwasanaethau cyhoeddus Cymru. Ac mae’r dull partneriaeth rydym wedi’i gael yng Nghymru yn golygu, er bod streiciau wedi bod ar draws y ffin yn y gwasanaeth tân, ymysg nyrsys ac ymysg meddygon, nid yw hynny wedi digwydd o gwbl yma yng Nghymru, ac yn fy marn i, y rheswm dros hynny yw oherwydd ein hymrwymiad i’r dull partneriaeth. Rydym wedi ymrwymo i barhau â’r dull hwnnw. Cyfarfûm â chyd-ysgrifenyddion cyngor partneriaeth y gweithlu ddoe, a bydd ein cynigion ar gyfer Bil y Cynulliad i ddiddymu’r agweddau hynny ar y Ddeddf Undebau Llafur yn cael eu trafod yng nghyfarfod nesaf cyngor partneriaeth y gweithlu, ar 14 Gorffennaf.

I welcome the announcement that the Welsh Government is seeking to repeal the Trade Union Act as it applies to devolved matters, but I’d like to ask the Cabinet Secretary whether he’ll go a couple of further steps, actually. Firstly, will he commit to reviewing all the regressive anti-workers legislation passed in the 1980s and 1990s, with a view to repealing elements that apply to devolved functions? And, secondly, will he commit this Welsh Government, in the future, to supporting proposals to outlaw immoral working practices, such as the misuse of zero-hours contracts, even if that means pushing the boundaries of devolution?

Rwy’n croesawu’r cyhoeddiad bod Llywodraeth Cymru yn ceisio diddymu’r Ddeddf Undebau Llafur fel y mae’n gymwys i faterion datganoledig, ond hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a fydd yn fodlon mynd ambell gam ymhellach, mewn gwirionedd. Yn gyntaf, a wnaiff ymrwymo i adolygu pob deddfwriaeth atchweliadol a basiwyd yn erbyn y gweithwyr yn yr 1980au a’r 1990au, gyda golwg ar ddiddymu elfennau sy’n berthnasol i swyddogaethau datganoledig? Ac yn ail, a wnaiff ymrwymiad y bydd y Llywodraeth hon yng Nghymru, yn y dyfodol, yn cefnogi cynigion i wahardd arferion gwaith anfoesol, megis camddefnyddio contractau dim oriau, hyd yn oed os yw hynny’n golygu gwthio ffiniau datganoli?

Well, Llywydd, we have to act within the boundaries of our devolved competence. As well as wishing to repeal aspects of the Trade Union Act because of its effect on industrial relationships and our partnership approach, as the First Minister said yesterday, our opposition to them is based on our belief that they trespass into the devolved responsibilities of this National Assembly, and that’s why we will seek to repeal them.

In answer to the Member’s questions about previous trade union legislation, the workforce partnership council is exactly where we discuss those things, and, where there is agreement between us, trade unions and employers, we will continue to review all aspects of such legislation. As far as zero-hours contracts are concerned, there’s a considerable amount of work going on across Government on that issue, and other Members of the Cabinet will be bringing forward proposals during the rest of this Assembly term.

Wel, Lywydd, mae’n rhaid i ni weithredu o fewn ffiniau ein cymhwysedd datganoledig. Yn ogystal â dymuno diddymu agweddau ar y Ddeddf Undebau Llafur oherwydd ei heffaith ar gysylltiadau diwydiannol a’n dull partneriaeth, fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe, mae ein gwrthwynebiad iddynt yn seiliedig ar ein cred eu bod yn tresmasu ar gyfrifoldebau datganoledig y Cynulliad Cenedlaethol hwn, a dyna pam y byddwn yn ceisio eu diddymu.

I ateb cwestiynau’r Aelodau ynghylch deddfau undebau llafur blaenorol, cyngor partneriaeth y gweithlu yw’r union fan y byddwn yn trafod y pethau hynny, a phan fo cytundeb rhyngom ni, undebau llafur a chyflogwyr, byddwn yn parhau i adolygu pob agwedd ar ddeddfwriaeth o’r fath. O ran contractau dim oriau, mae cryn dipyn o waith yn digwydd ar draws y Llywodraeth mewn perthynas â’r mater hwnnw, a bydd Aelodau eraill o’r Cabinet yn cyflwyno cynigion yn ystod gweddill y tymor Cynulliad hwn.

Cabinet Secretary, many of the employment protections offered to workers in Wales are based on protections emanating from the European Union. We’ve already seen indications, as I mentioned yesterday, from some of the leading Brexiteers, that they see part of the negotiations around the UK’s exit from Europe as a chance to undo much of this employment rights legislation, including anti-discrimination laws and guarantees on minimum paid leave, maximum working hours, and maternity and paternity provisions. What confidence can trade unionists in Wales have that the rights of workers will continue to be protected post-Brexit?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae llawer o’r diogelwch cyflogaeth a gynigir i weithwyr yng Nghymru yn seiliedig ar ddiogelwch sy’n deillio o’r Undeb Ewropeaidd. Rydym eisoes wedi gweld arwyddion, fel y soniais ddoe, gan rai o’r rhai mwyaf blaenllaw yn yr ymgyrch i adael yr UE, eu bod yn gweld rhan o’r trafodaethau ar y DU yn gadael Ewrop fel cyfle i ddadwneud llawer o’r ddeddfwriaeth hawliau cyflogaeth, gan gynnwys cyfreithiau gwrth-wahaniaethu a gwarantau ar leiafswm absenoldeb â thâl, terfyn uchaf ar oriau gwaith, a darpariaethau mamolaeth a thadolaeth. Pa mor hyderus y gall undebwyr llafur yng Nghymru fod y bydd hawliau gweithwyr yn parhau i gael eu diogelu ar ôl i Brydain adael yr UE?

Well, the Member asks a very important question, which places our decision to repeal—to ask the National Assembly to repeal—aspects of the Trade Union Act in that very important context. The case for continuing EU membership was predicated on the social protections that membership of the European Union provided to working people. Without those protections, and with the UK Government in the hands of people who argued to leave the European Union, then we are right to try and maximise the amount of protection that we are able to afford workers in Wales, through the actions that this National Assembly is able to take.

Wel, mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig iawn, sy’n gosod ein penderfyniad i ddiddymu—i ofyn i’r Cynulliad Cenedlaethol ddiddymu—agweddau ar y Ddeddf Undebau Llafur yn y cyd-destun hynod o bwysig hwnnw. Roedd yr achos dros barhau i fod yn aelod o’r UE yn seiliedig ar y mesurau diogelwch cymdeithasol roedd bod yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd yn eu darparu i bobl sy’n gweithio. Heb y mesurau diogelwch hynny, ac o ystyried bod Llywodraeth y DU yn nwylo pobl a oedd yn dadlau dros adael yr Undeb Ewropeaidd, rydym yn iawn i geisio sicrhau cymaint o ddiogelwch ag y gallwn ei roi i weithwyr yng Nghymru, drwy’r camau gweithredu y mae’r Cynulliad Cenedlaethol hwn yn gallu eu cymryd.

Trefniadau Pensiwn Gwladol

State Pension Arrangements

2. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o’r effaith a gaiff trefniadau pensiwn gwladol trosiannol Llywodraeth y DU ar fenywod a anwyd ar 6 Ebrill 1951, neu ar ôl hynny? OAQ(5)0011(FLG)

2. What is the Welsh Government’s assessment of the impact that the UK Government’s transitional state pension arrangements will have on women born on or after 6 April 1951? OAQ(5)0011(FLG)

I thank the Member for that question. The Welsh Government remains concerned that the impact of the pensions Acts of 1995 and 2011 will disproportionately affect a number of women who have had their state pension age raised significantly without effective or sufficient notification. We will continue to raise these concerns with UK Ministers, who remain responsible for these matters.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn bryderus y bydd effaith Deddfau pensiynau 1995 a 2011 yn effeithio’n anghymesur ar nifer o fenywod y mae eu hoedran pensiwn y wladwriaeth wedi’i godi’n sylweddol heb hysbysiad effeithiol na digonol. Byddwn yn parhau i ddwyn y pryderon hyn i sylw Gweinidogion y DU, sy’n parhau’n gyfrifol am y materion hyn.

You’ll be aware of the campaign group, WASPI, which is the Women Against State Pension Inequality, which is a group across Wales, and many will be in our constituencies, who fought these deeply unfair consequences of the Pensions Act 2011. This legislation, as you say, has left tens of thousands of women out of pocket, born after 6 April 1951. The official figure I’ve seen is £12,000, although I met constituents Janet Davies and Julie Peach last week, and they said that it was up to £38,000 that they would personally be out of pocket. My colleague Vikki Howells had a statement of opinion, which was signed by cross-party Members, although notably not by any Conservative Members. Will you join my constituents and agree to continue to campaign—I’m pleased you did—and call directly, by writing, on the UK Government to introduce fair arrangements?

Fe fyddwch yn ymwybodol o’r grŵp ymgyrchu Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, sef grŵp o bobl ar draws Cymru, a bydd llawer ohonynt yn byw yn ein hetholaethau, a frwydrodd yn erbyn canlyniadau annheg iawn Deddf Pensiynau 2011. Mae’r ddeddfwriaeth, fel y dywedwch, wedi gadael degau o filoedd o fenywod a anwyd ar ôl 6 Ebrill 1951 ar eu colled. Y ffigur swyddogol rwyf wedi’i weld yw £12,000, er i mi gyfarfod â’r etholwyr Janet Davies a Julie Peach yr wythnos diwethaf a ddywedodd y byddent hwy’n bersonol hyd at £38,000 yn waeth eu byd. Roedd gan fy nghyd-Aelod Vikki Howells ddatganiad barn a lofnodwyd gan Aelodau trawsbleidiol, er i mi nodi na wnaed hynny gan Aelodau Ceidwadol. A wnewch chi ymuno â fy etholwyr a chytuno i barhau i ymgyrchu—rwy’n falch eich bod wedi gwneud hynny—a galw’n uniongyrchol, drwy ysgrifennu, ar Lywodraeth y DU i gyflwyno trefniadau teg?

I thank the Member for drawing attention to the Women Against State Pension Inequality campaign, who have a major demonstration today and who’ve been so effective in drawing attention to this issue. Lesley Griffiths, who held equality responsibilities in the last Assembly term, wrote to Baroness Altmann, then Minister for State for Pensions, in February of this year, expressing the Welsh Government’s concerns about the impact of the two pensions Acts. The Member is quite right in saying that the call from the campaign is for fair, transitional state pension arrangements. Their objection is not to fair arrangements; it’s to the way in which changes to their pensions have twice been introduced, disadvantaging them on both occasions, without adequate notice. The House of Commons Work and Pensions Select Committee said that more could and should have been done to provide those affected with proper information. That’s absolutely the position of this Government, and it’s one we’ll continue to press on their behalf.

Diolch i’r Aelod am dynnu sylw at ymgyrch y Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, sy’n cynnal gwrthdystiad mawr heddiw ac sydd wedi tynnu sylw at y mater hwn mor effeithiol. Ysgrifennodd Lesley Griffiths, a oedd â chyfrifoldebau cydraddoldeb yn ystod tymor diwethaf y Cynulliad, at y Farwnes Altmann, y Gweinidog Gwladol dros Bensiynau ar y pryd, ym mis Chwefror eleni, yn mynegi pryderon Llywodraeth Cymru ynglŷn ag effaith y ddwy Ddeddf bensiynau. Mae’r Aelod yn llygad ei le yn dweud bod yr ymgyrch yn galw am drefniadau trosiannol teg ar gyfer pensiwn y wladwriaeth. Nid ydynt yn gwrthwynebu trefniadau teg; maent yn gwrthwynebu’r modd y cyflwynwyd newidiadau i’w pensiynau ddwywaith, yn eu rhoi dan anfantais ar y ddau achlysur, a hynny heb rybudd digonol. Dywedodd Pwyllgor Dethol ar Waith a Phensiynau Tŷ’r Cyffredin y gellid ac y dylid bod wedi gwneud mwy i ddarparu gwybodaeth briodol i’r rhai yr effeithiwyd arnynt. Dyna’n sicr yw safbwynt y Llywodraeth hon, ac mae’n un y byddwn yn parhau i’w wthio ar eu rhan.

Minister, the gradual equalisation of the state pension age of 65 for both men and women was first set out in the Pension Act 1995. Rather than increase the state pension age overnight, successive Governments have introduced changes incrementally. Given that the employment rate for women is at a record high, does the Minister agree that the equalisation of retirement age for men and women is a major step in tackling gender inequality and puts the state pension on a sustainable footing by taking into account increasing life expectancy?

Weinidog, cafodd cydraddoli graddol oedran pensiwn y wladwriaeth i 65 oed ar gyfer dynion a menywod ei nodi gyntaf yn Neddf Pensiynau 1995. Yn hytrach na chynyddu oedran pensiwn y wladwriaeth dros nos, mae Llywodraethau olynol wedi cyflwyno newidiadau fesul cam. O ystyried bod y gyfradd gyflogaeth ymysg menywod yn uwch nag erioed, a yw’r Gweinidog yn cytuno bod cydraddoli oedran ymddeol ar gyfer dynion a menywod yn gam mawr tuag at fynd i’r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a’i fod yn rhoi pensiwn y wladwriaeth ar sail gynaliadwy drwy ystyried bod disgwyliad oes yn cynyddu?

Well, those who are campaigning on this issue, Llywydd, are not objecting to gradual equalisation on an incremental basis; what they are campaigning about is the directly discriminatory way in which a group of women born between 1950 and 1953 have been adversely affected by twice having their state pension rate raised and without adequate information and notice. That campaign is about trying to find a way of mitigating that. They have put forward a very practical proposal for doing so, and it’s one that I think Members in this Chamber would wish to support.

Wel, Lywydd, nid yw’r rhai sy’n ymgyrchu ar y mater hwn yn gwrthwynebu cydraddoli graddol fesul cam; yr hyn y maent yn ymgyrchu yn ei gylch yw’r modd uniongyrchol wahaniaethol y mae grŵp o fenywod a anwyd rhwng 1950 a 1953 wedi cael eu heffeithio’n andwyol ddwywaith gan y penderfyniad i godi eu cyfradd pensiwn y wladwriaeth heb wybodaeth na rhybudd digonnol. Mae’r ymgyrch honno’n ymwneud â cheisio dod o hyd i ffordd o liniaru hynny. Maent wedi cyflwyno cynnig ymarferol iawn ar gyfer gwneud hynny, ac mae’n un rwy’n credu y bydd Aelodau yn y Siambr hon yn dymuno ei gefnogi.

The WASPI demonstration and lobby of Parliament today will no doubt have been drowned out by other events going on. But I think it’s very important to recognise that the Work and Pensions Committee in the House of Commons came up with a solution to this problem, to allow women to claim their pension early at a reduced rate. What is there that you can do to persuade the UK Government, particularly Stephen Crabb in his current position, that they should reconsider these transitional arrangements, which seem entirely reasonable and won’t cost the taxpayer any more money?

Diau y bydd gwrthdystiad Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth a lobïo’r Senedd heddiw wedi cael eu boddi gan ddigwyddiadau eraill. Ond rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod bod y Pwyllgor Dethol ar Waith a Phensiynau yn Nhŷ’r Cyffredin wedi dod o hyd i ateb i’r broblem hon, er mwyn galluogi menywod i hawlio eu pensiwn yn gynnar ar gyfradd is. Beth y gallwch ei wneud i berswadio Llywodraeth y DU, yn enwedig Stephen Crabb yn ei swydd bresennol, y dylent ailystyried y trefniadau trosiannol hyn, sy’n ymddangos yn gwbl resymol ac na fydd yn costio mwy o arian o gwbl i’r trethdalwr?

Well, Llywydd, my understanding is that Baroness Altmann has agreed to meet with the WASPI campaign following the demonstration today. She’s on record as saying that she had been gagged by her previous Secretary of State, Iain Duncan Smith, on this issue and I know that the women who will meet her today will be looking forward to seeing her without that impediment. In the meantime, we will continue to lobby on behalf of women in Wales for whom this is a very serious issue.

Wel, Lywydd, rwy’n deall bod y Farwnes Altmann wedi cytuno i gyfarfod â’r grŵp ymgyrchu Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth yn dilyn y gwrthdystiad heddiw. Mae hi wedi dweud ar goedd ei bod wedi cael ei gorfodi i gadw’n dawel ar y mater hwn gan ei Hysgrifennydd Gwladol blaenorol, Iain Duncan Smith, ac rwy’n gwybod y bydd y menywod a fydd yn cyfarfod â hi heddiw yn edrych ymlaen at ei gweld heb y rhwystr hwnnw. Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i lobïo ar ran menywod yng Nghymru y mae’r mater hwn yn un difrifol iawn iddynt.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Symudwn nawr i gwestiynau gan lefarwyr y pleidiau i’r Ysgrifennydd Cabinet ac, yn gyntaf yr wythnos yma, llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Nick Ramsay.

We now move to questions to the Cabinet Secretary from party spokespeople and, first this week, the Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch. Cabinet Secretary, welcome to you your new role and thank you for your initial discussions with me about some of the challenges that we face over this Assembly term.

Secretary, the last week has certainly seen a seismic change in the political landscape, welcomed by some more than others in this Chamber. We are now faced with a number of key questions about the future funding of Wales. As you develop the new tax regime and the new tax legislation that was mentioned by the First Minister yesterday, can you update us on what progress is being made with the fiscal framework?

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, croeso i chi yn eich rôl newydd a diolch i chi am eich trafodaethau cychwynnol gyda mi ynglŷn â rhai o’r heriau sy’n ein hwynebu dros y tymor Cynulliad hwn.

Ysgrifennydd, dros yr wythnos ddiwethaf yn sicr, cafwyd newid seismig yn y tirlun gwleidyddol, newid a groesawyd gan rai yn fwy nag eraill yn y Siambr hon. Rydym yn awr yn wynebu nifer o gwestiynau allweddol ynghylch cyllido Cymru yn y dyfodol. Wrth i chi ddatblygu’r gyfundrefn dreth newydd a’r ddeddfwriaeth dreth newydd y cyfeiriodd y Prif Weinidog ati ddoe, a allwch roi’r newyddion diweddaraf i ni ar y cynnydd a wneir ar y fframwaith cyllidol?

I thank Nick Ramsay for his opening remarks and for agreeing to meet me to share some information about the challenges that we are currently facing. He’s absolutely right to say that those are shaped by the post-referendum landscape. I have had a discussion already with the Chief Secretary to the Treasury. We agreed in that telephone conversation that we would meet before the summer recess, and the plan we talked about then was for a series of meetings during the autumn in order to agree the fiscal framework that will be absolutely necessary for us to operate within once tax-raising powers come directly to Wales. The meeting before the summer recess is in the diary and will take place. No doubt we will have to calibrate some of the plans for the autumn against some of the events—a further budget, for example—which we know are now going to take place.

Diolch i Nick Ramsay am ei sylwadau agoriadol ac am gytuno i gyfarfod â mi i rannu rhywfaint o wybodaeth ynglŷn â’r heriau rydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Mae’n hollol iawn i ddweud bod y rheini’n cael eu siapio gan y tirlun sydd ohoni yn dilyn y refferendwm. Rwyf wedi cael trafodaeth eisoes â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys. Cytunasom yn y sgwrs dros y ffôn y byddem yn cyfarfod cyn toriad yr haf, a’r cynllun y buom yn siarad amdano oedd cael cyfres o gyfarfodydd yn ystod yr hydref er mwyn cytuno ar y fframwaith cyllidol y bydd yn gwbl angenrheidiol i ni weithredu o’i fewn pan ddaw pwerau trethu yn uniongyrchol i Gymru. Mae’r cyfarfod cyn toriad yr haf wedi’i nodi yn y dyddiadur a bydd yn digwydd. Nid oes amheuaeth y bydd yn rhaid i ni raddnodi rhai o’r cynlluniau ar gyfer yr hydref yn ôl rhai o’r digwyddiadau—cyllideb bellach, er enghraifft—y gwyddom bellach eu bod yn mynd i ddigwydd.

Thank you, Secretary, and, as you know, you have our support in terms of developing an effective fiscal framework. As you will know, I’ve long been concerned about the mechanism for making reductions to the block grant, following tax, particularly income tax, devolution. If we get the wrong mechanism, Wales could be significantly short-changed over time in a way that may almost force tax rises. Scotland got an agreement with the Treasury that variables such as population change should not be a risk borne by the Scottish proportion of income tax and it should be factored into the block grant. Are you seeking the same deal for Wales?

Diolch i chi, Ysgrifennydd, ac fel y gwyddoch, rydym yn cefnogi eich gwaith ar ddatblygu fframwaith cyllidol effeithiol. Fel y gwyddoch, rwyf wedi bod yn pryderu ers amser am y mecanwaith ar gyfer gwneud gostyngiadau i’r grant bloc yn dilyn datganoli treth, yn enwedig treth incwm. Pe baem yn cael y mecanwaith anghywir, gallai Cymru fod ar ei cholled yn sylweddol dros gyfnod o amser mewn ffordd a fyddai bron yn gorfodi cynnydd yn y dreth. Cafodd yr Alban gytundeb gyda’r Trysorlys na ddylai newidynnau megis newid yn y boblogaeth fod yn risg y dylai cyfran yr Alban o’r dreth incwm ei hysgwyddo ac y dylid ei chynnwys yn ffactor o’r grant bloc. A ydych yn ceisio cael yr un fargen i Gymru?

It’s absolutely true to say that Scotland has already been around this track in agreeing a fiscal framework to surround the devolution of tax powers to the Scottish Parliament. In many ways, we are fortunate to be following them around that track, both because the Scottish Government has been generous in sharing their experience with us and providing us with some insights into their discussions with the Treasury. It’ll be no surprise to Members here who followed that story in the press that those discussions were not always plain sailing and had their acrimonious moments. The acrimony revolved around the key ‘no detriment’ principle. It is absolutely essential to us here in Wales that when there are adjustments to the block grant to take account of taxes that we will now raise in Wales, that those adjustments reflect decisions that are in the hands of the National Assembly, for which we must all be willing to take responsibility, and must not be based on decisions over which we have no influence at all. The population dimension, which Nick Ramsay referred to, was at the heart of some of those discussions. The Scottish Government successfully argued that the block grant adjustment should not penalise Scotland for changes in their population, which were more influenced by Westminster decisions than by decisions taken in Edinburgh. I will certainly expect that any deal for Wales would reflect exactly that ‘no detriment’ approach.

Mae’n hollol wir i ddweud bod yr Alban eisoes wedi bod o gwmpas y trac hwn o ran cytuno ar fframwaith cyllidol ar gyfer datganoli pwerau trethu i Senedd yr Alban. Mewn sawl ffordd, rydym yn ffodus ein bod yn eu dilyn o gwmpas y trac hwnnw, oherwydd bod Llywodraeth yr Alban wedi bod yn hael yn rhannu ei phrofiad gyda ni a rhoi ambell gipolwg i ni ar eu trafodaethau gyda’r Trysorlys. Ni fydd yn syndod i’r Aelodau yma a ddilynodd y stori yn y wasg glywed nad oedd y trafodaethau hynny bob amser yn hawdd a’u bod wedi cynnwys ambell ennyd chwerw. Roedd y chwerwedd yn ymwneud â’r egwyddor ‘dim niwed’ allweddol. I ni yma yng Nghymru, pan wneir addasiadau i’r grant bloc mae’n gwbl hanfodol ein bod yn ystyried y trethi y byddwn yn awr yn eu codi yng Nghymru, fod yr addasiadau hynny’n adlewyrchu’r penderfyniadau sydd yn nwylo’r Cynulliad Cenedlaethol, penderfyniadau y mae’n rhaid i bob un ohonom fod yn barod i dderbyn cyfrifoldeb amdanynt, ac ni ddylent fod yn seiliedig ar benderfyniadau nad oes gennym unrhyw ddylanwad o gwbl arnynt. Roedd y dimensiwn poblogaeth y cyfeiriodd Nick Ramsay ato yn ganolog i rai o’r trafodaethau hynny. Dadleuodd Llywodraeth yr Alban yn llwyddiannus na ddylai’r addasiad i’r grant bloc gosbi’r Alban yn sgil newidiadau yn ei phoblogaeth a gâi eu dylanwadu’n fwy gan benderfyniadau San Steffan na phenderfyniadau a wneid yng Nghaeredin. Byddaf yn sicr yn disgwyl i unrhyw gytundeb ar gyfer Cymru adlewyrchu’r union ddull ‘dim niwed’ hwnnw.

Secretary, I don’t have to tell you that this is an extremely complex area, but it is one that is very important to our future fiscal well-being here in Wales. On the Barnett formula itself, clearly, withdrawal from the European Union and the subsequent loss of EU funding will make Barnett reform even more imperative than it was before. What assurances are you seeking, or have you sought, from the Treasury that the Barnett floor that we all agreed to is permanent? And will there be an ongoing review of the Barnett formula over the months and years to come to ensure that it is delivering for Wales and the amount of money we get is not adversely affected by decisions across the UK?

Ysgrifennydd, nid oes rhaid i mi ddweud wrthych fod hwn yn faes hynod o gymhleth, ond mae’n un sy’n bwysig iawn i’n lles ariannol ni yma yng Nghymru yn y dyfodol. Ar fformiwla Barnett ei hun, yn amlwg, bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd a cholli arian yr UE o ganlyniad i hynny yn gwneud diwygio Barnett yn fwy hanfodol nag o’r blaen hyd yn oed. Pa sicrwydd rydych yn ei geisio, neu rydych wedi’i gael eisoes, gan y Trysorlys fod y cyllid gwaelodol y cytunodd pawb ohonom arno yn barhaol? Ac a fydd yna adolygiad parhaus o fformiwla Barnett dros y misoedd a’r blynyddoedd i ddod er mwyn sicrhau ei fod yn cyflawni dros Gymru, ac nad yw’r swm o arian rydym yn ei gael yn cael ei effeithio’n andwyol gan benderfyniadau ar draws y DU?

Again, I thank Nick Ramsay for those two important points. Members here will know that my predecessor in this post, Jane Hutt, after a great deal of negotiation, succeeded in obtaining an agreement to a funding floor from the Treasury for the length of the current comprehensive spending review period. In the fiscal framework negotiations we will be arguing hard for making sure that that funding floor is made permanent. It needs to be a permanent part of that framework and the landscape that it provides here in Wales and that is one of the ways in which our negotiations will need to go beyond the position established in Scotland. However, as Nick Ramsay went on to say, the uncertainties created by last week’s vote—not simply in relation to our United Kingdom relationship with Europe but relationships within the United Kingdom as well—mean that the whole Barnett formula has to be revised. The First Minister wrote to the Prime Minister on 27 June and made it very clear in that letter that the time is now to examine and re-examine the Barnett formula. The time is surely right, he, said to introduce a needs-based formula in Wales so that a United Kingdom outside the European Union is seen by its citizens as fairly recognising their needs and circumstances. And I think that is absolutely correct.

Unwaith eto, diolch i Nick Ramsay am y ddau bwynt pwysig hwnnw. Bydd yr Aelodau yma yn gwybod bod fy rhagflaenydd yn y swydd hon, Jane Hutt, ar ôl llawer iawn o drafod, wedi llwyddo i gael cytundeb i gyllid gwaelodol gan y Trysorlys dros gyfnod yr adolygiad cynhwysfawr o wariant presennol. Yn y trafodaethau ar y fframwaith cyllidol byddwn yn dadlau’n galed dros sicrhau bod y cyllid gwaelodol hwnnw’n cael ei wneud yn barhaol. Mae angen iddo fod yn rhan barhaol o’r fframwaith hwnnw a’r tirlun y mae’n ei ddarparu yma yng Nghymru ac mae honno’n un o’r ffyrdd y bydd angen i’n trafodaethau fynd y tu hwnt i’r safbwynt a sefydlwyd yn yr Alban. Fodd bynnag, fel yr aeth Nick Ramsay ymlaen i ddweud, mae’r ansicrwydd a grëwyd gan y bleidlais yr wythnos diwethaf—nid yn syml o ran perthynas y Deyrnas Unedig ag Ewrop ond y berthynas rhwng rhannau’r Deyrnas Unedig a’i gilydd hefyd—yn golygu bod angen adolygu fformiwla Barnett yn ei chyfanrwydd. Ysgrifennodd Prif Weinidog Cymru at Brif Weinidog y DU ar 27 Mehefin a dywedodd yn glir iawn yn y llythyr hwnnw mai dyma’r amser i archwilio ac ailedrych ar fformiwla Barnett. Dywedodd mai dyma’r amser yn sicr i gyflwyno fformiwla sy’n seiliedig ar anghenion yng Nghymru fel bod ei dinasyddion yn gweld bod y Deyrnas Unedig ar y tu allan i’r Undeb Ewropeaidd yn rhoi cydnabyddiaeth deg i’w hanghenion a’u hamgylchiadau. Ac rwy’n credu bod hynny’n gwbl gywir.

Last week shows us to be a politically divided country, but the economic divisions perhaps run even deeper, which may be one of the underlying reasons for the result. The financial Secretary has signalled his determination to win full financial recompense for Wales in the wake of our leaving the EU and he’s just referred to the need to revise the Barnett formula. Can I ask if he or his officials have now made an initial assessment of the financial shortfall that Wales may face? And, given the political vacuum currently, can the Welsh Government turn this to Wales’s advantage, not just in calling for the Barnett formula to be revised, but in setting out in detail the formula that they’d like to replace it with?

Mae’r wythnos ddiwethaf wedi dangos ein bod yn wlad ranedig yn wleidyddol, ond mae’n bosibl fod y rhaniadau economaidd yn ddyfnach hyd yn oed, a gallai hynny fod yn un o’r rhesymau sylfaenol dros y canlyniad. Mae’r Ysgrifennydd cyllid wedi nodi ei benderfyniad i ennill iawndal ariannol llawn i Gymru yn sgil y ffaith ein bod yn gadael yr UE ac mae newydd gyfeirio at yr angen i ddiwygio fformiwla Barnett. A gaf fi ofyn a yw ef neu ei swyddogion wedi gwneud asesiad cychwynnol bellach o’r diffyg ariannol y gallai Cymru ei wynebu? Ac o ystyried y gwacter gwleidyddol ar hyn o bryd, a all Llywodraeth Cymru droi hyn i fod o fantais i Gymru, nid yn unig drwy alw am ddiwygio fformiwla Barnett, ond drwy nodi’n fanwl pa fformiwla y byddent yn dymuno’i chael yn ei lle?

I thank Adam Price for those questions. I think he makes an important point in opening about the way that patterns of voting in the referendum follow economic lines right across the United Kingdom. As far as estimating the impact on Wales of last week’s decision, there are two particular ways in which we have to assess that, one of which is easier than the other. There will be the direct loss of European funding that would otherwise have come to Wales, I think, during this current structural funds period. We would’ve been able to draw down funds under this period up until 2023. We will have left the European Union, it seems, before then and at that point our ability to draw down European funding will end. We have committed over £700 million of the current round already. That is 40 per cent of the total that we would be able to draw down during the 2014-2020 round and we will be looking to maximise the potential draw-down of those funds. The First Minister argued in his letter to the Prime Minister that he should be negotiating for us to be able to continue to draw down those funds over the whole of that structural funds period. But, we will have to await the outcome of the negotiations for that. But, on those figures I think we are well placed to make an assessment—and some of the facts of that I’ve just mentioned.

The second way in which Wales will be affected by the economic consequences of leaving the European Union will be through the budget that we now know we face in the autumn of this year: a budget in which we are told there will be tax rises and public expenditure cuts and those expenditure cuts will no doubt feed their way through into the Welsh budget. It’s much harder to make any assessment of that, but in the Welsh Government we will certainly be doing what we can to prepare on a contingency basis for them.

Diolch i Adam Price am y cwestiynau hynny. Rwy’n credu ei fod yn gwneud pwynt pwysig wrth agor am y ffordd y mae patrymau pleidleisio yn y refferendwm yn dilyn llinellau economaidd ar draws y Deyrnas Unedig. O ran amcangyfrif effaith penderfyniad yr wythnos diwethaf ar Gymru, mae yna ddwy ffordd benodol sy’n rhaid i ni asesu hynny, ac mae un ohonynt yn haws na’r llall. Bydd yna golled uniongyrchol o arian Ewropeaidd a fyddai fel arall wedi dod i Gymru, rwy’n credu, yn ystod cyfnod presennol y cronfeydd strwythurol. Byddem wedi gallu cael cyllid yn ystod y cyfnod hwn tan 2023. Mae’n ymddangos y byddwn wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd cyn hynny a bryd hynny bydd ein gallu i gael cyllid Ewropeaidd yn dod i ben. Rydym wedi ymrwymo dros £700 miliwn o’r cylch presennol eisoes. Mae hynny’n 40 y cant o’r cyfanswm y byddem yn gallu ei gael yn ystod cylch 2014-2020 a byddwn yn ceisio cael cymaint o gyllid â phosibl o’r cronfeydd hynny. Dadleuodd Prif Weinidog Cymru yn ei lythyr at Brif Weinidog y DU y dylai fod yn trafod ar ein rhan i ni allu parhau i gael yr arian hwnnw dros holl gyfnod y cronfeydd strwythurol. Ond bydd yn rhaid i ni aros am ganlyniad y trafodaethau ar hynny. Ond o ran y ffigurau hynny rwy’n credu ein bod mewn sefyllfa dda i wneud asesiad—ac rwyf newydd grybwyll rhai o’r ffeithiau ynglŷn â hynny.

Yr ail ffordd yr effeithir ar Gymru gan ganlyniadau economaidd gadael yr Undeb Ewropeaidd fydd drwy’r gyllideb y gwyddom bellach y byddwn yn ei hwynebu yn yr hydref eleni: cyllideb y dywedir wrthym y bydd yn cynnwys codiadau treth a thoriadau gwariant cyhoeddus ac nid oes amheuaeth y bydd y toriadau gwariant hynny’n bwydo i mewn i gyllideb Cymru. Mae’n anos o lawer gwneud unrhyw asesiad o hynny, ond yn Llywodraeth Cymru byddwn yn sicr yn gwneud yr hyn a allwn i baratoi ar eu cyfer ar sail wrth gefn.

It is right that Wales, of course, should not lose a penny as a result of the loss of the structural funds. But is it also not the case that this level of funding was necessary, but insufficient? Because, I mean, over the course of the last 17 years since we’ve had Objective 1, the prosperity gap got bigger. What Wales needs, surely, is not the equivalent level of regional aid, but more. A Marshall plan for the Welsh economy—not just additional funds, but new tax powers that could give Wales a competitive advantage in the new economic landscape. Now that the European Court of Justice Azores ruling on tax competition is no longer set to apply, will he be making the case for Wales, like Northern Ireland, to set its own corporation tax rates, as well as gaining other powers over research and development tax credits and capital allowances?

Mae’n iawn na ddylai Cymru, wrth gwrs, golli ceiniog o ganlyniad i golli’r cronfeydd strwythurol. Ond onid yw’n wir fod y lefel hon o gyllid yn angenrheidiol, ond yn annigonol? Oherwydd, hynny yw, dros y 17 flynedd ddiwethaf ers i ni fod ag Amcan 1, mae’r bwlch ffyniant wedi tyfu. ‘Does bosibl nad yr hyn sydd ei angen ar Gymru yw lefel uwch o gymorth rhanbarthol, nid y lefel gyfatebol. Cynllun Marshall gyfer economi Cymru—nid yn unig cyllid ychwanegol, ond pwerau trethu newydd a allai roi mantais gystadleuol i Gymru yn y dirwedd economaidd newydd. O ystyried nad yw dyfarniad Llys Cyfiawnder Ewrop yn achos yr Azores ar gystadleuaeth treth yn mynd i fod yn gymwys bellach, a fydd yn gwneud achos dros adael i Gymru, fel Gogledd Iwerddon, osod ei chyfraddau treth gorfforaeth ei hun, yn ogystal ag ennill pwerau eraill dros gredydau treth a lwfansau cyfalaf ymchwil a datblygu?

Well, people who listened to the claims made by the ‘leave’ campaign during the referendum will have gone away, I believe, not thinking simply that Wales would do as well as we had done under the previous regime, but that there would be a new flow of funds into public services, and into places where it is most needed as a result of that decision. And of course as a Welsh Government we would want to argue exactly that case.

The Wales Bill, if it reaches the statute book, will provide us with some new powers to propose new taxes here in Wales. Whether corporation tax should be amongst them, I think is something that we will no doubt want to debate—personally I’ve always felt the case for it to be very weak, and much more likely to result in a race to the bottom, in which we take less money from corporations to fund public services than we have in the past. It’s a dilemma you will see being actively rehearsed in Northern Ireland at this very time.

Wel, rwy’n credu y bydd pobl a wrandawodd ar yr honiadau a wnaed gan yr ymgyrch ‘gadael’ yn ystod y refferendwm wedi meddwl yn syml na fyddai Cymru yn gwneud mor dda ag y gwnaethom o dan y drefn flaenorol, ond y byddai llif newydd o arian i wasanaethau cyhoeddus, ac i’r lleoedd sydd ei angen fwyaf yn sgil y penderfyniad hwnnw. Ac wrth gwrs fel Llywodraeth Cymru byddem yn awyddus i ddadlau’r union achos hwnnw.

Bydd Bil Cymru, os yw’n cyrraedd y llyfr statud, yn rhoi rhai pwerau newydd i argymell trethi newydd yma yng Nghymru. Rwy’n credu y byddwn yn ddi-os eisiau trafod a ddylai treth gorfforaeth fod yn eu plith—yn bersonol rwyf bob amser wedi teimlo bod yr achos drosti yn wan iawn, ac yn llawer mwy tebygol o arwain at ras i’r gwaelod, lle byddwn yn cymryd llai o arian gan gorfforaethau i ariannu gwasanaethau cyhoeddus nag y gwnaethom yn y gorffennol. Mae’n ddilema a welwch yn digwydd yng Ngogledd Iwerddon ar hyn o bryd.

Well, the finance Secretary speaks of a race to the bottom—I have to say to him that economically, it’s a race that we in Wales comprehensively won. And that’s the problem that we have to address. Now, asking Westminster for new fiscal levers is an important response to the economic challenges we’ll undoubtedly face, but so is using the ones we have now more effectively. Currently, the Welsh Government has committed to financing three programmes using the non-profit distributing model of financing investment, totalling £1.9 billion.

Figures we produced during the recent election campaign showed the Welsh Government had the capacity to more than treble that figure to £7.3 billion—three times the structural funds programme that he referred to. While we wait for others to act for us, isn’t it time that we, in this Chamber, started to demonstrate that when the circumstances demand it, we too can be bold? Or is the Welsh Government going to demonstrate the same absence of proper planning and true leadership that is currently turning Westminster into a Parliament of clowns?

Wel, mae’r Ysgrifennydd Cyllid yn sôn am ras i’r gwaelod—mae’n rhaid i mi ddweud wrtho ei bod, yn economaidd, yn ras rydym ni yng Nghymru wedi’i hennill yn hawdd. A dyna’r broblem y mae’n rhaid i ni fynd i’r afael â hi. Nawr, mae gofyn i San Steffan am ysgogiadau cyllidol newydd yn ymateb pwysig i’r heriau economaidd y byddwn yn ddi-os yn eu hwynebu, ond mae hynny hefyd yn wir am ddefnyddio’r rhai sydd gennym yn awr yn fwy effeithiol. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ariannu tair rhaglen gan ddefnyddio’r model dosbarthu dielw o ariannu buddsoddiadau, sy’n werth cyfanswm o £1.9 biliwn.

Roedd ffigurau a gynhyrchwyd gennym yn ystod yr ymgyrch etholiadol ddiweddar yn dangos bod gan Lywodraeth Cymru y gallu i fwy na threblu’r ffigur hwnnw i £7.3 biliwn—tair gwaith y rhaglen gronfeydd strwythurol y cyfeiriodd ati. Wrth i ni aros i eraill weithredu ar ein rhan, onid yw’n bryd i ni, yn y Siambr hon, ddechrau dangos ein bod ni hefyd yn gallu bod yn feiddgar pan fo’r amgylchiadau’n mynnu hynny? Neu a yw Llywodraeth Cymru yn mynd i ddangos yr un diffyg cynllunio priodol a diffyg arweinyddiaeth go iawn sydd ar hyn o bryd yn gwneud San Steffan yn Senedd o glowniau?

Well, we certainly don’t need to wait, because as the Member said in his question, we have already begun to do just this. There are three schemes already under development, and a range of other potential schemes that could follow down the same route. So, the non-profit distribution model is a means of trying to draw into the Welsh economy ways of financing capital investment in particular, at a time when public capital is diminishing so very rapidly.

We will learn a lot, and need to learn a lot, from the three schemes that we have already started to develop, if they can be made to succeed. There is a great deal of work to be done to find out whether they can succeed, and Scottish colleagues who’ve been round this course already have found that classification decisions that they weren’t anticipating, by Eurostat and by the Office for National Statistics, have meant that they’ve had to re-draw the schemes that they began with. So it’s not a matter of being able to take something off the shelf that you can simply apply. Eurostat may not be a problem for them in the future, but ONS will be. So there is no model that you can simply pluck off the shelf and apply, and say, ‘hurry up and do it’. There is a lot to learn to make sure that we develop a model that is right for Wales. We have three schemes in the pipeline; there’s more we would like to do, or we will need to learn it as we make it happen.

Wel, yn sicr nid oes angen i ni aros, oherwydd fel y dywedodd yr Aelod yn ei gwestiwn, rydym eisoes wedi dechrau gwneud yn union hyn. Ceir tri chynllun sydd eisoes yn cael eu datblygu, ac ystod o gynlluniau eraill posibl a allai ddilyn yr un llwybr. Felly, mae’r model dosbarthu dielw yn fodd o geisio denu ffyrdd o ariannu buddsoddiadau cyfalaf yn arbennig i mewn i economi Cymru, ar adeg pan fo cyfalaf cyhoeddus yn lleihau’n gyflym iawn.

Byddwn yn dysgu llawer, ac mae angen i ni ddysgu llawer, o’r tri chynllun rydym eisoes wedi dechrau eu datblygu, os gellir gwneud iddynt lwyddo. Mae llawer iawn o waith i’w wneud i ganfod a fyddant yn gallu llwyddo, ac mae cyd-Aelodau yn yr Alban sydd wedi bod o amgylch y cwrs hwn eisoes wedi gweld bod penderfyniadau dosbarthu nad oeddent wedi eu rhagweld, gan Eurostat a’r Swyddfa Ystadegau Gwladol, wedi golygu eu bod wedi gorfod ail-lunio’r cynlluniau a oedd ganddynt i gychwyn. Felly nid yw’n fater syml o allu cymryd rhywbeth oddi ar y silff y gallwch ei ddefnyddio. Efallai na fydd Eurostat yn broblem iddynt yn y dyfodol, ond fe fydd y Swyddfa Ystadegol Gwladol. Felly nid oes model y gallwch yn syml ei dynnu oddi ar y silff a’i ddefnyddio, a dweud, ‘brysiwch a gwnewch hynny’. Mae llawer i’w ddysgu i wneud yn siŵr ein bod yn datblygu model sy’n iawn i Gymru. Mae gennym dri chynllun yn yr arfaeth; mae yna fwy yr hoffem ei wneud, neu bydd angen i ni ddysgu wrth i ni wneud iddo ddigwydd.

I would like to congratulate the Minister on his latest appointment. I slightly regret to remind him that he was once my local councillor on the old South Glamorgan County Council. There may be more regret on his part when I recall that this was some 30 years ago; I was, of course, myself a mere boy at the time. My first question relates to local government reorganisation. I see that Sian Gwenllian has a question on this point tabled, but it’s number nine and we may not get there, so I hope she won’t mind if I pinch her question—[Interruption.]

Hoffwn longyfarch y Gweinidog ar ei benodiad diweddaraf. Mae’n ddrwg gennyf ei atgoffa ei fod unwaith yn gynghorydd lleol i mi ar hen Gyngor Sir De Morgannwg. Efallai y bydd yn fwy o ofid iddo fy mod yn cofio bod hyn oddeutu 30 mlynedd yn ôl; bachgen ifanc oeddwn i ar y pryd, wrth gwrs. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn ymwneud ag ad-drefnu llywodraeth leol. Gwelaf fod gan Sian Gwenllian gwestiwn wedi’i gyflwyno ar y pwynt hwn, ond cwestiwn rhif naw yw hwnnw ac mae’n bosibl na fyddwn yn ei gyrraedd, felly rwy’n gobeithio na fydd hi’n malio fy mod yn dwyn ei chwestiwn—[Torri ar draws.]

Excuse me. Can I just say—? You listened to the spokespeople from other parties with some silence and dignity, and I expect the same for Gareth Bennett. Diolch.

Esgusodwch fi. A gaf fi ddweud—? Rydych wedi gwrando ar lefarwyr pleidiau eraill gyda rhywfaint o dawelwch ac urddas, ac rwy’n disgwyl yr un peth i Gareth Bennett. Diolch.

Thanks, Llywydd. I’m sure Sian won’t mind if I pinch her question, which is: what is the timetable for local government reorganisation?

Diolch, Lywydd. Rwy’n siŵr na fydd Sian yn malio fy mod yn dwyn ei chwestiwn, sef: beth yw’r amserlen ar gyfer ad-drefnu llywodraeth leol?

I thank Mr Bennett for his opening remarks and for reminding me of my own lengthy political history from 30 years ago. Local government reorganisation the last time happened while I was a councillor, just to show how far back that happened. The timetable that I’m hoping to pursue is as follows: there is a necessary period over this summer in which I want to spend my time listening and learning from those who have a view of this matter. I met with trade unions this morning from local government to hear what they had to say, and I’ll be meeting with local authorities and others. I want to see whether it is possible to create some sort of consensus about the way forward. I recognise the corrosive effect of delay on the lives of people who work in local authorities, and I’d like to be able to bring that to a conclusion as soon as I can. But, that does depend on creating a sense of shared purpose in the future of local government organisation here in Wales. If that matures quickly, I hope to be able to come forward early in the autumn with a statement. If it takes a bit longer, it will be a bit later in the autumn, but that’s the timetable that I’m working to at the moment.

Diolch i Mr Bennett am ei sylwadau agoriadol ac am fy atgoffa am fy hanes gwleidyddol hir o 30 mlynedd yn ôl. Roeddwn yn gynghorydd y tro diwethaf y cafwyd ad-drefnu llywodraeth leol, i ddangos cymaint o amser sydd wedi bod ers i hynny ddigwydd. Mae’r amserlen rwy’n gobeithio ei dilyn fel a ganlyn: mae yna gyfnod angenrheidiol dros yr haf rwyf am ei dreulio’n gwrando a dysgu gan y rhai sydd â barn ar y mater hwn. Cyfarfûm ag undebau llafur llywodraeth leol y bore yma i glywed yr hyn oedd ganddynt i’w ddweud, a byddaf yn cyfarfod ag awdurdodau lleol ac eraill. Rwyf eisiau gweld a oes modd creu rhyw fath o gonsensws ynglŷn â’r ffordd ymlaen. Rwy’n cydnabod effaith andwyol oedi ar fywydau’r bobl sy’n gweithio mewn awdurdodau lleol, a hoffwn ddod â hynny i ben cyn gynted ag y gallaf. Ond mae hynny’n dibynnu ar greu ymdeimlad o bwrpas cyffredin mewn perthynas â dyfodol trefniadau llywodraeth leol yma yng Nghymru. Os digwydd hynny’n gyflym, rwy’n gobeithio gallu cyflwyno datganiad yn gynnar yn yr hydref. Os yw’n cymryd mwy o amser, byddaf yn cyflwyno datganiad ychydig yn ddiweddarach yn yr hydref, ond dyna’r amserlen rwy’n ei dilyn ar hyn o bryd.

Thanks for your comments. I’m glad to see that you will be pursuing a consensus and hopefully there will be a better outcome than the last proposals we had from your predecessor. But on that subject, what will your thoughts be regarding voluntary merger proposals such as we had between the Vale of Glamorgan and Bridgend a year ago, which were rather cavalierly rejected by Leighton Andrews?

Diolch am eich sylwadau. Rwy’n falch o weld y byddwch yn ceisio sicrhau consensws a gobeithio y bydd canlyniad gwell na’r cynigion diwethaf a gawsom gan eich rhagflaenydd. Ond ar y pwnc hwnnw, beth fydd eich barn ar gynigion uno gwirfoddol megis yr un a gawsom rhwng Bro Morgannwg a Phen-y-bont ar Ogwr flwyddyn yn ôl, a wrthodwyd yn eithaf diseremoni gan Leighton Andrews?

I don’t think it would be right for me to reach conclusions this afternoon having just said that I wanted to spend a period of time listening and learning. I’ve met about half of local authorities in Wales, Llywydd, so far, so I’ve got half still to go. I’m meeting Pembrokeshire, Carmarthenshire and Ceredigion tomorrow, and I want to make it clear to them that I’m just as open to what they have to say as anybody I’ve spoken to so far. The merits of voluntary mergers have been advocated by a number of people that I’ve met in the first half of my visits around local authorities in Wales, and I’m very open minded to hearing what other people have to say. I’m not in any way ruling them out of the future way that we do business in local authorities in Wales. But I’m not coming to a conclusion until everybody who has a right to be part of this conversation has had a chance to make their views known.

Nid wyf yn credu y byddai’n iawn i mi i ddod i unrhyw gasgliad y prynhawn yma ar ôl dweud fy mod am dreulio cyfnod o amser yn gwrando a dysgu. Rwyf wedi cyfarfod â thua hanner yr awdurdodau lleol yng Nghymru hyd yn hyn, Lywydd, felly mae’r hanner arall ar ôl gennyf o hyd. Rwy’n cyfarfod â Sir Benfro, Sir Gaerfyrddin a Cheredigion yfory, ac rwyf am ei gwneud yn glir iddynt fy mod i lawn mor agored i’r hyn sydd ganddynt hwy i’w ddweud ag unrhyw un y siaradais â hwy hyd yn hyn. Roedd nifer o’r bobl y cyfarfûm â hwy yn ystod hanner cyntaf fy ymweliadau o amgylch awdurdodau lleol yng Nghymru yn cefnogi rhinweddau uno gwirfoddol, ac mae gennyf feddwl agored iawn i glywed yr hyn sydd gan bobl eraill i’w ddweud. Nid wyf mewn unrhyw ffordd yn gwrthod eu barn ar y ffordd y byddwn yn gwneud busnes yn y dyfodol mewn awdurdodau lleol yng Nghymru. Ond nid wyf am ddod i gasgliad nes y bydd pawb sydd â hawl i fod yn rhan o’r drafodaeth hon wedi cael cyfle i fynegi eu barn.

Thanks, Minister, for that; that sounds hopeful. Another issue we have at the moment in many areas, particularly Cardiff, is proposed major housing developments, which are often opposed by local residents. Concreting over the green fields is a fairly apt description of the current proposals for Cardiff, which have been alluded to several times by the new Plaid Cymru regional Member. Now, the UKIP Assembly manifesto included a proposal for local referenda on controversial major housing developments. Would the Minister be minded to consider such legislation, and would he be likely to look favourably upon that kind of proposal?

Diolch am hynny, Weinidog; mae’n swnio’n obeithiol. Mater arall sydd gennym ar hyn o bryd mewn nifer o ardaloedd, yn enwedig Caerdydd, yw datblygiadau tai mawr arfaethedig, sy’n aml yn cael eu gwrthwynebu gan drigolion lleol. Mae arllwys concrit dros gaeau gwyrdd yn ddisgrifiad eithaf addas o’r cynigion presennol ar gyfer Caerdydd, y cyfeiriodd Aelod rhanbarthol newydd Plaid Cymru atynt sawl gwaith. Nawr, roedd maniffesto Cynulliad UKIP yn cynnwys cynnig ar gyfer refferenda lleol ar ddatblygiadau tai mawr dadleuol. A fyddai’r Gweinidog yn ystyried deddfwriaeth o’r fath, ac a fyddai’n debygol o edrych yn ffafriol ar y math hwnnw o gynnig?

A draft Bill was put forward by my predecessor, which included a great deal more than simply changing boundaries on a map. It included proposals for altering local referenda. They would not have done it in the way that the Member proposed, and I don’t have any current intention to move in the direction that he advocated.

Cafodd Bil drafft ei gyflwyno gan fy rhagflaenydd, a oedd yn cynnwys llawer mwy na newid ffiniau ar fap yn unig. Roedd yn cynnwys cynigion ar gyfer newid refferenda lleol. Ni fyddent wedi gwneud hynny yn y ffordd y cynigiodd yr Aelod, ac nid oes gennyf unrhyw fwriad ar hyn o bryd i symud i’r cyfeiriad yr oedd yn ei argymell.

Hybu Cydraddoldeb yng Nghymru

Promoting Equality in Wales

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar ei flaenoriaethau ar gyfer hybu cydraddoldeb yng Nghymru? OAQ(5)0014(FLG)

3. Will the Minister make a statement on his priorities for promoting equality in Wales? OAQ(5)0014(FLG)

I thank Joyce Watson for that question. In March this year, following extensive engagement with stakeholders, Welsh Government published its eight equality objectives for 2016 to 2020. These objectives focus on tackling the most entrenched inequalities in Wales and promoting cohesive communities.

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn. Ym mis Mawrth eleni, yn dilyn ymgysylltiad helaeth â rhanddeiliaid, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei hwyth amcan cydraddoldeb ar gyfer 2016-2020. Mae’r amcanion hyn yn canolbwyntio ar fynd i’r afael â’r anghydraddoldebau sydd wedi ymwreiddio fwyaf yng Nghymru a hyrwyddo cymunedau cydlynus.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary, but the referendum campaign, particularly towards the end, became infected with intolerance, and that poison has seeped into public life. We’ve all seen the reports of racist abuse on our streets. We’ve also, thankfully, seen the reaction to it in Llanelli and elsewhere where local people are standing by and speaking up for their eastern European neighbours, and I am led to believe that the First Minister will be visiting the Welsh Polish Mutual Association in Llanelli tomorrow. But the fact still remains that Dyfed-Powys Police have reported significant increases in hate crimes compared to this month last year. So, we do now need clearly to heal wounds. Will you therefore, Cabinet Secretary, with the Welsh Local Government Association and other partners, take steps to safeguard and strengthen community relations between people of all nationalities and cultures during this very unsettling time?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet, ond roedd ymgyrch y refferendwm, yn enwedig tuag at y diwedd, yn llawn o anoddefgarwch, ac mae’r gwenwyn hwnnw wedi ymdreiddio i fywyd cyhoeddus. Rydym i gyd wedi gweld adroddiadau am gam-drin hiliol ar ein strydoedd. Rydym hefyd, diolch byth, wedi gweld yr ymateb iddo yn Llanelli ac mewn mannau eraill lle mae pobl leol yn cefnogi ac yn amddiffyn eu cymdogion o Ddwyrain Ewrop, ac rwy’n deall y bydd y Prif Weinidog yn ymweld â Chymdeithas Pwyliaid Cymru yn Llanelli yfory. Ond mae’r ffaith yn aros fod Heddlu Dyfed-Powys wedi cofnodi cynnydd sylweddol mewn troseddau casineb o gymharu â’r mis hwn y llynedd. Felly, mae’n amlwg bod angen i ni wella’r clwyfau yn awr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi, gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a phartneriaid eraill, roi camau ar waith i ddiogelu a chryfhau cysylltiadau cymunedol rhwng pobl o bob cenedl a diwylliant yn ystod y cyfnod cythryblus hwn?

Let me associate myself very strongly with the last thing that the Member said. I think she is right—something happened during the course of the referendum campaign that has somehow legitimised, in the minds of some people, views that are abhorrent to, I’m sure, Members in this Chamber and have no part whatsoever to play in our community life. Even prior to that, there had been a 65 per cent increase in reports to the National Hate Crime Report and Support Centre Wales here in Wales. I hope that part of that rise is because of a greater willingness of people to report such incidents to the police. I think it’s very important that we encourage anybody who has been on the receiving end of such appalling behaviour in the last few days to make sure that they always make those incidents known to the authorities. My message is the same as Joyce Watson’s, to all those people from around the world and from around Europe who make such a contribution to the richness of life here in Wales: that they are welcome, that they are most welcome, and that this National Assembly supports a thriving, multicultural society here in Wales. [Assembly Members: ‘Hear, hear.’]

Gadewch i mi ategu’n gryf iawn y peth olaf a ddywedodd yr Aelod. Rwy’n credu ei bod yn iawn—digwyddodd rhywbeth yn ystod cyfnod ymgyrch y refferendwm sydd rywsut wedi cyfreithloni, ym meddyliau rhai pobl, safbwyntiau sy’n wrthun, rwy’n siŵr, i’r Aelodau yn y Siambr hon ac nid oes ganddynt ran o gwbl i’w chwarae yn ein bywyd cymunedol. Hyd yn oed cyn hynny, bu cynnydd o 65 y cant yn nifer yr adroddiadau i’r Ganolfan Genedlaethol Cymorth ac Adrodd Troseddau Casineb yma yng Nghymru. Rwy’n gobeithio y gellir priodoli rhan o’r cynnydd hwnnw i’r ffaith fod pobl yn fwy parod i roi gwybod i’r heddlu am ddigwyddiadau o’r fath. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn annog unrhyw un sydd wedi dioddef y fath ymddygiad gwarthus yn ystod y dyddiau diwethaf i wneud yn siŵr eu bod bob amser yn rhoi gwybod i’r awdurdodau am y digwyddiadau hynny. Mae fy neges yr un fath â neges Joyce Watson i’r holl bobl o bob cwr o’r byd ac o bob rhan o Ewrop sy’n gwneud cymaint o gyfraniad i gyfoeth bywyd yma yng Nghymru: ein bod yn eu croesawu, rydym yn eu croesawu’n fawr, a bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn cefnogi cymdeithas ffyniannus amlddiwylliannol yma yng Nghymru. [Aelodau’r Cynulliad: ‘Clywch, clywch.’]

Rydych chi’ch dau wedi sôn am y cynnydd mewn digwyddiadau hiliol yn ystod ac ar ôl y refferendwm, ac rwyf innau’n rhannu’ch barn chi yn condemnio yr hyn sydd yn digwydd. Ond a fedrwch chi fynd ymhellach na jest gwneud datganiad yn y Siambr heddiw? A ydych chi’n gallu ystyried cynnal ymgyrch i godi ymwybyddiaeth ac addysgu ynghylch y cyfraniad y mae pobl o wahanol wledydd Ewrop a’r byd yn ei wneud i fywyd Cymru?

You both have alluded to the increase in racist incidents during and post the referendum, and I share your view in condemning those occurrences. But could you go further than just making a statement in the Chamber today? Are you able to consider running a campaign to raise awareness and educate people about the contribution that people from the different countries of Europe and the world make to Wales?

Diolch yn fawr i’r Aelod am beth y mae hi wedi’i ddweud. Wrth gwrs, mae’n bwysig inni wneud mwy na jest siarad yma yn y Siambr, so mae nifer o bethau rwy’n eu gwneud yn bersonol dros yr wythnos nesaf: mae gyda fi gyfarfod â’r WLGA ddydd Gwener—rwy’n mynd i siarad â nhw—ac mae gyda fi gyfarfod â’r Muslim Council of Wales wythnos nesaf. Mae yn bwysig inni ddod at ein gilydd fel yna, i siarad â’n gilydd am beth rŷm ni’n gallu ei wneud, i ymdrechu gyda’n gilydd, i fod yn glir am beth rŷm ni eisiau ei wneud yma yng Nghymru ac i’w wneud e gyda’n gilydd, fel mae’r Aelod yn sôn.

I thank the Member for her comments. Of course, it’s very important that we do more than simply speak here in the Chamber, so there are a number of things that I’m doing personally over the next week: I have a meeting with the WLGA on Friday—I will be speaking to them—and I have a meeting with the Muslim Council of Wales next week. It is important that we do come together in that way in order to discuss what we can do, to strive to improve things together and to be clear about what we want to do here in Wales and to do it together, exactly as the Member mentioned.

Benthyciadau Banc Buddsoddi Ewrop

European Investment Bank Loans

4. Pa ddefnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o fenthyciadau Banc Buddsoddi Ewrop? OAQ(5)0004(FLG)

4. What use has the Welsh Government made of the European Investment Bank loans? OAQ(5)0004(FLG)

Diolch yn fawr, Eluned Morgan. Mae Cymru wedi mwynhau perthynas gadarnhaol â Banc Buddsoddi Ewrop gydol y cyfnod datganoli. Mae bron £2 biliwn wedi cael ei fuddsoddi mewn prosiectau cyhoeddus a phreifat, sy’n cynnwys dŵr, hedfan, y diwydiant moduro a thai.

Thank you very much, Eluned Morgan. Wales has enjoyed a positive relationship with the European Investment Bank throughout the devolution era, with nearly £2 billion invested in both public and private projects, including water, aviation, the motor industry and housing.

Thank you, Ysgrifennydd, for that. There are other projects, of course, that have been funded with European Investment Bank funding, including the Swansea campus, the A55 and, crucially, projects that are in the pipeline like the south Wales metro. Now, the European Union treaty is clear that members of the European Investment Bank must be members of the European Union. Nevertheless, the European Investment Bank has invested in four countries of the European free trade area, and I just wondered whether the Ysgrifennydd wouldn’t be able to put pressure, during the negotiations, to ensure that we will still be able to participate in European Investment Bank funding.

Diolch i chi am hynny, Ysgrifennydd. Mae yna brosiectau eraill, wrth gwrs, sydd wedi cael eu hariannu â chyllid Banc Buddsoddi Ewrop, gan gynnwys campws Abertawe, yr A55 ac yn hollbwysig, prosiectau sydd yn yr arfaeth fel metro de Cymru. Nawr, mae cytuniad yr Undeb Ewropeaidd yn dweud yn glir fod yn rhaid i aelodau o Fanc Buddsoddi Ewrop fod yn aelodau o’r Undeb Ewropeaidd. Serch hynny, mae Banc Buddsoddi Ewrop wedi buddsoddi mewn pedair gwlad yn ardal masnach rydd Ewrop, ac roeddwn yn meddwl tybed a fyddai’r Ysgrifennydd yn gallu rhoi pwysau, yn ystod y trafodaethau, er mwyn sicrhau y byddwn yn parhau i allu cyfranogi o gyllid Banc Buddsoddi Ewrop.

Can I thank Eluned Morgan for a very important supplementary question there? She’s quite right that the European Investment Bank is wholly owned by its shareholders and all its shareholders are the 28 European Union member states. The United Kingdom has a 16 per cent shareholding in the EIB and is, therefore, one of the four main shareholders in the bank. And in leaving the European Union, we will have to leave that direct membership of the EIB as well.

Now, Eluned Morgan is right to say that the EIB is able to lend to countries outside the European Union, but EIB lending outside the EU is governed by a series of EU mandates in support of development and co-operation policies in partner countries. In other words, every time it has a relationship with another country, that has to be specifically mandated by those countries that are the shareholding members of the EIB. So, we will have to put pressure on to negotiate exactly that sort of relationship in order to allow us in Wales to go on benefitting from the funds that the EIB has provided in the past, and are pivotal to some of the plans that we have for the future.

Diolch i Eluned Morgan am gwestiwn atodol pwysig iawn. Mae hi’n hollol gywir fod Banc Buddsoddi Ewrop yn eiddo i’w gyfranddalwyr yn llwyr a’i holl gyfranddalwyr yw 28 aelod-wladwriaeth yr Undeb Ewropeaidd. Mae gan y Deyrnas Unedig gyfranddaliad o 16 y cant ym Manc Buddsoddi Ewrop ac felly mae’n un o bedwar prif gyfranddaliwr y banc. Ac wrth adael yr Undeb Ewropeaidd, bydd yn rhaid i ni adael ein haelodaeth uniongyrchol o Fanc Buddsoddi Ewrop yn ogystal.

Nawr, mae Eluned Morgan yn iawn i ddweud fod Banc Buddsoddi Ewrop yn gallu benthyca arian i wledydd y tu allan i’r Undeb Ewropeaidd, ond mae benthyca gan Fanc Buddsoddi Ewrop y tu allan i’r UE yn cael ei lywodraethu gan gyfres o fandadau UE i gefnogi polisïau datblygu a chydweithredu mewn gwledydd partner. Mewn geiriau eraill, bob tro y mae’n sefydlu perthynas â gwlad arall, mae’n rhaid iddo gael mandad penodol gan y gwledydd sy’n aelodau cyfranddaliadol o Fanc Buddsoddi Ewrop. Felly, bydd yn rhaid i ni bwyso i drafod y math hwnnw’n union o berthynas er mwyn caniatáu i ni yng Nghymru barhau i elwa ar yr arian y mae Banc Buddsoddi Ewrop wedi’i ddarparu yn y gorffennol, ac sy’n ganolog i rai o’r cynlluniau sydd gennym ar gyfer y dyfodol.

Y tebygolrwydd yw, o dan yr amserlen fwyaf arfaethedig ar gyfer tynnu allan o’r Undeb Ewropeaidd, y bydd sefydliadau yng Nghymru—campws Abertawe yn un ohonyn nhw—yn dal â benthyciadau gan Fanc Buddsoddi Ewrop wrth inni dynnu allan o Ewrop. A ydych chi wedi cael trafodaethau, felly, gyda’r Trysorlys a’r banc ynglŷn â sut mae’r benthyciadau presennol yn mynd i gael eu rheoli? A fydd rhaid symud y benthyciadau hynny i fanc arall, efallai ar dermau llai ffafriol, neu a fydd modd i fenthyciadau sy’n ddyledus heddiw gario ymlaen nes bod y benthyciad yn cael ei dalu?

Yr ail gwestiwn atodol i hynny, os caf, yw: a ydych chi’n ystyried, fel yr oedd Adam Price yn amlinellu, fel ymateb Llywodraeth Cymru i’r penderfyniad yma, bod angen banc buddsoddi i Gymru, beth bynnag?

The likelihood, under the proposed timetable for Brexit, is that institutions in Wales—the Swansea campus being one of them—will still have loans from the European Investment Bank as we withdraw from Europe. Have you had discussions, therefore, with the Treasury and the EIB as to how the current loans are going to be managed? Will those loans have to be shifted to another bank, perhaps on less favourable terms, or will it be possible for the loans owing today to be carried forward until that is paid off?

The supplementary to that, if I may: are you considering, as Adam Price suggested, as a Welsh Government response to this decision, that we need an investment bank for Wales in any case?

In answering Simon Thomas’s first supplementary question, I’ve not yet had direct discussions on the very important issue that he raises of Wales-based services that are already in a relationship with the EIB that will need to extend well beyond any exit from the European Union. Now, the EIB itself has said that it’s unable to provide any certainty on a whole range of issues in relation to relationships it has right across the United Kingdom without clarity, as it says, on the timing circumstances and conditions of a withdrawal settlement. But the successor arrangements to arrangements that are already in place with the EIB post a Brexit will be an important part of that discussion.

Alternative arrangements that might be possible either for Wales alone or on a co-operative basis with other UK nations were rehearsed here in the Chamber yesterday, and the First Minister, I know, responded positively to the suggestion that we ought to pursue that with our other UK partners.

I ateb cwestiwn atodol cyntaf Simon Thomas, nid wyf eto wedi cael trafodaethau uniongyrchol ar y mater pwysig hwn y mae’n ei nodi ynglŷn â gwasanaethau wedi’u lleoli yng Nghymru sydd eisoes mewn perthynas â Banc Buddsoddi Ewrop y bydd angen iddynt ymestyn ymhell y tu hwnt i unrhyw benderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, mae Banc Buddsoddi Ewrop ei hun wedi dweud nad yw’n gallu darparu unrhyw sicrwydd ar ystod eang o faterion sy’n ymwneud â’r cysylltiadau sydd ganddo ar draws y Deyrnas Unedig heb eglurder, fel y mae’n ei ddweud, ynglŷn â’r amgylchiadau amseru ac amodau setliad gadael. Ond mae’r trefniadau a fydd yn dilyn trefniadau sydd eisoes ar waith gan Fanc Buddsoddi Ewrop ar ôl i Brydain adael yr UE yn rhan bwysig o’r drafodaeth honno.

Yma yn y Siambr ddoe, trafodwyd trefniadau amgen a allai fod yn bosibl naill ai ar gyfer Cymru’n unig neu ar sail gydweithredol â gwledydd eraill y DU, a gwn fod y Prif Weinidog wedi ymateb yn gadarnhaol i’r awgrym y dylem fynd ar drywydd hynny gyda’n partneriaid eraill yn y DU.

Darparu Gwasanaethau Cyhoeddus

The Delivery of Public Services

Will the Minister make a statement on his priorities—oh, sorry; wrong one. Apologies.

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ei flaenoriaethau—o, mae’n ddrwg gennyf; cwestiwn anghywir. Ymddiheuriadau.

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau cyhoeddus drwy lywodraeth leol? OAQ(5)0003(FLG)

5. Will the Minister make a statement on the delivery of public services through local government? OAQ(5)0003(FLG)

Thanks to Suzy Davies for that question. Good local government plays a vitally important role in the lives of all citizens in Wales. Each and every one of us has a direct interest in shaping how public services are delivered.

Diolch i Suzy Davies am y cwestiwn. Mae llywodraeth leol dda yn chwarae rhan hanfodol bwysig ym mywydau pob un o ddinasyddion Cymru. Mae gan bob un ohonom ddiddordeb uniongyrchol mewn siapio’r modd y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu darparu.

Thank you for that very encouraging answer, there, First—Cabinet Secretary; I will get the hang of this. [Laughter.] There are, of course, many examples of partnership working between local authorities and others, especially health boards, on the delivery of social services, but I think that word ‘delivery’ really says it all, particularly about the way we as a population work to support those whom we seek to help. I think the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, for all its faults, points very firmly in the direction of co-production, the role of mutuals and other society-based organisations as fertile ground for developing new models of sustainable services, including social services. Do you see these, as the response to the Williams commission report suggests, as a last resort when the public sector fails or do you agree that we need to look ahead to a new balance between state and society to ensure the best fit for public services and the public they serve?

Diolch i chi am yr ateb calonogol hwnnw, Brif—Ysgrifennydd y Cabinet; fe ddof i ddeall hyn. [Chwerthin.] Wrth gwrs, ceir llawer o enghreifftiau o weithio mewn partneriaeth rhwng awdurdodau lleol ac eraill, yn enwedig byrddau iechyd, i ddarparu gwasanaethau cymdeithasol, ond credaf fod y gair ‘darparu’ yn dweud y cyfan mewn gwirionedd, yn enwedig am y ffordd yr ydym fel poblogaeth yn gweithio i gefnogi’r rheini y ceisiwn eu helpu. Rwy’n credu bod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, er gwaethaf ei holl ddiffygion, yn pwyntio’n gadarn iawn i gyfeiriad cydgynhyrchu, rôl cwmnïau cydfuddiannol a sefydliadau cymdeithasol eraill fel tir ffrwythlon ar gyfer datblygu modelau newydd o wasanaethau cynaliadwy, gan gynnwys gwasanaethau cymdeithasol. A ydych yn gweld y rhain, fel yr awgryma’r ymateb i adroddiad comisiwn Williams, fel dewis olaf pan fydd y sector cyhoeddus yn methu neu a ydych yn cytuno bod angen i ni edrych ymlaen at gydbwysedd newydd rhwng gwladwriaeth a chymdeithas er mwyn sicrhau’r ateb sy’n gweddu orau ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus a’r cyhoedd y maent yn eu gwasanaethu?

Well, I understand the point that the Member is making. In my discussions with trade unions earlier today, they emphasised their anxiety at the way in which, sometimes, alternative models can be seen as a first resort for the provision of public services. That’s not the position we take in Welsh Government. The action plan for alternative delivery models in public services makes it clear that we should come to some of these alternatives only when we are sure that it is no longer possible to go on directly providing services.

But in other areas I think the ground is more promising. The Member pointed to the social services area where the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 places a specific duty on local authorities to promote co-operative ways of providing services. To my mind, they can offer a way of bringing some of these services back closer to the public realm. So, I think we need to think of it slightly more differentially and think of what is right in particular service contexts. Where I definitely agree with the Member is that we need a different relationship between services and citizens in which we regard the people who use our services as sources of strength and assets in that joint way of doing things and treating them as equal partners in the way that services are designed and delivered.

Wel, rwy’n deall y pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud. Yn fy nhrafodaethau gydag undebau llafur yn gynharach heddiw, roeddent yn pwysleisio eu pryder ynglŷn â’r ffordd y gellir ystyried modelau amgen, weithiau, fel dewis cyntaf ar gyfer darparu gwasanaethau cyhoeddus. Nid dyna yw ein safbwynt ni yn Llywodraeth Cymru. Mae’r cynllun gweithredu ar gyfer modelau cyflawni amgen mewn gwasanaethau cyhoeddus yn ei gwneud yn glir na ddylem droi at rai o’r dewisiadau amgen hyn oni bai ein bod yn sicr nad yw parhau i ddarparu gwasanaethau yn uniongyrchol yn bosibl mwyach.

Ond mewn meysydd eraill rwy’n credu bod y sefyllfa’n fwy addawol. Cyfeiriodd yr Aelod at faes gwasanaethau cymdeithasol lle mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn ei gwneud yn ddyletswydd benodol ar awdurdodau lleol i hyrwyddo ffyrdd cydweithredol o ddarparu gwasanaethau. Yn fy marn i, gallant gynnig ffordd o ddod â rhai o’r gwasanaethau hyn yn ôl yn nes at y cyhoedd. Felly, rwy’n credu bod angen i ni feddwl amdano ychydig yn fwy gwahaniaethol a meddwl am yr hyn sy’n iawn yng nghyd-destun gwasanaethau penodol. Yr hyn rwy’n bendant yn cytuno â’r Aelod yn ei gylch yw bod angen i ni gael perthynas wahanol rhwng gwasanaethau a dinasyddion lle’r ydym yn ystyried y bobl sy’n defnyddio ein gwasanaethau yn ffynonellau o gryfder ac yn asedau yn y ffordd o wneud pethau ar y cyd a’u trin fel partneriaid cyfartal yn y modd y caiff gwasanaethau eu cynllunio a’u darparu.

Diolch, Lywydd. I actually think that the Cabinet Secretary has probably just answered my question, but I’ll ask it anyway. I think, Cabinet Secretary, we can all be rightly proud here in Wales that we have not seen wide-scale privatisation of local authority services as we’ve witnessed in England. That’s built on the premise that our key public services are at their best and most efficient when retained in-house and provided by directly employed workforce. So, will the Cabinet Secretary make a statement on the stance of the previous administration, which reinforced the view that not only should privatisation of key public services be discouraged but also that other outsourcing options, including mutuals and co-operatives, should only ever be considered when this is the only alternative to privatisation?

Diolch, Lywydd. Mewn gwirionedd, rwy’n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet newydd ateb fy nghwestiwn yn ôl pob tebyg, ond rwyf am ei ofyn beth bynnag. Rwy’n credu, Ysgrifennydd y Cabinet, y gallwn i gyd fod yn falch yma yng Nghymru nad ydym wedi gweld gwasanaethau awdurdodau lleol yn cael eu preifateiddio ar raddfa eang fel y gwelsom yn Lloegr. Mae hynny’n seiliedig ar y rhagdybiaeth fod ein gwasanaethau cyhoeddus allweddol ar eu gorau a’u mwyaf effeithlon pan gânt eu cadw’n fewnol a’u darparu gan weithlu a gyflogir yn uniongyrchol. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet wneud datganiad am safbwynt y weinyddiaeth flaenorol, a oedd yn atgyfnerthu’r farn y dylid rhybuddio rhag preifateiddio gwasanaethau cyhoeddus allweddol, ond hefyd na ddylid byth ystyried opsiynau eraill ar gyfer rhoi gwaith ar gontract allanol, gan gynnwys cwmnïau cydfuddiannol a chydweithredol, oni bai mai dyma’r unig ddewis ar wahân i breifateiddio?

I agree with the Member, undoubtedly, that public services should not be run for private profit. That is why, in this Government, we have always believed that public services should be publicly funded and publicly delivered. Now, in very tough times, I understand that those responsible for providing services sometimes have to look for other ways in which their services can be provided. Then, not-for-profit distributing mutual models can sometimes provide an alternative, but that alternative is to be pursued only at the point when the preferred model of a publicly provided, publicly delivered, publicly funded way of doing things is no longer able to be sustained.

Rwy’n cytuno â’r Aelod, yn ddi-os, na ddylai gwasanaethau cyhoeddus gael eu rhedeg er mwyn gwneud elw preifat. Dyna’r rheswm pam rydym ni yn y Llywodraeth hon bob amser wedi credu y dylai gwasanaethau cyhoeddus gael eu hariannu’n gyhoeddus a’u darparu’n gyhoeddus. Nawr, mewn cyfnodau anodd iawn, rwy’n deall bod y rhai sy’n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau weithiau’n gorfod edrych am ffyrdd eraill o ddarparu eu gwasanaethau. Y pryd hwnnw, gall modelau dosbarthu dielw cydfuddiannol gynnig dewis arall weithiau, ond ni ddylid mynd ar drywydd y dewis hwnnw oni chyrhaeddir y pwynt pan nad yw hi mwyach yn bosibl cynnal y model a ffefrir o wneud pethau drwy ddarparu’n gyhoeddus, cyflenwi’n gyhoeddus a chyllido’n gyhoeddus.

Gwybodaeth am Gymwysterau Cyflenwyr

The Supplier Qualification Information Database

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y defnydd o Wybodaeth am Gymwysterau Cyflenwyr (SQuID) gan awdurdodau lleol ar gyfer prynu? OAQ(5)0001(FLG)

6. Will the Minister make a statement on the use of SQuID for purchasing by local authorities? OAQ(5)0001(FLG)

The supplier qualification information database makes it easier for Welsh suppliers to compete for Welsh public sector business. It is a requirement of the Wales procurement policy statement to which all local authorities are signatories.

Mae’r gronfa ddata gwybodaeth am gymwysterau cyflenwyr yn ei gwneud yn haws i gyflenwyr o Gymru gystadlu am fusnes yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae’n un o ofynion datganiad polisi caffael Cymru a lofnodwyd gan bob awdurdod lleol.

Can I thank the Cabinet Secretary for that response and managing to get out what SQuID actually stands for much better than I could have done? I’m going to carry on with SQuID, though. [Laughter.] SQuID is an excellent scheme that allows smaller contractors to compete across a range of projects, and Welsh Government policy is that all local authorities should use it. A survey by the Electrical Contractors’ Association shows that while all local authorities use it, only seven of the 22 councils use it exclusively. Can the Minister investigate this and try and get all councils to use it for all their contracts?

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw ac am lwyddo i egluro beth y mae’r talfyrriad SQuID yn ei olygu yn well o lawer nag y gallwn i fod wedi gwneud? Rwyf am barhau â SQuID, er hynny. [Chwerthin.] Mae SQuID yn gynllun ardderchog sy’n caniatáu i gontractwyr llai gystadlu ar draws ystod o brosiectau, a pholisi Llywodraeth Cymru yw y dylai pob awdurdod lleol ei ddefnyddio. Mae arolwg gan y Gymdeithas Contractwyr Trydanol yn dangos, er bod pob awdurdod lleol yn ei ddefnyddio, mai saith yn unig o’r 22 cyngor sy’n gwneud defnydd llawn ohono. A all y Gweinidog ymchwilio i hyn a cheisio cael yr holl gynghorau i’w ddefnyddio ar gyfer eu holl gontractau?

I thank Mike Hedges for that and, of course, I welcome feedback from the Electrical Contractors’ Association and others who have an interest in procurement here in Wales. Mike Hedges is quite right that the evidence shows that SQuID has made a positive impact on the construction sector. Prior to its introduction around 30 per cent of all contracts in Wales were won by indigenous suppliers. At the end of the last financial year, only two months ago, 82 per cent of major construction contracts awarded through Sell2Wales were won by indigenous Welsh businesses. So, it is a success story. I read the research that the Electrical Contractors’ Association were drawing on. It is Welsh Government’s policy to encourage all public authorities to make the maximum use of the SQuID approach, and I’m very willing to ask my officials to make further efforts to make sure that its use is maximised across all public procurement.

Diolch i Mike Hedges am hynny ac wrth gwrs, rwy’n croesawu adborth gan y Gymdeithas Contractwyr Trydanol ac eraill sydd â diddordeb mewn caffael yma yng Nghymru. Mae Mike Hedges yn llygad ei le yn dweud bod y dystiolaeth yn dangos bod SQuID wedi effeithio’n gadarnhaol ar y sector adeiladu. Cyn ei gyflwyno roedd tua 30 y cant o’r holl gontractau yng Nghymru yn cael eu hennill gan gyflenwyr cynhenid. Ar ddiwedd y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ddau fis yn unig yn ôl, enillwydd 82 y cant o gontractau adeiladu mawr a ddyfarnwyd drwy GwerthwchiGymru gan fusnesau cynhenid o Gymru. Felly, mae’n stori lwyddiant. Darllenais y gwaith ymchwil a ddefnyddiwyd gan y Gymdeithas Contractwyr Trydanol. Mae’n bolisi gan Lywodraeth Cymru i annog pob awdurdod cyhoeddus i wneud y defnydd mwyaf posibl o ddull SQuID, ac rwy’n barod iawn i ofyn i fy swyddogion wneud ymdrechion pellach i sicrhau bod y defnydd mwyaf posibl yn cael ei wneud ohono mewn caffael cyhoeddus drwyddo draw.

Whilst we broadly support the SQuID procurement process it is fair to say that probably one of the reasons that only seven out of 22 local authorities are using it—the point that my colleague Mike Hedges made—was the fact that there is still a lot of bureaucracy and red tape involved with very small companies trying to actually tender for lots of works taking place within a local authority. How do you intend to work with our local authorities over this next term to ensure that we do keep the pound going around in our own localities and that we allow some of those small businesses who haven’t got the time or the resources to spend finding their way and navigating their way through this bureaucracy and red tape, so that they can actually have a piece of the action and some of the money for local jobs?

Er ein bod yn cefnogi proses gaffael SquID yn gyffredinol mae’n deg dweud mai un o’r rhesymau pam, yn ôl pob tebyg, mai saith yn unig o’r 22 awdurdod lleol sy’n ei ddefnyddio—y pwynt a wnaed gan fy nghyd-Aelod Mike Hedges—oedd y ffaith fod llawer o fiwrocratiaeth yn dal i fod yno mewn gwirionedd i gwmnïau bach sy’n ceisio tendro am gyfrannau gwaith sydd i’w cael gan awdurdod lleol. Sut rydych yn bwriadu gweithio gyda’n hawdurdodau lleol dros y tymor nesaf i sicrhau bod y bunt yn parhau i gylchredeg yn ein hardaloedd ein hunain a’n bod yn caniatáu i rai o’r busnesau bach nad oes ganddynt amser i’w dreulio nac adnoddau i’w gwario yn ceisio dod o hyd i ffordd a llywio’u ffordd drwy’r fiwrocratiaeth hon, fel y gallant gael rhywfaint o waith mewn gwirionedd a rhywfaint o’r arian ar gyfer swyddi lleol?

Can I thank Janet Finch-Saunders for that question? I think it’s important to say that the Electrical Contractors’ Association’s own research said that only seven of 22 councils use the system in full—far more of them use it for parts of what they do. So, it’s a matter of building up from what they do already to use it in even greater dimensions of their work. I understand the point she makes about trying to keep bureaucracy to a minimum. The SQuID approach is deliberately designed to try and make it easier for small indigenous firms to compete for business by making access to procurement and potential contracts easier for them. I’m very happy to say that we will continue to work with local authorities and others involved in this field to bear down on unnecessary bureaucracy wherever that can be identified.

Diolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn hwnnw. Credaf ei bod yn bwysig dweud bod ymchwil y Gymdeithas Contractwyr Trydanol yn nodi mai saith yn unig o’r 22 cyngor sy’n defnyddio’r system yn llawn—mae llawer mwy ohonynt yn ei defnyddio ar gyfer rhannau o’r hyn y maent yn ei wneud. Felly, mae’n fater o adeiladu ar yr hyn y maent yn ei wneud yn barod a’i ddefnyddio’n mewn dimensiynau ehangach o’u gwaith. Rwy’n deall y pwynt y mae’n ei wneud ynglŷn â cheisio sicrhau cyn lleied â phosibl o fiwrocratiaeth. Mae dull SQuID wedi ei gynllunio’n fwriadol i geisio ei gwneud yn haws i gwmnïau bach cynhenid gystadlu am fusnes drwy sicrhau mynediad haws at gaffael a chontractau posibl. Rwy’n hapus iawn i ddweud y byddwn yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol ac eraill sy’n ymwneud â’r maes hwn i leihau biwrocratiaeth ddiangen lle bynnag y gellir dod o hyd iddi.

2. 2. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
2. 2. Questions to the Assembly Commission

Rŷm ni’n symund ymlaen i’r eitem nesaf ar yr agenda, sef cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Ni chyflwynwyd unrhyw gwestiynau y tro yma.

We now move to the next item on the agenda, questions to the Assembly Commission. No questions were tabled on this occasion.

3. 3. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Plant sy’n Derbyn Gofal
3. 3. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): Looked-after Children

Yr eitem nesaf, felly, eitem 3, yw’r ddadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21, ac rydw i’n galw ar David Melding i wneud y cynnig.

The next item, therefore, item 3, is the debate by individual Members under Standing Order 11.21, and I call on David Melding to move the motion.

Cynnig NDM6026 David Melding, Julie Morgan, Lee Waters, Llyr Gruffydd, Neil Hamilton

Cefnogwyd gan Lynne Neagle, Nick Ramsay, Suzy Davies, Angela Burns, Mark Isherwood, Janet Finch-Saunders

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn credu y dylai Llywodraeth Cymru archwilio ffyrdd o gryfhau dulliau gweithio rhwng adrannau i wella canlyniadau ar gyfer plant sy’n derbyn gofal.

Motion NDM6026 David Melding, Julie Morgan, Lee Waters, Llyr Gruffydd, Neil Hamilton

Supported by Lynne Neagle, Nick Ramsay, Suzy Davies, Angela Burns, Mark Isherwood, Janet Finch-Saunders

To propose that the National Assembly for Wales:

Believes that the Welsh Government should examine ways to strengthen inter-departmental working to improve outcomes for looked after children.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Presiding Officer. Can I thank you and the Business Committee for selecting this topic for discussion as an individual Member’s debate? I think, from the range of interest it’s sparked and the number of Assembly Members that signed the motion for debate, the interest of this subject is something that marks us deeply in the Assembly.

I’d like to start, really, with ‘Lost in Care’, this report that changed the way, I think, we viewed the care system and had an impact all across the UK. It was published nearly 17 years ago, and I’ve actually brought my copy. It’s quite a tome, as you can see. For me, it’s really marked the history of the Assembly because it was one of the very first subjects that commanded our attention from the word ‘go’ and has remained with us, really. The implications, the recommendations that are in this report and the issues to be addressed are still ongoing. There have been advances, but many of the challenges still remain. For me, it’s something of a personal disappointment that perhaps we’ve not made more progress. I will talk about some of the issues in particular where I think we need to do much more, but of course the welfare of looked-after children is something that we should always consider. It’s hardly a box we can tick and then just move on.

Ronald Waterhouse’s report actually looked specifically at care in Gwynedd and Clwyd in the 1970s, 1980s and 1990s but many of the issues that were identified, as I said, were found across the UK once the services were properly examined. At least we can say that, from the publication of this report, in the public eye, the welfare of looked-after children has been emphasised and has attracted great public attention. I suppose that attention has primarily focused on safeguarding rather than outputs and improving outcomes for looked-after children directly. But, of course, when the report was published, it was the horrific examples and instances of abuse that commanded the media and public attention. I can say that, in the first Assembly, in the Health and Social Services Committee, it absolutely dominated the work that we did, and it had a real impact, emotionally as well as politically, on the Members. I suppose if we don’t get things right for looked-after children there’s always the danger in future that we’ll actually regress, and we’ll find that outcomes will once again be very, very poor indeed, even on issues like safeguarding.

I want to turn, then, to outcomes. I should say, in terms of safeguarding, there is no room for complacency, but things in general, just because of the inspection regimes and the interest that politicians take in these issues, both in councils and here in the Assembly, and at a Government level—safeguarding issues are something that perhaps we don’t focus on as much as we did then. It is appropriate that we actually move and look at outcomes, and I suppose that when we look at outcomes, the effective joint working of the various agencies is key, because we’re looking at health, we’re looking at education, we’re looking at housing, we’re looking at skills—all these things inter-relate, either directly, for looked-after children, or when they leave care, for care leavers. But it’s also a matter of great importance to work jointly within Government, and here the better co-ordination of different departments, I think, is something that would allow for the more effective co-ordinated delivery amongst various public agencies as well. We should mirror that type of co-ordination in Government itself, because this isn’t just an area of concern for one particular department.

In this respect, I turn to the Prison Reform Trust’s report, which, whilst looking at the experience of looked-after children in the criminal justice process, did call for the formation of a Cabinet sub-committee to provide national leadership, and, indeed, the Westminster Government did respond and has established a sub-committee. When the First Minister announced the formation of the current Government, in congratulating him and wishing him well for the work of the current Government in the fifth Assembly, I did ask whether you would look at this, and whether a Cabinet committee could be established in the Welsh Government, and I believe that is something that is now being looked at. The Prison Reform Trust did call for more effective joint working, proper regulation and policy development across the Welsh Government, so that’s the direct reason we have the motion in front of us today.

At the heart of our approach to the care of looked-after children is the concept of corporate parenting. Now, this rests principally with local authorities, but I think it’s very important indeed that we realise that we’re part of that responsibility to deliver effective corporate parenting as well, and that’s why we are discussing this very particular proposal in terms of how the Government should improve its co-ordination.

The number of looked-after children has increased substantially since the publication of the ‘Lost in Care’ report, so again this redoubles the need for us to be vigilant in this area and to be ambitious for better outcomes. In 1999 there were 3,657 children in care; now that number has risen by nearly 2,000 to 5,617. Abuse or neglect remain the main reasons for children entering care, and obviously many of them have had very, very challenging and difficult experiences. So, the work of professionals is to be greatly valued in this area, because to achieve outcomes requires application, ambition and great persistence, but we need to be part of that ambition here in the Assembly.

Most looked-after children are now in foster placements. In the last generation or so, this has been quite a big change: from residential homes to foster carers. But these placements are not always stable. In 2015, just last year, 9 per cent of looked-after children had three or more foster care placements in one year, and 20 per cent of them experienced two or more changes. So, in the last year for which we have figures, nearly a third of looked-after children experienced a change in their care package.

I want to just say a few words about educational attainment. I think this is an important area, because it is probably the best proxy we have for the general standard of care that we give to looked-after children. It’s not the only thing: I was reminded earlier today in a meeting that the emotional well-being of looked-after children is crucial and, indeed, their whole educational experience; it’s not just about educational attainment. You would say that too of the general population, but it is a measure we can come back to and it does give us hard data. It has, I think it’s fair to say, been a focus in the Assembly, really, for the last 15, 16, 17 years. Things have improved, but not by as much as we would like. Only 18 per cent of looked-after children achieve five GCSEs at A to C, including English and maths—18 per cent. For the general population, it’s 58 per cent. So, that’s 40 per cent more. Only 7 per cent of care leavers aged 19 were in higher education. So, that’s 24 students at the moment. And, obviously, compared to the general population, it’s much, much lower.

I do want to commend some of the work that’s gone on, and the Welsh Government has not been backward in trying to address these problems, and there have been many, many policy developments. For instance, under the provisions of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, the Welsh Government is producing a national approach to looked-after children to improve collaborative working. That’s important. In January, a strategy was published by the Welsh Government to raise educational attainment, and it included a call for greater ambition, which I really, really welcome. So, there is work going on and we need to follow that through and ensure that it reaches the standards we need.

I think, generally, to conclude, we should aim in Wales for outstanding best practice. By that, I don’t mean copying current best practice, I mean taking it further. We could be a world leader. We have done it before. For example, the learning disabilities strategy, started in the mid-1980s, transformed that public policy area and led to changes worldwide. You had people wanting to work in Wales from across the world because we were developing that area of policy so effectively. I would also urge Members to read the recommendations that a group of charities in the field of looked-after children made when we conducted the election for this fifth Assembly. There, some very concrete things were emphasised, like the focus on outcomes, with emphasis on the responsibility of corporate parents—including us, not just local authorities, the recognition of emotional well-being as a priority, improving the permanence and stability of care and educational placements, listening to the voices of looked-after children, a key area, and appropriate and stable accommodation for care leavers. And can I just say, I think the participation of looked-after children is really, really important in all of what we do, including the training and the inspection of facilities? In all these things, we could involve looked-after children much more effectively. Finally, can I just say we need to really value the care system, because when it works it can deliver outstanding care and opportunities to looked-after children?

Diolch yn fawr, Lywydd. Diolch i chi a’r Pwyllgor Busnes am ddewis y pwnc hwn i’w drafod fel dadl Aelod unigol. O ystyried y diddordeb helaeth y mae’r ddadl wedi’i sbarduno a nifer yr Aelodau Cynulliad a lofnododd y cynnig ar gyfer y ddadl, rwy’n credu bod y diddordeb yn y pwnc yn rhywbeth sydd wedi creu argraff ddofn arnom yn y Cynulliad.

Hoffwn ddechrau, mewn gwirionedd, gydag ‘Ar Goll Mewn Gofal’, yr adroddiad a newidiodd y ffordd yr edrychem ar y system ofal yn fy marn i, ac mae wedi cael effaith ar draws y DU. Cafodd ei gyhoeddi bron i 17 mlynedd yn ôl, ac rwyf wedi dod â fy nghopi gyda mi. Mae’n dipyn o lyfr, fel y gwelwch. I mi, mae wedi creu argraff ar hanes y Cynulliad gan ei fod yn un o’r pynciau cyntaf un a fynnodd ein sylw o’r cychwyn ac mae’n bwnc sydd wedi aros gyda ni, mewn gwirionedd. Mae’r goblygiadau, yr argymhellion sydd yn yr adroddiad hwn a’r materion sydd angen mynd i’r afael â hwy, yn parhau o hyd. Bu datblygiadau, ond mae llawer o’r heriau yn ein hwynebu o hyd. I mi, mae’n siom bersonol nad ydym wedi gwneud mwy o gynnydd, o bosibl. Byddaf yn trafod rhai o’r materion penodol y credaf fod angen i ni wneud llawer mwy yn eu cylch, ond wrth gwrs mae lles plant sy’n derbyn gofal yn rhywbeth y dylem ei ystyried bob amser. Nid yw’n flwch y gallwn roi tic ynddo ac yna symud ymlaen.

Roedd adroddiad Ronald Waterhouse mewn gwirionedd yn edrych yn benodol ar ofal yng Ngwynedd a Chlwyd yn y 1970au, 1980au a’r 1990au, ond canfuwyd llawer o’r problemau a nodwyd, fel y dywedais, ar hyd a lled y DU pan archwiliwyd y gwasanaethau’n drylwyr. O leiaf gallwn ddweud, ers cyhoeddi’r adroddiad hwn, yn llygad y cyhoedd, fod lles plant sy’n derbyn gofal wedi cael ei bwysleisio ac wedi cael sylw mawr ymhlith y cyhoedd. Rwy’n tybio bod y sylw wedi canolbwyntio’n bennaf ar ddiogelu yn hytrach nag allbynnau a gwella canlyniadau i blant sy’n derbyn gofal yn uniongyrchol. Ond wrth gwrs, pan gyhoeddwyd yr adroddiad, yr enghreifftiau a’r achosion erchyll o gam-drin oedd yn mynnu sylw’r cyfryngau a’r cyhoedd. Gallaf ddweud, yn y Cynulliad cyntaf, yn y Pwyllgor Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ei fod wedi dominyddu’r gwaith a wnaethom yn llwyr, ac yn wir cafodd effaith wirioneddol, yn emosiynol ac yn wleidyddol, ar yr Aelodau. Os na chawn bethau’n iawn i blant sy’n derbyn gofal, rwy’n tybio bod yna berygl bob amser yn y dyfodol y byddwn yn llithro’n ôl mewn gwirionedd, ac y gwelwn ganlyniadau gwael dros ben unwaith eto, hyd yn oed mewn materion fel diogelu.

Rwyf am droi, felly, at y canlyniadau. Dylwn ddweud, o ran diogelu, nad oes lle i laesu dwylo, ond yn gyffredinol, oherwydd y cyfundrefnau arolygu a’r diddordeb sydd gan wleidyddion yn y materion hyn, mewn cynghorau ac yma yn y Cynulliad, ac ar lefel Lywodraethol—mae’n bosibl nad ydym yn canolbwyntio cymaint ar faterion diogelu nag y gwnaem bryd hynny o bosibl. Mae’n briodol ein bod yn symud ac yn edrych ar ganlyniadau, ac mae’n debyg, pan fyddwn yn edrych ar ganlyniadau, fod sicrhau cydweithio effeithiol rhwng gwahanol asiantaethau yn allweddol, oherwydd ein bod yn edrych ar iechyd, rydym yn edrych ar addysg, rydym yn edrych ar dai, rydym yn edrych ar sgiliau—mae’r holl bethau hyn yn perthyn i’w gilydd, naill ai’n uniongyrchol, i blant sy’n derbyn gofal, neu pan fyddant yn gadael gofal, ar gyfer rhai sy’n gadael gofal. Ond mae hefyd yn bwysig iawn fod cydweithio’n digwydd o fewn y Llywodraeth, ac rwy’n credu y byddai cydlynu gwahanol adrannau’n well yma yn rhywbeth a fyddai’n caniatáu darpariaeth gydgysylltiedig fwy effeithiol ymhlith amryw o asiantaethau cyhoeddus hefyd. Dylem adlewyrchu’r math hwnnw o gydlynu yn y Llywodraeth ei hun, gan nad yw’n destun pryder a gyfyngwyd i un adran benodol.

Yn hyn o beth, trof at adroddiad Ymddiriedolaeth Diwygio’r Carchardai a oedd yn galw, wrth edrych ar brofiad plant sy’n derbyn gofal yn y broses cyfiawnder troseddol, am ffurfio is-bwyllgor y Cabinet i ddarparu arweiniad cenedlaethol, ac yn wir, mae Llywodraeth San Steffan wedi ymateb ac wedi sefydlu is-bwyllgor. Pan gyhoeddodd y Prif Weinidog ffurfiad y Llywodraeth bresennol, wrth ei longyfarch a dymuno’n dda iddo gyda gwaith y Llywodraeth bresennol yn y pumed Cynulliad, gofynnais a fyddech yn edrych ar hyn, ac a fuasai’n bosibl sefydlu pwyllgor Cabinet yn Llywodraeth Cymru, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth sydd bellach yn cael ei ystyried. Roedd Ymddiriedolaeth Diwygio’r Carchardai yn galw am gydweithio mwy effeithiol, rheoleiddio priodol a datblygu polisi ar draws Llywodraeth Cymru, felly dyna’r rheswm uniongyrchol pam y mae’r cynnig ger ein bron heddiw.

Wrth wraidd ein dull o ofalu am blant sy’n derbyn gofal, mae’r cysyniad o rianta corfforaethol. Nawr, awdurdodau lleol sy’n bennaf gyfrifol am hyn, ond rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn yn wir i ni sylweddoli ein bod ni’n rhan o’r cyfrifoldeb hwnnw i gyflwyno rhianta corfforaethol effeithiol hefyd, a dyna pam rydym yn trafod y cynnig penodol hwn o ran sut y dylai’r Llywodraeth wella ei chydlyniad.

Mae nifer y plant sy’n derbyn gofal wedi cynyddu’n sylweddol ers cyhoeddi’r adroddiad ‘Ar Goll Mewn Gofal’, felly unwaith eto mae hyn yn dyblu’r angen i ni fod yn wyliadwrus yn y maes hwn a bod yn uchelgeisiol er mwyn sicrhau canlyniadau gwell. Yn 1999, roedd 3,657 o blant mewn gofal; erbyn hyn mae’r nifer wedi codi bron 2,000 i 5,617. Camdriniaeth neu esgeulustod yw’r prif resymau o hyd dros roi plant mewn gofal, ac yn amlwg mae llawer ohonynt wedi cael profiadau heriol ac anodd dros ben. Felly mae gwaith gweithwyr proffesiynol yn cael ei werthfawrogi’n fawr yn y maes hwn, gan fod sicrhau canlyniadau yn galw am ymrwymiad, uchelgais a llawer o ddyfalbarhad, ond mae angen i ni fod yn rhan o’r uchelgais hwnnw yma yn y Cynulliad.

Mae’r rhan fwyaf o blant sy’n derbyn gofal yn awr mewn lleoliadau maeth. Yn y genhedlaeth neu ddwy ddiwethaf, mae hyn wedi bod yn newid go fawr: o gartrefi preswyl i ofalwyr maeth. Ond nid yw’r lleoliadau hyn bob amser yn sefydlog. Yn 2015, y llynedd, roedd 9 y cant o’r plant a oedd yn derbyn gofal wedi bod mewn tri neu fwy o leoliadau gofal maeth mewn un flwyddyn, ac 20 y cant ohonynt wedi bod mewn dau neu fwy o leoliadau gwahanol. Felly, yn y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar ei chyfer, roedd bron i draean o’r plant a oedd yn derbyn gofal wedi profi newid yn eu pecyn gofal.

Rwyf am ddweud ychydig eiriau am gyrhaeddiad addysgol. Rwy’n credu bod hwn yn faes pwysig, oherwydd mae’n debyg mai dyma’r dangosydd gorau sydd gennym o safon gyffredinol y gofal rydym yn ei roi i blant sy’n derbyn gofal. Nid dyna’r unig beth: cefais fy atgoffa yn gynharach heddiw mewn cyfarfod fod lles emosiynol plant sy’n derbyn gofal yn hanfodol ac yn wir, eu profiad addysgol yn ei gyfanrwydd; nid yw’n ymwneud â chyrhaeddiad addysgol yn unig. Buasech yn dweud hynny hefyd am y boblogaeth yn gyffredinol, ond mae’n fesur y gallwn ddod yn ôl ato ac mae’n rhoi data caled i ni. Rwy’n credu ei bod hi’n deg dweud ei fod wedi bod yn ffocws yn y Cynulliad dros y 15, 16, 17 mlynedd diwethaf mewn gwirionedd. Mae pethau wedi gwella, ond nid cymaint ag y byddem yn hoffi. Dim ond 18 y cant o blant mewn gofal sy’n cael pum TGAU gradd A i C, gan gynnwys Saesneg a mathemateg—18 y cant. Mae’n 58 y cant ar gyfer y boblogaeth yn gyffredinol. Felly, mae hynny 40 y cant yn fwy. Dim ond 7 y cant o’r rhai a oedd yn gadael gofal yn 19 oed oedd mewn addysg uwch. Felly, mae hynny’n 24 o fyfyrwyr ar hyn o bryd. Ac yn amlwg, o’i gymharu â’r boblogaeth gyffredinol, mae’n llawer iawn is.

Rwyf am ganmol peth o’r gwaith a wnaed, ac nid yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyndyn o fynd i’r afael â’r problemau hyn, a chafwyd llawer iawn o ddatblygiadau polisi. Er enghraifft, o dan ddarpariaethau Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, mae Llywodraeth Cymru yn creu dull gweithredu cenedlaethol ar gyfer plant sy’n derbyn gofal er mwyn gwella gweithio ar y cyd. Mae hynny’n bwysig. Ym mis Ionawr, cafodd strategaeth ei chyhoeddi gan Lywodraeth Cymru i godi cyrhaeddiad addysgol, ac roedd yn cynnwys galwad am fwy o uchelgais, ac rwy’n croesawu hynny’n fawr iawn. Felly, mae gwaith yn digwydd ac mae angen cynnal y gwaith hwnnw a sicrhau ei fod yn cyrraedd y safonau rydym eu hangen.

I gloi, rwy’n credu, yn gyffredinol, y dylem anelu am arferion gorau rhagorol yng Nghymru. Wrth hynny, nid wyf yn golygu ailadrodd yr arferion gorau presennol, rwy’n golygu mynd â hwy ymhellach. Gallem fod yn arweinydd byd. Rydym wedi gwneud hyn o’r blaen. Er enghraifft, mae’r strategaeth anableddau dysgu, a ddechreuwyd yng nghanol yr 1980au, wedi trawsnewid y maes polisi cyhoeddus hwnnw ac arwain at newidiadau ar draws y byd. Roedd gennych bobl a oedd eisiau gweithio yng Nghymru o ben draw’r byd oherwydd ein bod yn datblygu’r maes polisi hwnnw mor effeithiol. Byddwn hefyd yn annog yr Aelodau i ddarllen yr argymhellion a wnaed gan grŵp o elusennau ym maes plant sy’n derbyn gofal adeg yr etholiad ar gyfer y pumed Cynulliad. Yno, pwysleisiwyd rhai pethau pendant iawn, megis y ffocws ar ganlyniadau, gyda phwyslais ar gyfrifoldeb rhieni corfforaethol—gan ein cynnwys ni, nid awdurdodau lleol yn unig—cydnabod lles emosiynol fel blaenoriaeth, gwella sefydlogrwydd gofal a lleoliadau addysgol, gwrando ar leisiau plant sy’n derbyn gofal, sy’n faes allweddol, a llety priodol a sefydlog ar gyfer y rhai sy’n gadael gofal. Ac a gaf fi ddweud fy mod yn credu bod cyfranogiad plant sy’n derbyn gofal yn wirioneddol bwysig ym mhob dim a wnawn, gan gynnwys hyfforddi ac arolygu cyfleusterau? Yn yr holl bethau hyn, gallem gynnwys plant sy’n derbyn gofal yn llawer mwy effeithiol. Yn olaf, a gaf fi ddweud bod angen i ni werthfawrogi’r system ofal, oherwydd pan fo’r system honno’n gweithio gall ddarparu gofal a chyfleoedd rhagorol i blant sy’n derbyn gofal?

As a parent, I know how important my advocacy is on their behalf, and it pains me—and many of you, I’m sure—that children who’ve already had a tough start in life often don’t have someone with the love and passion of a parent to fight their corner. The damage done to the life chances of these children is a stain on us all, and the responsibility to do better falls on us all—all services, businesses, all sectors.

I’d like to briefly focus on one area, taking on what David Melding has said. And I’d just like to briefly pay tribute to the leadership David Melding has shown in this area over a number of years, in setting up and leading the all-party group. He has a genuine and sincere passion for it, and I’m very pleased to be working alongside him in that group, as a new Member.

He mentioned the shocking statistic that, in key stage 4—the year leading up to GCSEs—there’s a 40 per cent difference in academic performance between children who have been in care and those who have not. Just 18 per cent of children who have been looked after achieve 5 GCSEs grades A to C. So, it’s little wonder that the Buttle Trust found in 2011 that only 7 per cent of care leavers were in higher education. As I say, a stain on us all. So, it’s self-evident that we need to be far more demanding of ourselves, at every stage of the school journey, to support looked-after children to achieve their potential.

Now, there is specific guidance in place, in the form of learner support services and learning pathways, which state that young people aged 14 to 19 will have access to personal support, through their schools’ or institutions’ pastoral support services. And there are many examples of where schools and further education colleges do provide strong pastoral support for looked-after children. For example, further education colleges report that extra capacity to help support students makes a big difference. Designated learning coaches to provide advice, teaching support, signposting and advocacy are available, but they are costly, and we know that FE has been under strain not just in terms of resources, but growing pressure from supporting the needs of vulnerable learners. But it shows what can be done when we decide to make this a priority.

The current guidance has begun to create opportunities for all learners to have access to a wider curriculum. In making their choice to progress to FE or stay in school, young people will rely on their parents and relationships in school to inform their choice. And there’s clearly a need for specific support for looked-after children, and I hope the Cabinet Secretary will consider looking at the provisions in place to enable children in care to receive the best support in choosing to study at FE, in work-based learning, or in sixth form, and on to HE, if they desire it. This is already required by statutory guidance, but we need to be satisfied that the current efforts are sufficient. Thank you.

Fel rhiant, rwy’n gwybod pa mor bwysig yw hi fy mod yn siarad ar eu rhan, ac mae’n ofid i mi—a nifer ohonoch chi, rwy’n siŵr—yn aml nad oes gan blant sydd eisoes wedi cael dechrau anodd mewn bywyd rywun sydd â chariad ac angerdd rhiant i ymladd drostynt. Mae’r niwed a wnaed i gyfleoedd bywyd y plant hyn yn staen ar bob un ohonom, ac mae’r cyfrifoldeb i wneud yn well yn gyfrifoldeb i bob un ohonom—pob gwasanaeth, pob busnes, pob sector.

Hoffwn ganolbwyntio yn fyr ar un maes, gan ystyried yr hyn y mae David Melding wedi’i ddweud. A hoffwn dalu teyrnged sydyn i’r arweinyddiaeth y mae David Melding wedi’i ddangos yn y maes hwn dros nifer o flynyddoedd, wrth sefydlu ac arwain y grŵp hollbleidiol. Mae ganddo angerdd gwirioneddol a diffuant tuag ato, ac rwy’n falch iawn o weithio ochr yn ochr ag ef yn y grŵp hwnnw, fel Aelod newydd.

Soniodd am yr ystadegyn syfrdanol a oedd yn dangos, yng nghyfnod allweddol 4—y flwyddyn sy’n arwain at TGAU—fod gwahaniaeth o 40 y cant mewn perfformiad academaidd rhwng plant sydd wedi bod mewn gofal a’r rhai nad ydynt wedi bod mewn gofal. Dim ond 18 y cant o blant sydd wedi derbyn gofal sy’n cael pum TGAU gradd A i C. Felly, nid yw’n fawr o syndod fod Ymddiriedolaeth Buttle wedi canfod yn 2011 mai 7 y cant yn unig o’r rhai a oedd wedi gadael gofal oedd mewn addysg uwch. Fel y dywedais, staen ar bob un ohonom. Felly, mae’n amlwg fod angen i ni wneud llawer mwy ein hunain, ar bob cam o’r daith drwy’r ysgol, i gynorthwyo plant sy’n derbyn gofal i gyflawni eu potensial.

Nawr, mae yna ganllawiau penodol ar waith, ar ffurf gwasanaethau cymorth i ddysgwyr a llwybrau dysgu, sy’n datgan y bydd gan bobl ifanc 14 i 19 oed fynediad at gefnogaeth bersonol, drwy wasanaethau cymorth bugeiliol eu hysgolion neu eu sefydliadau. Ac mae llawer o enghreifftiau o ysgolion a cholegau addysg bellach yn darparu cymorth bugeiliol cryf ar gyfer plant sy’n derbyn gofal. Er enghraifft, mae colegau addysg bellach yn adrodd bod capasiti ychwanegol i helpu i gefnogi myfyrwyr yn gwneud gwahaniaeth mawr. Mae anogwyr dysgu dynodedig i ddarparu cyngor, cymorth addysgu, cyfeiriad ac eiriolaeth ar gael, ond maent yn gostus, a gwyddom fod addysg bellach wedi bod o dan straen nid yn unig o ran adnoddau ond hefyd, o dan bwysau cynyddol i gefnogi anghenion dysgwyr sy’n agored i niwed. Ond mae’n dangos yr hyn y gellir ei wneud pan fyddwn yn penderfynu blaenoriaethu hyn.

Mae’r canllawiau cyfredol wedi dechrau creu cyfleoedd sy’n galluogi pob dysgwr i gael mynediad at gwricwlwm ehangach. Wrth benderfynu rhwng symud ymlaen i addysg bellach neu aros yn yr ysgol, bydd pobl ifanc yn dibynnu ar eu rhieni a’u perthnasoedd yn yr ysgol i lywio eu dewis. Ac mae’n amlwg fod angen cymorth penodol ar gyfer plant sy’n derbyn gofal, ac rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried edrych ar y darpariaethau sydd ar waith i alluogi plant mewn gofal i gael y gefnogaeth orau wrth ddewis astudio mewn coleg addysg bellach, dysgu yn y gwaith, neu fynd i’r chweched dosbarth, ac ymlaen i addysg uwch, os ydynt yn dymuno hynny. Mae hyn eisoes yn ofynnol yn ôl canllawiau statudol, ond mae angen i ni fod yn fodlon fod yr ymdrechion presennol yn ddigonol. Diolch.

Whether we refer to looked-after children, or children looked after, we’re talking about the individual lives of those who depend on us to give them life chances. As we heard, at 5,617, the number of looked-after children in Wales in 2015 was up 200 on 2011, and 1,000 on 2008. And, as I stated when we debated this in 2011, looked-after children have much poorer psychological and social outcomes when compared to their peers. A 2004 study found that the prevalence of mental disorders for children and young people aged five to 17 and looked after by local authorities in Wales was 49 per cent. Another study found that psychiatric disorders are particularly high among those living in residential care and with many changes of placement.

Although 94 per cent of looked-after children do not get involved in the criminal justice system, research in 2005 showed that up to 41 per cent of children who end up in custody across the UK will have some history of being in care. The Centre for Social Justice report, ‘Couldn’t Care Less’, stated that the treatment of many children in care and those leaving the care system deserves to be a source of national shame. These children, they said, too often go on to experience lives characterised by unemployment, homelessness, mental illness and addiction. We’re picking up these enormous costs through the criminal justice system and the health service and these are set to rise.

The 2009 Westminster Children, Schools and Families Committee report found that the state is failing in its duty to act as a parent to children in care, by not adequately protecting them from sexual exploitation, homelessness, and falling into crime, with children in care, aged 10 and over, more than twice as likely to be cautioned or convicted of an offence. It also revealed evidence of organised, targeted exploitation of girls in residential homes and hostels and warned that the vulnerability of young people leaving care was a matter of great concern.

The Children’s Commissioner for Wales 2010-11 annual report stated that the provision of advocacy for looked-after children, care leavers and children in need is inconsistent across Wales. Lessons from Sir Ronald Waterhouse’s report ‘Lost in Care’, the Carlisle review, ‘Too Serious a Thing’, and our own ‘Telling Concerns’, they said, are that advocacy is an essential element of safeguarding, enabling children and young people to speak up when they perceive that something is wrong. He added that if this is to happen for all children and young people in care, we would expect that all of them would be actively encouraged to have an advocate with whom they can build up a trusting relationship.

What the paper also showed was that other countries seemed to be much more responsive to the needs of the children they’ve taken into care, and often with better results. The previous children’s commissioner also spoke about his frustration at the ‘initial slow response’ to recommendations he’d made about independent advocacy in his 2012 ‘Missing Voices’ report and the follow-up 2013 report, ‘Missing Voices: Missing Progress’. We therefore need to know whether local authorities and Welsh Government will implement together a national model for statutory advocacy services to meet the requirements of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. We also need to address the attainment gap between looked-after children and that of all pupils, rising from 23 per cent at foundation phase to 40 per cent at key stage 4, with only 18 per cent of looked-after children achieving five A* to C GCSEs, including English or Welsh and maths.

The 2009 children’s commissioner’s ‘Full of Care’ report referred to the advantages that a young carers identity card could bring, and, four years ago, I attended the official launch by the children’s commissioner of the Barnardo’s Cymru and Flintshire County Council Access to Action card for young carers, looked-after children and care leavers. This was the first of its kind in Wales, designed to help young people to receive recognition and prompt access to services they need. Although this should have been a template for an all-Wales card—something I raised with the Welsh Government at the time—I now understand it’s not received the support it needs and I urge the Welsh Government to address this and expand it across Wales.

And as the Centre for Social Justice’s ‘Survival of the Fittest’ report states, and I conclude, we must address

‘the extreme loneliness and isolation felt by care leavers, by finding ways to foster enduring and supportive relationships, with birth families, siblings, former carers and children’s services, that last long after 21.’

Pa un a ydym yn cyfeirio at blant sy’n derbyn gofal, neu blant mewn gofal, rydym yn sôn am fywydau unigol y rhai sy’n dibynnu arnom i roi cyfleoedd bywyd iddynt. Fel y clywsom, roedd nifer y plant a oedd yn derbyn gofal yng Nghymru yn 2015, sef 5,617, yn dangos cynnydd o 200 ers 2011 a 1,000 ers 2008. Ac fel y dywedais pan oeddem yn trafod hyn yn 2011, mae canlyniadau seicolegol a chymdeithasol plant sy’n derbyn gofal yn llawer salach o’u cymharu â’u cyfoedion. Canfu astudiaeth yn 2004 fod 49 y cant o blant a phobl ifanc rhwng pump a 17 oed a oedd yn derbyn gofal gan awdurdodau lleol yng Nghymru yn dioddef o anhwylderau meddyliol. Canfu astudiaeth arall fod anhwylderau seiciatrig yn arbennig o uchel ymhlith y rhai sy’n byw mewn gofal preswyl ac sy’n newid lleoliad yn aml.

Er nad yw 94 y cant o blant sy’n derbyn gofal yn dod yn rhan o’r system cyfiawnder troseddol, dangosodd ymchwil yn 2005 y bydd gan hyd at 41 y cant o’r plant sy’n cael eu rhoi yn y ddalfa ar draws y DU rywfaint o hanes o fod mewn gofal. Dywedodd adroddiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, ‘Couldn’t Care Less’, y dylai’r ffordd y caiff nifer o blant mewn gofal a’r rhai sy’n gadael y system ofal eu trin beri cywilydd cenedlaethol. Dywedasant fod y plant hyn yn rhy aml yn mynd ymlaen i fyw bywydau a nodweddir gan ddiweithdra, digartrefedd, salwch meddwl a dibyniaeth. Rydym yn talu’r costau enfawr hyn drwy’r system cyfiawnder troseddol a’r gwasanaeth iechyd, a disgwylir iddynt godi.

Canfu adroddiad Pwyllgor Plant, Ysgolion a Theuluoedd San Steffan, a gyhoeddwyd yn 2009, fod y wladwriaeth yn methu yn ei dyletswydd i weithredu fel rhiant i blant mewn gofal drwy beidio â’u diogelu’n ddigonol rhag camfanteisio rhywiol, digartrefedd a dechrau troseddu, gyda phlant mewn gofal, 10 oed a hŷn, yn fwy na dwywaith yn fwy tebygol o gael rhybudd neu o gael eu dyfarnu’n euog am droseddu. Datgelodd hefyd dystiolaeth o achosion o gamfanteisio ar ferched mewn cartrefi preswyl a hosteli a oedd wedi’u trefnu a’u targedu, a rhybuddiodd fod natur fregus pobl ifanc sy’n gadael gofal yn destun pryder mawr.

Mae adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru 2010-11 yn nodi bod darpariaeth eiriolaeth ar gyfer plant sy’n derbyn gofal, pobl sy’n gadael gofal a phlant mewn angen yn anghyson ledled Cymru. Y gwersi sy’n deillio o adroddiad Syr Ronald Waterhouse, ‘Ar Goll Mewn Gofal’, adolygiad Carlisle, ‘Peth Rhy Ddifrifol’, a’n hadroddiad ni, ‘Datgan Pryderon’, yn ôl yr hyn a ddywedwyd, yw bod eiriolaeth yn elfen hanfodol o ddiogelu sy’n galluogi plant a phobl ifanc i siarad pan fyddant yn gweld bod rhywbeth o’i le. Os yw hyn yn mynd i ddigwydd ar gyfer pob plentyn a pherson ifanc mewn gofal, ychwanegodd, byddem yn disgwyl i bob un ohonynt gael eu hannog i gael eiriolwr y gallant feithrin perthynas â hwy ac ymddiried ynddynt.

Roedd y papur hefyd yn dangos bod gwledydd eraill i’w gweld yn llawer mwy ymatebol i anghenion y plant y maent wedi eu rhoi mewn gofal, gyda chanlyniadau gwell yn aml. Siaradodd y comisiynydd plant blaenorol am ei rwystredigaeth ynglŷn â’r ‘ymateb cychwynnol araf’ i’r argymhellion a wnaeth ynglŷn ag eiriolaeth annibynnol yn ei adroddiad ‘Lleisiau Coll’, a gyhoeddwyd yn 2012, a’r adroddiad dilynol, ‘Lleisiau Coll: Cynnydd Coll’ a gyhoeddwyd yn 2013. Felly, mae angen i ni wybod a fydd awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’i gilydd i weithredu model cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau eiriolaeth statudol i fodloni gofynion y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Mae angen i ni hefyd fynd i’r afael â’r bwlch cyrhaeddiad rhwng plant sy’n derbyn gofal a disgyblion eraill, sy’n codi o 23 y cant yn y cyfnod sylfaen i 40 y cant yng nghyfnod allweddol 4, gyda 18 y cant yn unig o blant sy’n derbyn gofal yn ennill pum TGAU gradd A* i C, gan gynnwys Saesneg neu Gymraeg a mathemateg.

Cyfeiriodd adroddiad y comisiynydd plant, ‘Bywyd Llawn Gofal’, a gyhoeddwyd yn 2009, at fanteision cyflwyno cerdyn adnabod i ofalwyr ifanc, a phedair blynedd yn ôl, mynychais lansiad swyddogol cerdyn A2A Barnardo’s Cymru a Chyngor Sir y Fflint ar gyfer gofalwyr ifanc, plant sy’n derbyn gofal a rhai sy’n gadael gofal gan y comisiynydd plant. Y cerdyn hwn oedd y cyntaf o’i fath yng Nghymru, ac fe’i cynlluniwyd i helpu pobl ifanc i gael cydnabyddiaeth a mynediad prydlon at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt. Er y dylai hwn fod wedi bod yn dempled ar gyfer cerdyn Cymru gyfan—mater y tynnais sylw Llywodraeth Cymru ato ar y pryd—rwy’n deall yn awr nad yw wedi cael y gefnogaeth angenrheidiol ac rwy’n annog Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â hyn a’i ymestyn ar gyfer Cymru gyfan.

Ac fel y mae adroddiad y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol, ‘Survival of the Fittest’, yn ei ddweud, ac rwy’n gorffen gyda hyn, mae’n rhaid i ni fynd i’r afael â’r

unigrwydd a’r arwahanrwydd eithafol a deimlir gan y rhai sy’n gadael gofal, drwy ddod o hyd i ffyrdd o feithrin perthynas barhaus a chefnogol ag eraill, â theuluoedd biolegol, brodyr a chwiorydd, cyn-ofalwyr a gwasanaethau plant, sy’n para ymhell y tu hwnt i 21 oed.

As we’ve heard, of course, already, children in care are especially vulnerable, and outcomes are too often much poorer than we would wish, with those in care likely to have fewer qualifications, being at an increased risk of homelessness, mental health problems and the risk of ending up in the criminal justice system. Now, the number of looked-after children in care has steadily risen over the past 15 years, from around 3,500 back in 2000 to over 5,600 last year. Now, this clearly indicates that pressure on the services will continue to rise and that changes are necessary to ensure better outcomes for these children and young people. And, looking at the graph, you could see that there is a clear jump after 2008, after the economic crash—not immediately maybe, but about a year or 18 months later. Some might argue that that might have coincided when the cuts and austerity measures started to bite. There may be evidence out there to prove or disprove that, but I have to say that the jump was quite striking when you looked at the graph. And if there is a correlation between the recession and the number of children in care, then we have to ready ourselves for a potential further increase in demands for services in this post-referendum Wales. So, there is, I think, a huge imperative on the Welsh Government to act now to ensure that we do all we can to meet this challenge. And we all recognise, I’m sure, that a lot has happened in terms of legislation and strategies, but I think the time now is for a more relentless focus on the outcomes that we are looking for.

Education, of course, being one of those that has already been highlighted and how well looked-after children do in school, and whether they go on to further training or employment as well, of course, is often considered to be an important measure of how well this group of children have been supported. There are excellent examples out there of successes, of course there are, but the general statistics tell us quite a grim story. Indeed, there is a wide gap between the attainment of looked-after children and that of pupils generally.

The Member for Llanelli referred to this earlier. At foundation stage, the gap is 23 percentage points; at key stage 2, the gap is 24 percentage points; at key stage 3, it increases to 36 percentage points; and, as we heard earlier, the gap is at its widest at key stage 4, with a 40 per cent difference—up from 30 percentage points in 2004, by the way. The latest statistics show that 45 per cent of care leavers aged 19 were not in education, employment or training last year. Whilst that is the lowest percentage in the past nine years, it’s clearly still unacceptably high.

Looked-after children need stability, of course, as we’ve heard, rather than being continually moved between placements. If children are moving too frequently, then clearly changing schools also has a disruptive effect on their education as well as being more likely to suffer in terms of mental health too. As David said, in Wales, around 9 per cent of looked-after children had three or more placements in the year, and, although this is a gradual decline from 13 per cent in 2004, clearly it’s still too high.

There is too, I have to say, inconsistency within the education system on how adopted or fostered children are dealt with and the possibility that the perception of them being different may result in bullying. Some schools appreciate the issues and offer excellent support, but there are others out there that do not.

Estyn reported today that pupils educated outside the classroom often miss out on the benefits of the wider curriculum and specialist help. I haven’t had time to look at whether the report particularly considers looked-after children in any way, but I do know that the Government set up the task and finish group last year to consider those in education other than at school—something, of course, Keith Towler, the previous children’s commissioner, referred to as a cinderella service back in May 2014. Now, that task and finish group reports in September, and I would ask the Secretary maybe to discuss with the education Secretary whether that task and finish group could actually specifically consider looked-after children as a particular group within this particular context. Another suggestion made earlier today as well was whether Estyn could actually undertake a thematic review maybe of work with looked-after children in schools across Wales to better inform deliberations and strategies in this respect.

Plaid Cymru has been broadly supportive of the approach taken in the last Assembly and, clearly, I would support efforts to strengthen the current arrangements as long, of course, as it has that relentless focus now on improving the outcomes.

Fel rydym wedi’i glywed yn barod, wrth gwrs, mae plant mewn gofal yn arbennig o agored i niwed, ac mae canlyniadau’n waeth nag y byddem yn dymuno iddynt fod yn rhy aml o lawer, gyda’r rhai sydd mewn gofal yn debygol o fod â llai o gymwysterau, o wynebu mwy o berygl o fod yn ddigartref, o ddatblygu problemau iechyd meddwl ac o wynebu risg o fynd yn rhan o’r system cyfiawnder troseddol. Nawr, mae nifer y plant sy’n derbyn gofal o fewn y system ofal wedi codi’n gyson dros y 15 mlynedd diwethaf, o tua 3,500 yn ôl yn 2000 i dros 5,600 y llynedd. Nawr, mae hyn yn dangos yn glir y bydd y pwysau ar y gwasanaethau yn parhau i gynyddu a bod angen gwneud newidiadau er mwyn sicrhau gwell canlyniadau i’r plant a’r bobl ifanc hyn. Ac o edrych ar y graff, gallech weld bod naid glir ar ôl 2008, ar ôl y cwymp economaidd—nid ar unwaith efallai, ond tua blwyddyn neu 18 mis yn ddiweddarach. Mae’n bosibl y bydd rhai yn dadlau y gallai hynny fod wedi cyd-daro â’r adeg pan ddechreuodd y toriadau a’r mesurau caledi gael effaith. Efallai bod tystiolaeth yn bodoli sy’n profi neu’n gwrthbrofi hynny, ond rhaid i mi ddweud fod y naid yn eithaf trawiadol wrth edrych ar y graff. Ac os oes cydberthynas rhwng y dirwasgiad a nifer y plant mewn gofal, yna mae’n rhaid i ni ymbaratoi ar gyfer y posibilrwydd o gynnydd pellach yn y galw am wasanaethau yn y Gymru sydd ohoni ar ôl y refferendwm. Felly, rwy’n credu bod rheidrwydd enfawr ar Lywodraeth Cymru i weithredu yn awr er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ymateb i’r her hon. Ac rydym i gyd yn cydnabod, rwy’n siŵr, fod llawer wedi digwydd o ran deddfwriaeth a strategaethau, ond rwy’n credu ei bod hi’n bryd bellach i ni ganolbwyntio’n fwy didrugaredd ar y canlyniadau rydym yn chwilio amdanynt.

Mae addysg, wrth gwrs, fel un o’r meysydd a amlygwyd yn barod a pha mor dda y mae plant sy’n derbyn gofal yn ei wneud yn yr ysgol, yn ogystal â pha un a ydynt yn symud ymlaen i hyfforddiant pellach neu gyflogaeth, wrth gwrs, yn aml yn cael ei hystyried yn ffordd bwysig o fesur pa mor dda y cefnogwyd y grŵp hwn o blant. Ceir enghreifftiau gwych o lwyddiannau, wrth gwrs, ond mae’r ystadegau cyffredinol yn adrodd stori go annymunol. Yn wir, mae bwlch mawr rhwng cyrhaeddiad plant sy’n derbyn gofal a chyrhaeddiad disgyblion yn gyffredinol.

Cyfeiriodd yr Aelod dros Lanelli at hyn yn gynharach. Yn y cyfnod sylfaen, mae’r bwlch yn 23 pwynt canran; yng nghyfnod allweddol 2, mae’r bwlch yn 24 pwynt canran; yng nghyfnod allweddol 3, mae’n cynyddu i 36 pwynt canran; ac fel y clywsom yn gynharach, mae’r bwlch ar ei fwyaf yng nghyfnod allweddol 4, gyda 40 y cant o wahaniaeth—wedi codi o 30 pwynt canran yn 2004, gyda llaw. Mae’r ystadegau diweddaraf yn dangos nad oedd 45 y cant o’r rhai a oedd yn gadael gofal yn 19 oed mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant y llynedd. Er mai honno yw’r ganran isaf dros y naw mlynedd diwethaf, mae’n amlwg yn annerbyniol o uchel o hyd.

Mae plant sy’n derbyn gofal angen sefydlogrwydd, wrth gwrs, fel rydym wedi’i glywed, yn hytrach na chael eu symud yn barhaus o un lleoliad i’r llall. Os yw plant yn symud yn rhy aml, yna mae’n amlwg y bydd newid ysgol hefyd yn tarfu ar eu haddysg, yn ogystal â’r ffaith eu bod yn fwy tebygol o ddioddef mewn perthynas ag iechyd meddwl hefyd. Fel y dywedodd David, yng Nghymru, mae tua 9 y cant o blant sy’n derbyn gofal wedi bod mewn tri neu fwy o leoliadau mewn blwyddyn, ac er bod y ffigur hwn yn ddirywiad graddol o 13 y cant yn 2004, mae’n amlwg ei fod yn rhy uchel o hyd.

Mae’n rhaid i mi ddweud hefyd fod yna anghysondeb o fewn y system addysg o ran sut y mae plant sydd wedi cael eu mabwysiadu neu eu maethu yn cael eu trin a’r posibilrwydd y gallai’r canfyddiad eu bod yn wahanol arwain at fwlio. Mae rhai ysgolion yn deall y problemau ac yn cynnig cefnogaeth ardderchog, ond nid yw’r un peth yn wir am rai ysgolion eraill.

Dywedodd Estyn heddiw fod disgyblion sy’n cael addysg y tu allan i’r ystafell ddosbarth yn aml yn colli manteision y cwricwlwm ehangach a chymorth arbenigol. Nid wyf wedi cael amser i edrych a yw’r adroddiad yn ystyried plant sy’n derbyn gofal yn benodol mewn unrhyw ffordd, ond rwy’n gwybod bod y Llywodraeth wedi sefydlu’r grŵp gorchwyl a gorffen y llynedd i ystyried y rheini sydd mewn addysg heblaw yn yr ysgol—rhywbeth, wrth gwrs, y cyfeiriodd Keith Towler, y comisiynydd plant blaenorol ato fel gwasanaeth sinderela yn ôl ym mis Mai 2014. Nawr, bydd y grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw yn adrodd yn ôl ym mis Medi, a hoffwn ofyn i’r Ysgrifennydd drafod gyda’r Ysgrifennydd addysg, efallai, pa un a fyddai’n bosibl i’r grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw ystyried plant sy’n derbyn gofal fel grŵp penodol yn y cyd-destun penodol hwn. Awgrym arall a wnaed yn gynharach heddiw hefyd oedd y posibilrwydd y gallai Estyn gynnal adolygiad thematig, o bosibl, o waith gyda phlant sy’n derbyn gofal mewn ysgolion ledled Cymru i lywio trafodaethau a strategaethau yn well yn hyn o beth.

Mae Plaid Cymru wedi bod yn gefnogol iawn i’r dull o weithredu a fabwysiadwyd yn y Cynulliad diwethaf ac yn amlwg, byddwn yn cefnogi ymdrechion i gryfhau’r trefniadau presennol ar yr amod, wrth gwrs, ei fod yn canolbwyntio’n ddidrugaredd yn awr ar wella canlyniadau.

I am very pleased to contribute to this debate to seek to speak up for the needs of our looked-after children here in Wales and to pay tribute to the many fantastic individuals working with them, loving them and supporting them. Without their incredible dedication to our most vulnerable children, many would be left without the individual comfort and love that only a parent or carer can provide. This debate follows a recent report from the Prison Reform Trust as regards looked-after children and the link that my colleague, Mark Isherwood, made, calling for good joint working, proper regulation and policy development across Wales.

Schools with pupils who are looked-after children are eligible for the relevant pupil deprivation grant funding, which, alongside Communities First, is concentrated in our most deprived areas, but, again, is there to help looked-after children. The Welsh Conservatives have previously highlighted our concern though that this grant lacks effective outcome measures, and I would urge the Cabinet Secretary today to look into that and ask what consideration he will give to the impact of Welsh Government funding on the education outcomes of looked-after children, particularly in Communities First areas. What outcome measures will the Welsh Government place on the pupil deprivation grant to ensure that it is being utilised to effectively improve outcomes for all children, including our looked-after ones?

Since the establishment of the National Assembly for Wales and the shocking findings of the Waterhouse inquiry, we have seen numerous strategies put forward with the aim of improving welfare and, most importantly, protection for our children. However, we do still see a marked difference in outcomes across the board, with some of the statistics requiring improvement. I have casework experience where looked-after children are in foster care and then they move into adoption and there seems to be a void then of support, and support is actually withdrawn. I know that families have come to me quite desperate, really, wanting a continuum of that support, because otherwise if they don’t get that support, quite often, sometimes those children can end up back in foster care or back within the local authority. It’s important that if we have families willing to love and nurture these children that they’re given every opportunity and every support. Furthermore, 45 per cent of care leavers aged 19 in Wales were not in education, employment or training and that is compared to 34 per cent in England and 31 per cent in Northern Ireland. So, there is work to be done there to bring those figures up.

Blind Children UK Cymru this week were concerned at the lack of children’s habilitation specialists in Wales and, again, this is another possibility that our most vulnerable children are missing out on this kind of support. Blind Children UK Cymru found also that only two local authorities reported involving parents and children in the decision-making process when considering their eligibility for services. It does raise concerns for the involvement and engagement of looked-after children and their carers—particularly for those who have more than one placement. I know in one of my examples I had three siblings of one family and for them to try and access services in that environment was very frustrating for their adoptive parents. On this note, I find it a particular concern to note that 9 per cent of our looked-after children had three or more placements in 2014-15 with a further 20 per cent having two placements. So, we’ve got to do everything we can to ensure that we match the right children with the right sort of families and that we do everything in our power to support them. Stability and consistency are valuable and reassuring mainstays are for a productive and positive home life, but we do need proactive joint working between social services, foster carers and children, with real input from the children throughout the process.

Llywydd, the future of looked-after children is, by the very definition, not just in the hands of those who come forward to help and support, but in our hands also. And, for every concern I raise today there are indeed some positive and wonderful outcomes for our looked-after children across Wales. However, we must be vigilant to ensure that there is consistency—a seamless transition and a seamless provision of care and support. We need a collaborative approach, to ensure that local authorities, social workers, schools, the third sector and, most importantly, children and their fosterers are involved in developing appropriate care plans and that we take any steps to improve the education and engagement here to secure a positive outcome for these amazing children across Wales.

Rwy’n falch iawn i gyfrannu at y ddadl hon er mwyn ceisio siarad dros anghenion y plant sy’n derbyn gofal yma yng Nghymru ac i dalu teyrnged i’r nifer o unigolion gwych sy’n gweithio gyda hwy, sy’n eu caru ac yn eu cefnogi. Oni bai am eu hymroddiad anhygoel i’n plant mwyaf agored i niwed, byddai llawer yn colli’r cysur a’r cariad unigol na all neb ond rhiant neu ofalwr ei roi. Mae’r ddadl hon yn dilyn adroddiad diweddar gan Ymddiriedolaeth Diwygio’r Carchardai mewn perthynas â phlant sy’n derbyn gofal a’r cysylltiad a wnaeth fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, yn galw am gydweithio da, rheoleiddio priodol a datblygu polisi ledled Cymru.

Mae ysgolion sy’n cynnwys disgyblion sy’n derbyn gofal yn gymwys am y cyllid grant amddifadedd disgyblion perthnasol, sydd, ochr yn ochr â Cymunedau yn Gyntaf, yn canolbwyntio ar ein hardaloedd mwyaf difreintiedig, ond unwaith eto, mae yno i helpu plant sy’n derbyn gofal. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig, serch hynny, wedi mynegi ein pryder o’r blaen ynghylch y diffyg dulliau effeithiol o fesur canlyniadau’r grant hwn, a byddwn yn annog Ysgrifennydd y Cabinet heddiw i edrych ar hynny a gofyn pa ystyriaeth y bydd yn ei roi i effaith cyllid Llywodraeth Cymru ar ganlyniadau addysgol plant sy’n derbyn gofal, yn enwedig mewn ardaloedd Cymunedau yn Gyntaf. Pa ddulliau o fesur canlyniadau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gosod ar y grant amddifadedd disgyblion i sicrhau ei fod yn cael ei ddefnyddio i wella canlyniadau’n effeithiol i bob plentyn, gan gynnwys y rhai sy’n derbyn gofal?

Ers sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru a chanfyddiadau dychrynllyd ymchwiliad Waterhouse, rydym wedi gweld nifer o strategaethau yn cael eu cyflwyno gyda’r nod o wella lles ac yn bwysicaf oll, gwella diogelwch ein plant. Fodd bynnag, rydym yn parhau i weld gwahaniaeth amlwg yn y canlyniadau ym mhob man, gyda rhai o’r ystadegau angen eu gwella. Mae gennyf brofiad o waith achos lle mae plant sy’n derbyn gofal mewn gofal maeth, ac yna maent yn symud ymlaen i gael eu mabwysiadu ac mae’n ymddangos bod diffyg cefnogaeth wedyn a bod cefnogaeth yn cael ei dynnu’n ôl mewn gwirionedd. Gwn fod teuluoedd wedi dod ataf yn eithaf gofidus, mewn gwirionedd, ac eisiau parhau i gael y gefnogaeth honno, oherwydd fel arall, os nad ydynt yn cael y gefnogaeth honno, yn eithaf aml, mae’n bosibl y bydd y plant hynny’n mynd yn ôl i ofal maeth neu yn ôl i ofal yr awdurdod yn y pen draw. Mae’n bwysig, os oes gennym deuluoedd sy’n barod i garu a magu’r plant hyn, eu bod yn cael pob cyfle a phob cefnogaeth. At hynny, nid oedd 45 y cant o’r rhai a oedd wedi gadael gofal yn 19 oed yng Nghymru mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant ac mae’r ffigur hwnnw’n cymharu â 34 y cant yn Lloegr a 31 y cant yng Ngogledd Iwerddon. Felly, mae gwaith i’w wneud i godi’r ffigurau hynny.

Yr wythnos hon roedd Blind Children UK Cymru yn pryderu am y diffyg arbenigwyr sefydlu plant yng Nghymru ac unwaith eto, mae hyn yn dangos efallai nad yw ein plant mwyaf agored i niwed yn cael y math hwn o gymorth. Canfu Blind Children UK Cymru hefyd mai dau awdurdod lleol yn unig a adroddodd eu bod wedi cynnwys rhieni a phlant yn y broses o wneud penderfyniadau wrth ystyried a oeddent yn gymwys i gael gwasanaethau. Mae’n codi pryderon ynglŷn â’r modd y cynhwysir a’r modd yr ymgysylltir â phlant sy’n derbyn gofal a’u gofalwyr—yn enwedig y rhai sydd wedi cael mwy nag un lleoliad. Gwn fod gennyf, yn un o fy enghreifftiau, dri phlentyn mewn un teulu ac roedd eu hymdrechion hwy i gael mynediad at wasanaethau yn yr amgylchedd hwnnw yn rhwystredig iawn i’w rhieni mabwysiadol. Ar y nodyn hwn, rwy’n credu mai testun pryder mawr yw nodi bod 9 y cant o’n plant sy’n derbyn gofal wedi cael tri lleoliad neu fwy yn 2014-15 gyda 20 y cant arall wedi cael dau leoliad. Felly, mae’n rhaid i ni wneud popeth yn ein gallu i sicrhau ein bod yn rhoi’r plant cywir gyda’r math cywir o deuluoedd a’n bod yn gwneud popeth yn ein gallu i’w cefnogi. Mae sefydlogrwydd a chysondeb yn sylfeini gwerthfawr a chysurol i fywyd cartref cynhyrchiol a chadarnhaol, ond rydym angen cydweithio rhagweithiol rhwng gwasanaethau cymdeithasol, gofalwyr maeth a phlant, gyda mewnbwn go iawn gan y plant drwy gydol y broses.

Lywydd, nid yn nwylo’r rhai sy’n cynnig help a chefnogaeth yn unig y mae dyfodol plant sy’n derbyn gofal, ond yn ein dwylo ni hefyd. Ac er gwaethaf pob pryder rwy’n eu lleisio heddiw, mae yna ganlyniadau cadarnhaol a gwych yn wir i blant sy’n derbyn gofal ar draws Cymru. Fodd bynnag, mae’n rhaid i ni fod yn wyliadwrus er mwyn sicrhau cysondeb—pontio di-dor a darpariaeth ddi-dor o ofal a chymorth. Rydym angen dull cydweithredol, er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol, gweithwyr cymdeithasol, ysgolion, y trydydd sector ac yn bwysicaf oll, plant a’u gofalwyr maeth yn rhan o’r gwaith o ddatblygu cynlluniau gofal priodol a’n bod yn rhoi camau ar waith i wella’r addysg a’r ymgysylltiad yma er mwyn sicrhau canlyniad cadarnhaol i’r plant anhygoel hyn ledled Cymru.

Can I just declare an interest as a trustee of Friends and Families of Prisoners in Swansea? Some young people, of course, have very good news stories as David Melding said in his opening remarks. The number of young people leaving care to go into higher education, for example, has gone up considerably since 2004, when, of 11,000 young people leaving care in England and Wales, only 60 went to university. But it’s still only seven per cent of care leavers that go into higher education now. The fact that in January this year we still needed a strategy for raising the attainment of children who are looked after shows that, even today, corporate parenting is not wholly successful in helping children seize better life chances. As we heard from Mark Isherwood—[Interruption.] Yes, by all means.

A gaf fi ddatgan buddiant fel un o ymddiriedolwyr Teuluoedd a Ffrindiau Carcharorion yn Abertawe? Mae hanesion da iawn gan rai pobl ifanc, wrth gwrs, fel y dywedodd David Melding yn ei sylwadau agoriadol. Mae nifer y bobl ifanc sy’n gadael gofal i symud ymlaen at addysg uwch, er enghraifft, wedi cynyddu’n sylweddol ers 2004, pan aeth 60 yn unig o’r 11,000 o bobl ifanc a oedd yn gadael gofal yng Nghymru a Lloegr i brifysgol. Ond 7 y cant yn unig o bobl sy’n gadael gofal sy’n camu ymlaen i addysg uwch o hyd. Mae’r ffaith ein bod, ym mis Ionawr eleni, yn dal i fod angen strategaeth ar gyfer gwella cyrhaeddiad plant sy’n derbyn gofal yn dangos, hyd yn oed heddiw, nad yw rhianta corfforaethol yn gwbl lwyddiannus yn helpu plant i fanteisio ar gyfleoedd bywyd gwell. Fel y clywsom gan Mark Isherwood—[Torri ar draws.] Gwnaf, ar bob cyfrif.

Thank you, Suzy, for taking an intervention. Would you agree with me that children are not able to move on? I’ve heard an awful lot of stats today, but these are individuals with individual needs. Would you agree with me that, unless their emotional well-being is addressed first, then you cannot expect any levels of attainment while they’re still carrying that emotional baggage with them?

Diolch i chi, Suzy, am dderbyn ymyriad. A fyddech yn cytuno nad yw plant yn gallu camu ymlaen? Rwyf wedi clywed llawer iawn o ystadegau heddiw, ond unigolion ag anghenion unigol yw’r rhain. A fyddech yn cytuno, oni bai ein bod yn mynd i’r afael â’u lles emosiynol yn gyntaf, yna ni allwch ddisgwyl unrhyw lefelau cyrhaeddiad tra’u bod yn dal i gario’r pwysau emosiynol hwnnw?

I agree completely, because it’s not about the lack of opportunities, it’s the inability to be able to seize those opportunities that I think is at the heart of what we’re talking about today. We heard from Mark Isherwood, of course, that we are awash with research and reports and there’s another report being launched by the children’s commissioner today. If the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is to mean anything, it has to succeed at breaking down silos and silo thinking about how, in this case, we take responsibility together for corporate parenting. I think it’s about far more than just Government departments; otherwise, all this research and all these reports won’t lead to fundamentally life-changing results for young people in care, and the access to the opportunity that Joyce was just talking about.

In the last Assembly, the Children, Young People and Education Committee conducted an in-depth inquiry with a later follow-up inquiry into adoption. In the course of both those inquiries, we heard from adoptive parents who adopted in ignorance of issues affecting their child at the time of adoption, or who did not receive support to deal with behaviours that manifested themselves as the children grew older. And one of the points I would really like to press home today is the fact that some formerly looked-after children don’t cease to have high needs just because they’ve been adopted. The scars of abuse and neglect, parental incapacity or absence or extreme family dysfunction don’t heal just because a child has found a new family to love and nurture them. So, in examining how cross-departmental corporate parenting can be better in today’s debate, we must remember the challenges facing adoptive families too, because the act of transferring parental responsibility must not mean washing our hands of those children. For every step we take to improve the value we place on foster parents and the essential place that they have in raising looked-after children, so we should do the same for adoptive parents. Llyr was absolutely right to talk about looked-after children and adopted children in the same breath.

However good our foster parents are, as David Melding said, many looked-after children will go through a series of placements, reinforcing the lack of stability and incomplete attachment that led to the state stepping in to protect many of them in the first place. There’s one particular type of separation that I want to speak on today, because it lends itself to targeted support but is complicated by the devolution settlement, and that is the children affected by an imprisonment of a parent.

Not all children with a parent in prison go into care; there are about two and a half times as many children with a parent in jail as there are children in care, and not all children in care have parents in prison, of course. In fact, in families where the father goes to jail, the overwhelming majority of children stay with the family at home with the mother. However, when it’s the mother who goes to jail, only 5 per cent of children stay at home with the father. The majority are looked after by kinship carers—grandparents mainly, but other family members as well—and this informal care, as with adoption, is not consistently recognised as an arrangement that requires active support by Government. Just because a child is not being formally corporately parented doesn’t mean that they are immune from the same development and emotional behaviour issues that arise from separation and lack of continuity and security as looked-after children do.

Now is an appropriate time to applaud organisations like Friends and Families of Prisoners and Barnardo’s, as well as the excellent work done in Parc prison to maintain strong family bonds between, in these cases, fathers and their children. But it’s an opportune time to remember too that while children generally stay at home with mum when dad is in jail, when mum is in jail 12 per cent of those children go into care. Jailing mothers not only creates a greater call on unsupported kinship care, but it brings more children into the care system. We know that a greater number of care leavers become offenders than their peers. We know that a greater number of children of prisoners become offenders than their peers. These children are doubly at risk of going into prison themselves, and I hope that any moves towards improving corporate parenting takes this particular cohort of children into particular consideration. Thank you.

Rwy’n cytuno’n llwyr, oherwydd nid yw’n ymwneud â’r diffyg cyfleoedd; yr anallu i fanteisio ar y cyfleoedd hynny sydd wrth wraidd yr hyn rydym yn sôn amdano heddiw yn fy marn i. Clywsom gan Mark Isherwood, wrth gwrs, ein bod yn morio mewn gwaith ymchwil ac adroddiadau ac mae adroddiad arall yn cael ei lansio gan y comisiynydd plant heddiw. Os yw Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn mynd i olygu unrhyw beth, mae’n rhaid iddi lwyddo i chwalu seilos a meddylfryd seilo ynglŷn â sut, yn yr achos hwn, rydym yn ysgwyddo’r cyfrifoldeb gyda’n gilydd dros rianta corfforaethol. Rwy’n credu ei fod yn ymwneud â llawer mwy nag adrannau Llywodraeth yn unig; fel arall, ni fydd yr holl ymchwil a’r holl adroddiadau hyn yn arwain at ganlyniadau sy’n newid bywyd yn sylfaenol i bobl ifanc mewn gofal, na mynediad at y cyfle roedd Joyce yn sôn amdano yn awr.

Yn y Cynulliad diwethaf, cynhaliodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ymchwiliad manwl ynghyd ag ymchwiliad dilynol yn ddiweddarach ynglŷn â mabwysiadu. Yn ystod y ddau ymchwiliad, clywsom gan rieni mabwysiadol a fabwysiadodd blentyn heb wybod am y problemau a oedd yn effeithio ar eu plentyn ar adeg y mabwysiadu, neu na chawsant y gefnogaeth briodol i ddelio â phatrymau ymddygiad a ddaeth yn amlwg wrth i’r plentyn dyfu’n hŷn. Ac un o’r pwyntiau y buaswn yn hoffi eu pwysleisio yw’r ffaith nad yw plant a oedd yn arfer derbyn gofal yn peidio â bod ag anghenion wedi iddynt gael eu mabwysiadu. Nid yw creithiau camdriniaeth ac esgeulustod, analluogrwydd neu absenoldeb rhieni neu drafferthion teuluol eithafol yn gwella yn syml oherwydd bod plentyn wedi dod o hyd i deulu newydd i’w garu a’i fagu. Felly, wrth archwilio sut y gellir gwella rhianta corfforaethol rhwng adrannau yn y ddadl heddiw, mae’n rhaid i ni gofio am yr heriau sy’n wynebu teuluoedd sy’n mabwysiadu hefyd, oherwydd ni ddylai’r weithred o drosglwyddo cyfrifoldeb rhiant olygu ein bod yn anghofio am y plant hynny. Am bob cam a gymerwn i wella’r gwerth a roddwn ar rieni maeth a’r rôl hanfodol sydd ganddynt yn magu plant sy’n derbyn gofal, dylem wneud yr un peth i rieni sy’n mabwysiadu. Roedd Llyr yn llygad ei le yn sôn am blant sy’n derbyn gofal a phlant sy’n cael eu mabwysiadu yn yr un gwynt.

Ni waeth pa mor dda yw ein rhieni maeth, fel y dywedodd David Melding, bydd llawer o blant sy’n derbyn gofal yn mynd drwy gyfres o leoliadau, gan atgyfnerthu’r diffyg sefydlogrwydd a’r ymlyniad anghyflawn a barodd i’r wladwriaeth ymyrryd a diogelu llawer ohonynt yn y lle cyntaf. Mae yna un math penodol o wahanu rwyf am sôn amdano heddiw, oherwydd ei fod yn galw am gymorth wedi’i dargedu ond caiff ei gymhlethu gan y setliad datganoli, sef plant yr effeithir arnynt gan garchariad rhiant.

Nid yw pob plentyn sydd â rhiant yn y carchar yn derbyn gofal; mae tua dwywaith a hanner cymaint o blant â rhiant yn y carchar ag sydd o blant mewn gofal, ac nid oes gan bob plentyn mewn gofal rieni yn y carchar, wrth gwrs. Yn wir, mewn teuluoedd lle mae’r tad yn y carchar, mae’r mwyafrif llethol o’r plant yn aros gyda’r teulu yn y cartref gyda’r fam. Fodd bynnag, mewn teuluoedd lle mae’r fam yn y carchar, 5 y cant yn unig o blant sy’n aros gartref gyda’r tad. Mae’r mwyafrif yn derbyn gofal gan ofalwyr sy’n berthnasau—neiniau a theidiau yn bennaf, ond aelodau eraill o’r teulu yn ogystal—ac nid yw’r gofal anffurfiol hwn, fel gyda mabwysiadu, yn cael ei gydnabod yn gyson fel trefniant sy’n galw am gefnogaeth weithredol gan y Llywodraeth. Nid yw’r ffaith nad yw plentyn yn cael ei fagu’n gorfforaethol yn ffurfiol yn golygu nad yw’n dioddef yr un problemau datblygiad ac ymddygiad emosiynol sy’n deillio o wahanu a diffyg parhad a sicrwydd â phlant sy’n derbyn gofal.

Mae’n adeg briodol yn awr i gymeradwyo sefydliadau fel Teuluoedd a Ffrindiau Carcharorion a Barnardo’s, yn ogystal â’r gwaith rhagorol a wneir yng ngharchar Parc ar gynnal cysylltiadau teuluol cryf, rhwng tadau a’u plant yn yr achosion hyn. Ond mae’n adeg dda i gofio hefyd, er bod plant yn gyffredinol yn aros gartref gyda mam pan fo dad yn y carchar, pan fo mam yn y carchar, mae 12 y cant o’r plant hynny’n mynd yn rhan o’r system ofal. Mae carcharu mamau nid yn unig yn creu mwy o alw ar ofalwyr sy’n berthnasau heb gefnogaeth, ond mae hefyd yn dod â mwy o blant i mewn i’r system ofal. Gwyddom fod mwy o bobl sy’n gadael gofal yn mynd yn droseddwyr na’u cyfoedion. Gwyddom fod mwy o blant i garcharorion yn mynd yn droseddwyr na’u cyfoedion. Mae’r plant hyn yn wynebu risg dwbl o gael eu carcharu, ac rwy’n gobeithio y bydd unrhyw symudiadau tuag at wella rhianta corfforaethol yn rhoi ystyriaeth arbennig i’r garfan benodol hon o blant. Diolch.

Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

I call the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Can I say I’m very pleased to take part in this really important debate that’s been brought by cross-party Members? Can I start my contribution by quoting from the children’s commissioner’s report on the review of children’s rights in residential care, which was launched today, a quote about not lacking anything? Phoebe, aged 13, has been in care since she was six months old, had more than 25 placements and she was quoted as saying:

‘I wanna stay until hopefully the sun comes out and gives me a nice life.’

Well, there but for the grace of God go I, for many. Let’s make sure we can work together to achieve this.

I’d like to say thank you to Assembly Members across the Chamber today for tabling this debate. It’s particularly clear that there is consensus amongst Members from all parties that looked-after children should be supported so that they have the same start in life and opportunities as those for all other children. I was really concerned when David had the book on his desk, because I wasn’t sure whether they were going to be questions or what. But I’m very grateful for the Member’s contribution and continued support in this.

I support the motion. I will be working to facilitate effective collaboration across national and local Government and with all our partners in the community and third sector to improve outcomes for looked-after children. But they’re just words on my paper, and I think the real key here is about how we are able to implement those processes.

I listened carefully to the contributions of Mark Isherwood and many who mentioned the Prison Reform Trust with regard to the children’s sub-committee that David also mentioned. I think that, when the report came out, we were in a slightly different place because the legislation then was very different to what we have now. In the last Government, we introduced the well-being of future generations Act, which now places a duty on 44 public bodies, including Government, on how we work very differently together. I can tell you that, as a Minister of the last administration and a Minister of this administration that, in only very early days, it is a very different way we operate in terms of joined-up working. I know that the First Minister and I are very keen to try and understand whether the sub-committee would add value or whether the legislation that we have in place now will commit and demonstrate that we can work differently across organisations. I would ask Members just to give us some space in order that we can achieve that. We are in the same place with you. The First Minister has made it very clear that he would like to see a more collaborative approach to policy development, and the policy portfolios demonstrate this and strengthen our ability to work collaboratively—

A gaf fi ddweud fy mod yn falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon a gyflwynwyd gan yr Aelodau trawsbleidiol? A gaf fi ddechrau fy nghyfraniad drwy ddyfynnu o adroddiad y comisiynydd plant ar yr adolygiad o hawliau plant mewn gofal preswyl, a lansiwyd heddiw, dyfyniad am beidio â bod yn brin o ddim? Mae Phoebe, 13 oed, wedi bod mewn gofal ers pan oedd yn chwe mis oed, wedi cael mwy na 25 o leoliadau a dyfynnwyd hi’n dweud:

‘Rydw i eisiau aros nes bod yr haul yn dod allan, gobeithio, ac yn rhoi bywyd braf i fi.’

Wel, mae llawer yn diolch i Dduw nad ydynt yn yr un sefyllfa. Gadewch i ni sicrhau y gallwn weithio gyda’n gilydd i gyflawni hyn.

Hoffwn ddiolch i Aelodau’r Cynulliad ar draws y Siambr heddiw am gyflwyno’r ddadl hon. Mae’n arbennig o glir fod yna gonsensws ymhlith Aelodau o bob plaid y dylid cefnogi plant sy’n derbyn gofal er mwyn iddynt gael yr un cyfleoedd a’r un dechrau mewn bywyd â phob plentyn arall. Roeddwn yn bryderus iawn pan oedd y llyfr gan David ar ei ddesg, gan nad oeddwn yn siŵr a oedd cwestiynau’n mynd i fod. Ond rwy’n ddiolchgar iawn am gyfraniad a chefnogaeth barhaus yr Aelod yn hyn o beth.

Rwy’n cefnogi’r cynnig. Byddaf yn gweithio i hwyluso cydweithredu effeithiol ar draws y Llywodraeth genedlaethol a Llywodraeth leol a gyda’n holl bartneriaid yn y gymuned a’r trydydd sector i wella canlyniadau i blant sy’n derbyn gofal. Ond geiriau ar fy mhapur yn unig yw’r rhain, a chredaf mai’r allwedd go iawn yn y fan hon yw sut y gallwn roi’r prosesau hynny ar waith.

Gwrandewais yn ofalus ar gyfraniadau Mark Isherwood a llawer o bobl a grybwyllodd yr Ymddiriedolaeth Diwygio Carchardai mewn perthynas â’r is-bwyllgor plant, y soniodd David amdano hefyd. Credaf ein bod mewn lle ychydig yn wahanol pan gyhoeddwyd yr adroddiad gan fod y ddeddfwriaeth ar y pryd yn wahanol iawn i’r hyn sydd gennym yn awr. Yn y Llywodraeth ddiwethaf, cyflwynwyd Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, sydd bellach yn gosod dyletswydd ar 44 o gyrff cyhoeddus, gan gynnwys y Llywodraeth, o ran y modd y gweithiwn gyda’n gilydd mewn ffyrdd gwahanol iawn. Fel un o Weinidogion y weinyddiaeth ddiwethaf ac un o Weinidogion y weinyddiaeth hon, gallaf ddweud wrthych ein bod yn gweithredu mewn ffordd wahanol iawn, yn y dyddiau cynnar hyn, o ran gweithio cydgysylltiedig. Gwn fod y Prif Weinidog a minnau yn awyddus iawn i geisio deall a fyddai’r is-bwyllgor yn ychwanegu gwerth, neu a fydd y ddeddfwriaeth sydd gennym ar waith yn awr yn ymrwymo ac yn dangos y gallwn weithio mewn ffyrdd gwahanol ar draws sefydliadau. Byddwn yn gofyn i’r Aelodau roi ychydig o le i ni er mwyn i ni allu cyflawni hynny. Rydym yn yr un lle â chi. Mae’r Prif Weinidog wedi dweud yn glir iawn y byddai’n hoffi gweld dull mwy cydweithredol o ddatblygu polisi, ac mae’r portffolios polisi yn dangos hyn ac yn cryfhau ein gallu i weithio’n gydweithredol—

He’s asking for a bit of time to see how current processes are working and, you know, he probably wants to avoid too bureaucratic an approach if what we want to achieve is now going to be increasingly likely given new processes. After a year or so, if you want to review things, that’s fine, but will you come back and report on how interdepartmental co-operation in the Welsh Government is now producing better outcomes?

Mae’n gofyn am ychydig o amser i weld sut y mae prosesau presennol yn gweithio, ac mae’n debyg, wyddoch chi, ei fod yn dymuno osgoi ymagwedd rhy fiwrocrataidd os yw’r hyn rydym am ei gyflawni am fod yn fwyfwy tebygol o ddigwydd bellach, o ystyried prosesau newydd. Ar ôl blwyddyn neu ddwy, os ydych am adolygu pethau, mae hynny’n iawn, ond a wnewch chi ddod yn ôl i adrodd ar sut y mae cydweithredu rhyngadrannol yn Llywodraeth Cymru yn cynhyrchu gwell canlyniadau yn awr?

Indeed. The Member raises a very valid point, and I have no doubt—. I would be very happy to come back in 12 months, or before if I think there are some issues. I am absolutely committed to making sure that we can do something about this. I’m grateful for the Member’s suggestion.

As the Cabinet Secretary for Communities and Children, my priority is to improve the well-being and economic prosperity of individuals and communities, and I am clear that the roots of well-being and economic prosperity lie in childhood. We must invest in our children so that they can have the best possible outcomes to contribute effectively to society for the future. We know that the outcomes of looked-after children do not compare favourably with other children. Many have been quoted today. They are less likely to achieve good educational qualifications, have greater health and housing needs, and these young people are more likely to become involved in substance misuse and to come into contact with the criminal justice system, and this is not acceptable.

I did listen very carefully to some of the arguments about the five GCSEs and attainment level at certain ages, and what I would like Members to consider in that proposal is that we need a much more holistic approach to what we must tackle because educational attainment is not everything; it’s about the roundness of the individual as well. I’ve seen a study recently, where—. It was a study about NEETs, where five GCSEs weren’t attained by individuals trying to going into employment. But the study of the local area also looked at people who were employed and, actually, the people who were employed outweighed the number of non-NEETs with people who had no qualifications in work. The problem I have with that is about—well, what is it that looked-after children or people with fewer than five GCSEs—. What is the roundness of them growing up? I’ve been doing a little bit of work with Public Health Wales and I’ve sent David a link during this debate about what Members should perhaps have a think about—the adverse childhood experiences that Public Health Wales have been working on. I would suggest that many of the children found in the care system have had more than five adverse childhood experiences. One of the Members—Suzy—mentioned incarceration. I know that young people who have five hits on adverse childhood experiences are 20 per cent more likely to find themselves incarcerated later in life. We must do something about the prevention end, about making sure we look after children early on as well as in the system currently. It’s a twin-track approach that my department and my team will be working to achieve.

Gwnaf. Mae’r Aelod yn nodi pwynt dilys iawn, ac rwy’n siŵr—. Byddwn yn hapus iawn i ddychwelyd mewn 12 mis, neu cyn hynny os credaf fod yna broblemau. Rwy’n gwbl ymrwymedig i wneud yn siŵr y gallwn wneud rhywbeth am hyn. Rwy’n ddiolchgar am awgrym yr Aelod.

Fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, fy mlaenoriaeth yw gwella lles a ffyniant economaidd unigolion a chymunedau, ac rwy’n argyhoeddedig fod gwreiddiau lles a ffyniant economaidd mewn plentyndod. Mae’n rhaid i ni fuddsoddi yn ein plant i sicrhau’r canlyniadau gorau posibl ar eu cyfer er mwyn iddynt allu cyfrannu’n effeithiol at gymdeithas yn y dyfodol. Gwyddom nad yw’r canlyniadau i blant sy’n derbyn gofal yn cymharu’n ffafriol â phlant eraill. Dyfynnwyd llawer ohonynt heddiw. Maent yn llai tebygol o ennill cymwysterau addysgol da, mae ganddynt fwy o anghenion iechyd ac anghenion ym maes tai, ac mae’r bobl ifanc hyn yn fwy tebygol o gamddefnyddio sylweddau a dod i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol, ac nid yw hyn yn dderbyniol.

Gwrandewais yn ofalus iawn ar rai o’r dadleuon ynglŷn â’r pum TGAU a lefelau cyrhaeddiad ar oedrannau penodol, a’r hyn yr hoffwn i’r Aelodau ei ystyried yn y cynnig hwnnw yw bod angen agwedd lawer mwy cyfannol arnom tuag at yr hyn sy’n rhaid i ni fynd i’r afael ag ef gan nad yw cyrhaeddiad addysgol yn bopeth; mae hyn yn ymwneud â chyfanrwydd yr unigolyn hefyd. Gwelais astudiaeth yn ddiweddar, lle—. Astudiaeth o bobl NEET oedd hi, lle nad oedd unigolion a oedd yn ceisio cael gwaith wedi cael pum TGAU. Ond roedd yr astudiaeth o’r ardal leol hefyd yn edrych ar bobl mewn gwaith, ac mewn gwirionedd, roedd mwy o bobl mewn gwaith na’r nifer o bobl nad oeddent yn NEET gyda phobl heb gymwysterau mewn gwaith. Mae’r broblem sydd gennyf gyda hynny yn ymwneud â—wel, beth y mae plant sy’n derbyn gofal neu bobl sydd â llai na phum TGAU—. Pa mor gyflawn ydynt wrth fynd yn hŷn? Rwyf wedi bod yn gwneud ychydig o waith gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru ac rwyf wedi anfon dolen at David yn ystod y ddadl hon ynglŷn â’r hyn y dylai Aelodau feddwl amdano o bosibl—y profiadau niweidiol yn ystod plentyndod y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi bod yn gweithio arnynt. Byddwn yn awgrymu bod llawer o’r plant yn y system ofal wedi cael mwy na phum profiad niweidiol yn ystod eu plentyndod. Soniodd un o’r Aelodau—Suzy—am garchar. Gwn fod pobl ifanc sydd wedi cael pum profiad niweidiol yn ystod eu plentyndod 20 y cant yn fwy tebygol o gael eu carcharu yn nes ymlaen yn eu bywydau. Mae’n rhaid i ni wneud rhywbeth ynglŷn ag atal, ynglŷn â sicrhau ein bod yn edrych ar ôl plant yn gynnar yn ogystal ag yn y system ar hyn o bryd. Bydd fy adran a fy nhîm yn gweithio i sicrhau ymagwedd ddeublyg.

Thank you. Cabinet Secretary, I’d be very grateful then—. Listening to what you have to say brought joy to my heart because this is an area I’ve been very concerned about with the Donaldson review. Therefore, given what you say about having five GCSEs at C grade or above as being the measure by which we measure the people here in Wales—and we have so many young people, just under a quarter of young people, with learning difficulties who will struggle to get that attainment, will you talk with the education Secretary, and actually review during the Donaldson Review two things—one about how you can look at that very much tick-box exercise we have, to measure the academic achievement of individuals, and secondly, how we might be able to bring what you’ve just mentioned, that learning skill, to develop the rounded person? Because you’re absolutely right—a good education is not to do with exams, and not to do with syllabus, but much more about developing a good citizen.

Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, byddwn yn ddiolchgar iawn felly—. Roedd gwrando ar yr hyn a oedd gennych i’w ddweud yn galondid gan fod hwn yn faes y bûm yn bryderus iawn yn ei gylch gydag adolygiad Donaldson. Felly, o ystyried yr hyn a ddywedwch ynglŷn â chael pum TGAU gradd C neu uwch fel dull o fesur y bobl yma yng Nghymru—ac mae gennym gymaint o bobl ifanc, bron i chwarter y bobl ifanc, ag anawsterau dysgu ac a fydd yn ei chael yn anodd cyrraedd y lefel honno, a wnewch chi siarad â’r Ysgrifennydd addysg, ac adolygu dau beth yn ystod Adolygiad Donaldson—un ynglŷn â sut y gallwch edrych ar yr ymarfer ticio blychau hwnnw sydd gennym i raddau helaeth, i fesur cyflawniad academaidd unigolion, ac yn ail, sut y gallem gyflwyno’r hyn y sonioch amdano, y sgil dysgu hwnnw, i ddatblygu’r unigolyn cyflawn? Oherwydd rydych yn hollol gywir—nid yw addysg dda yn ymwneud ag arholiadau, na’r maes llafur, ond yn hytrach mae’n ymwneud â datblygu dinesydd da.

I’m very glad the Member intervened. You know, we’re a victim of our own success. We chase targets far too often without looking at people. And the rights and wrongs of that, with opposition parties and politicians, is that there’s a great chance to chastise people to say, ‘You haven’t made the 5 GCSEs’, when, actually, we’re forgetting about the individual, and particularly looked-after children. So, my priority and my team’s department priorities will be making sure that we can tackle ACEs early on—adverse childhood experiences—which we think, longer term, will give us a better outcome, and a rounded person, for people who, hopefully, won’t even enter the care system in that process.

Over the last two years, we have seen a reduction in the number of looked-after children in Wales, but I ask Members again to look with caution at the numbers in care, because we bandy those numbers about, but, actually, sometimes, it is the right thing for children to be protected in their environment. And I will be looking to reverse the trend and make sure that we continue on a reduction as it’s safe to do so, and supporting communities in this Assembly term.

I will be reconvening the improving outcomes for children strategic steering group, established by the former Minister for Health and Social Services, to drive forward reform and develop a national approach to looked-after children in Wales. Since its establishment, in September 2015, the group has brought together key stakeholders who will, and have looked at looked-after children’s foster carers and adopters. There’s much more work to be done here, and across Government departments. I reflect again what I said earlier about the WFG Act, where all departments across the Government are looking at education, housing, tackling poverty and public health—how we all can make a contribution to the benefit of young people.

Going forward, the group will identify what early intervention and preventative action could be taken to help reduce the numbers of children taken into care, and consequently bringing down the incidences of adverse childhood experiences. The group’s work programme will be based around three key themes. One, preventing children entering care and early intervention; two, improving outcomes for children already in care; and supporting care leavers to have successful futures and independent living. Successful outcomes in this area require collaboration and leadership across departments within national and local governments, and I heard the Members raise issues around the synergies between social services and education, and that’s absolutely the right thing to do. For children already in care, we are committed to improving the provision of high-quality placements that meet their needs, and give them the stability and support they need in order to thrive. This includes implementing a new national fostering framework, reviewing our special guardianship orders and promoting greater support for kinship carers.

We particularly want to ensure that all children and young people reach their full potential in education. The Welsh Government published a joint education and social services strategy in January, to raise the educational attainments of looked-after children, which sets out clear actions for improvement. I will be reviewing those numbers. [Intervention.] Indeed.

Rwy’n falch iawn fod yr Aelod wedi ymyrryd. Wyddoch chi, rydym yn dioddef oherwydd ein llwyddiant ein hunain. Rydym yn ceisio cyrraedd targedau yn llawer rhy aml heb edrych ar bobl. A’r hyn sy’n gywir neu’n anghywir am hynny, gyda’r gwrthbleidiau a gwleidyddion eraill, yw bod cyfle gwych i geryddu pobl drwy ddweud, ‘Nid ydych wedi llwyddo i gael 5 TGAU’, pan ydym, mewn gwirionedd, yn anghofio am yr unigolyn, yn enwedig plant sy’n derbyn gofal. Felly, fy mlaenoriaeth i a blaenoriaethau adran fy nhîm yw gwneud yn siŵr y gallwn fynd i’r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn gynnar, a chredwn y bydd hynny, yn y tymor hwy, yn sicrhau gwell canlyniad, ac unigolyn cyflawn, i bobl na fydd, gobeithio, yn mynd i mewn i’r system ofal yn y broses honno hyd yn oed.

Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y plant sy’n derbyn gofal yng Nghymru, ond gofynnaf eto i’r Aelodau edrych yn ofalus ar y niferoedd hynny mewn gofal, gan ein bod yn taflu’r niferoedd hynny o gwmpas, ond mewn gwirionedd, y peth iawn i’w wneud, weithiau, yw diogelu plant yn eu hamgylchedd. A byddaf yn ceisio gwrthdroi’r duedd a sicrhau ein bod yn parhau i ostwng y niferoedd fel sy’n ddiogel, gan gefnogi cymunedau yn ystod y tymor Cynulliad hwn.

Byddaf yn ailymgynnull y grŵp llywio strategol ar gyfer gwella canlyniadau i blant, a sefydlwyd gan y cyn-Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, i ysgogi’r broses o ddiwygio a datblygu dull cenedlaethol ar gyfer plant sy’n derbyn gofal yng Nghymru. Ers ei sefydlu ym mis Medi 2015, mae’r grŵp wedi dwyn rhanddeiliaid allweddol ynghyd a fydd yn edrych, ac sydd wedi edrych, ar ofalwyr maeth a mabwysiadwyr plant sy’n derbyn gofal. Mae llawer o waith i’w wneud yma, ac ar draws adrannau’r Llywodraeth. Dychwelaf at yr hyn a ddywedais yn gynharach am Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, lle mae pob adran ar draws y Llywodraeth yn edrych ar addysg, tai, trechu tlodi ac iechyd cyhoeddus—sut y gallwn oll wneud cyfraniad er budd pobl ifanc.

Wrth symud ymlaen, bydd y grŵp yn nodi pa ymyrraeth gynnar a chamau ataliol y gellid eu cymryd i helpu i leihau nifer y plant sy’n cael eu rhoi mewn gofal, gan ostwng nifer yr achosion o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn sgil hynny. Bydd rhaglen waith y grŵp yn seiliedig ar dair thema allweddol. Un, atal plant rhag cael eu rhoi mewn gofal ac ymyrraeth gynnar; dau, gwella canlyniadau i blant sydd eisoes mewn gofal; a chynorthwyo pobl sy’n gadael gofal i gael dyfodol llwyddiannus a byw’n annibynnol. Mae canlyniadau llwyddiannus yn y maes hwn yn dibynnu ar gydweithrediad ac arweinyddiaeth ar draws adrannau llywodraeth genedlaethol a lleol, a chlywais yr Aelodau’n tynnu sylw at faterion yn ymwneud â’r synergedd rhwng gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, a heb os, dyna’r peth iawn i’w wneud. Ar gyfer plant sydd eisoes mewn gofal, rydym wedi ymrwymo i wella’r ddarpariaeth o leoliadau o ansawdd uchel sy’n diwallu eu hanghenion, a rhoi’r sefydlogrwydd a’r cymorth sydd ei angen arnynt i ffynnu. Mae hyn yn cynnwys rhoi fframwaith maethu cenedlaethol newydd ar waith, adolygu ein gorchmynion gwarcheidwaeth arbennig a hybu rhagor o gymorth i ofalwyr sy’n berthnasau.

Rydym yn arbennig o awyddus i sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc yn cyrraedd eu potensial addysgol llawn. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru strategaeth addysg a gwasanaethau cymdeithasol ar y cyd ym mis Ionawr, i godi cyraeddiadau addysgol plant sy’n derbyn gofal, ac mae’n nodi camau gweithredu clir ar gyfer gwella. Byddaf yn adolygu’r ffigurau hynny. [Ymyriad.] Yn wir.

Thank you, Cabinet Secretary. You touched on this, but how much work have you done on looking at that transition period between the age of 18 and that period when children in care are going on into adulthood? Because I’ve spoken to a number of young people who feel that the transition is too abrupt, and they go from a very cared, look-after environment into an environment where they really don’t feel equipped to deal with the world.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydych wedi crybwyll hyn, ond pa waith rydych wedi’i wneud ar edrych ar y cyfnod pontio rhwng 18 oed a’r cyfnod pan fydd plant mewn gofal yn dod yn oedolion? Oherwydd rwyf wedi siarad â nifer o bobl ifanc sy’n teimlo bod y pontio’n rhy sydyn, a’u bod yn mynd o amgylchedd gofalgar a diogel iawn, i amgylchedd lle nad ydynt yn teimlo’u bod yn barod i ymdrin â’r byd.

Of course, and I think the Member’s right to raise that issue too. Look, we are talking about some very special people here. The programme we run is When I’m Ready, and making sure that is ready for the individual, not when it’s good for service providers. It’s about real people here—that’s what we’ve got to get underneath. Regardless of the age profile, I think we just need to understand better how we deliver good-quality services.

So, finally Presiding Officer—I’m very aware of the time and she’s been very kind to me this afternoon—can I say that what we need to do is work together? The cross-party group will continue to work with us—I take advice, and listen very carefully to you. I will report back to the Senedd about our progress in this very important area to me, and I know to Members, and it has cross-party support. So I urge Members today to support the motion; the Government will.

Wrth gwrs, a chredaf fod yr Aelod yn iawn i grybwyll y mater hwnnw hefyd. Edrychwch, rydym yn sôn am bobl arbennig iawn yma. Y rhaglen sydd gennym yw Pan Fydda i’n Barod, a sicrhau bod hynny’n golygu pan fo’r unigolyn yn barod, nid pan fo’n gyfleus i ddarparwyr gwasanaethau. Mae hyn yn ymwneud â phobl go iawn—dyna sy’n rhaid i ni ei ddirnad. Waeth beth fo’r proffil oedran, credaf fod yn rhaid i ni ddeall yn well sut i fynd ati i ddarparu gwasanaethau o safon uchel.

Felly, yn olaf Lywydd—rwy’n ymwybodol iawn o’r amser ac mae hi wedi bod yn garedig iawn wrthyf y prynhawn yma—a gaf fi ddweud mai’r hyn sydd angen i ni ei wneud yw gweithio gyda’n gilydd? Bydd y grŵp trawsbleidiol yn parhau i weithio gyda ni—byddaf yn cael cyngor, ac yn gwrando’n ofalus iawn arnoch. Byddaf yn adrodd yn ôl i’r Senedd ar ein cynnydd yn y maes hwn, sy’n bwysig iawn i mi. Gwn ei fod yn bwysig i’r Aelodau hefyd, ac mae ganddo gefnogaeth drawsbleidiol. Felly rwy’n annog yr Aelodau heddiw i gefnogi’r cynnig; bydd y Llywodraeth yn gwneud hynny.

Ac i ymateb i’r ddadl, Julie Morgan.

And to reply to the debate, Julie Morgan.

Diolch, Lywydd. Thank you very much for all the contributions to the debate. I’m very pleased to wind up this debate about the ways we can strengthen inter-departmental working to improve outcomes for looked-after children. Making sure our children have happy, fulfilled lives must be one of the most important functions of this Assembly. Children don’t have a voice, so that’s why we have to speak up for them, and looked-after children particularly don’t have a voice.

In his opening speech, David Melding, once again, showed his commitment to looked-after children and the great job that he’s always done in this Assembly to look after their interests. He talked about ‘Lost in Care’, 17 years ago now, and the way that practice has changed since then, but the challenge still remains. He called for something similar to the Cabinet sub-committee that is recommended by the Prison Reform Trust, as well as covering, in a wide-ranging speech, educational attainment, the permanence of education and the participation of children in the decisions about their lives.

Lee Waters talked about the further education system. He talked about the need for specific support for looked-after children in FE, the sixth form and higher education. He gave examples of good practice, such as having designated learning coaches, and wanted to know what we could do here to pursue those ends. Mark Isherwood mentioned the fact that advocacy is inconsistent across Wales and called on the Government to tell us what the timetable is for the implementation of a national approach to statutory advocacy.

Llyr Gruffydd called for a relentless focus on outcomes and asked whether the task and finish group that is looking at the outcomes for children not in education, employment or training could maybe look at the outcomes as well for care leavers within that particular group.

Janet Finch-Saunders paid tribute to those looking after children and wanted to look into the impact of Welsh Government funding, especially the pupil deprivation grant, on the outcomes for children who are in care. She also stressed the need for after-adoption support, and how important that is. This was something that was also reflected in Suzy Davies’s contribution: that children are often placed with parents, and after the placement, there is nowhere to turn. So, that was an important point made there. Also, she raised a very important point about what the effect is on children when parents are imprisoned, particularly when the mother is imprisoned, and how often that does lead to an admission into care and how we have to deal very carefully with those very, very difficult areas—contact with fathers in particular. I think that was a very important point.

Then, the Cabinet Secretary told us about his commitment to doing something about this very important area of work. He started off by saying the quote in Sally Holland’s recent publication:

‘I wanna stay until…the sun comes out’.

I think that really says what we feel about this particular subject—that we don’t want our children in care to be feeling that everything is insecure—and I think that quote covers it all. He said that we must invest in our children and talked about the importance of the well-being of future generations Act. He gave a commitment that, during this Assembly, we would be working, and the Government would be working relentlessly as a Government, to raise the quality of life for children who are in care and to ensure that they get the sort of support and commitment that children who live in their own families do. So, I’d like to thank everybody for taking part in this debate today and I think it’s a first step in all the work that we will be doing in this Assembly over the next five years.

Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr iawn am yr holl gyfraniadau i’r ddadl. Rwy’n falch iawn o gloi’r ddadl hon ynglŷn â’r ffyrdd y gallwn gryfhau gweithio rhyngadrannol er mwyn gwella canlyniadau i blant sy’n derbyn gofal. Mae’n rhaid mai’r broses o sicrhau bod ein plant yn cael bywydau hapus a chyflawn yw un o swyddogaethau pwysicaf y Cynulliad hwn. Nid oes llais gan blant, yn enwedig plant sy’n derbyn gofal, felly dyna pam y mae’n rhaid i ni siarad ar eu rhan.

Yn ei araith agoriadol, dangosodd David Melding ei ymrwymiad, unwaith eto, i blant sy’n derbyn gofal a’r gwaith gwych y mae bob amser wedi’i wneud yn y Cynulliad hwn i warchod eu buddiannau. Soniodd am ‘Ar Goll mewn Gofal’, 17 mlynedd yn ôl erbyn hyn, a’r ffordd y mae arferion gwaith wedi newid ers hynny, ond mae’r her yn dal yno. Mewn araith bellgyrhaeddol, galwodd am rywbeth tebyg i’r is-bwyllgor Cabinet a argymhellir gan yr Ymddiriedolaeth Diwygio Carchardai, yn ogystal â thrafod cyrhaeddiad addysgol, sefydlogrwydd addysg a chyfranogiad plant mewn penderfyniadau ynglŷn â’u bywydau.

Siaradodd Lee Waters am y system addysg bellach. Soniodd am yr angen am gymorth penodol i blant sy’n derbyn gofal mewn addysg bellach, y chweched dosbarth ac addysg uwch. Rhoddodd enghreifftiau o arferion da, megis cael anogwyr dysgu dynodedig, ac roedd yn awyddus i wybod beth y gallem ei wneud yma i fynd ar drywydd yr amcanion hynny. Soniodd Mark Isherwood am y ffaith fod eiriolaeth yn anghyson ar draws Cymru a galwodd ar y Llywodraeth i ddweud wrthym beth yw’r amserlen ar gyfer gweithredu cyfeiriad cenedlaethol ar gyfer darparu eiriolaeth statudol.

Galwodd Llyr Gruffydd am ffocws diwyro ar ganlyniadau a gofynnodd a allai’r grŵp gorchwyl a gorffen sy’n edrych ar y canlyniadau i blant nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant edrych hefyd ar y canlyniadau i rai sy’n gadael gofal o fewn y grŵp penodol hwnnw.

Talodd Janet Finch-Saunders deyrnged i’r rhai sy’n gofalu am blant ac roedd yn awyddus i edrych ar effaith cyllid Llywodraeth Cymru, yn enwedig y grant amddifadedd disgyblion, ar y canlyniadau i blant mewn gofal. Pwysleisiodd hefyd yr angen am gymorth ar ôl mabwysiadu, a pha mor bwysig yw hynny. Roedd hyn yn rhywbeth a adlewyrchwyd hefyd yng nghyfraniad Suzy Davies: fod plant yn aml yn cael eu lleoli gyda rhieni, ac ar ôl eu lleoli, nid oes unman i droi. Felly, roedd hwnnw’n bwynt pwysig a wnaed. Yn ogystal, nododd bwynt pwysig iawn ynglŷn â’r effaith ar blant pan fo rhieni’n cael eu carcharu, yn enwedig pan fo’r fam yn cael ei charcharu, a pha mor aml y mae hynny’n arwain at roi plant mewn gofal a sut y mae’n rhaid i ni ymdrin â materion eithriadol o anodd o’r fath yn ofalus iawn—cyswllt gyda thadau yn benodol. Credaf fod hwnnw’n bwynt pwysig iawn.

Yna, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet wrthym am ei ymrwymiad i wneud rhywbeth ynglŷn â’r maes gwaith pwysig hwn. Dechreuodd drwy ddyfynnu o gyhoeddiad diweddar Sally Holland:

Rwyf am aros nes... y daw’r haul allan.

Credaf fod hynny’n cyfleu i’r dim yr hyn a deimlwn ynglŷn â’r pwnc penodol hwn—nad ydym am i’n plant mewn gofal deimlo bod popeth yn ansicr—a chredaf fod y dyfyniad hwnnw’n cyfleu popeth. Dywedodd fod yn rhaid i ni fuddsoddi yn ein plant a siaradodd am bwysigrwydd Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Rhoddodd ymrwymiad y byddem yn gweithio yn ystod y Cynulliad hwn, ac y byddai’r Llywodraeth yn gweithio’n ddiflino fel Llywodraeth, i wella ansawdd bywyd plant mewn gofal ac i sicrhau eu bod yn cael yr un gefnogaeth ac ymrwymiad â phlant sy’n byw gyda’u teuluoedd eu hunain. Felly, hoffwn ddiolch i bawb am gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw a chredaf mai cam cyntaf yw hwn yn yr holl waith y byddwn yn ei wneud yn y Cynulliad hwn dros y pum mlynedd nesaf.

Y cwestiwn yw, felly: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Os na, fe dderbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? If not, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

4. 4. Dadl Plaid Cymru: Bil Cymru a’r System Etholiadol
4. 4. Plaid Cymru Debate: The Wales Bill and the Electoral System

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw dadl yn enw Plaid Cymru ar y system etholiadol, ac rwy’n galw ar Sian Gwenllian i gyflwyno’r cynnig.

And the next item on the agenda is the Plaid Cymru debate on the electoral system, and I call on Sian Gwenllian to move the motion.

Cynnig NDM6052 Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn credu y dylai Bil Cymru wneud darpariaeth i alluogi Cynulliad Cenedlaethol Cymru i gyflwyno pleidlais sengl drosglwyddadwy ar bob lefel, ac eithrio etholiadau i Senedd Ewrop a Thŷ’r Cyffredin, er mwyn sicrhau cynrychiolaeth deg ar gyfer pob safbwynt wleidyddol.

Motion NDM6052 Simon Thomas

To propose that the National Assembly for Wales:

Believes that the Wales Bill should make provision to enable the National Assembly for Wales to introduce the single transferable vote at all levels, except for elections to the European Parliament and House of Commons, to ensure fair representation for all political viewpoints.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Rydym wedi gosod y ddadl yma heddiw am ei bod hi’n dod yn glir bod angen newid y broses ddemocrataidd bresennol. Anghofiwch am y refferendwm am funud, os medrwch chi, achos, yn gyffredinol, mae pobl yn teimlo nad ydy eu pleidlais yn cyfrif. Mae angen i bobl weld bod pwrpas iddyn nhw bleidleisio, ac mae diwygio’r drefn yn un ffordd o fynd i’r afael â’r broblem ddyrys hon. Felly, mae Plaid Cymru o’r farn y dylai Bil Cymru wneud darpariaeth i alluogi’r Cynulliad Cenedlaethol i gyflwyno pleidlais sengl drosglwyddadwy, a hynny er mwyn sicrhau cynrychiolaeth deg ar gyfer pob safbwynt gwleidyddol.

Thank you. We’ve tabled this debate today because it’s become clear that there is a need to change the present democratic process. Forget about the referendum for a moment, if you can, because, generally, people believe or feel that their vote doesn’t count. There is a need for them to see that there is a purpose for them voting and reforming the system is one way of tackling this complex issue. So, Plaid Cymru is of the view that the Wales Bill should make a provision to introduce a single transferable vote in order to secure equitable representation for every political viewpoint.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Cyn manylu ar hynny, mi wnaf i gyffwrdd â’r ddau fater arall. Y cyntaf ydy’r angen i bobl ifanc rhwng 16 a 17 oed gael y bleidlais. Mae hynny’n hollol angenrheidiol bellach. Roedd pobl ifanc yn ddig ac yn rhwystredig nad oedd eu llais yn cael ei glywed yn y refferendwm. Mae hefyd angen inni greu senedd i’r ifanc yng Nghymru. Cymru ydy’r unig wlad yn Ewrop sydd heb senedd o’r fath ac mae’n rhaid inni symud ymlaen efo hyn er mwyn tynnu pobl ifanc mewn i wleidyddiaeth. Yn amlwg, mi fyddai ei gwneud hi’n haws inni bleidleisio yn helpu, drwy gyflwyno pleidleisio ar-lein, er enghraifft, ac mi fyddai sicrhau mwy o addysg wleidyddol o help mawr hefyd.

Ond, i droi at y pwnc dan sylw, felly, yn etholiadau’r cynghorau sir yn 2012, dim ond 39 y cant o bobl bleidleisiodd. Ac yn etholiadau’r Cynulliad eleni, ychydig dros 45 y cant a aeth i bleidleisio. Mae’n amlwg bod rhai pobl yn meddwl nad oes pwrpas pleidleisio ac mai’r un rhai sy’n ennill bob tro. Mi wnaf i jest roi dwy enghraifft i chi. Yn 2012, yn ward Sgeti Abertawe, fe enillodd y Democratiaid Rhyddfrydol bum sedd gydag ond 37.4 y cant o’r bleidlais. Cafodd Llafur 29.2 y cant a’r Ceidwadwyr 20 y cant ond, eto, yn methu ag ennill yr un sedd. Mewn enghraifft fwy enwog, efallai, yn 2008 yng Nghaerdydd, y Democratiaid Rhyddfrydol yn ennill y mwyafrif o seddi efo dim ond traean o’r pleidleisiau. Dros y blynyddoedd, mae pob plaid wedi elwa o’r system cyntaf heibio’r post ac mae pob plaid wedi dioddef o’i oherwydd o hefyd. Nid dyna sydd o dan sylw fan hyn.

Mae’r system STV yn cael ei defnyddio yn llwyddiannus yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae’r Alban yn ei defnyddio mewn etholiadau lleol ac nid oes yna neb—neb—yn yr Alban yn cael ei ethol yn ddiwrthwynebiad. Mae wedi gwella atebolrwydd ac wedi bywiogi gwleidyddiaeth. Nid fi sy’n dweud hyn ond arweinwyr Llafur yn Glasgow a Chaeredin. Mae Gogledd Iwerddon yn defnyddio STV ar gyfer ethol y Cynulliad ac mae’n amheus a fyddai’r ddwy ochr wedi gallu cytuno ar y broses heddwch hebddi hi. Mi oedd comisiwn Richard wedi argymell STV ar gyfer ein Cynulliad ni.

Mi wnaf i droi at rai o’r dadleuon sy’n cael eu cyflwyno i wrthwynebu STV. Y syniad bod cynrychiolaeth gyfrannol wedi’i gwrthod yn refferendwm 2011—wel, yn syml, nid system gyfrannol oedd dan sylw bryd hynny ac fe fydd rhai ohonom ni’n cofio’r ymgyrch ar y pryd: ‘No to AV, Yes to PR’.

Mae rhai’n dweud bod STV yn anodd ei deall. Wel, nid wyf yn derbyn hynny o gwbl, ac mae hynny’n dipyn bach o insylt, a dweud y gwir, i bleidleiswyr yr Alban a Gogledd Iwerddon sy’n cael dim trafferth o gwbl yn deall y system yna.

Wedyn, mae’r syniad yma ei bod yn atal unrhyw blaid rhag ennill neu’n creu clymbleidiau drwy’r amser, wel, dyna fywyd weithiau. Mae hynny yn digwydd weithiau mewn democratiaeth. Mae’r modelu sydd wedi’i wneud o STV yn y gwledydd hyn yn dangos ei bod yn gallu creu llywodraethau un plaid os ydy’r pleidiau hynny yn gwneud yn dda mewn etholiad. Mae’r system bresennol yn creu sefyllfa o ddim rheolaeth glir, beth bynnag.

Mae yna lawer o fanteision o gyflwyno STV. Mewn etholiadau’r Cynulliad, byddai Aelodau rhanbarthol yn cael eu dewis yn uniongyrchol gan yr etholwyr yn hytrach na thrwy system rhestr bleidiol. Byddai’n creu gwleidydda mwy positif gan y byddai pleidiau gwleidyddol yn cystadlu am ail a thrydydd dewis yr etholwyr, a byddai hynny’n golygu bod angen ymgyrchu mewn ffordd aeddfed iawn a phositif.

Y rhai a fyddai ar eu hennill fyddai pob gwleidydd sy’n gweithio’n galed mewn modd positif. Y rhai a fyddai ar eu colled fyddai’r rhai sydd yn cymryd yr etholwyr yn ganiataol. Yn gyffredinol, felly, mi fyddai’n golygu y byddai gwleidyddiaeth Cymru ar ei hennill ac, yn y pen draw, mae hyn yn dda hefyd i bobl Cymru, a hynny ddylai fod ar ein meddyliau ni drwy’r amser. Diolch.

Before coming to that, I will touch on two other issues. The first is the need for young people between 16 and 17 to be allowed to vote. That is vital by now, because young people were angry and frustrated that their voices were not heard in the referendum, and there is also a need for us to create a youth parliament in Wales, because Wales is the only country without such a parliament. We must move forward in order to bring young people into politics. Obviously, it would make it easier for them to vote, by introducing online voting, for example, and introducing political education in schools would also be important.

But, turning to this subject, then, in 2012 only 39 per cent of people voted, and in this year’s National Assembly election, just over 45 per cent voted. So, it’s obvious that people feel there’s no point in voting, because it’s the same people who win all the time. I’ll give you two examples. In 2012, in the Sketty ward in Swansea, the Liberal Democrats won five seats with only 37.5 per cent of the vote. Labour received 29.2 per cent, and the Conservatives 20 per cent, but yet again, they weren’t able to win any of the seats. And, in a more notorious example, in 2008, in Cardiff, the Liberal Democrats won the majority of seats with only a third of the votes. Over the years, every party has benefited from the first-past-the-post system, and every party has suffered because of it also, but that’s not what I’m talking about here.

The STV system is used successfully in both Scotland and Northern Ireland. Scotland uses it in local elections, and nobody—no-one—in Scotland is elected without opposition. It has improved accountability and it’s actually made politics more vibrant, and it’s not just me saying this, but the Labour leaders in Glasgow and Edinburgh. In Northern Ireland, they are doubtful whether the peace process could have been agreed without it. And the Richard commission had actually recommended STV for our Assembly here.

I turn to some of the arguments that are presented to oppose STV. The idea of proportional representation was rejected for the 2011 elections, but it wasn’t a proportional system that was in hand—some of us will remember the campaign at the time: ‘No to AV, Yes to PR’.

Some people say that STV is difficult to understand, but I reject that totally, because that’s a bit of an insult to the voters in Scotland and Northern Ireland who have no difficulty whatsoever in understanding the system.

So, this idea that it stops any particular party from winning or always leads to coalition, well, that’s life sometimes. Sometimes that happens in a democracy, and the modelling on STV that has been undertaken in this country shows that it can create one-party Governments if those parties do well in an election. And the current system is also creating a system of no clear control.

There are advantages in introducing STV in Assembly elections. Regional Members would be selected directly by the electors rather than by a party list system. It would lead to more positive politicking, because political parties would compete for the electors’ second and third choices. And so, that would lead to more positive and mature campaigning.

Those who would gain would be any politician that would work in a positive and constructive manner, and those who would lose out would be those who take the electors for granted. It would mean that the politics of Wales would gain, and, ultimately, this is very good for the people of Wales, and that is what we should have uppermost in our minds. Thank you.

Thank you. I have selected the amendment to the motion and I call on the First Minister to move that amendment tabled in the name of Jane Hutt. First Minister.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig, a galwaf ar y Prif Weinidog i gynnig y gwelliant hwnnw, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Y Prif Weinidog.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth ar ôl ‘Cynulliad Cenedlaethol Cymru i’ ac yn ei le rhoi ‘benderfynu ar drefniadau etholiadol sydd ar gyfer Cymru yn unig yn y dyfodol.’

Gwelliant 1—Jane Hutt

Delete all after ‘National Assembly for Wales to’ and replace with ‘determine future Wales-only electoral arrangements.’

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I just say that the Conservative group will oppose the motion? But we will support the amendment, and, if the amendment carries, we will then support the amended motion. The problem I have with Plaid Cymru’s approach is it endorses STV and I think we need to have thorough consideration of how it would operate in practice in the different levels of government. We don’t have a line, as a group, on whether we should use a particular form of electoral arrangement, but we do think the power should come to the Assembly so that we can examine the choices.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud y bydd grŵp y Ceidwadwyr yn gwrthwynebu’r cynnig? Ond byddwn yn cefnogi’r gwelliant, ac os caiff y gwelliant ei dderbyn, yna byddwn yn cefnogi’r cynnig fel y’i diwygiwyd. Fy mhroblem gyda dull Plaid Cymru yw ei fod yn cymeradwyo pleidlais sengl drosglwyddadwy a chredaf fod angen i ni ystyried yn drwyadl sut y byddai’n gweithredu’n ymarferol ar wahanol lefelau o lywodraeth. Nid oes gennym safbwynt fel grŵp ynglŷn ag a ddylem ddefnyddio ffurf benodol ar drefniant etholiadol, ond credwn y dylai’r grym ddod i’r Cynulliad er mwyn i ni allu edrych ar y dewisiadau.

I’ve barely started, but I will.

Nid wyf ond prin wedi dechrau, ond gwnaf.

I just want to elicit a little bit of information at the start. You said you don’t have a line. Do you nevertheless accept the recommendation of the Richard commission that STV should be used for local government in Wales, even if you haven’t made a decision around the Assembly itself?

Rwyf am gael ychydig o wybodaeth ar y cychwyn. Fe ddywedoch nad oes gennych safbwynt. Serch hynny, a ydych yn derbyn argymhelliad comisiwn Richard y dylid defnyddio pleidlais sengl drosglwyddadwy ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru, hyd yn oed os nad ydych wedi penderfynu ynglŷn â’r Cynulliad ei hun?

Well, I was going on to say that I think all electoral arrangements have their advantages and disadvantages. Now, for a long time, I’ve thought the disadvantages of first-past-the-post in an increasingly multi-party system, or in Wales where you have—or used to, anyway—a dominant party system, meant that we should look at other forms of election, but it is something I think we need to just carefully look at. Now, you can look at the Scottish experience and weigh up how people feel about living in large multi-member wards. Is that always appropriate for local government? I don’t know. I think that’s the sort of issue, the practical outcome, we need to examine and assess. So, ‘yes’ to us having the powers and ‘yes’ to us fully looking at the various options.

Wel, roeddwn am ddweud fy mod yn credu bod gan bob trefniant etholiadol ei fanteision a’i anfanteision. Nawr, rwyf wedi credu ers peth amser fod anfanteision system y cyntaf i’r felin mewn system gynyddol amlbleidiol, neu yng Nghymru lle mae gennych—neu’n arfer bod, beth bynnag—system gydag un blaid ddominyddol, yn golygu y dylem edrych ar ffyrdd eraill o ethol, ond mae’n rhywbeth y credaf y dylem ei ystyried yn ofalus. Nawr, gallwch edrych ar brofiad yr Alban a phwyso a mesur sut y mae pobl yn teimlo am fyw mewn wardiau mawr gyda nifer o aelodau. A yw hynny bob amser yn briodol ar gyfer llywodraeth leol? Nid wyf yn gwybod. Credaf mai dyna’r math o beth, y canlyniad ymarferol, sydd angen i ni ei archwilio a’i asesu. Felly, ‘ydw’ rwyf am i ni gael y pwerau ac ‘ydw’ rwyf am i ni edrych yn llawn ar y gwahanol opsiynau.

Will you agree with me that the current situation, where we do have large multi-member wards in our large inner cities, combined with first-past-the-post, really is anti-democratic, just as the example outlined?

A fyddech yn cytuno bod y sefyllfa bresennol, lle mae gennym wardiau mawr wedi’u cynrychioli gan nifer o aelodau yng nghanol ein dinasoedd mawr, wedi’i chyfuno â system y cyntaf i’r felin, yn wrth-ddemocrataidd mewn gwirionedd, yn union fel roedd yr enghraifft yn ei ddisgrifio?

Well, you know, I’ve said that I think there are advantages and disadvantages with whatever system you use. Frankly, the most elegant thing to do would be to use similar systems. So, there are implications: if you do it for local government, should you be doing it for the Assembly and quite a small legislature, and how would that work? As I say, I don’t have a closed mind, but, speaking as the constitutional spokesman for the group, I have to emphasise that STV’s not something we are prepared to endorse.

I have to say, Gwenllian, I greatly enjoyed your mischief and the outrageous examples of liberal over-representation that you gave. I’m sure it would’ve entertained everyone in the Assembly, but I have to say that I come from a tradition where we’ve been on the receiving end of a system that rewards our 20 per cent of the vote with no representation at all for a long time, but my party has to face up to the fact that it’s been sort of calmer in terms of outrage when it comes to a UK level, because we’ve often benefited greatly from winning general elections with sub-50 per cent performance, if I can put it as neutrally as that. So, look, it’s appropriate that the power comes to the Assembly and then we fully consider it. I think, having said that, we would be looking to change some of the current systems, and we want to do that based on good, hard evidence.

Wel, wyddoch chi, dywedais fy mod yn credu bod manteision ac anfanteision ynghlwm wrth ba system bynnag a ddefnyddiwch. A dweud y gwir, y peth mwyaf taclus i’w wneud fyddai defnyddio systemau tebyg. Felly, mae yna oblygiadau: os ydych yn ei wneud ar gyfer llywodraeth leol, a ddylech ei wneud ar gyfer y Cynulliad a deddfwrfa gymharol fechan, a sut fyddai hynny’n gweithio? Fel y dywedais, mae fy meddwl yn agored, ond, gan siarad fel y llefarydd cyfansoddiadol ar ran y grŵp, mae’n rhaid i mi bwysleisio nad ydym yn barod i gymeradwyo pleidlais sengl drosglwyddadwy.

Mae’n rhaid i mi ddweud, Gwenllian, fy mod wedi mwynhau eich direidi a’r enghreifftiau pryfoclyd o orgynrychiolaeth ryddfrydol a roesoch. Rwy’n siŵr eu bod wedi diddanu pawb yn y Cynulliad, ond mae’n rhaid i mi ddweud fy mod yn dod o draddodiad lle rydym wedi dioddef o ganlyniad i system sy’n gwobrwyo ein 20 y cant o’r bleidlais â dim cynrychiolaeth o gwbl am amser hir, ond mae’n rhaid i fy mhlaid wynebu’r ffaith ei bod gryn dipyn yn dawelach mewn ffordd o ran dicter ar lefel y DU, gan ein bod yn aml wedi elwa’n fawr o ennill etholiadau cyffredinol â pherfformiad o lai na 50 y cant, os caf ei roi mor niwtral â hynny. Felly, edrychwch, mae’n briodol fod y pŵer yn dod i’r Cynulliad a’n bod yn ei ystyried yn llawn wedi hynny. Wedi dweud hynny, credaf y byddem yn awyddus i newid rhai o’r systemau presennol, ac rydym am wneud hynny’n seiliedig ar dystiolaeth gadarn.

We’ve had democracy in the UK for some time but it has evolved gradually over the years. There were two great reform Acts of the nineteenth century that considerably extended the vote and eliminated many rotten boroughs. Some Members may recall from their reading of history the example of Old Sarum in Hampshire where the only elector was said to be a cat. Well, rotten boroughs of a sort still exist here in Wales: places like Blaenau Gwent, where one party—and I won’t say who—won 81 per cent of the council seats on 55 per cent of the vote. There are other similar examples. Regardless of which party benefits, first-past-the-post is clearly a system of election that frequently creates a situation that the Labour Members like to refer to as a democratic deficit. Scrutiny and oversight of a council is clearly more difficult in a situation where one party holds a large majority of the seats. In such circumstances, the delivery of council services may suffer accordingly. Here in UKIP, we support the introduction of STV as a more democratic system. We will work with whoever else in the Chamber supports us on this issue. Thank you.

Rydym wedi cael democratiaeth yn y DU ers peth amser ond mae wedi esblygu’n raddol dros y blynyddoedd. Cafwyd dwy Ddeddf ddiwygio fawr yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a ymestynnodd y bleidlais yn sylweddol ac a ddileodd lawer o fwrdeistrefi pwdr. Efallai y bydd rhai o’r Aelodau’n cofio enghraifft Old Sarum yn Hampshire, o’u gwersi hanes, lle y dywedwyd mai cath oedd yr unig etholwr. Wel, mae bwrdeistrefi pwdr o fath yn dal i fodoli yma yng Nghymru: llefydd fel Blaenau Gwent, lle yr enillodd un blaid—ac ni ddywedaf pwy—81 y cant o seddi’r cyngor â 55 y cant o’r bleidlais. Ceir enghreifftiau tebyg eraill. Ni waeth pa blaid sy’n elwa, mae system y cyntaf i’r felin yn amlwg yn system etholiadol sy’n aml yn creu sefyllfa y mae’r Aelodau Llafur yn hoffi cyfeirio ati fel y diffyg democrataidd. Mae’r gwaith o graffu a goruchwylio cyngor yn amlwg yn anos mewn sefyllfa lle mae mwyafrif helaeth y seddau gan un blaid. Mewn amgylchiadau o’r fath, efallai y bydd darpariaeth gwasanaethau’r cyngor yn dioddef yn sgil hynny. Yma yn UKIP, rydym yn cefnogi cyflwyno pleidlais sengl drosglwyddadwy fel system fwy democrataidd. Byddwn yn gweithio gyda phwy bynnag arall yn y Siambr sy’n ein cefnogi yn y mater hwn. Diolch.

Diolch yn fawr, felly, am y cyfraniadau. Yn gyntaf, wrth gwrs, mae yna welliant o flaen y Cynulliad sydd, i fi, yn ehangu’r ddadl sydd wedi cael ei wneud yn barod yn y Siambr. Pwrpas y ddadl wrth gwrs yw canolbwyntio ar y ffaith y bydd gan y Cynulliad hwn y pŵer i newid y system etholiadol ar y lefel leol, a hefyd ar lefel y Cynulliad yn y pen draw, achos wrth gwrs ein bod ni’n hynod o gefnogol ar y meinciau hyn. Mae’n bwysig dros ben taw y Cynulliad hwn sydd yn rheoli’r system a’r modd o ethol Aelodau i’r Cynulliad hwn yn y dyfodol.

Wrth gwrs, mae’n wir dweud nad yw’r Bil ei hunan, sef Bil Cymru, yn caniatáu taw dim ond 51 y cant o’r pleidleisiau sydd eu heisiau i newid y system, ac rwy’n credu bod hynny’n iawn, achos gyda rhywbeth mor sylfaenol mae’n bwysig dros ben bod yna fwy nag un blaid yn pleidleisio dros unrhyw fath o newid yn y system etholiadol. Nid wyf yn dadlau yn erbyn hynny. Ond i fi, y broblem sydd gyda ni ar hyn o bryd yw’r ffaith bod y ddadl ei hunan yn rhy gul, achos, yn lle dadlau y dylai’r Cynulliad gael y pŵer i newid y system, mae’n dadlau y dylai’r Cynulliad gael y pŵer i newid y system, ond dim ond i un system arall. Felly, mae’n culhau’r ddadl yn lle ehangu’r ddadl.

So, felly, beth mae’r gwelliant yn ei wneud yw sicrhau yn gyntaf—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.

I’d like to thank everyone for their contributions. First of all, of course, there is an amendment before the Assembly that would broaden the scope of the case that has been put already in the Chamber. The purpose of the debate, of course, is to concentrate on the fact that the National Assembly will have the power to change the electoral arrangements at a local level, but also at an Assembly level, ultimately. And, of course, I am extremely supportive of that, as are these benches. It’s very important that it’s this Assembly that controls the system and the means by which we elect Members to this Assembly in future.

Of course, it’s true to say that the Wales Bill itself doesn’t allow that only 51 per cent of the vote is required to change the system, and I think that’s quite right, because, with such a fundamental change, it’s very important that more than one party should support any change in the electoral arrangements. I wouldn’t argue against that. But, for me, the problem that we have at present is the fact that the debate, as set out in the motion, is too narrow, because, instead of arguing that the Assembly should have the power to change the electoral system, it argues that the Assembly should have the power to change this system, but only to one alternative model. So, it narrows the debate, rather than broadening it.

So, what the amendment seeks to do, therefore, is to ensure that, first of all—

Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Prif Weinidog. Efallai gallai fo helpu fi gyda’r anhawster cyfansoddiadol sydd gen i, hefyd, gyda’r cynnig sydd gerbron, sef bod y Cynulliad hwn yn gofyn unwaith eto i San Steffan i ddeddfu, fel rydw i’n deall y cynnig, ar faterion cyfansoddiadol ddylai fod yn perchen i ni yn y lle hwn.

I’m very grateful to the First Minister. Perhaps he can help me with a constitutional difficulty that I have with the motion before us today, namely that this Assembly is asking, once again, for Westminster to legislate, as I understand the motion, on constitutional issues that should belong to us in this place.

Rwy’n credu bod hynny’n iawn. Beth ddylem ni ei ddweud, wrth gwrs, yw ein bod ni eisiau’r pŵer—ac mae hynny wedi cael ei roi i ni—i newid y system etholiadol i unrhyw system mae’r Cynulliad yn pleidleisio drosti, ac nid dim ond un system. Beth sydd gyda ni ar hyn o bryd yw geiriau sydd yn dweud ein bod ni’n gofyn i San Steffan i newid y system i un system yn unigol, ac nid ein bod ni’n gallu newid y system i system y byddai’r Cynulliad Cenedlaethol yn meddwl y byddai’r system orau i Gymru.

So, felly, beth mae’r gwelliant yn ei wneud yw ehangu’r geiriau sydd gyda ni o’n blaenau er mwyn sicrhau taw, ie, y Cynulliad fydd yn penderfynu pa fath o system y bydd yn cael ei defnyddio yn y pen draw, ond heb gulhau, wrth gwrs, y ddadl sydd gyda ni ar hyn o bryd, taw dim ond un system y dylem ni ofyn amdani pan fyddwn yn gofyn am y pŵer o San Steffan. So, felly, i fi, mae hwn yn welliant sydd yn ehangu’r pwerau y byddai gan y Cynulliad, ac wrth gwrs, yn y pen draw, y byddai’n lan i’r Cynulliad i benderfynu yn drawsbleidiol pa fath o system y dylai gael ei defnyddio yn y Cynulliad a hefyd gan lywodraeth leol.

I think that’s quite right. What we should say, of course, is that we want the power—and it has been given to us—to change the electoral system to any system that the Assembly should vote for, rather than restricting ourselves to one system. What we have at present is a wording that states that we ask Westminster to change the system to a particular model, rather than us having the power to change the system to the system that the National Assembly thinks would be the best for Wales.

What the amendment does is to broaden the scope of the motion that we have before us in order to ensure that, yes, the Assembly would decide what kind of system would ultimately be adopted, but without narrowing the debate to considering only one system and saying that we should only consider one system when we ask for the power from Westminster. So, for me, the amendment broadens the powers that the Assembly would have, and, ultimately, it would be up to the Assembly to decide on a cross-party basis what kind of system should be adopted in this Assembly and in local government.

Thank you. I call on Simon Thomas to reply to the debate. Simon.

Diolch. Galwaf ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl. Simon.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m pleased we had this debate. It was short, but sweet, and I think Sian Gwenllian set out extremely well in a very concise but well-targeted and focused opening speech the reason why we brought forward this debate.

Of course, when we did table this debate, we didn’t know that the Assembly itself would be voting today using a kind of proportional representation, because you’ve had a second-preference vote to choose your committee Chairs today, and you’ve accepted that you don’t get first-past-the-post all the time for everything that goes on. So I think that’s a small chink in the arguments against first-past-the-post, and a small step forward for more proportional representation. If we have it for our committee Chairs, then surely we should have it to elect our Members. [Interruption.] Some of the committee Chairs, yes—quite. I was open for an election; I don’t mind.

I just want to put one thing to bed, because there’s been a little bit of mischief making by the First Minister, ably assisted by Dafydd Elis-Thomas, I’m afraid to say, on the precise wording of this motion. The motion is very clear:

‘Believes that the Wales Bill should make provision to enable the National Assembly for Wales to introduce the single transferable vote’.

We as Plaid Cymru support STV, so of course we will want to advocate STV. But there’s nothing in the motion that says that we can only introduce STV under the provisions of the Wales Bill. We want the Wales Bill to make provision to enable us to introduce STV. We could introduce another system—of course we could—and therefore there isn’t actually anything between our motion and the Government amendment, apart from the Government not accepting STV, because that’s the reality of it: the Labour Party doesn’t accept STV.

It would be much more honest if the Government amendment just said that. At least the Conservatives spokesperson was very honest and said, ‘We don’t know what we want at the moment’. I think that might have something to do with the fact that we have a Conservative Government that could call a referendum on leaving the EU having been voted in with a majority of 12 on 37 per cent of the vote. And that cannot continue. [Interruption.] That cannot continue. [Interruption.] I agree it’s in the manifesto, of course it is, but you should never have the majority. You should not have a majority in Westminster on 37 per cent of the vote. There should be 82 UKIP MPs—there should be 82 UKIP MPs. And if we’d had a Westminster that had reflected UKIP’s voice for the last 10 years, we may not have had a referendum. We may have had more subtle ways of exploring the great depths and the well of unhappiness that people have with the electoral system, that wouldn’t have come then to a binary choice, saying, ‘If you’re unhappy with politics, vote out’, but would have been a much more subtle way of expressing those strong views in the proper electoral system. And maybe if we’d had those MEPs—MPs; not MEPs, but MPs—from UKIP over the last 10 years, expressing those frustrations that they have and the perfectly acceptable policy positions they had, we wouldn’t have had a situation where, just last week, people thought, ‘It’s time to say “no” to the kind of politics we’ve had for so long, and the way to do that is by voting out of the European Union’, therefore cutting off their nose to spite their face. But that’s the situation we have.

Plaid Cymru’s wedded to STV. We may not win the argument for STV in the long run, because there might be a force here in the Assembly that argues for a different kind of proportional representation. After all, we have a kind of proportional representation now with the list system. But we’ll continue to argue for STV in the absence of any argument for an alternative to improve politics, which neither the Conservatives nor Labour have suggested today. Unless we do something about first-past-the-post, we are condemned to always polarising debate and to having the sort of decisions we had last week. Let’s awaken our politics, let’s bring in young people, let’s give them the vote as well, and let’s ensure that we have a better forum and a better representative parliamentary democracy at Welsh level and UK level that properly, therefore, expresses people’s frustrations and complaints and doesn’t lead us to the false promises and false choices that we had last week.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch ein bod wedi cael y ddadl hon. Roedd yn fyr, ond yn flasus, ac rwy’n meddwl bod Sian Gwenllian wedi nodi’n hynod o dda, mewn araith agoriadol gryno iawn ond wedi’i thargedu’n dda, y rheswm pam y cyflwynasom y ddadl hon.

Wrth gwrs, pan gyflwynasom y ddadl, nid oeddem yn gwybod y byddai’r Cynulliad ei hun yn pleidleisio heddiw gan ddefnyddio math o gynrychiolaeth gyfrannol, oherwydd cawsoch bleidlais ail ddewis ar gyfer dewis Cadeiryddion eich pwyllgorau heddiw, ac rydych wedi derbyn nad ydych yn cael system y cyntaf i’r felin drwy’r amser ar gyfer popeth sy’n digwydd. Felly, rwy’n credu bod hynny’n dwll bach yn y dadleuon yn erbyn system y cyntaf i’r felin, ac yn gam bach ymlaen dros gynrychiolaeth fwy cyfrannol. Os ydym yn defnyddio’r system ar gyfer Cadeiryddion ein pwyllgorau, yna’n sicr dylem fod yn ei defnyddio ar gyfer ethol ein Haelodau. [Torri ar draws.] Rhai o Gadeiryddion ein pwyllgorau, ie—yn hollol. Roeddwn yn barod am etholiad; nid oes ots gennyf.

Rwyf eisiau setlo un peth, gan fod y Prif Weinidog wedi bod yn creu ychydig bach o helynt, gyda chymorth galluog Dafydd Elis-Thomas, yn anffodus, ar union eiriad y cynnig hwn. Mae’r cynnig yn glir iawn:

‘Yn credu y dylai Bil Cymru wneud darpariaeth i alluogi Cynulliad Cenedlaethol Cymru i gyflwyno pleidlais sengl drosglwyddadwy’.

Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn cefnogi pleidlais sengl drosglwyddadwy, felly wrth gwrs, byddwn yn awyddus i ddadlau dros bleidlais sengl drosglwyddadwy. Ond nid oes dim yn y cynnig sy’n dweud mai o dan ddarpariaethau Bil Cymru yn unig y cawn gyflwyno pleidlais sengl drosglwyddadwy. Rydym am i Fil Cymru wneud darpariaeth i’n galluogi i gyflwyno pleidlais sengl drosglwyddadwy. Gallem gyflwyno system arall—wrth gwrs y gallem—ac felly nid oes unrhyw beth rhwng ein cynnig a gwelliant y Llywodraeth mewn gwirionedd, ar wahân i’r ffaith nad yw’r Llywodraeth yn derbyn pleidlais sengl drosglwyddadwy, gan mai dyna realiti’r peth: nid yw’r Blaid Lafur yn derbyn pleidlais sengl drosglwyddadwy.

Byddai’n llawer mwy gonest pe bai gwelliant y Llywodraeth ond yn dweud hynny. O leiaf roedd llefarydd y Ceidwadwyr yn onest iawn yn dweud, ‘Nid ydym yn gwybod beth rydym ei eisiau ar hyn o bryd’. Rwy’n meddwl y gallai hynny fod â rhywbeth i’w wneud â’r ffaith fod gennym Lywodraeth Geidwadol a allai alw am refferendwm ar adael yr UE ar ôl cael eu hethol gyda mwyafrif o 12 ar 37 y cant o’r bleidlais. Ac ni all hynny barhau. [Torri ar draws.] Ni all hynny barhau. [Torri ar draws.] Cytunaf ei fod yn y maniffesto, wrth gwrs ei fod, ond ni ddylech byth fod wedi cael mwyafrif. Ni ddylech fod â mwyafrif yn San Steffan ar 37 y cant o’r bleidlais. Dylai fod 82 o ASau UKIP—dylai fod 82 o ASau UKIP. A phe bai gennym San Steffan a fyddai wedi adlewyrchu llais UKIP dros y 10 mlynedd diwethaf, efallai na fyddem wedi cael refferendwm. Efallai y byddai gennym ffyrdd mwy cynnil o archwilio’r dyfnderoedd mawr a’r ffynnon o anhapusrwydd y mae pobl yn ei deimlo tuag at y system etholiadol, na fyddai wedi arwain at ddewis deuaidd, sy’n dweud, ‘Os ydych yn anhapus â gwleidyddiaeth, pleidleisiwch dros adael’, ond byddai wedi bod yn ffordd lawer mwy cynnil o fynegi’r safbwyntiau cryfion hynny yn y system etholiadol briodol. Ac efallai, pe baem wedi cael yr ASEau hynny—ASau; nid ASEau, ond ASau—o UKIP dros y 10 mlynedd diwethaf yn mynegi’r rhwystredigaethau hynny sydd ganddynt a’r safbwyntiau polisi perffaith dderbyniol a oedd ganddynt, ni fyddem wedi wynebu sefyllfa, yr wythnos diwethaf, pan oedd pobl yn meddwl, ‘Mae’n bryd dweud "na" wrth y math o wleidyddiaeth rydym wedi’i chael ers amser mor hir, a’r ffordd o wneud hynny yw pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd’, gan dorri eu trwynau i sbeitio’u hwynebau. Ond dyna’r sefyllfa rydym ynddi.

Mae Plaid Cymru wedi ymrwymo i bleidlais sengl drosglwyddadwy. Efallai na fyddwn yn ennill y ddadl dros bleidlais sengl drosglwyddadwy yn y pen draw, oherwydd gallai fod grym yma yn y Cynulliad sy’n dadlau dros fath gwahanol o gynrychiolaeth gyfrannol. Wedi’r cyfan, mae gennym ryw fath o gynrychiolaeth gyfrannol yn awr gyda system y rhestr. Ond byddwn yn parhau i ddadlau dros bleidlais sengl drosglwyddadwy yn absenoldeb unrhyw ddadl dros ddewis amgen i wella gwleidyddiaeth, na chafodd ei awgrymu gan y Ceidwadwyr na Llafur heddiw. Oni bai ein bod yn gwneud rhywbeth am system y cyntaf i’r felin, rydym wedi ein condemnio i bolareiddio trafodaeth bob amser ac i gael y math o benderfyniadau a gawsom yr wythnos diwethaf. Gadewch i ni ddeffro ein gwleidyddiaeth, gadewch i ni groesawu pobl ifanc i mewn, gadewch i ni roi’r bleidlais iddynt hwy hefyd, a gadewch i ni sicrhau bod gennym fforwm gwell a democratiaeth seneddol gynrychiadol well ar lefel Cymru ac ar lefel y DU sydd, felly, yn mynegi rhwystredigaeth a chwynion pobl yn iawn, heb ein harwain at yr addewidion ffug a’r dewisiadau ffug a gawsom yr wythnos diwethaf.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. We’ll defer this vote, then, until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Byddwn yn gohirio’r bleidlais hon, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

5. 5. Dadl Plaid Cymru: Y Cod Gweinidogol
5. 5. Plaid Cymru Debate: The Ministerial Code

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt a gwelliannau 2 a 3 yn enw Paul Davies.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt and amendments 2 and 3 in the name of Paul Davies.

Item 5 on the agenda is the Plaid Cymru debate, the ministerial code, and I call on Dai Lloyd to move the motion.

Eitem 5 ar yr agenda yw dadl Plaid Cymru, y cod gweinidogol, a galwaf ar Dai Lloyd i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6053 Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn credu y dylai:

(a) egwyddorion llywodraeth agored gael eu cynnal ym mhob maes cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru;

(b) y Cod Gweinidogol gael ei osod gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a chael ei gymeradwyo ganddo; ac

(c) dyfarnwr annibynnol gael ei benodi i adrodd yn gyhoeddus ar unrhyw achosion o dorri’r Cod.

Motion NDM6053 Simon Thomas

To propose that the National Assembly for Wales:

Believes that:

(a) the principles of open government should be maintained in all areas of the Welsh Government’s responsibilities;

(b) the Ministerial Code should be laid before and approved by the National Assembly for Wales; and that

(c) an independent adjudicator should be appointed to report publicly on any alleged breaches of the Code.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae’n bleser gen i agor y ddadl, ac mi fyddai’n cau’r ddadl hefyd, ymhen ychydig. Wrth gwrs, mae’n cynnig ni yn galw arnom ni i gyd—bod y Cynulliad Cenedlaethol yn credu y dylai egwyddorion llywodraeth agored gael eu cynnal ym mhob maes cyfrifoldeb, yn credu y dylai’r cod gweinidogol gael ei osod gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a chael ei gymeradwyo ganddo, ac yn credu y dylai dyfarnwr annibynnol gael ei benodi i adrodd yn gyhoeddus ar unrhyw achosion o dorri’r cod. Am resymau amlwg, felly, mae gofynion penodol ar Weinidogion Cymru. Ac wrth i fi fynd ymlaen, gwnaf ddweud nawr y byddwn ni’n gwrthwynebu’r gwelliant cyntaf yn enw Jane Hutt, ond fe fyddwn yn derbyn gwelliannau 2 a 3, sydd yn ychwanegu at y pwyntiau sylfaenol yr ydym yn eu gwneud fan hyn ynglŷn â’r mater sydd gerbron.

Fel roeddwn i’n ei ddweud, mae yna ofynion penodol ar Weinidogion Cymru. Mae’n rhaid i bob un ohonynt, gan gynnwys is-Weinidogion, gydymffurfio efo’r cod gweinidogol, sy’n gosod safonau ymddygiad. Nawr, wrth gwrs, nid cyfle i ailymweld ag unrhyw ddigwyddiad penodol ydy pwrpas y ddadl yma y prynhawn yma, ond dadl er mwyn cryfhau tryloywder y broses, ac yn rhan o’r un fath o ddadl yr ydym newydd ei chlywed gan Sian Gwenllian a Simon ynglŷn â sut mae pobl yn gweld gwleidyddiaeth y dyddiau yma. Yn aml, fel gwleidyddion, rydym yn cael ein pardduo, mae pob math o gyhuddiadau yn ein herbyn—weithiau ar sail ymddygiad rhywun penodol—ond rwy’n credu bod hyn hefyd yn rhan o’r broses o sut rydym yn ymateb i’r bleidlais yna yn y refferendwm yr wythnos diwethaf. Mae’n rhaid inni ddangos i bobl ein bod ni’n berffaith onest ac agored a thryloyw ym mhob peth rydym yn ei wneud. A rhan o’r broses yna ydy’r cod gweinidogol yma sydd angen ei drawsffurfio.

Mae yna gefnogaeth drawsbleidiol wedi bod yn y gorffennol yn y Cynulliad yma i weld tryloywder cyflawn yn y broses, drwy gynnwys dyfarnwr annibynnol i mewn i’r system, fel bod gan y Prif Weinidog hawl i gyfeirio canfyddiad bod y cod wedi ei dramgwyddo i ddyfarnwr annibynnol, felly, a bydd yr unigolyn annibynnol yna dan sylw yn casglu’r dystiolaeth, ac yn cyflwyno adroddiad.

Nid ein hamcan ni yw bod y Prif Weinidog yn colli’r hawl i benodi a diswyddo aelodau o’i Gabinet, wrth gwrs. Nid dyna amcan y drafodaeth yma. Ond nid wyf yn cefnogi ei hawl i benderfynu pwy sy’n cael ei archwilio’n annibynnol, neu’n destun adroddiad annibynnol, os tramgwyddir y cod gweinidogol chwaith. Ac, wrth gwrs, dylai fod gan aelod o’r cyhoedd, neu Aelod o’r sefydliad hwn, hawl i gwyno yn uniongyrchol wrth gomisiynydd safonau, yn yr un modd ag y byddent yn ei wneud am Aelod Cynulliad o’r meinciau cefn, a dylai’r comisiynydd werthuso’r gŵyn honno, llunio adroddiad ac ymchwilio, yna darparu’r adroddiad ar gyfer y Prif Weinidog i wneud penderfyniad terfynol.

Fel rwyf wedi cyfeirio ato eisoes, nodwedd hollbwysig o bwrpas ein hamcanion ni y prynhawn yma, i drio edrych eto ar y broses archwilio yma, a gwneud yn siŵr bod y cod gweinidogol yn fwy agored, yw adeiladu ffydd y cyhoedd mewn gwleidyddiaeth, sydd wedi cael ei sigo yn ddiweddar—ffydd sydd wedi ei ddifrodi ers sawl blwyddyn bellach. A gwelsom ni’r ymateb, fel mae Simon wedi ei ddadlau eisoes, yn y ddadl flaenorol.

Ac felly, yng nghanol y dicter, y casineb a’r anwireddau sydd wedi bod yn chwyrlio o gwmpas y lle yr wythnosau diwethaf yma, rydym yn ymwybodol iawn, wrth gwrs, fel gwleidyddion, bod nifer fawr o’n pobl ni wedi eu dadrithio yn gyfan gwbl efo gwleidyddion a gwleidyddiaeth, yn mynnu nad oes ganddyn nhw ffydd ynom ni—dim hyder, a fawr ddim parch chwaith. Mae yna bob math o hanesion o gamymddwyn yn y gorffennol—nid wyf am fynd mewn i hynny rŵan—ond, ar ôl y bleidlais yna yr wythnos ddiwethaf, mae’n rhaid i ni ymateb yn gryf fel gwleidyddion, ac fel Cynulliad, i’r her sylweddol. Rhan o’r ymateb yna ydy dangos safonau uchel iawn o ymddygiad yn y fan hyn, sydd yn cael eu cloriannu mewn cod gweinidogol agored a thryloyw. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. It’s a pleasure for me to open this debate, and I will also conclude the debate in a little while. Of course, our motion calls on us all—calls on the National Assembly to believe that the principles of open government should be maintained in all areas of responsibility, that the ministerial code should be laid before and approved by the National Assembly for Wales, and that an independent adjudicator should be appointed to report publicly on any alleged breaches of the code. Now, for obvious reasons, therefore, there are specific demands on Welsh Ministers. As I move forward, I will state now that we will oppose the first amendment in the name of Jane Hutt, but we will support amendments 2 and 3, which add to the fundamental points that we make in our motion on the issue that we are considering.

Now, as I said, there are specific requirements on Welsh Ministers, and each of them, including Deputy Ministers, do have to comply with the ministerial code, which sets standards of conduct. Now, of course, this isn’t an opportunity to revisit any specific incident, but a debate to strengthen transparency within the process, and it’s part of the same kind of debate that we’ve just heard about from Sian Gwenllian and Simon on how people perceive politics these days. Very often, as politicians, we are decried, and we see all sorts of complaints made against us—sometimes on the basis of the conduct of an individual—but I think this is also part of the process of how we respond to that vote in the referendum of last week. We do have to demonstrate to people that we are entirely honest, open and transparent in everything that we do. And part of that process is the ministerial code, which does need to be transformed.

There has been cross-party support in this Assembly in the past to see full transparency in the process, by including an independent adjudicator in the system, so that the First Minister can report any alleged breach to an independent adjudicator and then that independent adjudicator will gather evidence and present a report.

Now, our aim is that the First Minister should not lose the right to appoint and dismiss members of his Cabinet. That’s not the aim of this debate. But I don’t support his right to decide who should be subject to an independent adjudicator or a report if there is a breach of the ministerial code either. And, of course, a member of the public or a Member of this institution should have the right to complain directly to a standards commissioner, just as they would with any complaints about an Assembly Member of the backbenches, and the commissioner should evaluate that complaint, formulate a report, and provide that report so that the First Minister could take a final decision.

As I’ve already mentioned, a crucial characteristic of our objective this afternoon is to look again at this adjudication process and to ensure that the ministerial code is more open, in order to actually rebuild the public’s faith in politics, which has been damaged recently—it is a faith that has been damaged over a number of years. We saw the response, as Simon already said earlier, in the previous debate.

So, in the midst of the anger, the hatred and the untruths that have been flying around the place over the past few weeks, we are very much aware, as politicians, that many of our people have become entirely disillusioned with politicians and with politics, and they have no confidence in us and very little respect for us. There are all sorts of stories of misconduct in the past—I won’t go into those now—but, following last week’s vote, we have to respond robustly, as politicians and as an Assembly, to the substantial challenge that we face. Part of that response is to show very high standards of conduct in this place, which should be weighed up in an open and transparent ministerial code. Thank you very much.

Thank you. I have selected three amendments to this motion, and I call on the First Minister to move amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch. Rwyf wedi dethol tri gwelliant i’r cynnig hwn, a galwaf ar y Prif Weinidog i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu is-bwyntiau (b) ac (c) a rhoi pwynt newydd yn eu lle:

Yn nodi ymrwymiad gan Brif Weinidog Cymru i ymchwilio i ffyrdd o gryfhau Cod y Gweinidogion a’r modd y mae’n gweithredu.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Delete sub-points (b) and (c) and replace with new point:

Notes a commitment by the First Minister to explore ways to strengthen the Ministerial Code and the way it operates.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

I call on Andrew R.T. Davies to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Paul Davies.

Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu y byddai bod yn agored a thryloyw yn y broses gwneud penderfyniadau yn cael ei gwella drwy sicrhau bod penodiadau allweddol, gan gynnwys y Comisiynydd Plant, Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol, y Comisiynydd Pobl Hŷn a Chomisiynydd y Gymraeg, yn cael eu gwneud gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru, yn hytrach na Llywodraeth Cymru.

Gwelliant 2—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Believes that openness and transparency in the decision-making process would be enhanced by ensuring key appointments, including that of the Children’s Commissioner, Future Generations Commissioner, Older People’s Commissioner and Welsh Language Commissioner, are made by the National Assembly for Wales, rather than the Welsh Government.

Gwelliant 3—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymateb yn ffurfiol i’r pryderon a godwyd ym maniffesto plaid Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg bod Gweinidogion Cymru wedi gallu torri’r Cod Gweinidogol heb gosb.

Gwelliant 3—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to formally respond to the concerns raised in the manifesto of the Cabinet Secretary for Education’s party that Welsh Ministers have been able to breach the Ministerial Code with impunity.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Amendments 2 and 3 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I formally move the amendments on the order sheet, in the name of Paul Davies. I welcome the opportunity to participate in this debate. I can well remember, in the last Assembly, the debates, the discussions and the First Minister’s questions that the former leader of the Liberal Democrats used to use to cajole the First Minister into bringing forward a truly independent ministerial code, and, ultimately, obviously, bring that transparency to the governing process, where Ministers are referred to the ministerial code. It does seem slightly bizarre that you can be all things to all people, as the current code is, with the First Minister being the ultimate arbitrator, sorting it all out, rather than any independence at the heart of the process.

I do hope that the First Minister, when he does respond to this debate this afternoon, will respond in a positive light, because the arguments that are being put forward here today are not new arguments. And I know the First Minister, some two or three years ago, was making the point, ‘Well, we’ll have a review, we’ll have a look into this, I’ll see what I can do’. Well, it’s two years on; hopefully he’s got the answers to maybe some of the questions that were posed back in July 2014.

In particular, I do think there’s an opportunity to look at the way the commissioners are appointed—the children’s commissioner, for example, and the other commissioners, who, over time, have come from this institution, and have proved to do a power of good in the areas that they are charged with delivering. And, in fairness to the Welsh Government, they have reached out to the parties here and formed working groups to, obviously, make those appointments. But that really shouldn’t just be at the behest of the Government. It should be the Assembly as a whole that instigates the selection procedure and the appointments, because those commissioners do need to be acting in the name of the National Assembly for Wales, I would suggest, rather than just, obviously, the Welsh Government.

From my own personal point of view, and in the Conservative manifesto back in May, we would have liked to have seen hearings into the appointment of special advisers undertaken as well, because a feature of modern Government today, in any Government in fairness, has been—. I accept that in all Governments, the role of special advisers has increased dramatically over the years—the last 40 years in particular, from their inception in the early 70s, to the more formal role they now fill, and they do play an important role in advising Government Ministers, in carrying out Government function. And, yet, again, that particular role, and those appointments, are completely at the behest of the First Minister. Again, I do believe that there would be a welcome spotlight put on the process of the role of special advisers, and in particular, the way they’re appointed, and in particular, the suitability that they might have to take such important roles within Government, albeit not ultimately removing from the appointments process the ability of the First Minister to approve that, or, as an example in Westminster, the Prime Minister. That’s not a political point I’m trying to make about the specific special advisers here in Cardiff. They are an important piece of the political landscape that you see in all parts of Government, wherever they exist across the United Kingdom and, indeed, anywhere else in western democracy. I do believe that, along with the appointment of commissioners, that would be very welcome in bringing transparency to a very opaque procedure that people outside of this institution know very little about.

I’d also like to move the second amendment in Paul Davies’s name, which refers specifically to the education Minister’s manifesto commitment, and the wording in the manifesto about the ministerial code. It does speak, the Liberal Democrat manifesto—it says,

‘it’s no wonder voters lose confidence when Labour Ministers can apparently breach the Ministerial Code with impunity’.

I read that directly from the manifesto. And so I do think that now, obviously, the Liberal Democrats are formally part of the Government, it is important that the First Minister does give assurances, if nothing else, that Labour Ministers haven’t been breaking the ministerial code with impunity, as I’ve just read out from the manifesto. And, if it is the case that that was a correct assertion, what measures will the First Minister be taking to give confidence back to people that such a statement was, shall we say, reckless to put before it if it didn’t bear any relation to the workings of Government? This debate can now, hopefully, after the last two years that the First Minister’s had the chance to think about how the ministerial code should develop—because a lot of these questions were first put round when Alun Davies had to resign from the Government in July 2014, and legitimately put down as well, I might add. So, the First Minister, in that folder that he has before him, has hopefully now got the answers to the review that he undertook at that time and some of the changes, rather than standing and saying, ‘We’re just keeping the status quo’, and that he will be able to enlighten the Chamber as to the changes that he will be making to the current ministerial code, to make it more open, to make it more transparent, and, above all, for that openness and transparency to reach across the whole of the new Welsh Government in the fifth Assembly.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cynigiaf yn ffurfiol y gwelliannau ar y papur trefn, yn enw Paul Davies. Croesawaf y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon. Gallaf gofio’n iawn, yn y Cynulliad diwethaf, y dadleuon, y trafodaethau a’r cwestiynau i’r Prif Weinidog yr arferai cyn-arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol eu defnyddio i berswadio’r Prif Weinidog i gyflwyno cod gweinidogol gwirioneddol annibynnol, ac yn y pen draw, yn amlwg, i ddod â’r tryloywder hwnnw i’r broses lywodraethu, lle y cyfeirir Gweinidogion at god y gweinidogion. Mae’n ymddangos ychydig yn rhyfedd y gallwch fod yn bopeth i bawb, fel y mae’r cod presennol, gyda’r Prif Weinidog yn gymrodeddwr eithaf, yn datrys popeth, yn hytrach na bod unrhyw annibyniaeth wrth wraidd y broses.

Rwy’n gobeithio y bydd y Prif Weinidog, pan fydd yn ymateb i’r ddadl hon y prynhawn yma, yn ymateb mewn modd cadarnhaol, gan nad yw’r dadleuon sy’n cael eu cyflwyno yma heddiw yn ddadleuon newydd. A gwn fod y Prif Weinidog, ddwy neu dair blynedd yn ôl, wedi gwneud y pwynt, ‘Wel, fe gawn adolygiad, fe edrychwn ar hyn, caf weld beth y gallaf ei wneud’. Wel, mae dwy flynedd wedi mynd; gobeithio bod ganddo atebion i rai o’r cwestiynau efallai a ofynnwyd yn ôl ym mis Gorffennaf 2014.

Yn benodol, rwy’n credu bod cyfle i edrych ar y ffordd y penodir y comisiynwyr—y ​​comisiynydd plant, er enghraifft, a’r comisiynwyr eraill, sydd, dros amser, wedi dod o’r sefydliad hwn, ac wedi profi eu bod yn gwneud llawer o les yn y meysydd y maent yn gyfrifol amdanynt. Ac er tegwch i Lywodraeth Cymru, maent wedi ymgysylltu â’r pleidiau yma ac wedi ffurfio gweithgorau, yn amlwg, i wneud y penodiadau hynny. Ond ni ddylai hynny ddigwydd ar gais y Llywodraeth yn unig. Dylai’r Cynulliad yn ei gyfanrwydd ysgogi’r weithdrefn ddethol a’r penodiadau, oherwydd byddwn yn awgrymu bod angen i’r comisiynwyr hynny weithredu yn enw Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn hytrach na Llywodraeth Cymru yn unig, yn amlwg.

Yn fy marn bersonol i, ac ym maniffesto’r Ceidwadwyr yn ôl ym mis Mai, byddem wedi hoffi gweld gwrandawiadau’n cael eu cynnal ar benodi cynghorwyr arbennig hefyd, gan mai nodwedd o Lywodraeth fodern heddiw, unrhyw Lywodraeth, a bod yn deg, yw—. Rwy’n derbyn, ym mhob Llywodraeth, fod rôl cynghorwyr arbennig wedi cynyddu’n sylweddol dros y blynyddoedd—y 40 mlynedd diwethaf, yn arbennig, ers eu dechrau yn y 70au cynnar, i’r rôl fwy ffurfiol sydd ganddynt yn awr, ac maent yn chwarae rhan bwysig yn cynghori Gweinidogion y Llywodraeth sy’n cyflawni swyddogaeth Llywodraeth. Ac eto, mae’r rôl benodol honno, a’r penodiadau hynny, ar gais y Prif Weinidog yn llwyr. Unwaith eto, rwy’n credu y byddai taflu goleuni ar broses y rhan a chwaraeir gan gynghorwyr arbennig yn rhywbeth i’w groesawu, ac yn benodol, y ffordd y cânt eu penodi, yn enwedig eu haddasrwydd posibl ar gyfer ymgymryd â rolau pwysig o’r fath yn y Llywodraeth, er na fyddai yn y pen draw yn dileu gallu’r Prif Weinidog i gymeradwyo hynny o’r broses benodi, na gallu Prif Weinidog y DU er enghraifft yn San Steffan i wneud hynny. Nid wyf yn ceisio gwneud pwynt gwleidyddol ynglŷn â’r cynghorwyr arbennig penodol yma yng Nghaerdydd. Maent yn rhan bwysig o’r dirwedd wleidyddol a welwch ym mhob rhan o Lywodraeth, lle bynnag y maent yn bodoli ledled y Deyrnas Unedig ac yn wir, yn unrhyw un o wledydd democrataidd eraill y gorllewin. Ynghyd â phenodi comisiynwyr, rwy’n credu y byddai hynny’n dderbyniol iawn er mwyn cyflwyno tryloywder i weithdrefn dywyll iawn nad yw pobl y tu allan i’r sefydliad hwn yn gwybod llawer amdani.

Hoffwn hefyd gynnig yr ail welliant yn enw Paul Davies, sy’n cyfeirio’n benodol at ymrwymiad maniffesto’r Gweinidog addysg, a’r geiriad yn y maniffesto ynglŷn â chod y gweinidogion. Mae’n sôn, maniffesto’r Democratiaid Rhyddfrydol—mae’n dweud,

‘nid yw’n rhyfedd fod pleidleiswyr yn colli ffydd pan all Gweinidogion Llafur, mae’n ymddangos, dorri’r Cod Gweinidogol ar eu mympwy’.

Darllenais hynny’n syth o’r maniffesto. Ac felly rwy’n meddwl, yn amlwg, gan fod y Democratiaid Rhyddfrydol yn rhan ffurfiol o’r Llywodraeth bellach, mae’n bwysig fod y Prif Weinidog yn rhoi sicrwydd, os nad unrhyw beth arall, nad yw Gweinidogion Llafur wedi bod yn torri cod y gweinidogion ar eu mympwy fel rwyf newydd ei ddarllen o’r maniffesto. Ac os yw’n wir fod hwnnw’n honiad cywir, pa gamau y bydd y Prif Weinidog yn eu cymryd i adfer hyder pobl fod datganiad o’r fath, gadewch i ni ddweud, wedi’i gyflwyno iddo’n fyrbwyll os nad oedd a wnelo â gwaith y Llywodraeth mewn unrhyw fodd? Ar ôl i’r Prif Weinidog gael dwy flynedd i feddwl sut y dylid datblygu cod y gweinidogion, dylai’r ddadl hon ddatblygu yn awr, gobeithio—oherwydd cafodd llawer o’r cwestiynau hyn eu gofyn gyntaf pan oedd rhaid i Alun Davies ymddiswyddo o’r Llywodraeth ym mis Gorffennaf 2014, a’u hateb yn deg hefyd, gallwn ychwanegu. Felly, gobeithio bod gan y Prif Weinidog yn awr, yn y ffolder sydd ganddo o’i flaen, yr atebion i’r arolwg a gyflawnodd bryd hynny a rhai o’r newidiadau, yn hytrach na sefyll a dweud, ‘Rydym yn cadw’r statws quo’, ac y gall oleuo’r Siambr ynghylch y newidiadau y bydd yn eu gwneud i god cyfredol y gweinidogion, i’w wneud yn fwy agored, i’w wneud yn fwy tryloyw, ac yn anad dim, i’r ymagwedd agored a thryloyw honno ymestyn ar draws Llywodraeth newydd Cymru yn y pumed Cynulliad yn ei chyfanrwydd.

I just want to add one thing to the debate, really, when we talk about ministerial codes and codes of conduct, because, constitutionally, there’s one person in this building who is not affected by any of this, and that is the First Minister. Now, in terms of democratic accountability, that cannot be right, because if some of us think that, perhaps, the First Minister may have misled this Chamber in some way, or not, as the case may be, there is no recourse for any Member of this Chamber and there is no recourse for any member of the public to challenge this wrongdoing. So, what we have here, constitutionally—[Interruption.]

Rwyf am ychwanegu un peth i’r ddadl, mewn gwirionedd, pan fyddwn yn sôn am godau gweinidogion a chodau ymddygiad, oherwydd, yn gyfansoddiadol, mae un person yn yr adeilad hwn nad effeithir arno gan hyn o gwbl, a’r Prif Weinidog yw hwnnw. Nawr, o ran atebolrwydd democrataidd, ni all hynny fod yn iawn, oherwydd os yw rhai ohonom yn meddwl, efallai, y gallai’r Prif Weinidog fod wedi camarwain y Siambr hon mewn rhyw ffordd, neu beidio, yn ôl y digwydd, nid oes modd i unrhyw aelod o’r Siambr hon ac nid oes modd i unrhyw aelod o’r cyhoedd herio’r camwedd hwn. Felly, yr hyn sydd gennym yma, yn gyfansoddiadol—[Torri ar draws.]

Can we just all calm down and listen to what the Member who is on his feet is saying? Then others will get the chance later.

A gawn ni i gyd ymdawelu a gwrando ar yr hyn y mae’r Aelod sydd ar ei draed yn ei ddweud? Yna caiff eraill y cyfle yn nes ymlaen.

Diolch. What we have here is a democratic Chamber where we all should come and listen to people giving their points of view, no matter what the points of view are, no matter which party, and I ask every single Member to respect that.

Right, moving on. So, if there is a dispute, as I mentioned earlier, there is absolutely no recourse for any member of the public, any Member here, and that cannot be right in a democratic chamber. What we have here is a huge, huge constitutional gap, where, potentially, any First Minister can come here and say what the hell he or she likes—anything at all. There is absolutely no recourse for anybody here. That cannot be right. So, what I’d like to finally say is that, as well as ministerial codes and as well as codes of conduct for Members, what we need here is a way to hold the First Minister to account constitutionally, because I know from my experience, both as a Member of the public and as a Member of this Chamber, that there is no way of doing that. Any First Minister can come here and they can potentially mislead this Chamber; they can potentially lie and there’s nothing we can do about it. That is not right.

Diolch. Yr hyn sydd gennym yma yw Siambr ddemocrataidd lle y dylem i gyd ddod a gwrando ar bobl yn rhoi eu safbwyntiau, ni waeth beth yw’r safbwyntiau, ni waeth pa blaid, a gofynnaf i bob un o’r Aelodau barchu hynny.

Iawn, gan symud ymlaen. Felly, os oes anghydfod, fel y soniais yn gynharach, nid oes gan unrhyw aelod o’r cyhoedd, nac unrhyw Aelod yma, fodd o herio, ac ni all hynny fod yn iawn mewn siambr ddemocrataidd. Yr hyn sydd gennym yma yw bwlch cyfansoddiadol enfawr, lle y gall unrhyw Brif Weinidog ddod yma, o bosibl, a dweud beth bynnag y mae ef neu hi’n dymuno’i ddweud—unrhyw beth o gwbl. Nid oes gan unrhyw un yma fodd o’i herio. Ni all hynny fod yn iawn. Felly, yn olaf, hoffwn ddweud mai’r hyn sydd ei angen arnom yma, yn ogystal â chodau’r gweinidogion a chodau ymddygiad i’r Aelodau, yw ffordd o ddwyn y Prif Weinidog i gyfrif yn gyfansoddiadol, gan fy mod yn gwybod o fy mhrofiad innau, fel Aelod o’r cyhoedd ac fel Aelod o’r Siambr hon, nad oes unrhyw ffordd o wneud hynny. Gall unrhyw Brif Weinidog ddod yma ac mae’n bosibl iddynt gamarwain y Siambr hon; mae’n bosibl iddynt ddweud celwydd ac nid oes unrhyw beth y gallwn ei wneud am y peth. Nid yw hynny’n iawn.

I would ask you to just think about that last sentence and whether you could change the wording in that last sentence. Nobody lies in this Chamber while I’m in the chair.

Hoffwn ofyn i chi feddwl am y frawddeg olaf ac a fyddai modd i chi newid y geiriad yn y frawddeg olaf honno. Nid oes neb yn dweud celwydd yn y Siambr hon tra rwyf fi yn y gadair.

What I did say, to qualify, was ‘potentially’—’potential untruths’, shall we say? I don’t know. I’ll go with your guidance, Chair.

Yr hyn a ddywedais, i fod yn glir, oedd ‘ei bod hi’n bosibl iddynt’—’anwireddau posibl’, gawn ni ddweud? Nid wyf yn gwybod. Gwnaf yn ôl eich arweiniad, Gadeirydd.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I thank most Members for their contributions? [Laughter.] Just to explain first of all—to deal with the amendments. I know that Members are concerned that the ministerial code should be open—it is; that it gets amended and reviewed from time to time—it is; and that Members are aware of what the ministerial code actually says. What the amendment does, of course, is ensure that I continue to review the ministerial code and indeed the way that it operates and that will continue for the future.

The second amendment, in the name of Paul Davies, about the commissioners, is related, I suppose, to openness in Government, but I really ask the question: is this really a problem? We know that the commissioners should be independent and they are once they are appointed. They would be no more independent if they were appointed by the National Assembly; somebody has to appoint them. What’s important is that they are able to operate independently as soon as they are appointed. That is something, I believe, that has indeed happened. They don’t operate in the name of the Government any more than they would operate in the name of the Assembly if the Assembly appointed them, and so, from my perspective, certainly I believe that commissioners have operated independently and have fulfilled their duties properly. At no time has it been suggested that the commissioners are in some way hamstrung in terms of being able to express their views and express those views properly.

In terms of special advisers, this is not something that happens at Westminster. Special advisers are appointed by me; they are subject to a code as well and that is something that I, again, keep in mind as they are appointed. Special advisers are expected, of course, to keep to rules in terms of their job and particularly in terms of the way in which they separate their political life, in terms of campaigning, from their work as a special adviser.

On the third amendment—

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r rhan fwyaf o’r Aelodau am eu cyfraniadau. [Chwerthin.] I egluro yn gyntaf oll—i ymdrin â’r gwelliannau. Gwn fod yr Aelodau’n pryderu y dylai cod y gweinidogion fod yn agored—mae’n agored; ei fod yn cael ei ddiwygio a’i adolygu o bryd i’w gilydd—mae hynny’n digwydd; a bod yr Aelodau’n ymwybodol o’r hyn y mae cod y gweinidogion yn ei ddweud mewn gwirionedd. Yr hyn a wna’r gwelliant, wrth gwrs, yw sicrhau fy mod yn parhau i adolygu cod y gweinidogion ac yn wir, y ffordd y mae’n gweithredu a bydd hynny’n parhau yn y dyfodol.

Mae’r ail welliant, yn enw Paul Davies, ynglŷn â’r comisiynwyr, yn gysylltiedig, am wn i, â’r angen i fod yn agored fel Llywodraeth, ond rwy’n gofyn y cwestiwn mewn gwirionedd: a yw hon yn broblem o ddifrif? Gwyddom y dylai’r comisiynwyr fod yn annibynnol ac maent yn annibynnol ar ôl iddynt gael eu penodi. Ni fyddent yn fwy annibynnol pe baent wedi’u penodi gan y Cynulliad Cenedlaethol; rhaid i rywun eu penodi. Yr hyn sy’n bwysig yw eu bod yn gallu gweithredu’n annibynnol cyn gynted ag y cânt eu penodi. Rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth sydd wedi digwydd. Nid ydynt yn gweithredu yn enw’r Llywodraeth fwy nag y byddent yn gweithredu yn enw’r Cynulliad pe bai’r Cynulliad wedi’u penodi, ac felly, fy safbwynt i yw fy mod yn sicr yn credu bod comisiynwyr wedi gweithredu’n annibynnol ac wedi cyflawni eu dyletswyddau’n briodol. Nid oes neb wedi awgrymu ar unrhyw adeg fod y comisiynwyr yn cael eu llyffetheirio mewn unrhyw fodd o ran eu gallu i fynegi eu safbwyntiau a mynegi’r safbwyntiau hynny’n briodol.

O ran cynghorwyr arbennig, nid yw hyn yn rhywbeth sy’n digwydd yn San Steffan. Penodir cynghorwyr arbennig gennyf fi; maent hwy hefyd yn ddarostyngedig i god ac mae hynny’n rhywbeth rwyf fi, unwaith eto, yn ei gadw mewn cof wrth iddynt gael eu penodi. Wrth gwrs, disgwylir i gynghorwyr arbennig gadw at y rheolau yn eu swydd ac yn benodol o ran y ffordd y maent yn cadw eu bywyd gwleidyddol, o ran ymgyrchu, ar wahân i’w gwaith fel cynghorwyr arbennig.

Ynglŷn â’r trydydd gwelliant—

I take the response that the First Minister has given. I take that point that it’s not a situation that occurs in Westminster, namely confirmation hearings, but don’t you think that we shouldn’t always try and replicate what Westminster do? This would be groundbreaking, because they are an important part of the Government architecture, special advisers are, and having a form of confirmation hearing would bring public awareness to the role that they fulfil in advising Ministers.

Rwy’n derbyn yr ymateb y mae’r Prif Weinidog wedi’i roi. Rwy’n derbyn y pwynt nad yw’n sefyllfa sy’n digwydd yn San Steffan, sef gwrandawiadau cadarnhau, ond onid ydych yn credu na ddylem geisio ailadrodd yr hyn a wna San Steffan bob amser? Byddai hyn yn torri tir newydd, oherwydd bod cynghorwyr arbennig yn rhan bwysig o bensaernïaeth y Llywodraeth, a byddai cael math o wrandawiad cadarnhau yn codi ymwybyddiaeth y cyhoedd ynglŷn â’r rôl y maent yn ei chyflawni wrth gynghori Gweinidogion.

My answer to that is: if it ain’t broke, don’t fix it. Special advisers have never been called into question in terms of their behaviour. They are indeed expected to behave in accordance with their own code. I see no reason why there should be hearings for the appointment of special advisers.

In terms of the third amendment in the name of Paul Davies, this is a mischievous amendment, let’s be honest, as the party opposite well knows. There are Members here who will know that, where I take the view that the ministerial code has been breached, then action is taken. I don’t think that I can be accused of doing nothing if there are issues that need to be dealt with. Those decisions have been difficult and painful for all involved, but nevertheless it has been important to take those decisions. The suggestion is that somehow no decisions are ever taken in terms of breaches of the ministerial code. Members know otherwise. Besides, I know that the Cabinet Secretary for Education can act, now that she is in Government, as a guardian in terms of this in any event. I have no doubt at all that, when it comes to the Government that we have set up in the last few weeks, the ministerial code will be adhered to. All Ministers have been made absolutely aware of the code and have been informed that they must read the code as well.

Fy ateb i hynny yw: pam newid rhywbeth sy’n gweithio? Ni fu amheuaeth erioed ynglŷn ag ymddygiad cynghorwyr arbennig. Disgwylir iddynt ymddwyn yn unol â’u cod eu hunain. Ni welaf unrhyw reswm pam y dylid cael gwrandawiadau ar gyfer penodi cynghorwyr arbennig.

O ran y trydydd gwelliant yn enw Paul Davies, mae hwn yn welliant drygionus, gadewch i ni fod yn onest, fel y mae’r blaid gyferbyn yn gwybod yn iawn. Mae yna Aelodau yma a fydd yn gwybod y rhoddir camau ar waith lle rwyf fi o’r farn fod cod y gweinidogion wedi’i dorri. Nid wyf yn meddwl y gellir fy nghyhuddo o wneud dim byd os oes yna faterion sy’n galw am sylw. Mae’r penderfyniadau hynny wedi bod yn anodd ac yn boenus i bawb a oedd ynghlwm wrthynt, ond serch hynny mae’n bwysig fod y penderfyniadau hynny wedi’u gwneud. Yr awgrym yw na wneir unrhyw benderfyniadau byth mewn perthynas ag achosion o dorri cod y gweinidogion. Gŵyr yr Aelodau fel arall. Beth bynnag, rwy’n gwybod y gall Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, gan ei bod yn rhan o’r Llywodraeth bellach, weithredu fel gwarcheidwad yn hyn o beth. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o gwbl y caiff cod y gweinidogion ei ddilyn gan y Llywodraeth a sefydlwyd gennym yn yr ychydig wythnosau diwethaf. Mae pob Gweinidog yn gwbl ymwybodol o’r cod ac wedi cael gwybod bod yn rhaid iddynt ddarllen y cod hefyd.

Just on that point, could you therefore confirm that all your Cabinet Secretaries and Ministers have signed the ministerial code? Did the Cabinet Secretary for Education give her views to you on the ministerial code?

Ar y pwynt hwnnw, a allwch gadarnhau felly fod holl Ysgrifenyddion a Gweinidogion eich Cabinet wedi arwyddo cod y gweinidogion? A fynegodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ei barn wrthych am god y gweinidogion?

The answer is ‘yes’ and she did, as she’s just informed you. As all Ministers are bound by the ministerial code there is no question of them being able to pick and choose, and there never has been. That code will apply to all and it is known what the consequences are if the code is broken.

Well, I won’t comment much on what the Member Neil McEvoy said. His obsessions are well known to this Chamber. He has his own furrow that he wishes to plough. He was not brave enough to make any allegations and, therefore, his comments in this Chamber are not worthy of a response.

So, with regard to amendment 1, as I say, that is something—[Interruption.] You’ve had your view. That is something that I’ve already formally moved. We will not be supporting amendments 2 and 3, nor indeed the motion itself as unamended.

Yr ateb yw ‘gallaf’ a do, fe wnaeth, fel y mae hi newydd ddweud wrthych. Gan fod yr holl Weinidogion wedi’u rhwymo gan god y gweinidogion, nid oes unrhyw fodd iddynt allu dewis a dethol, ac ni fu erioed. Bydd y cod hwnnw’n berthnasol i bawb ac mae’n hysbys beth yw’r canlyniadau os torrir y cod.

Wel, ni wnaf lawer o sylwadau ar yr hyn a ddywedodd yr Aelod Neil McEvoy. Mae ei obsesiynau’n hysbys i’r Siambr hon. Mae ganddo ei gŵys ei hun y mae’n dymuno ei thorri. Nid oedd yn ddigon dewr i wneud unrhyw honiadau ac felly, nid yw ei sylwadau yn y Siambr hon yn haeddu ymateb.

Felly, o ran gwelliant 1, fel y dywedais, mae hynny’n rhywbeth—[Torri ar draws.] Rydych wedi cael eich cyfle i ddweud eich barn. Mae hwnnw’n rhywbeth rwyf eisoes wedi’i gynnig yn ffurfiol. Ni fyddwn yn cefnogi gwelliannau 2 a 3, nac yn wir y cynnig ei hun heb ei ddiwygio.

Thank you very much. I call on Dai Lloyd to reply to the debate. Dai.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i’r ddadl. Dai.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb am eu cyfraniadau. Jest i fynd yn ôl at bwynt ein dadl, wrth gwrs, mae yna sawl gwahanol egwyddor wedi llwyddo i gropian i mewn i’r ddadl yma, ond mi wnawn ni fynd yn ôl at y pwynt sylfaenol a oedd ynglŷn â’r cod gweinidogol. Rydym ni’n galw yn naturiol ar holl egwyddorion llywodraeth agored gael eu cynnal. Mae pobl wedi dweud pethau neis am y safon yna. Rydym ni eisiau ei gweld hi’n cael ei chwblhau. Rydym eisiau gweld hefyd y cod gweinidogol yn cael ei osod gerbron y Cynulliad yma a chael ei gymeradwyo gan y Cynulliad yma, ac rydym hefyd yn galw am benodi dyfarnwr annibynnol i adrodd yn gyhoeddus ar unrhyw achosion o dorri’r cod. Dyna, yn y bôn, ydy pwynt y ddadl yma, er mwyn ceisio argyhoeddi’r cyhoedd ein bod yn ymateb yn gadarn i beth ddigwyddodd yn yr etholiad yna, y refferendwm, yr wythnos diwethaf. Mae’n rhaid cael ymateb cryf a rhaid dangos ein bod ni fel gwleidyddion yn gallu sefyll lan am beth sydd yn iawn. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I thank everybody else for their contributions? Just to return to the nub of the debate, a number of different principles have succeeded in creeping into the debate, but the fundamental point was regarding the ministerial code. We call for the principles of open government to be maintained. People have said some very nice things about that standard, and we want to see it upheld, and we want to see the ministerial code being laid before this Assembly and being approved by this Assembly. We also call for an independent adjudicator to be appointed to report publicly on any alleged breaches of the code. That, basically, is the point of this debate, in order to persuade and convince the public that we are responding affirmatively and positively to what happened in the referendum last week. We must have a strong response to show that we as politicians are standing up for the right things. Thank you.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Object. Thank you. Therefore, we will defer this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Diolch. Felly, gohiriwn yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Llygredd Aer
6. 6. Welsh Conservatives Debate: Air Pollution

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Simon Thomas.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Simon Thomas.

The next item on the agenda, then, is item 6, which is the Welsh Conservative debate on air pollution. I call on David Melding to move the motion. David.

Yr eitem nesaf ar yr agenda, felly, yw eitem 6, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar lygredd aer. Galwaf ar David Melding i gynnig y cynnig. David.

Cynnig NDM6050 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y rhan y mae llygredd aer yn ei chwarae yng nghanlyniadau iechyd cymunedau ledled Cymru.

2. Yn nodi bod Sefydliad Iechyd y Byd wedi canfod bod llygredd gronynnol wedi codi wyth y cant yn fyd-eang yn y pum mlynedd diwethaf, gydag arbenigwyr yn y DU yn credu bod tua 29,000 o farwolaethau yn gysylltiedig â llygredd aer.

3. Yn mynegi pryder ynghylch lefel y llygredd aer yng Nghymru, gan nodi mai yng Nghrymlyn, yng Nghaerffili, y mae’r lefelau uchaf o nitrogen deuocsid wedi’u cofnodi y tu allan i Lundain, a bod tystiolaeth a ddarparwyd mewn ymateb i ymgynghoriad gan GIG Iechyd Cyhoeddus Cymru yn 2015 wedi canfod cysylltiad uniongyrchol rhwng llygredd aer a chynnydd mewn achosion o glefyd anadlol.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth allyriadau isel effeithiol, mewn ymgynghoriad â rhanddeiliaid, i leihau allyriadau llygryddion aer.

Motion NDM6050 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the role air pollution plays in the health outcomes of communities across Wales.

2. Notes that the World Health Organisation has found that particulate pollution has risen 8 per cent globally in the past five years, with experts in the UK believing that about 29,000 deaths are linked to air pollution.

3. Expresses unease at levels of air pollution in Wales, noting that Crumlin, in Caerphilly, has the highest nitrogen dioxide levels recorded outside of London, and that evidence provided in a Public Health Wales NHS 2015 consultation response found a direct correlation between air pollution, and an increased prevalence in respiratory disease.

4. Calls on the Welsh Government to develop an effective low emission strategy (LES), in consultation with stakeholders, to reduce the emissions of air pollutants.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Perhaps, with your indulgence, I could apologise to Sian Gwenllian, who’s still in the Chamber, for getting her name wrong earlier. Esgusodwch fi—I’m very sorry.

Air quality needs to be a high priority in this fifth Assembly. It does not currently appear as a specific Cabinet responsibility. I did check the list of responsibilities that the Cabinet Secretary has and it’s not there, despite the length of the list. And before I, sort of, fall back into a sort of pit of complacency, air pollution didn’t really get very much attention during the Assembly election campaign and I don’t think it appeared specifically in any of the parties’ manifestos. So, I think we’re all in the same category of perhaps not giving this the priority it deserves. But air pollution is key to public health and it’s a real challenge because while many advances were made after 1970, principally in the shift from coal to gas, we have lost ground since the mid-2000s, as we’ve seen the use of diesel, in particular, increase in terms of motor traffic.

Wales has some of the worst air quality in the UK. Crumlin recently made the news because its pollution levels were higher than anywhere else in the UK except Marylebone Road in London. Normally, if we’re being compared to Marylebone I would be happy, but in this case it was bleak indeed. And we now have the benefit of advances in research that demonstrate the harm caused by air pollutants. We are perhaps in a similar place as we were a few years ago to passive smoking. In fact, I think air pollution, generally, is probably more of a risk, and it is estimated that over 1,300 deaths a year can be attributed in some material way to poor air quality in Wales. So, that is indeed very, very significant.

Air pollution is largely the result of human activity, through vehicles, industry and agriculture. However, individuals have very little control over their own exposure. I don’t know if any of you have ever watched a video that actually demonstrates the flows, of air pollution and particulate matter especially, around urban areas and buildings. Its extent and intensity is truly shocking. I have to say, when I saw that first, I was really, really surprised. You do not have to be on top of an exhaust to actually suffer the pollution and inhale deep into your lungs particulate matter.

The prevalence of air pollution is higher in Wales than in Scotland or Northern Ireland. It should be said, however, that it is lower than in England. Cardiff is the most polluted area in Wales with a particulate matter concentration of 9.5. I’m new to this brief—please don’t ask me 9.5 in what. [Laughter.] Perhaps I shouldn’t have conceded that. [Laughter.] That’s compared to an average for Wales of 7.5 concentration. [Interruption.] Ah, I with great relief give way to the noble Member for Aberavon.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Efallai, gyda’ch caniatâd, y caf ymddiheuro i Sian Gwenllian, sy’n dal i fod yn y Siambr, am gael ei henw’n anghywir yn gynharach. Esgusodwch fi—mae’n flin iawn gennyf.

Mae angen i ansawdd aer fod yn flaenoriaeth uchel yn y pumed Cynulliad hwn. Nid yw ar hyn o bryd yn ymddangos fel cyfrifoldeb Cabinet penodol. Edrychais ar restr cyfrifoldebau Ysgrifennydd y Cabinet ac nid yw yno, er gwaethaf hyd y rhestr. A chyn i mi ddisgyn yn ôl i bwll o hunanfodlonrwydd o ryw fath, ni chafodd llygredd aer lawer o sylw yn ystod ymgyrch etholiadol y Cynulliad, ac nid wyf yn credu iddo ymddangos yn benodol ym maniffesto unrhyw un o’r pleidiau. Felly, rwy’n meddwl ein bod i gyd yn yr un categori efallai o beidio â rhoi’r flaenoriaeth y mae’n ei haeddu i hyn. Ond mae llygredd aer yn allweddol i iechyd y cyhoedd ac mae’n her wirioneddol oherwydd er bod llawer o ddatblygiadau wedi’u gwneud ar ôl 1970, yn bennaf y newid o lo i nwy, rydym wedi colli tir ers canol y 2000au, wrth i ni weld y defnydd o ddiesel, yn arbennig, yn cynyddu o safbwynt traffig modur.

Yng Nghymru y ceir peth o’r ansawdd aer gwaethaf yn y DU. Yn ddiweddar, roedd Crymlyn yn y newyddion oherwydd bod ei lefelau llygredd yn uwch nag unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig ac eithrio Marylebone Road yn Llundain. Fel arfer, pe baem yn cael ein cymharu â Marylebone byddwn yn hapus, ond yn yr achos hwn roedd yn ddigalon iawn. A bellach mae gennym y fantais o ddatblygiadau ymchwil sy’n dangos y niwed a achosir gan lygryddion aer. Efallai ein bod mewn sefyllfa debyg i’r un roeddem ynddi flynyddoedd yn ôl gydag ysmygu goddefol. Yn wir, rwy’n meddwl bod llygredd aer, yn gyffredinol, yn fwy o risg yn ôl pob tebyg, ac amcangyfrifir y gellir priodoli dros 1,300 o farwolaethau bob blwyddyn mewn rhyw ffordd berthnasol i ansawdd aer gwael yng Nghymru. Felly, mae hynny’n arwyddocaol dros ben.

Mae llygredd aer yn deillio’n bennaf o weithgarwch dynol, drwy gerbydau, diwydiant ac amaethyddiaeth. Fodd bynnag, ychydig iawn o reolaeth sydd gan unigolion dros eu cysylltiad eu hunain ag ef. Nid wyf yn gwybod a oes unrhyw un ohonoch erioed wedi gwylio fideo sy’n dangos llif llygredd aer a deunydd gronynnol, yn arbennig, o gwmpas ardaloedd ac adeiladau trefol. Mae ei faint a’i ddwysedd yn wirioneddol syfrdanol. Rhaid i mi ddweud, pan welais ef am y tro cyntaf, roeddwn wedi fy synnu’n fawr iawn. Nid oes rhaid i chi fod ar ben pibell wacáu i ddioddef y llygredd ac anadlu deunydd gronynnol yn ddwfn i’ch ysgyfaint.

Mae nifer yr achosion o lygredd aer yn uwch yng Nghymru nag yn yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Dylid dweud, fodd bynnag, ei fod yn is nag yn Lloegr. Caerdydd yw’r ardal fwyaf llygredig yng Nghymru gyda chrynodiad deunydd gronynnol o 9.5. Rwy’n newydd i’r briff hwn—peidiwch â gofyn i mi 9.5 mewn beth. [Chwerthin.] Efallai na ddylwn fod wedi cyfaddef hynny. [Chwerthin.] Mae hynny’n cymharu â chyfartaledd Cymru, sef crynodiad o 7.5. [Torri ar draws.] A, gyda rhyddhad mawr, rwyf am ildio i’r Aelod bonheddig dros Aberafan.

Thank you for taking the intervention. It’s actually 9.5 on, I think, a scale of 10. There’s a scale that is allocated, and 9.5 is in that scale. So, it’s the highest value.

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. 9.5 ar raddfa o 10 ydyw, rwy’n meddwl. Ceir graddfa a ddyrennir, ac mae’n 9.5 ar y raddfa honno. Felly, dyna’r gwerth uchaf.

I am very grateful to the Member. And then the prevalence of pollution through nitrogen oxide seems to be increasing, with eight out of 10 monitoring sites in Wales recording an increase last year.

I just want to turn to some of the health impacts, because inhaled particulate matter and exposure to nitrogen oxide causes a considerable increase in morbidity. It is calculated that it reduces life expectancy on average by between seven and eight months. Of course, there are many, many vulnerable groups that suffer much greater risks to their health, a point that’s been more strongly made quite recently by the British Lung Foundation, and I commend their work on this to Assembly Members.

The whole sort of health harms that occur to society come at a cost, and also they cause other harms in terms of the use of public services, the effectiveness of the economy and business as days are lost to ill health. And, indeed the Royal College of Physicians estimate, that the cost to the UK is about £20 billion a year that can be attributed to air pollution. It really is quite remarkable.

I want to turn now to how we achieve cleaner air, and it has been a challenge. I mean, in the 1950s it was first apprehended, and, as I said, by 1970 they had begun to make very significant progress, but perhaps in the modern age now, with the rapid increase in car use and frequency of its use, it’s something that needs very particular attention. And I should say also—I don’t particularly like turning to this point—but in post-Brexit Britain, all Governments need to co-operate to improve air quality—all Governments within the UK. There are responsibilities here shared across the different Governments. And, of course, what we do can affect other parts of the UK, so it’s very, very important. The legislative guidance and regulations that are currently embedded in the EU must not be lost, and in the work that now follows, as we unpick our membership of the EU, it’s very important that those safeguards are continued and, where appropriate, planted in our own regulatory and legal frameworks.

I think also in terms of Brexit, the future of the metro needs to be very carefully considered. In my view, help with this project is something we can quite legitimately take to the UK Government and say, ‘This is key to the progress of our economy in south Wales, but in particular to health and well-being and opportunities people have via public transport.’

And better air quality monitoring is also required, especially in Wales’s 36 air quality management areas and in particular, I think, monitoring of air quality near schools. The impact on young people of air pollution is particularly acute.

We must ensure that the Welsh Government delivers effectively on its own national air quality strategy, and that is something that we will pay a lot of attention to in the Welsh Conservative Party. And I’ve no doubt that the Minister will pay a lot of attention to this as well, as to where the general policy framework will now have to be strengthened in terms of taking forward the consequences of Brexit.

There are opportunities. There have been some advances that create real opportunities for the future of air quality and its improvement. I turn to the Active Travel (Wales) Act 2013. If that’s taken up extensively, if local authorities in particular use the tools that are in it, then I think we could see some marked decrease in the use of vehicles, especially in urban areas—in the centre of urban areas—and people taking up opportunities to walk and cycle, which will lead to direct health benefits to them as well as improving the quality of the air we all breathe. So, there are double benefits there in terms of the advances we can make.

I think also we face a wider challenge to redesign our urban spaces, and perhaps I slip slightly here from just being the Conservative spokesman to talking about one of my pet enthusiasms. There are too many cars in urban places, basically. I think the next generation will look back and think, ‘How on earth did they allow their urban environment, especially the most precious parts of it around schools and the centre of cities, to be dominated by car or more generally vehicle use?’ I mean, I have a car—it’s a—. I nearly said ‘Mini Metro’. It’s a Fiat 500, which is the same genre, perhaps. I do barely 5,000 miles a year, but lots of people need to use their car more frequently. But I think, whatever the car use appropriate for people, they can take other opportunities, other than the car, when they are presented. Certainly, we need to design our urban areas so that people can park in satellite areas and then take public transport into the centres. We need to reform the way that children get to school and try to unravel the school run and how that has dominated the current generation when it never used to happen before. There are important things that we need to do, and they will create ways where we can improve the general quality of the environment and of life.

I also think direct alternatives to car use need to be promoted, and this is why, as I said earlier, the metro is so important. I’m an enthusiastic user of the bus, of the train; I often walk to the Assembly; I sometimes have to drive. That ought to be a typical profile for citizens. It shouldn’t be exceptional. It should be how, certainly in urban areas, we all make our journeys.

Every large van in the UK runs on diesel. Now, how have we got there? They’re highly polluting, some of those vehicles—visibly polluting. It’s just astonishing the black muck that comes out of those vehicles. There are alternatives—liquefied petroleum gas, for instance, scores on some environmental measures. I know that it does have some carbon implications, but it does lead to cleaner air, and there is a good infrastructure in place to use LPG. So, that could be looked at. Taxi fleets could also run on LPG. There are definite ways we could improve air quality in that direction as well. Local authorities need to act decisively when air pollution levels are seen to be and are recorded to be too high. They need to be more active.

Finally, can I just say that we do need a greater understanding amongst the public so that we can move forward with full co-operation? At the moment, the harmful health effects and also the harmful effects on the economy, I don’t think, are fully appreciated. So, there is some work for us to do in the fifth Assembly. Thank you.

Rwy’n ddiolchgar iawn i’r Aelod. Ac mae nifer yr achosion o lygredd drwy nitrogen ocsid i’w weld yn cynyddu, gydag wyth allan o 10 o safleoedd monitro yng Nghymru yn cofnodi cynnydd y llynedd.

Rwyf eisiau troi at rai o’r effeithiau ar iechyd, gan fod deunydd gronynnol a anadlir a chysylltiad â nitrogen ocsid yn achosi cynnydd sylweddol mewn afiachusrwydd. Cyfrifir ei fod yn lleihau disgwyliad oes rhwng saith ac wyth mis ar gyfartaledd. Wrth gwrs, ceir llawer iawn o grwpiau agored i niwed sy’n dioddef risgiau llawer mwy i’w hiechyd, pwynt a wnaed yn fwy cadarn yn eithaf diweddar gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, a chymeradwyaf eu gwaith ar hyn i Aelodau’r Cynulliad.

Mae pob math o niweidiau i iechyd sy’n digwydd i gymdeithas yn costio’n ddrud, ac maent hefyd yn achosi niweidiau eraill o ran y defnydd o wasanaethau cyhoeddus, effeithiolrwydd yr economi a busnes wrth i ddyddiau gwaith gael eu colli oherwydd salwch. Ac yn wir, mae Coleg Brenhinol y Meddygon yn amcangyfrif bod y gost i’r DU y gellir ei phriodoli i lygredd aer oddeutu £20 biliwn y flwyddyn. Mae’n destun syndod yn wir.

Rwyf am droi yn awr at sut y mae sicrhau aer glanach, ac mae wedi bod yn her. Hynny yw, daeth i sylw yn gyntaf yn y 1950au, ac fel y dywedais, erbyn 1970 roeddent wedi dechrau gwneud cynnydd sylweddol iawn, ond efallai yn yr oes fodern yn awr, gyda’r cynnydd cyflym yn y defnydd o geir ac yn amlder eu defnydd, mae’n rhywbeth y mae angen rhoi sylw penodol iawn iddo. A dylwn ddweud hefyd—nid wyf yn hoffi troi at y pwynt hwn yn arbennig—ond ym Mhrydain ar ôl gadael Ewrop, mae angen i bob Llywodraeth gydweithredu er mwyn gwella ansawdd aer—pob Llywodraeth yn y DU. Ceir cyfrifoldebau a rennir ar draws y gwahanol Lywodraethau. Ac wrth gwrs, gall yr hyn rydym ni’n ei wneud effeithio ar rannau eraill o’r DU, felly mae’n bwysig dros ben. Ni ddylid colli’r canllawiau a’r rheoliadau deddfwriaethol sydd wedi sefydlu yn yr UE ar hyn o bryd, ac yn y gwaith sy’n dilyn yn awr, wrth i ni ddatod ein haelodaeth o’r UE, mae’n bwysig iawn fod y mesurau diogelwch hynny’n cael eu parhau a lle bo’n briodol, yn cael eu gosod yn ein fframweithiau rheoleiddiol a chyfreithiol ein hunain.

Rwy’n credu hefyd o ran Prydain yn gadael Ewrop, mae angen ystyried dyfodol y metro yn ofalus iawn. Yn fy marn i, mae help gyda’r prosiect hwn yn rhywbeth y gallwn, yn ddigon teg, ei ddwyn i sylw Llywodraeth y DU a dweud, ‘Mae hyn yn allweddol i gynnydd ein heconomi yn ne Cymru, ond yn arbennig i iechyd a lles a chyfleoedd i bobl drwy gludiant cyhoeddus.’

Ac mae angen monitro ansawdd aer yn well hefyd, yn enwedig yn 36 ardal rheoli ansawdd aer Cymru, ac yn benodol, rwy’n meddwl, monitro ansawdd aer ger ysgolion. Mae effaith llygredd aer ar bobl ifanc yn arbennig o ddifrifol.

Rhaid i ni sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei strategaeth ansawdd aer genedlaethol yn effeithiol, ac mae hynny’n rhywbeth y byddwn yn rhoi llawer o sylw iddo ym Mhlaid Geidwadol Cymru. Ac nid oes amheuaeth gennyf y bydd y Gweinidog yn rhoi llawer o sylw i hyn yn ogystal, o ran lle bydd rhaid cryfhau’r fframwaith polisi cyffredinol yn awr ar gyfer bwrw ymlaen â chanlyniadau Prydain yn gadael Ewrop.

Mae yna gyfleoedd i’w cael. Cafwyd rhai datblygiadau sy’n creu cyfleoedd go iawn ar gyfer dyfodol ansawdd aer a’r gwaith o’i wella. Trof at Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. O roi honno ar waith yn eang, os bydd awdurdodau lleol yn benodol yn defnyddio’r dulliau sydd ynddi, yna rwy’n meddwl y gallem weld gostyngiad amlwg yn y defnydd o gerbydau, yn enwedig mewn ardaloedd trefol—yng nghanol ardaloedd trefol—a phobl yn manteisio ar gyfleoedd i gerdded a beicio, a fydd yn arwain at fanteision iechyd uniongyrchol iddynt, yn ogystal â gwella ansawdd yr aer rydym i gyd yn ei anadlu. Felly, ceir manteision dwbl o ran y datblygiadau y gallwn eu gwneud.

Rwy’n meddwl hefyd ein bod yn wynebu’r her ehangach o ailddylunio ein mannau trefol, ac efallai fy mod yn llithro ychydig yma o fod yn llefarydd y Ceidwadwyr i sôn am un o’r pethau sy’n ennyn fy mrwdfrydedd. Yn y bôn, mae yna ormod o geir mewn mannau trefol. Rwy’n credu y bydd y genhedlaeth nesaf yn edrych yn ôl a meddwl, ‘Sut ar y ddaear y gwnaethant ganiatáu i’w hamgylchedd trefol, yn enwedig y rhannau mwyaf gwerthfawr ohono o amgylch ysgolion a chanol dinasoedd, gael ei oresgyn gan y defnydd o geir neu, yn fwy cyffredinol, cerbydau?’ Hynny yw, mae gennyf gar—. Roeddwn bron â dweud ‘Mini Metro’. Fiat 500 ydyw, sef yr un genre, efallai. Prin y byddaf yn gyrru 5,000 o filltiroedd y flwyddyn, ond mae llawer o bobl angen defnyddio’u car yn amlach. Ond beth bynnag sy’n ddefnydd priodol o’r car, gall pobl fanteisio ar gyfleoedd eraill, yn lle’r car, pan fyddant ar gael. Yn sicr, mae angen i ni gynllunio ein hardaloedd trefol fel y gall pobl barcio mewn ardaloedd lloeren ac yna defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus i fynd i mewn i ganol trefi. Mae angen i ni ddiwygio’r ffordd y mae plant yn mynd i’r ysgol a cheisio datrys y daith i’r ysgol a sut y mae hynny wedi dominyddu’r genhedlaeth bresennol pan nad oedd byth yn digwydd o’r blaen. Mae yna bethau pwysig sydd angen i ni eu gwneud, a byddant yn creu ffyrdd i ni allu gwella ansawdd cyffredinol yr amgylchedd a bywyd.

Rwyf hefyd yn credu bod angen hyrwyddo dewisiadau amgen uniongyrchol yn lle defnyddio ceir, ac fel y dywedais yn gynharach, dyma pam y mae’r metro mor bwysig. Rwy’n ddefnyddiwr brwd o’r bws, o’r trên; rwy’n aml yn cerdded i’r Cynulliad; weithiau mae’n rhaid i mi yrru. Dylai hwnnw fod yn broffil nodweddiadol i ddinasyddion. Ni ddylai fod yn anarferol. Dyna sut y dylem i gyd fod yn teithio, yn sicr mewn ardaloedd trefol.

Mae pob fan fawr yn y DU yn rhedeg ar ddiesel. Nawr, sut y cyraeddasom y fan honno? Mae rhai o’r cerbydau hynny’n llygru’n ofnadwy—yn llygru’n weladwy. Mae’n rhyfeddol cymaint o faw du sy’n dod allan o’r cerbydau hynny. Mae dewisiadau eraill ar gael—mae nwy petrolewm hylifedig, er enghraifft, yn bodloni rhai mesurau amgylcheddol. Gwn fod rhywfaint o oblygiadau carbon yn gysylltiedig ag ef, ond mae’n arwain at aer glanach, a cheir rhwydwaith da ar waith ar gyfer defnyddio nwy petrolewm hylifedig. Felly, gellid ystyried hynny. Gallai fflydoedd tacsis hefyd redeg ar nwy petrolewm hylifedig. Mae yna ffyrdd pendant y gallem wella ansawdd aer yn y cyfeiriad hwnnw hefyd. Mae angen i awdurdodau lleol weithredu’n bendant pan welir, a phan gofnodir bod lefelau llygredd aer yn rhy uchel. Mae angen iddynt fod yn fwy gweithgar.

Yn olaf, a gaf fi ddweud bod angen dealltwriaeth well ymysg y cyhoedd er mwyn i ni allu symud ymlaen gyda chydweithrediad llawn? Ar hyn o bryd, nid wyf yn credu eu bod yn sylweddoli’n llawn beth yw’r effeithiau niweidiol i iechyd na’r effeithiau niweidiol i’r economi. Felly, mae rhywfaint o waith i ni ei wneud yn y pumed Cynulliad. Diolch.

Thank you. I have selected the two amendments to the motion. I call on Simon Thomas to move both amendments—1 and 2—tabled in his name. Simon.

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Galwaf ar Simon Thomas i gynnig y ddau welliant—1 a 2—a gyflwynwyd yn ei enw. Simon.

Gwelliant 1—Simon Thomas

Cynnwys fel pwynt 4 newydd ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn condemnio arferion rhai gwneuthurwyr ceir o leihau allyriadau gronynnau o danwydd diesel yn artiffisial a chamarwain defnyddwyr.

Amendment 1—Simon Thomas

Insert as new point 4 and renumber accordingly:

Condemns the practices of some car manufacturers of artificially deflating their diesel particulates emissions and misleading consumers.

Gwelliant 2—Simon Thomas

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw am lwybrau beicio a cherdded diogel i alluogi pobl i wella eu hiechyd ac amgylchedd drwy deithio llesol.

Amendment 2—Simon Thomas

Add as new point at end of motion:

Calls for safe cycling and pedestrian routes to enable people to improve their health and environment through active travel.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i David Melding am agor y drafodaeth yma. Mae’n drafodaeth hollol bwysig, fel y mae ef wedi amlinellu. Mae’r cyswllt bellach rhwng llygredd awyr ac iechyd yn un cadarn ac un mae’n rhaid i weithredu yn ei gylch. Rwy’n sefyll fel rhywun—. Gan ein bod ni’n cyfaddef pa gar sydd gennym ni, mae gen i gar diesel. Pan brynais i’r car bum mlynedd yn ôl, nid oedd sôn am y ffaith fod allyriadau o geir diesel mor ddinistriol i iechyd. Y stori oedd yn cael ei werthu i gwsmeriaid oedd bod diesel yn well i’r amgylchedd oherwydd newid hinsawdd a charbon deuocsid. Rydym nawr yn gwybod bod nitrogen deuocsid yn llawer mwy peryglus i’n hiechyd ni yn uniongyrchol. Prynais i gar diesel hefyd, mae’n ymddangos yn awr, oherwydd bod y bobl a oedd yn gwneud y car yna wedi dweud celwydd noeth wrth y bobl a oedd yn prynu’r ceir, ac wedi ‘engineer-o’ a pheiriannu’r car mewn ffordd artiffisial. Er enghraifft, rwyf yn awr yn deall bod yr injan sydd gyda fi yn y car, os yw’n oerach yng Nghymru na 18 gradd Celsius—ac mae’n aml yn oerach na 18 gradd Celsius yng Nghymru—yn ‘switch-o’ i rywbeth sydd llawer yn fwy dinistriol o ran llygredd awyr. Nid oedd hynny’n cael ei esbonio nac yn cael ei egluro wrth bobl ar y pryd.

Rŷm ni hefyd yn deall yn awr, gan fod yr WHO newydd ddod i benderfyniad, bod allyriadau o injan diesel yn carsinogen grŵp 1—hynny yw, yr un mwyaf peryglus oll. Felly, mae’n rhaid inni fynd i’r afael â hwn. Mae yna anghytuno ond ynglŷn â’r nifer. Mae’r WHO yn dweud bod rhywbeth fel 29,000 o’r marwolaethau bob blwyddyn ym Mhrydain yn cael eu cysylltu â llygredd awyr. Mae’r British Lung Foundation yn dweud ei fod cymaint â 40,000 y flwyddyn. Ond mae pob un yn cytuno ei fod llawer yn fwy nag sy’n cael eu lladd ar y ffyrdd eu hunain; hynny yw, mae llygredd awyr o beiriannau diesel yn benodol yn lladd mwy o bobl yn y Deyrnas Gyfunol na damweiniau ar y priffyrdd eu hunain. Mae’n rhaid, felly, mynd i’r afael â hwn.

Mae rhai o’r atebion, i fod yn deg, wedi cael eu hamlinellu gan David Melding. Byddwn innau eisiau gweld Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn cael ei defnyddio llawer mwy i hybu pobl i gerdded nid jest i ysgolion ond i’r gwaith, ac i seiclo llawer mwy. Mae’n wir dweud, yn nifer o’r trefi a’n hardaloedd maestrefol ni, ei bod hi’n anodd cerdded a seiclo oherwydd yr ansawdd awyr. Mae’n anodd iawn seiclo mewn dinasoedd ac mewn trefi mawr oherwydd yr ansawdd awyr hynny. Byddwn i, felly, am ein gweld ni’n arbrofi llawer yn fwy yng Nghymru.

Rwy’n cefnogi’r hyn a ddywedodd David Melding ynglŷn ag ailedrych ar ein canol trefi ni. Mae’n rhaid inni gynllunio bod y person yn dod o flaen y car yng nghanol ein trefi. Mae’n rhaid inni edrych ar ddinasoedd a threfi mawr eraill sydd wedi arbrofi gyda diwrnodau heb gar a chyda pharthau heb gar—trefi yr wyf wedi ymweld â nhw yn bersonol, fel Amsterdam, lle mae’r beic a’r cerddwr bob tro yn dod o flaen y car, a lle mae pobl yn symud yn rhwydd iawn. Y tu fas i orsaf drenau Amsterdam, mae’r lle parcio beics llawer yn fwy na’r lle parcio ar gyfer ceir. Dyna beth fedrwn ni ei wneud yng ngogledd Ewrop. Mae’n rhywbeth sy’n cael ei wneud gan wledydd wneud reit debyg i ni, ac yn rhywbeth fedrwn ni ei gyrraedd a’i gyflawni yma yng Nghymru.

I think the final point to make is that although we are in breach of these rules in some 38 zones in the United Kingdom, and some of them in Wales, currently, air quality is directed by European legislation. The air quality directive is EU law. It’s not imposed on us, by the way; we signed up to it happily. It’s not been imposed; we agreed with it. The UK Government is, time and time and time, in breach of this directive. I don’t want us to throw out the directive as we leave the European Union. What is needed is for the new UK Government that’s likely to come about in the autumn to recommit to the principles of the directive and to the principles of air quality control, and do better in the future to meet those principles than they have in the past.

This is an important debate. Air pollution is killing more of our citizens prematurely than road accidents do. I think we need to rethink the way we engineer our towns and cities and our transport systems to ensure that the elimination of air pollution is foremost amongst the targets that that achieves. The final thing today in those contexts, of course, is to say that a new M4 around Newport will do nothing whatsoever to help us achieve that aim.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I thank David Melding for opening this debate. It is a crucially important debate, as he’s already outlined. The link between air pollution and health is now robustly developed and one that we must tackle. I stand here as someone—. As we are admitting what cars we drive, I have a diesel vehicle. When I bought that vehicle five years ago, there was no mention of the fact that emissions from diesel vehicles were so damaging to health. The story sold to customers was that diesel was better for the environment because of climate change and carbon dioxide. We now know that nitrogen dioxide is far more dangerous directly to our health. I also bought a diesel vehicle because, it now appears, the people making those cars had told barefaced lies to their customers and had engineered the cars in an artificial way. For example, I now understand that the engine in my vehicle, if it is colder in Wales than 18 degrees Celsius—and it’s often colder than that in Wales—switches to something that is far more problematic for air pollution. That wasn’t explained in any way to people at the time.

We also now understand, because the WHO has just come to a decision, that emissions from diesel vehicles are a group 1 carcinogen—that is, the most dangerous of all. So, we must tackle this issue. There is some disagreement on numbers. The WHO said that around 29,000 deaths per annum in the UK are linked to air pollution. The British Lung Foundation says that the figure is as high as 40,000. But everyone is agreed that it is far more than are killed on our roads themselves; that is, air pollution from diesel vehicles specifically actually kills more people in the UK than do accidents on our roads. So, we must tackle this problem.

Some of the solutions, to be fair, have been outlined by David Melding. We would want to see the Active Travel (Wales) Act 2013 being used far more to encourage people to walk not just to schools, but also to work, and to cycle far more. It’s true to say that, in many towns and suburbs, it is difficult to walk and cycle because of the air quality. It can be very difficult to cycle in cities and large towns because of the air quality, and therefore I would like to see us being far more experimental here in Wales.

I do support what David Melding said about actually looking again at our town centres. We have to plan so that the individual comes before the car in our town centres. We must look at large towns and cities that have experimented with carless days or carless zones. There are towns that I have personally visited, such as Amsterdam, where the pedestrian and the cyclist always come before the car and people move very easily. Outside Amsterdam train station there is a bike park that is far bigger than the car park. That is what we can do in northern Europe. It is something that is done by nations that are similar to ours, and it is something that we can achieve here in Wales.

Rwy’n meddwl mai’r pwynt olaf i’w wneud yw hwn: er ein bod yn torri’r rheolau hyn mewn tua 38 o barthau yn y Deyrnas Unedig, a rhai ohonynt yng Nghymru, ar hyn o bryd, cyfarwyddir ansawdd aer gan ddeddfwriaeth Ewropeaidd. Cyfraith yr UE yw’r gyfarwyddeb ansawdd aer. Nid yw wedi’i gorfodi arnom, gyda llaw; cytunasom iddi’n hapus. Nid yw wedi’i gorfodi; roeddem yn cytuno â hi. Mae Llywodraeth y DU, dro ar ôl tro ar ôl tro, yn tramgwyddo yn erbyn y gyfarwyddeb hon. Nid wyf am i ni gael gwared ar y gyfarwyddeb wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Yr hyn sydd ei angen yw i Lywodraeth newydd y DU sy’n debygol o ddod yn yr hydref ailymrwymo i egwyddorion y gyfarwyddeb ac egwyddorion rheoli ansawdd aer, a gwneud yn well yn y dyfodol i gydymffurfio â’r egwyddorion hynny nag y maent wedi’i wneud yn y gorffennol.

Mae hon yn ddadl bwysig. Mae llygredd aer yn lladd mwy o’n dinasyddion yn gynamserol nag y mae damweiniau ar y ffyrdd. Rwy’n credu bod angen ailystyried y ffordd rydym yn adeiladu ein trefi a’n dinasoedd a’n systemau trafnidiaeth i sicrhau bod dileu llygredd aer yn flaenllaw ymhlith y targedau y mae hynny’n ei gyflawni. Y peth olaf heddiw yn y cyd-destunau hynny, wrth gwrs, yw dweud na fydd M4 newydd o amgylch Casnewydd yn gwneud dim o gwbl i helpu i gyflawni’r nod hwnnw.

Studies have shown the danger to public health that follows from repeated exposure to air pollution. Air pollution increases the risk of mortality by cardiovascular and respiratory conditions. The risk is particularly acute for children, with their exposure linked to diabetes, cognitive function, birth outcomes and liver and kidney damage. It is worrying, therefore, to note that Wales has some of the most polluted areas in the United Kingdom. There is a clear link between air pollution, deprivation and health.

Some of the most polluted areas are in my South Wales East region. In Torfaen, for example, 18 per cent of adults are being treated for respiratory illness. In Blaenau Gwent, the figure is 17 per cent. Across Aneurin Bevan health board areas as a whole, 15 per cent of adults are receiving treatment for breathing problems. Recently, I was concerned to discover that the A472 between Pontypool and Crumlin has the highest level of nitrogen dioxide, which my colleague, David Melding just mentioned; it’s higher than near Madame Tussauds in London. Indeed, the level recorded in 2015 and 2016 was higher than anywhere else apart from central London, as he said earlier.

Under the Environment Act 1995, local authorities—in this case, Caerphilly County Borough Council—have a duty to review local air quality and assess whether health-based air quality objectives will be achieved. In November 2013, Caerphilly declared an air quality management area and a further assessment was undertaken last year. Again, excessive levels of air pollution were confirmed. As a result, the council required a complete air quality action plan for the area. I understand that they are currently consulting with local residents, businesses and other key stakeholders to have input into production of the plan. It is estimated that a draft action plan will be ready for consultation in November this year, Minister. Could the Cabinet Secretary confirm this is the case and will she work closely with Caerphilly County Borough Council to explore all the options to bring air pollution levels down to safe levels?

Presiding Officer, air pollution contributes to over 1,500 deaths in Wales. It is clear we need to develop an effective and coherent emissions strategy to reduce this deadly scenario. We already have the active travel Act to improve pedestrian and cycle routes to encourage healthier lifestyles and to reduce pollution in Wales. We have the tranquil, greener and cleaner places, and grant schemes to support local authority projects to improve air quality, such as traffic flow changes in Merthyr Tydfil and the planting of trees on the Gwent levels. It is essential that Welsh Government monitors the funding of these schemes to ensure they deliver that improvement to the air quality in Wales that we all wish.

As earlier contributors have already mentioned, there are certain measures to be taken: some cars and heavy goods vehicles should be stopped from going to congested areas and highly populated areas in this part of the world. Also, one area that I’d like to ask the Minister about is, in London, when you go, there are so many bays that have bicycle hiring in central London by different banks. So, why can’t we have some of these areas in Swansea, Cardiff and Newport, and, in the north, some in the Wrexham area, where some of the banks can put bicycles for people to hire in congested areas in Wales also? Thank you very much.

Mae astudiaethau wedi dangos y perygl i iechyd y cyhoedd sy’n dilyn o ddod i gysylltiad dro ar ôl tro â llygredd aer. Mae llygredd aer yn cynyddu’r risg o farwolaethau o gyflyrau cardiofasgwlaidd ac anadlol. Mae’r risg yn arbennig o ddifrifol i blant, gyda’u cysylltiad yn gysylltiedig â diabetes, gweithrediad gwybyddol, canlyniadau geni a niwed i’r afu a’r arennau. Testun pryder, felly, yw nodi mai yng Nghymru y ceir rhai o’r ardaloedd mwyaf llygredig yn y Deyrnas Unedig. Ceir cysylltiad clir rhwng llygredd aer, amddifadedd ac iechyd.

Mae rhai o’r ardaloedd mwyaf llygredig yn fy rhanbarth i, Dwyrain De Cymru. Yn Nhorfaen, er enghraifft, mae 18 y cant o’r oedolion yn cael triniaeth at salwch anadlol. Ym Mlaenau Gwent, mae’r ffigur yn 17 y cant. Ledled ardaloedd bwrdd iechyd Aneurin Bevan gyda’i gilydd, mae 15 y cant o’r oedolion yn cael triniaeth at broblemau anadlu. Yn ddiweddar, testun pryder i mi oedd darganfod mai’r A472 rhwng Pont-y-pŵl a Chrymlyn sydd â’r lefel uchaf o nitrogen deuocsid fel y mae fy nghyd-Aelod, David Melding, newydd ei grybwyll; mae’n uwch nag yn ymyl Madame Tussauds yn Llundain. Yn wir, roedd y lefel a gofnodwyd yn 2015 a 2016 yn uwch nag yn unman arall ar wahân i ganol Llundain, fel y dywedodd yn gynharach.

O dan Ddeddf yr Amgylchedd 1995, mae gan awdurdodau lleol—Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn yr achos hwn—ddyletswydd i adolygu ansawdd aer lleol ac asesu a fydd amcanion ansawdd aer sy’n seiliedig ar iechyd yn cael eu cyflawni. Ym mis Tachwedd 2013, cyhoeddodd Caerffili ardal rheoli ansawdd aer, a chynhaliwyd asesiad pellach y llynedd. Unwaith eto, cadarnhawyd lefelau gormodol o lygredd aer. O ganlyniad, roedd y cyngor angen cynllun gweithredu ansawdd aer cyflawn ar gyfer yr ardal. Rwy’n deall eu bod ar hyn o bryd yn ymgynghori â phreswylwyr lleol, busnesau a rhanddeiliaid allweddol eraill i gael mewnbwn i’r gwaith o gynhyrchu’r cynllun. Amcangyfrifir y bydd cynllun gweithredu drafft yn barod ar gyfer ymgynghori yn ei gylch ym mis Tachwedd eleni, Weinidog. A allai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod hyn yn wir, ac a fydd hi’n gweithio’n agos gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i archwilio’r holl opsiynau ar gyfer gostwng lefelau llygredd aer i lefelau diogel?

Lywydd, mae llygredd aer yn cyfrannu at dros 1,500 o farwolaethau yng Nghymru. Mae’n amlwg fod angen i ni ddatblygu strategaeth allyriadau effeithiol a chydlynol i leddfu’r senario marwol hwn. Eisoes, mae gennym y Ddeddf Teithio Llesol i wella llwybrau cerdded a beicio er mwyn annog ffyrdd o fyw iachach ac i leihau llygredd yng Nghymru. Mae gennym y Lleoedd Tawelach Gwyrddach a Glanach, a chynlluniau grant i gefnogi prosiectau awdurdodau lleol i wella ansawdd aer, megis newidiadau i lif traffig ym Merthyr Tudful a phlannu coed ar wastadeddau Gwent. Mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn monitro cyllid y cynlluniau hyn er mwyn sicrhau eu bod yn cyflawni’r gwelliant y mae pawb ohonom yn ei ddymuno i ansawdd aer yng Nghymru.

Fel y mae cyfranwyr cynharach eisoes wedi sôn, mae yna gamau penodol i’w rhoi ar waith: dylid stopio rhai ceir a cherbydau nwyddau trwm rhag mynd i ardaloedd lle y ceir tagfeydd ac ardaloedd poblog iawn yn y rhan hon o’r byd. Hefyd, un maes y byddwn yn hoffi holi’r Gweinidog yn ei gylch yw hwn: yn Llundain, pan fyddwch yn mynd yno, ceir cymaint o gilfachau sydd â beiciau i’w llogi yng nghanol Llundain gan wahanol fanciau. Felly, pam na allwn gael rhai o’r ardaloedd hyn yn Abertawe, Caerdydd a Chasnewydd, ac yn y gogledd, yn ardal Wrecsam, lle y gall rhai o’r banciau roi beiciau i bobl eu llogi mewn ardaloedd prysur yng Nghymru hefyd? Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Lywydd—Dirprwy Lywydd, sorry. I welcome the opportunity to speak in today’s debate. Air pollution can have extremely detrimental effects on our health, as has already been mentioned by several speakers. It’s associated with a wide variety of respiratory and inflammatory conditions, as particulates, including sulphates, nitrates and black carbon, penetrate the cardiovascular system. It particularly affects those with pre-existing health conditions.

There is also evidence that prolonged exposure can lead to severe heart and lung disease and, on occasions, cancer. Outdoor air pollution is now the biggest single killer, globally, with over 3 million people—and I know David Melding has highlighted those in Wales—more than HIV/AIDS, actually, and malaria, so you can see the level we’re at. As urban air quality declines, the risk to individuals with those pre-existing conditions increases.

Dr Flavia Bustreo of the World Health Organization, assistant director general for family, women and children’s health, has said:

‘Air pollution is a major cause of disease and death. It is good news that more cities are stepping up to monitor air quality, so when they take actions to improve it they have a benchmark…. When dirty air blankets our cities the most vulnerable urban populations—the youngest, oldest and poorest—are the most impacted.’

The air quality in my constituency and hometown, Port Talbot, is often in the headlines due to the high levels of pollution, or, perhaps more accurately, particulates, occasionally reaching as high as 9—not 9.5, but 9—on the scale, but actually reaching that on more than 10 occasions. There’s an upper limit of 40 occasions that should exist in a year and we’re getting to 25 per cent of that limit. That’s really unacceptable.

Of course, Port Talbot is a predominantly industrial town, but it also has the M4, a major trunk road, running through a very narrow coastal strip. If you know Port Talbot, you’ll know it’s very narrow, and you’ll also know that there are mountains on one side so the flows of the air clearly are affected as a consequence of that.

Both the council and Welsh Government have put measures in place to monitor high pollutant emissions, and Natural Resources Wales oversees general regulation, including compliance with European Union legislation, whilst a specific Welsh air quality forum measures headline air quality indicators across Wales. That’s great news. But, seeing that some of the most recent data that have been published only take us up to 2013, I do ask the Minister, or Cabinet Secretary, to scope and update guidance, especially in light of the recent publication of a longitudinal study by the World Health Organization, which demonstrated that outdoor air pollution has grown by 8 per cent globally in the past five years.

The WHO also identified Port Talbot as one of the worst affected towns in the UK. It was identified as the worst town in the UK for PM10s and only fared slightly better on PM2.5s, so I am very concerned about the implications that has on the health of my constituents if we don’t increase our efforts to improve air quality and reduce PM10s and PM2.5 emissions.

Environmental legislation for the past 25 years has led to continued reduction in the levels of harmful pollution in Wales and more widely across Europe in fact. I applaud the Welsh Government for continuing to commit to improving air quality and seeking ways to progress and streamline the way that air pollution is managed, not only to meet legislative requirements, but also to enhance the health of people in Wales.

In light of the result of the EU referendum, the environmental impact of a ‘leave’ strategy should also be of great concern to all of us here in the Chamber. The EU had been safeguarding compliance and producing regulations around issues such as air quality and safe levels for many decades. We must not lose the benefits of this key overarching guidance, such as the industrial emissions directive 2010, the air quality framework directive 2008, and the integrated pollution prevention and control directive 2006, just to name three. In the coming negotiations with the EU, we must ensure that environmental concerns stand at the forefront of the agenda. I hope the Welsh Government will continue to look to Europe for guidance and leadership on these issues and ensure that safeguarding both the health of our current population and the environment for future generations continue to be embedded in governmental policy and practice. This will include sustainable and substantial investment in our public transport systems, and active travel routes to encourage more people to leave their cars at home as much as possible.

We must also look at schemes that reduce emissions, particularly in industrial developments, whether that be through a greater use of renewable energy, which we are very much for here in Wales, or through schemes that build upon recycling developments, such as the proposed power plant in the steelworks in Port Talbot, which is actually about using waste gases, so you’re reducing the emissions and making them beneficial. You actually reduce emissions twice, because you’re reducing the emissions from the waste gases, but you’re also reducing emissions from extra electricity being generated, because you’ve got it: win-win situation.

The Welsh Government published a short-term action plan in 2013 for Port Talbot, aimed specifically at cutting PM10s, and it’s still alive. We need to review it, modernise it, and learn from it to ensure that we tackle the challenges ahead not only for Port Talbot, but for the whole of Wales.

Diolch, Lywydd—Ddirprwy Lywydd, mae’n ddrwg gennyf. Rwy’n croesawu’r cyfle i siarad yn y ddadl heddiw. Gall llygredd aer niweidio ein hiechyd yn fawr iawn, fel y crybwyllodd nifer o’r siaradwyr eisoes. Mae’n gysylltiedig ag amrywiaeth eang o gyflyrau anadlol a llidiol, wrth i ronynnau, gan gynnwys sylffadau, nitradau a charbon du, dreiddio i’r system gardiofasgwlaidd. Mae’n effeithio’n arbennig ar y rheini sydd â chyflyrau iechyd sy’n bodoli eisoes.

Ceir tystiolaeth hefyd y gall cysylltiad estynedig arwain at glefyd difrifol y galon a’r ysgyfaint ac ar adegau, canser. Llygredd aer yn yr awyr agored yw’r lladdwr mwyaf yn fyd-eang bellach, gyda thros 3 miliwn o bobl—ac rwy’n gwybod bod David Melding wedi tynnu sylw at y rhai yng Nghymru—mwy na HIV/AIDS a malaria, felly gallwch weld ar ba lefel rydym ni. Wrth i ansawdd aer trefol ddirywio, mae’r risg i unigolion sydd â’r cyflyrau hyn eisoes yn codi.

Mae Dr Flavia Bustreo o Sefydliad Iechyd y Byd, cyfarwyddwr cyffredinol cynorthwyol ar gyfer iechyd teuluoedd, menywod a phlant, wedi dweud:

Mae llygredd aer yn un o brif achosion afiechyd a marwolaeth. Mae’n newyddion da fod mwy o ddinasoedd yn gweithredu i fonitro ansawdd aer, felly pan fyddant yn cymryd camau i’w wella, bydd ganddynt feincnod... Pan fo aer brwnt yn gorchuddio ein dinasoedd, y poblogaethau trefol mwyaf agored i niwed—y rhai ieuengaf, y rhai hynaf a’r rhai tlotaf—yw’r rhai yr effeithir arnynt fwyaf.

Mae ansawdd aer yn fy etholaeth a fy nhref enedigol, Port Talbot, yn aml yn y penawdau oherwydd y lefelau uchel o lygredd, neu’n fwy cywir efallai, lefelau uchel o ronynnau, sydd o bryd i’w gilydd yn cyrraedd mor uchel â 9—nid 9.5, ond 9—ar y raddfa, ond mae wedi cyrraedd hynny ar fwy na 10 achlysur mewn gwirionedd. Ceir terfyn uchaf o 40 achlysur mewn blwyddyn na ddylid ei groesi ac rydym yn cyrraedd 25 y cant o’r terfyn hwnnw. Mae hynny’n gwbl annerbyniol.

Wrth gwrs, tref ddiwydiannol yw Port Talbot yn bennaf, ond mae ganddi hefyd yr M4, prif gefnffordd, yn rhedeg drwy lain arfordirol gul iawn. Os ydych yn gyfarwydd â Phort Talbot, fe wyddoch ei bod yn llain gul iawn, a gwyddoch hefyd fod mynyddoedd ar un ochr, felly effeithir ar lif yr awyr yn amlwg o ganlyniad i hynny.

Mae’r cyngor a Llywodraeth Cymru wedi rhoi mesurau ar waith i fonitro allyriadau llygryddion uchel, ac mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn goruchwylio rheoliadau cyffredinol, gan gynnwys cydymffurfio â deddfwriaeth yr Undeb Ewropeaidd, tra bo fforwm ansawdd aer penodol ar gyfer Cymru yn mesur prif ddangosyddion ansawdd aer ledled Cymru. Mae hynny’n newyddion gwych. Ond o weld nad yw peth o’r data diweddaraf a gyhoeddwyd ond yn cyrraedd 2013, gofynnaf i’r Gweinidog, neu Ysgrifennydd y Cabinet, i gwmpasu a diweddaru canllawiau, yn enwedig yn sgil cyhoeddi astudiaeth hydredol gan Sefydliad Iechyd y Byd yn ddiweddar, a ddangosai fod llygredd aer yn yr awyr agored wedi cynyddu 8 y cant yn fyd-eang dros y pum mlynedd diwethaf.

Nododd Sefydliad Iechyd y Byd hefyd mai Port Talbot yw un o’r trefi yr effeithiwyd arni waethaf yn y DU. Nodwyd mai hi yw’r dref waethaf yn y DU o ran allyriadau PM10, ac nid oedd fawr gwell o ran allyriadau PM2.5, felly rwy’n bryderus iawn ynglŷn â goblygiadau hynny i iechyd fy etholwyr os na fyddwn yn cynyddu ein hymdrechion i wella ansawdd aer a lleihau allyriadau PM10 a PM2.5.

Mae deddfwriaeth amgylcheddol y 25 mlynedd diwethaf wedi arwain at ostyngiad parhaus yn lefelau llygredd niweidiol yng Nghymru ac yn ehangach ledled Ewrop. Rwy’n canmol Llywodraeth Cymru am barhau i ymrwymo i wella ansawdd aer a chwilio am ffyrdd o ddatblygu a chyflymu’r ffordd y rheolir llygredd aer, nid yn unig er mwyn bodloni gofynion deddfwriaethol, ond hefyd i wella iechyd pobl yng Nghymru.

Yn wyneb canlyniad refferendwm yr UE, dylai effaith amgylcheddol strategaeth ‘gadael’ hefyd fod yn destun pryder mawr i bob un ohonom yma yn y Siambr. Bu’r UE yn diogelu cydymffurfiaeth ac yn cynhyrchu rheoliadau ynglŷn â materion megis ansawdd aer a lefelau diogel ers degawdau lawer. Rhaid i ni beidio â cholli manteision y canllawiau cyffredinol allweddol hyn, megis cyfarwyddeb allyriadau diwydiannol 2010, cyfarwyddeb fframwaith ansawdd aer 2008, a chyfarwyddeb atal a rheoli llygredd integredig 2006, i enwi tri yn unig. Yn y trafodaethau sydd i ddod gyda’r UE, mae’n rhaid i ni sicrhau bod pryderon amgylcheddol ar flaen yr agenda. Rwy’n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i droi at Ewrop am gyfarwyddyd ac arweiniad ar y materion hyn, a sicrhau bod diogelu iechyd ein poblogaeth bresennol a’r amgylchedd ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol yn parhau i fod yn rhan annatod o bolisi ac ymarfer llywodraethol. Bydd hyn yn cynnwys buddsoddiad cynaliadwy a sylweddol yn ein systemau trafnidiaeth gyhoeddus, a llwybrau teithio llesol i annog mwy o bobl i adael eu ceir gartref cymaint ag y bo modd.

Rhaid i ni edrych hefyd ar gynlluniau sy’n lleihau allyriadau, yn enwedig mewn datblygiadau diwydiannol, boed hynny drwy fwy o ddefnydd o ynni adnewyddadwy, rhywbeth rydym yn gryf o’i blaid yma yng Nghymru, neu drwy gynlluniau sy’n adeiladu ar ddatblygiadau ailgylchu, megis y pwerdy arfaethedig yn y gwaith dur ym Mhort Talbot, sy’n ymwneud mewn gwirionedd â defnyddio nwyon gwastraff, felly rydych yn lleihau’r allyriadau ac yn creu budd ohonynt. Rydych yn lleihau allyriadau ddwywaith mewn gwirionedd, oherwydd eich bod yn lleihau’r allyriadau o’r nwyon gwastraff, ond rydych hefyd yn lleihau allyriadau o gynhyrchu trydan ychwanegol, gan ei fod gennych: sefyllfa lle mae pawb ar eu hennill.

Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru gynllun gweithredu byrdymor yn 2013 ar gyfer Port Talbot, wedi’i anelu’n benodol at dorri allyriadau PM10, ac mae’n dal yn weithredol. Mae angen i ni ei adolygu, ei foderneiddio, a dysgu ohono er mwyn sicrhau ein bod yn mynd i’r afael â’r heriau sydd o’n blaenau, nid yn unig ar gyfer Port Talbot, ond ar gyfer Cymru gyfan.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

Perhaps I should declare an interest in supporting amendment 1, having received very recently the dreaded letter from Volkswagen in respect of my own car.

If I leave open my bedroom window in my Swansea home overnight, I’ll be waking up with a good old smoker’s cough, except, of course, it’s not a smoker’s cough, is it, it’s a Port Talbot cough. It’s brought to me across the bay from a part of my region—

Efallai y dylwn ddatgan diddordeb mewn cefnogi gwelliant 1, ar ôl cael y llythyr a ofnwyd gan Volkswagen yn ddiweddar mewn perthynas â fy nghar fy hun.

Os byddaf yn gadael ffenestr fy ystafell wely ar agor dros nos yn fy nghartref yn Abertawe, byddaf yn deffro gyda pheswch smygu, ond wrth gwrs, nid peswch smygu ydyw, peswch Port Talbot ydyw. Mae’n fy nghyrraedd ar draws y bae o ran o fy rhanbarth—

Will you take an intervention on that point?

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?

Are you defending the bad air?

A ydych yn amddiffyn yr aer drwg?

I will defend the bad air in the sense that, clearly, there are very few occasions when the wind is blowing in the direction of Swansea; it mostly actually comes off the coast into Port Talbot.

Rwy’n amddiffyn yr aer drwg yn yr ystyr fod yna nifer fechan iawn o achlysuron pan fydd y gwynt yn chwythu i gyfeiriad Abertawe; daw’n bennaf oddi ar yr arfordir i Bort Talbot.

Well, actually, earlier on, you said that the mountains behind Port Talbot actually shove it all my way. But I can tell you that’s what it is anyway. David Rees has already mentioned the problems with Port Talbot, and I don’t want to over-highlight those. Perhaps I should admit, though, to contributing to that poor air quality when I drive my artificially deflated car into Swansea every day. When I do that, I pass one—or two, I think, actually—of the six electronic nowcaster boards that are a mysterious feature of the Swansea city landscape. These are signs that are designed to take data from 47 monitoring stations around the city, identifying which areas are becoming over-polluted at any one time, and then re-directing local traffic to avoid those hotspots, or those cough spots. I’m not sure if they’re supposed to reduce air pollution in themselves, or protect us from it, because at the moment, they actually do neither. These signs, which cost the Welsh Government £100,000 back in 2012, are still not working.

Just last month, the World Health Organization identified Swansea—not just Port Talbot—as now exceeding ambient air quality guidelines, and even though it does name Port Talbot, I don’t think the title of the most polluted town in Wales is one we should be fighting for, even against Crumlin. I don’t think it takes, to be honest, Public Health Wales to find a direct correlation between air pollution and an increase in respiratory diseases—although of course it’s pleasing to have the obvious confirmed there. Respiratory diseases are particularly prevalent amongst older people in Wales, and last year DEFRA advised that as older people are more likely to suffer from heart and lung conditions, more effort should be put into making them aware of the effect of air pollution in their own environment.

A total of 29,776 people died of chronic obstructive pulmonary disease in 2012 in the whole of the UK. That’s quite a high number I think anyway, but 27,000 of those were over the age of 65. Over 45,000 people in Wales are admitted to hospital each year with respiratory conditions like COPD and lung cancer, and with the health of older people—which already presents complex challenges to the NHS—being more likely to be affected by pollution and low air quality, surely there’s a strong argument, isn’t there, that a clear and effective low-emissions strategy for Wales, properly implemented, would reduce impact on the Welsh NHS and social Services—not just in the terms of the £20 billion that one of the earlier speakers mentioned, but in reducing the personal poor experience of many older people who have a range of co-morbidities.

I’m a great believer in people being part of solving their own problems. Take the fabulous, although sadly late, now, Margaret Barnard of Breathe Easy Neath Valley, who, having being diagnosed with COPD back in 2005, spent the next 10 years of her life working with the British Lung Foundation locally, to raise awareness of respiratory diseases and their causes, and fighting for the improvement to the design of portable oxygen. She also got me to do an abseil to overcome my fear of heights to raise money for the British Lung Foundation, so that’s how persuasive she was.

But sometimes, it’s got to be Government that really takes the lead—and I think this is one of those occasions. While we all, of course, need to take control of our own behaviour, to avoid a range of diseases and conditions as we get older—you know, eating better, doing more exercise, stopping smoking and so on—it isn’t as easy to control our exposure to poor air quality. Because one electric car—let’s be realistic here—doesn’t make the difference. This need population-level action and I think all Governments of the UK should look across the world, not just to Europe, for inspiration on this, not least about what to avoid, but also, of course, what to adopt. I know it was some time ago, but in 1996 the UK Government introduced PowerShift grants to assist companies to convert their fleets of vehicles to LPG, which is 88 per cent less polluting than diesel. But the scheme was cut short in the 2000s, with the result that businesses, and potentially members of the public, turned their backs on LPG and went back to petrol and diesel. And it’s only now, some 20 years later, when the hybrid and the electric cars are becoming more familiar, that we recognise that was an opportunity missed there.

While I think that carbon taxes can be part of the answer, heavy-handed application makes them an easy target, doesn’t it, for blame when industries run into trouble. I think that nudges to our driving culture can help us as individuals make a meaningful and whole-population contribution to better air quality.

Wel, mewn gwirionedd, yn gynharach, fe ddywedoch fod y mynyddoedd y tu ôl i Bort Talbot yn ei wthio i gyd i fy nghyfeiriad i. Ond gallaf ddweud wrthych mai dyna beth ydyw, beth bynnag. Mae David Rees eisoes wedi sôn am y problemau gyda Phort Talbot, ac nid oes arnaf eisiau tynnu gormod o sylw at y rheini. Efallai y dylwn gyfaddef, fodd bynnag, fy mod yn cyfrannu at yr ansawdd aer gwael pan fyddaf yn gyrru fy nghar sy'n ddadchwythedig yn artiffisial i Abertawe bob dydd. Pan fyddaf yn gwneud hynny, rwy’n pasio un—neu ddau, rwy’n meddwl—o’r chwe bwrdd negeseuon electronig sy’n nodwedd ryfedd o dirlun dinas Abertawe. Arwyddion yw’r rhain a gynlluniwyd i fynd â data o 47 gorsaf fonitro o gwmpas y ddinas, gan nodi ym mha ardaloedd y mae lefelau llygredd yn codi’n rhy uchel ar unrhyw adeg, ac ailgyfeirio traffig lleol wedyn i osgoi’r ardaloedd problemus, neu’r ardaloedd pesychlyd hynny. Nid wyf yn siŵr os ydynt i fod i leihau llygredd aer ynddynt eu hunain, neu ein hamddiffyn rhagddo, oherwydd ar hyn o bryd, nid ydynt yn gwneud y naill neu’r llall. Nid yw’r arwyddion hyn, a gostiodd £100,000 i Lywodraeth Cymru yn ôl yn 2012, yn gweithio.

Fis diwethaf, nododd Sefydliad Iechyd y Byd fod lefelau llygredd aer yn Abertawe—nid Port Talbot, yn unig—bellach yn codi’n uwch na’r canllawiau ar ansawdd aer yr amgylchedd, ac er ei fod yn enwi Port Talbot, nid wyf yn credu bod y wobr am y dref fwyaf llygredig yng Nghymru yn un y dylem ymladd amdani, hyd yn oed yn erbyn Crymlyn. A bod yn onest, nid wyf yn credu bod angen i Iechyd Cyhoeddus Cymru ddarganfod cydberthynas uniongyrchol rhwng llygredd aer a chynnydd mewn clefydau anadlol—er ei bod yn braf cael cadarnhad o’r hyn sy’n amlwg wrth gwrs. Mae clefydau anadlol yn arbennig o gyffredin ymysg pobl hŷn yng Nghymru, a chynghorodd DEFRA y llynedd, gan fod pobl hŷn yn fwy tebygol o ddioddef cyflyrau’r galon a’r ysgyfaint, dylid ymdrechu mwy i’w gwneud yn ymwybodol o effaith llygredd aer yn eu hamgylchedd eu hunain.

Bu farw cyfanswm o 29,776 o bobl o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint yn 2012 yn y DU. Rwy’n meddwl ei fod yn nifer go uchel, beth bynnag, ond roedd 27,000 o’r rheini dros 65 oed. Caiff dros 45,000 o bobl yng Nghymru eu derbyn i’r ysbyty bob blwyddyn â chyflyrau anadlol megis clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint a chanser yr ysgyfaint, a gydag iechyd pobl hŷn—sydd eisoes yn creu heriau cymhleth i’r GIG—yn fwy tebygol o gael ei effeithio gan lygredd ac ansawdd aer isel, yn sicr mae dadl gref, onid oes, y byddai strategaeth allyriadau isel clir ac effeithiol ar gyfer Cymru, wedi’i rhoi ar waith yn briodol, yn lleihau’r effaith ar y GIG a gwasanaethau cymdeithasol yng Nghymru—nid yn unig o ran yr £20 biliwn a grybwyllwyd gan un o’r siaradwyr yn gynharach, ond o ran lleihau profiadau personol gwael i lawer o bobl hŷn sydd ag amrywiaeth o gyflyrau cyd-forbid.

Rwy’n credu’n gryf y dylai pobl fod yn rhan o’r broses o ddatrys eu problemau eu hunain. Cymerwch y diweddar, yn anffodus, a’r anhygoel, Margaret Barnard o grŵp Anadlu’n Rhydd Cwm Nedd, a gafodd ddiagnosis o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint yn ôl yn 2005, ac a dreuliodd 10 mlynedd nesaf ei bywyd yn gweithio gyda Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yn lleol er mwyn codi ymwybyddiaeth o glefydau anadlol a’u hachosion, ac yn ymladd am welliannau i ddyluniad ocsigen cludadwy. Llwyddodd hefyd i wneud i mi abseilio a threchu ofn uchder er mwyn codi arian ar gyfer Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, felly dyna pa mor berswadiol oedd hi.

Ond weithiau, mae’n rhaid i’r Llywodraeth arwain—ac rwy’n credu bod hwn yn un o’r achlysuron hynny. Wrth gwrs, er bod angen i ni i gyd reoli ein hymddygiad ein hunain, er mwyn osgoi amrywiaeth o glefydau a chyflyrau wrth i ni fynd yn hŷn—bwyta’n well, gwneud mwy o ymarfer corff, rhoi’r gorau i smygu ac yn y blaen—nid yw mor hawdd rheoli ein cysylltiad ag ansawdd aer gwael. Oherwydd nid yw un car trydan—gadewch i ni fod yn realistig—yn gwneud y gwahaniaeth. Mae hyn yn galw am weithredu ar lefel y boblogaeth ac rwy’n credu y dylai pob Llywodraeth yn y DU edrych ar draws y byd, nid ar Ewrop yn unig, i gael ysbrydoliaeth ar hyn, nid yn unig ynglŷn â beth i’w osgoi, ond hefyd, wrth gwrs, beth i’w fabwysiadu. Rwy’n gwybod bod peth amser ers hynny, ond yn 1996, cyflwynodd Llywodraeth y DU grantiau PowerShift i gynorthwyo cwmnïau i addasu eu fflyd o gerbydau i nwy petrolewm hylifedig, sy’n creu 88 y cant yn llai o lygredd na diesel. Ond cafodd y cynllun ei ddirwyn i ben yn y 2000au, gyda’r canlyniad fod busnesau, ac aelodau o’r cyhoedd o bosibl, wedi troi eu cefnau ar nwy petrolewm hylifedig ac wedi newid yn ôl i betrol a diesel. A dim ond yn awr, tua 20 mlynedd yn ddiweddarach, pan fo’r ceir hybrid a thrydan yn dod yn fwy cyfarwydd, y gwelwn fod hwnnw’n gyfle a gollwyd.

Er fy mod yn credu y gall trethi carbon fod yn rhan o’r ateb, mae defnydd rhy llawdrwm yn eu gwneud yn darged hawdd i’w feio, onid yw, pan fo diwydiannau’n wynebu trafferthion. Credaf y gall ysgogiadau i’n diwylliant gyrru ein helpu fel unigolion i wneud cyfraniad ystyrlon gan y boblogaeth gyfan i ansawdd aer gwell.

I’m pleased to have the opportunity to contribute to this debate today, and I thank David Melding for initiating it. As has already been mentioned, there is the situation in Crumlin on the A472, of course, where the emissions there are the highest in the UK outside of London. Of course, it’s more than just a reading on a sensor—this is about the health and well-being of people, and Government and local authorities have a statutory duty to further the public health of people, and to take steps, indeed, to protect their health. The issue in Crumlin is a public health issue, not simply a transport issue. The emissions readings that have been referred to there have sadly not yet resulted in a comprehensive plan from either local or national Government, although as other Members have suggested, that work is being consulted upon at the moment. Indeed, whilst I note the improved road layout in the area since the time of the sensor readings, I know that there are many residents—some I’ve spoken to—who are concerned that the new layout there may actually exacerbate the air quality, due to the high speeds now that vehicles are able to reach because traffic has been freed up.

In her contribution to this debate today, I’d be very grateful if the Cabinet Secretary would address a few points for consideration. First, can she enlighten us in terms of whether or not Natural Resources Wales have, or are planning to, extend their monitoring of PAHs—polycyclic aromatic hydrocarbons—and also pollution in waterways, especially in relation to traffic pollution? As David Melding said, this is a new area for many of us, so I’d be grateful if Members didn’t ask me to repeat these acronyms again. Members will also appreciate that the residents in Crumlin are most concerned about not just the problem with the air pollution, but about finding a solution to the air quality in their area. In the short term, I urge the Welsh Government to ensure that all buses using the route through Crumlin are encouraged to either use low-emissions buses or even electric buses, and I’d be grateful if the Cabinet Secretary could elaborate on any proposals to extend or to use the UK Government’s low-emissions bus scheme. Also, I think it might be worthwhile for the Government to convene a summit of hauliers to explore the possibility of them being supported to upgrade to low-emissions or electric vehicles in the future. It’s vital, in an industry that is facing difficulty, that they are brought in and are seen to be part of the process of helping us to tackle problems with air pollution in this country.

In the longer term, I wonder if the Welsh Government would consider the introduction of low-emission zones in Wales along the London model in high-emissions areas of this country, perhaps starting off in communities like Crumlin as pilot schemes. The Cabinet Secretary will be aware, I’m sure, of the plans some decades ago for a new road to alleviate the specific problems in Crumlin. Such plans were lost following the dissolution of Gwent County Council in the 1990s. I wonder whether she has had discussions with Caerphilly County Borough Council on the possibility of resurrecting plans for a new road in the Crumlin area to alleviate the problems in the residential area on the Hafodyrynys hill.

Llywydd, as I mentioned in my opening remarks, this is a public health matter, and the first priority of any government must surely be to uphold and further the health and well-being of its citizens. Diolch yn fawr iawn.

Rwy’n falch o gael y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon heddiw a diolch i David Melding am ei chychwyn. Fel y soniwyd eisoes, gwelwyd sefyllfa yng Nghrymlyn ar yr A472, wrth gwrs, lle mae rhai o’r allyriadau uchaf yn y DU y tu allan i Lundain. Wrth gwrs, mae’n fwy na darlleniad ar synhwyrydd yn unig—mae hyn yn ymwneud ag iechyd a lles pobl, ac mae gan y Llywodraeth ac awdurdodau lleol ddyletswydd statudol i hyrwyddo iechyd y cyhoedd, ac i roi camau ar waith, yn wir, i ddiogelu eu hiechyd. Nid trafnidiaeth yn unig yw’r broblem yng Nghrymlyn; mae’n fater iechyd cyhoeddus yn ogystal. Yn anffodus, nid yw’r darlleniadau o’r allyriadau y cyfeiriwyd atynt yno wedi arwain eto at gynllun cynhwysfawr gan Lywodraeth leol na llywodraeth genedlaethol, er bod ymgynghoriad ar y gweill ar y gwaith hwnnw ar hyn o bryd, fel y mae Aelodau eraill wedi crybwyll. Yn wir, er fy mod yn nodi’r cynllun ffyrdd gwell yn yr ardal ers cofnodi darlleniadau’r synhwyrydd, rwy’n gwybod bod llawer o drigolion—rwyf wedi siarad â rhai ohonynt—yn pryderu y gallai’r cynllun newydd waethygu ansawdd yr aer mewn gwirionedd, o ganlyniad i’r cyflymder uchel y gall cerbydau ei gyrraedd bellach ar ôl lleddfu’r tagfeydd traffig.

Yn ei chyfraniad i’r ddadl hon heddiw, buaswn yn ddiolchgar iawn pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried rhai pwyntiau. Yn gyntaf, a all ddweud wrthym a yw Cyfoeth Naturiol Cymru wedi, neu’n bwriadu, ymestyn eu gwaith monitro hydrocarbonau aromatig polysyclig, a llygredd mewn dyfrffyrdd, yn enwedig mewn perthynas â llygredd traffig? Fel y dywedodd David Melding, mae hwn yn faes newydd i lawer ohonom, felly buaswn yn ddiolchgar pe na bai’r Aelodau’n gofyn i mi ailadrodd yr acronymau hyn eto. Bydd yr Aelodau hefyd yn deall bod y trigolion yng Nghrymlyn yn pryderu’n fawr iawn, nid yn unig am y broblem gyda llygredd aer, ond ynglŷn â dod o hyd i ateb i broblem ansawdd aer yn eu hardal. Yn y tymor byr, rwy’n annog Llywodraeth Cymru i sicrhau bod pob bws sy’n defnyddio’r llwybr drwy Grymlyn yn cael eu hannog naill ai i ddefnyddio bysiau allyriadau isel neu fysiau trydan hyd yn oed, a buaswn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ymhelaethu ar unrhyw gynigion i ymestyn neu ddefnyddio cynllun bysiau allyriadau isel Llywodraeth y DU. Hefyd, rwy’n meddwl y gallai fod yn fuddiol i’r Llywodraeth gynnal uwchgynhadledd ar gyfer cludwyr er mwyn archwilio’r posibilrwydd o’u cynorthwyo i uwchraddio i gerbydau allyriadau isel neu gerbydau trydan yn y dyfodol. Mae’n hanfodol, mewn diwydiant sy’n wynebu anhawster, eu bod yn cael eu cynnwys a’u gweld yn rhan o’r broses o’n helpu i fynd i’r afael â phroblemau gyda llygredd aer yn y wlad hon.

Yn y tymor hwy, tybed a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno parthau allyriadau isel yng Nghymru ar fodel Llundain mewn ardaloedd o’r wlad hon sydd ag allyriadau uchel, gan ddechrau o bosibl mewn cymunedau megis Crymlyn fel cynlluniau peilot. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod, rwy’n siŵr, am y cynlluniau rai degawdau yn ôl ar gyfer ffordd newydd i leddfu’r problemau penodol yng Nghrymlyn. Collwyd cynlluniau o’r fath yn dilyn diddymu Cyngor Sir Gwent yn y 1990au. Tybed a yw hi wedi cael trafodaethau gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ar y posibilrwydd o atgyfodi cynlluniau ar gyfer ffordd newydd yn ardal Crymlyn i leddfu’r problemau yn yr ardal breswyl ar fryn Hafodyrynys.

Lywydd, fel y soniais yn fy sylwadau agoriadol, mae hwn yn fater iechyd y cyhoedd, ac yn sicr rhaid i unrhyw lywodraeth wneud cynnal a hyrwyddo iechyd a lles ei dinasyddion yn brif flaenoriaeth. Diolch yn fawr iawn.

I’m very grateful for the opportunity to take part in this particular debate because, of course, I come from an area where air quality is actually very, very good—on the north Wales coast. In fact it’s so good that historically it’s been one of those places that has received investment in its health services in order to look after people who were impacted by poor air quality from many of the cities, historically. So, Abergele Hospital, for example, was a hospital that was established to treat those individuals who had TB and other lung conditions, because of the excellent quality of the air in that particular area. But I know that this is a problem for many other parts of Wales. Like David Rees, I agree that the EU, and our membership of it, has actually helped to improve air quality, and thank goodness. It’s a long time since we’ve had any of the sort of inner-city smogs that we used to get as a nation, which killed thousands and thousands of individuals each and every year. I was just looking at one of the briefing documents for today’s debate, and I’m told that the London smog of 1952 killed 12,000 people, which is an astonishing number when you think about it. So, although we have made significant improvements in recent years, it is alarming that we are still, as Simon Thomas quite rightly said, seeing more deaths from air pollution and poor air quality than we are from road traffic accidents. I think that should spur all of us into wanting to see some more action on this particular issue.

Many people have referred to public health. Of course, the impact of air pollution actually starts before somebody is actually born. So, it’s in the womb during gestation while lungs are developing that we’re actually hindering the next generation unless we actually get on top of this problem. Of course, if you’ve got underdeveloped lungs—if you’ve got underdeveloped capacity within your lungs—that has a lifelong impact right through into your old age, and people living with chronic lung conditions very often were brought up in smoke-filled areas or in inner-city areas when we had those historical problems with air quality in them.

Nobody so far has referred, to a great extent, to indoor air pollution. Of course, we know that that is also a problem across Wales and here in the UK, and it’s not just the headline hitters like carbon monoxide poisoning, which is still an all-too-frequent problem here in Wales as a result of people not servicing their gas appliances at home. I think, also, we could actually take some action on that through the regulatory system, to require carbon monoxide equipment and test equipment in the same way that we have fire alarms in our homes in the future. I think that that’s something that does need to be considered going forward.

Neither has anybody mentioned the impact of asbestos in some of our public buildings—and I know this is something that my colleague Nick Ramsay has championed in the past—in terms of the residue of asbestos that’s still in many of our schools here in Wales. This is something that we really need to be moving on to address now, given that many of these buildings have had asbestos in situ since the 1960s. Not to mention the fact that the other thing that impacts on air quality indoors, of course, is cleaning products, sometimes, and simple things like air fresheners, which very often trigger things like asthmatic attacks for people with asthma and other problems, and for people with lung conditions that can be irritated by that. So, I think there’s an awful lot that we can do through the regulatory framework here in Wales to complement action that is taken at a UK level and beyond to improve our game. We mustn’t also neglect the fact that many of these air pollutants also have an impact on climate change. That in itself brings costs to the public purse in terms of trying to address the impact of climate change, particularly flooding, which has been a big problem here in Wales over the years.

There’s one final point I’d like to make, and that is the role of trees in helping to address air pollution. We know that trees and vegetation, particularly in our city areas, not only add to the attractiveness of those areas, but they also actually help to filter the air in a very positive way and have a positive impact on the air quality in our urban towns and cities. So, I’d encourage the Cabinet Secretary to consider these things as she looks to developing the air quality strategy in the future.

Rwy’n ddiolchgar iawn am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl benodol hon am fy mod, wrth gwrs, yn dod o ardal lle mae ansawdd yr aer yn dda iawn, iawn mewn gwirionedd—ar arfordir gogledd Cymru. Yn wir mae mor dda fel ei fod yn arfer bod yn un o’r lleoedd hynny yr arferid buddsoddi yn eu gwasanaethau iechyd er mwyn gofalu am bobl yr effeithiwyd arnynt gan ansawdd aer gwael o lawer o’r dinasoedd mewn dyddiau a fu. Felly, roedd Ysbyty Abergele, er enghraifft, yn ysbyty a sefydlwyd i drin unigolion yn dioddef o TB a chyflyrau eraill yr ysgyfaint, oherwydd ansawdd rhagorol yr aer yn yr ardal honno. Ond gwn fod hon yn broblem i lawer o rannau eraill o Gymru. Fel David Rees, rwy’n cytuno bod yr UE, a’n haelodaeth ohono, wedi helpu i wella ansawdd aer mewn gwirionedd, a diolch byth am hynny. Mae’n amser hir ers i ni gael unrhyw beth tebyg i’r math o fwrllwch dinesig yr arferem ei weld fel cenedl, ac a laddai filoedd ar filoedd o unigolion bob blwyddyn. Roeddwn yn edrych ar un o’r dogfennau briffio ar gyfer y ddadl heddiw, a deall bod mwrllwch Llundain yn 1952 wedi lladd 12,000 o bobl, sy’n nifer anhygoel os meddyliwch am y peth. Felly, er ein bod wedi gwneud gwelliannau sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf, fel y dywedodd Simon Thomas yn ddigon cywir, mae’n frawychus ein bod yn dal i weld mwy o farwolaethau o lygredd aer ac o aer o ansawdd gwael nag o ddamweiniau traffig ar y ffyrdd. Rwy’n credu y dylai hynny ysgogi pawb ohonom i fod eisiau gweld mwy o weithredu ar y mater hwn.

Mae llawer o bobl wedi cyfeirio at iechyd y cyhoedd. Wrth gwrs, mae effaith llygredd aer mewn gwirionedd yn dechrau cyn i rywun gael ei eni mewn gwirionedd. Felly, rydym yn creu baich i’r genhedlaeth nesaf yn y groth yn ystod beichiogrwydd tra bo’r ysgyfaint yn datblygu mewn gwirionedd oni bai ein bod yn mynd ati o ddifrif i oresgyn y broblem hon. Wrth gwrs, os oes gennych ysgyfaint nad yw wedi datblygu’n llawn—os nad yw capasiti eich ysgyfaint wedi datblygu’n llawn—mae hynny’n effeithio arnoch drwy gydol eich oes ac yn eich henaint, ac yn aml cafodd pobl sy’n byw gyda chlefydau cronig yr ysgyfaint eu magu mewn ardaloedd llawn mwg neu ardaloedd dinesig pan oeddem yn wynebu problemau gydag ansawdd aer mewn dyddiau a fu.

Nid oes neb hyd yn hyn wedi cyfeirio’n helaeth at lygredd aer dan do. Wrth gwrs, fe wyddom fod honno hefyd yn broblem ar draws Cymru ac yma yn y DU, ac nid yr hyn sydd yn y penawdau’n unig, megis gwenwyn carbon monocsid, sy’n dal i fod yn broblem yn llawer rhy aml yma yng Nghymru yn sgil y ffaith nad yw pobl yn trefnu archwiliad i’w cyfarpar nwy yn y cartref. Rwy’n meddwl hefyd mewn gwirionedd y gallem roi camau ar waith ar hynny drwy’r system reoleiddio, i wneud cyfarpar carbon monocsid yn ofynnol a phrofi offer yn y dyfodol yn yr un modd ag y mae gennym larymau tân yn ein cartrefi. Credaf fod hynny’n rhywbeth y mae angen ei ystyried yn y dyfodol.

Nid oes neb ychwaith wedi crybwyll effaith asbestos yn rhai o’n hadeiladau cyhoeddus—ac rwy’n gwybod bod hwn yn fater y mae fy nghyd-Aelod, Nick Ramsay wedi bod yn ei hyrwyddo yn y gorffennol—o ran gweddillion asbestos sy’n dal i fod yn bresennol mewn llawer o’n hysgolion yma yng Nghymru. Mae hyn yn rhywbeth y mae gwir angen i ni symud ymlaen i roi sylw iddo yn awr, o gofio bod asbestos wedi bod ar safle llawer o’r adeiladau hyn ers y 1960au. Heb sôn am y ffaith mai’r peth arall sy’n effeithio ar ansawdd aer dan do, wrth gwrs, yw cynnyrch glanhau, weithiau, a phethau syml fel ffresnydd aer, sy’n aml iawn yn achosi pethau fel asthma mewn pobl ag asthma a phroblemau eraill, a phobl sydd â chyflyrau ysgyfaint y gall pethau o’r fath eu gwaethygu. Felly, rwy’n credu bod llawer iawn y gallwn ei wneud drwy’r fframwaith rheoliadol yma yng Nghymru i ategu camau a roddir ar waith ar lefel y DU a thu hwnt i wella ein perfformiad. Hefyd, ni ddylem anwybyddu’r ffaith fod llawer o’r llygryddion aer hyn hefyd yn effeithio ar newid yn yr hinsawdd. Mae hynny ynddo’i hun yn creu costau i bwrs y wlad o ran ceisio mynd i’r afael ag effaith newid yn yr hinsawdd, yn enwedig llifogydd, sydd wedi bod yn broblem fawr yma yng Nghymru dros y blynyddoedd.

Mae un pwynt olaf yr hoffwn ei wneud, ar rôl coed i helpu i fynd i’r afael â llygredd aer. Gwyddom fod coed a llystyfiant, yn enwedig yn ein hardaloedd dinesig, nid yn unig yn ychwanegu at atyniad yr ardaloedd hynny, ond hefyd yn helpu i hidlo aer mewn modd cadarnhaol iawn ac yn effeithio’n gadarnhaol ar ansawdd aer yn ein trefi a’n dinasoedd. Felly, hoffwn annog Ysgrifennydd y Cabinet i ystyried y pethau hyn wrth iddi ystyried datblygu’r strategaeth ansawdd aer yn y dyfodol.

The focus this afternoon in this debate seems to have been mainly on cars, industry and individuals, and of course sensible efforts to reduce emissions from these sources are to be commended. However, there’s a far bigger polluter than cars or people.

There are approximately 90,000 cargo ships on the world’s seas. They burn 7.29 million barrels a day of the dirtiest and most polluting fuel left over from the oil refining process. The stuff is so dirty and heavy that you can walk on it when it’s cold. Cargo ships produce 260 times the pollution of the world’s cars each year. Because of that, Wales and the UK could shut down every facility producing carbon and other pollutants and take every car off the road and it wouldn’t even dent the amount of air pollution being created by these cargo ships.

Air pollution is a global problem and Wales and the UK need to work with the IMO and other global bodies to encourage the development and introduction of alternative means of fuelling these cargo ships or reducing the pollution in other ways, such as requiring cargo ships to be equipped with technology such as scrubbers, catalytic conversion and developing alternative energy sources. Otherwise we’re just trying to empty an ocean with a thimble.

Ymddengys bod ffocws y ddadl y prynhawn yma ar geir, diwydiant ac unigolion, yn bennaf, ac wrth gwrs dylid canmol ymdrechion synhwyrol i leihau allyriadau o’r ffynonellau hyn. Fodd bynnag, mae yna un llygrwr sy’n llawer mwy na cheir neu bobl.

Ceir oddeutu 90,000 o longau cargo ar foroedd y byd. Maent yn llosgi 7.29 miliwn o gasgenni y dydd o’r tanwydd butraf a mwyaf llygrol a adewir dros ben o’r broses puro olew. Mae’r peth mor fudr a thrwm fel y gallwch gerdded arno pan fo’n oer. Mae llongau cargo yn cynhyrchu 260 gwaith y llygredd sy’n cael ei gynhyrchu o geir yn y byd bob blwyddyn. Oherwydd hynny, gallai Cymru a’r DU gau pob cyfleuster sy’n cynhyrchu carbon a llygryddion eraill a thynnu pob car oddi ar y ffordd ac ni fyddai hyd yn oed yn creu tolc o ran faint o lygredd aer sy’n cael ei greu gan y llongau cargo hyn.

Mae llygredd aer yn broblem fyd-eang ac mae angen i Gymru a’r DU weithio gyda’r Sefydliad Morol Rhyngwladol a chyrff byd-eang eraill i annog gwaith ar ddatblygu a chyflwyno tanwydd amgen ar gyfer y llongau cargo hyn neu leihau’r llygredd mewn ffyrdd eraill, megis ei gwneud yn ofynnol i longau cargo gario offer technolegol megis sgwrwyr, cyfarpar trosi catalytig a datblygu ffynonellau ynni amgen. Fel arall, rydym yn ceisio gwagio’r cefnfor â gwniadur.

With the ever-increasing understanding of the importance of safe air quality on quality of life and on health and well-being, precisely because of this, I wanted to speak in this debate, in particular due to the fact that I’m a chronic asthmatic, and my son has been hospitalised on many occasions due to his asthma. There is unease at levels of air pollution, and I note that Crumlin in Caerphilly has the highest nitrogen dioxide levels recorded outside of London, which is a key factor. This sits in my constituency of Islwyn and exists topographically in a constricted, high-sided valley containing key arteries for heavy-goods vehicles that go to Ebbw Vale, Caerphilly, Torfaen and beyond.

As a new Member, last week in this Chamber I raised this very important issue with the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, and I have written to and am meeting with key authorities in this matter. It is clearly not acceptable that the A472 in Crumlin, according to Government data, has nitrogen dioxide levels only exceeded by Marylebone Road in central London—bearing in mind that London exceeds its annual mean of nitrogen dioxide safe levels in just eight days. I want to place on public record my appreciation to Welsh Labour councillor Andrew Lewis, who represents Crumlin on Caerphilly County Borough Council. He has passionately taken up the case of air quality for his residents and was featured in last week’s ‘Caerphilly Observer’ once again giving this issue public prominence.

I was going to give key data and facts in terms of COPD and asthma, but that’s already been referenced by other Members. I asked the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs what action can the Welsh Government take to work with the local authority and other stakeholders to lift the scourge of air pollution, and I was reassured by the Cabinet Secretary’s answer to me that Welsh Government has sought strong assurances from the local authority concerning the actions they intend to take to improve the local air quality. The local authority is, as has been referenced, establishing a steering group and seeking to gather input from local groups and residents, and will then develop a strong air quality strategy. This will include a list of strategic traffic-management options for the area and appropriate measures to tackle air quality in the area. The authority have indicated an initial date of November for when this will be implemented, and I am assured that the Welsh Government will keep monitoring this ongoing work and ensure that we are responding to an obvious problem that needs remedying.

It may seem like common sense, but it’s also important, if we are serious about having the best data possible to monitor air quality, that it monitors it as closely as possible to the location in question. Welsh Labour councillors Jan Jones and Philippa Marsden from Ynysddu have also raised with me the issue of air quality for Wattsville and Cwmfelinfach. Local residents need reassurances that it is adequate that air-quality readings for a site in Nine Mile Point are calculated by co-location studies, but ones that are based in Blackwood high street and White Street in Caerphilly. They have been told that there are no continuous monitors within the area in Wattsville itself. So, there are no co-location studies being undertaken in the area of interest. If we are determined, as is needed, to assess and monitor air quality, then the validity of data we rely upon must be the most accurate that it can practicably be.

I note that the Welsh Labour Government wants to reduce greenhouse gas emissions by 3 per cent every year and achieve at least a 40 per cent reduction by 2020, compared to figures from 1990. The Environment (Wales) Act 2016 sets a target for emissions to be reduced by at least 80 per cent by 2050. This is to be celebrated and not amended post-Brexit. While I understand the right to chair a committee under our constitution, I will not be alone in being concerned that the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee is to be chaired by UKIP Assembly Member, Mark Reckless, the man who wanted the very green Margaret Thatcher airport. To quote UKIP Welsh party leader, Nathan Gill—

Gyda dealltwriaeth gynyddol o bwysigrwydd ansawdd aer diogel ar ansawdd bywyd ac ar iechyd a lles, dyma’n union pam roeddwn yn awyddus i siarad yn y ddadl hon, yn enwedig oherwydd y ffaith fy mod yn dioddef o asthma cronig, ac mae fy mab wedi bod yn yr ysbyty ar sawl achlysur oherwydd ei asthma. Mae yna anniddigrwydd ynglŷn â lefelau llygredd aer, a nodaf mai Crymlyn yng Nghaerffili sydd â’r lefelau uchaf a gofnodwyd y tu allan i Lundain o nitrogen deuocsid, sy’n ffactor allweddol. Mae Crymlyn yn fy etholaeth, sef Islwyn, ac o ran topograffeg, mae wedi’i leoli mewn cwm cyfyng, gyda llethrau uchel sy’n cynnwys ffyrdd prifwythiennol allweddol i gerbydau nwyddau trwm sy’n mynd i Lyn Ebwy, Caerffili, Torfaen a thu hwnt.

Fel Aelod newydd, yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon tynnais sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig at y mater pwysig hwn, ac rwyf wedi ysgrifennu at awdurdodau allweddol ynglŷn â’r mater ac yn cyfarfod â hwy. Mae’n amlwg nad yw’n dderbyniol fod gan yr A472 yng Nghrymlyn, yn ôl data’r Llywodraeth, lefelau nitrogen deuocsid uwch nag unman ac eithrio Marylebone Road yng nghanol Llundain—gan gofio bod Llundain yn cynhyrchu mwy na’i chymedr blynyddol diogel o lefelau nitrogen deuocsid mewn wyth diwrnod yn unig. Rwyf am gofnodi’n gyhoeddus fy ngwerthfawrogiad o waith Andrew Lewis, cynghorydd Llafur Cymru sy’n cynrychioli Crymlyn ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Mae wedi bwrw iddi’n frwd i weithio ar ansawdd aer ar ran ei drigolion a chafodd sylw yn y ‘Caerphilly Observer’ yr wythnos diwethaf yn rhoi amlygrwydd cyhoeddus i’r mater hwn unwaith eto.

Roeddwn yn mynd i roi data a ffeithiau allweddol am glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint ac asthma, ond mae Aelodau eraill eisoes wedi cyfeirio at hynny. Gofynnais i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i weithio gyda’r awdurdod lleol a rhanddeiliaid eraill i gael gwared ar falltod llygredd aer, a chefais fy sicrhau gan ateb Ysgrifennydd y Cabinet fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn am sicrwydd cadarn gan yr awdurdod lleol ynghylch y camau y maent yn bwriadu eu cymryd i wella ansawdd aer yn lleol. Fel y soniwyd, mae’r awdurdod lleol yn sefydlu grŵp llywio ac yn ceisio casglu mewnbwn gan grwpiau a thrigolion lleol, yna bydd yn datblygu strategaeth ansawdd aer gadarn. Bydd yn cynnwys rhestr o opsiynau rheoli traffig strategol ar gyfer yr ardal a mesurau priodol i fynd i’r afael ag ansawdd aer yn yr ardal. Mae’r awdurdod wedi nodi dyddiad cychwynnol ym mis Tachwedd ar gyfer rhoi’r rhain ar waith, a chefais sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro’r gwaith parhaus hwn ac yn sicrhau ein bod yn ymateb i broblem amlwg sydd angen ei hunioni.

Gall ymddangos fel synnwyr cyffredin, ond mae hefyd yn bwysig, os ydym o ddifrif am gael y data gorau posibl i fonitro ansawdd aer, ei fod yn cael ei fonitro mor agos â phosibl i’r lleoliad dan sylw. Mae’r cynghorwyr Llafur Cymru, Jan Jones a Philippa Marsden o Ynys-ddu, wedi sôn wrthyf hefyd am ansawdd aer yn Wattsville a Chwmfelin-fach. Mae trigolion lleol eisiau sicrwydd ei bod yn ddigonol fod darlleniadau ansawdd aer ar gyfer safle yn Nine Mile Point yn cael eu cyfrifo yn ôl astudiaethau cydleoli, ond rhai sydd wedi’u lleoli ar stryd fawr y Coed-duon a White Street yng Nghaerffili. Dywedwyd wrthynt nad oes unrhyw fonitorau parhaus yn ardal Wattsville ei hun. Felly, nid oes unrhyw astudiaethau cydleoli ar y gweill yn yr ardal dan sylw. Os ydym yn benderfynol o asesu a monitro ansawdd aer, fel y mae angen i ni ei wneud, yna rhaid i ddilysrwydd y data rydym yn dibynnu arno fod mor gywir ag y gall fod yn ymarferol.

Sylwaf fod Llywodraeth Lafur Cymru yn awyddus i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr 3 y cant bob blwyddyn a chyflawni gostyngiad o 40 y cant fan lleiaf erbyn 2020, o’i gymharu â ffigurau 1990. Mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn gosod targed ar gyfer lleihau allyriadau o leiaf 80 y cant erbyn 2050. Mae hyn i’w ddathlu ac nid i’w ddiwygio ar ôl gadael yr UE. Er fy mod yn deall yr hawl i gadeirio pwyllgor o dan ein cyfansoddiad, nid fi’n unig sy’n pryderu bod y Pwyllgor Newid yn yr Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn mynd i gael ei gadeirio gan Aelod Cynulliad UKIP, Mark Reckless, y dyn a oedd am faes awyr gwyrdd iawn Margaret Thatcher. I ddyfynnu arweinydd plaid UKIP yng Nghymru, Nathan Gill—

Can I just make the point that you had the opportunity to object to that Chair yesterday; today—

A gaf fi wneud y pwynt eich bod wedi cael cyfle i wrthwynebu’r Cadeirydd hwnnw ddoe; heddiw—

I’m referencing it, Llywydd. I’ll move on.

I would agree with this motion that it is beholden on the Welsh Government and all of us to safeguard the quality of life of our planet and to ensure that the people of Wales enjoy the highest standards of air quality.

Cyfeirio ato rwyf fi, Lywydd. Fe symudaf ymlaen.

Byddwn yn cytuno â’r cynnig hwn ei bod yn ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru a phob un ohonom i ddiogelu ansawdd bywyd ein planed ac i sicrhau bod pobl Cymru yn mwynhau ansawdd aer o’r safon uchaf.

As my colleague said earlier, the World Health Organization states that 29,000 people in the UK are affected by premature deaths due to air pollution, and 1,500 by road accidents. Listening to what has been said around the Chamber in this debate is very worrying, and it’s good to hear the warm words from every AM. But, I think probably part of the reason I’m stood here now, actually, is the huge contradiction between the warm words in this Chamber from the Labour Members and the reality and results of their policies. Just for a change, I’ll talk about Cardiff’s local development plan and other local development plans in my constituency, because what the Labour Party in the City of Cardiff Council, here, what you—. [Interruption.] I’ll give way.

Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod yn gynharach, mae Sefydliad Iechyd y Byd yn datgan bod 29,000 o bobl yn y DU yn marw yn gynamserol o ganlyniad i lygredd aer, a 1,500 yn marw o ganlyniad i ddamweiniau ffordd. Mae gwrando ar yr hyn a ddywedwyd o gwmpas y Siambr yn y ddadl hon yn peri pryder mawr, ac mae’n dda clywed geiriau brwd gan bob AC. Ond rwy’n credu mai rhan o’r rheswm rwy’n sefyll yma yn awr yn ôl pob tebyg yw’r gwrthgyferbyniad enfawr rhwng y geiriau brwd yn y Siambr hon gan yr Aelodau Llafur a realiti a chanlyniadau eu polisïau mewn gwirionedd. Am newid, fe siaradaf am gynllun datblygu lleol Caerdydd a chynlluniau datblygu lleol eraill yn fy etholaeth, oherwydd yr hyn y mae’r Blaid Lafur yng Nghyngor Dinas Caerdydd, yma, yr hyn rydych chi—. [Torri ar draws.] Fe ildiaf.

Thank you for taking the intervention and before you go on to the Cardiff development plan again, you mentioned that there were warm words from me, as an example. Do you not agree that the Labour authority in Neath Port Talbot and the Labour Government have taken action to monitor the quality of air in Port Talbot to ensure there’s a plan in place so that we can ensure that that comes down, and that’s positive action?

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad a chyn i chi fynd ymlaen at gynllun datblygu Caerdydd eto, fe sonioch fod geiriau brwd gennyf fi, er enghraifft. Onid ydych yn cytuno bod yr awdurdod Llafur yng Nghastell-nedd Port Talbot a’r Llywodraeth Lafur wedi cymryd camau i fonitro ansawdd aer ym Mhort Talbot er mwyn sicrhau bod cynllun ar waith i ni allu sicrhau bod hwnnw’n gostwng, a bod hynny’n weithredu cadarnhaol?

Well, in speaking for my constituency, the action taken by your Government and your council—[Interruption.]—your Government and your council—is to increase air pollution where we live. And that is the irony—that is the irony—because you may very well monitor it but your policies increase it, and that is the key point.

Now, I’ll give you some local examples. Llantrisant Road—if you sneeze in the morning, you’re bumper to bumper, and what your policies are doing is bringing tens of thousands of extra cars on the roads, and it’s going to be the same in Caerphilly unless you take action there. What is happening in Cardiff, and, indeed, in the whole of South Wales Central, is that greenfield sites are going and green—. [Interruption.] I’ll not give way this time. Greenfield sites are going and we’re seeing proposals where traffic will be bumper to bumper. The danger now with the possible loss of funding with the metro is that there is no viable transport plan for our region—for the whole of south Wales, actually. And what we should be doing, rather than talking and saying, ‘Isn’t this air pollution awful and, you know, it’s really bad, and we’d like to make things better’, what we should be doing in this Chamber is legislating—legislating—using the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 to stop these local development plans destroying our local environments and forcing people in this region to breathe in polluted air, because those are the results of the policies that this body here has passed and what your councils in this area are also doing. So, what I’m asking, really, is for an end to the hypocrisy of saying, ‘Isn’t this awful, we’d like to improve things’, and take concrete measures to improve the environment and the quality of life in this region. Diolch yn fawr. Thank you very much.

Wel, â siarad ar ran fy etholaeth, y camau a gymerwyd gan eich Llywodraeth a’ch Cyngor—[Torri ar draws.]—eich Llywodraeth a’ch cyngor—yw cynyddu llygredd aer ble rydym yn byw. A dyna’r eironi—dyna’r eironi—oherwydd efallai’n wir eich bod yn ei fonitro ond mae eich polisïau yn ei gynyddu, a dyna’r pwynt allweddol.

Nawr, rhoddaf rai enghreifftiau lleol i chi. Ffordd Llantrisant—os ydych yn tisian yn y bore, rydych drwyn wrth din, a’r hyn y mae eich polisïau yn ei wneud yw dod â degau o filoedd o geir ychwanegol ar y ffyrdd, ac mae’n mynd i fod yr un fath yng Nghaerffili oni bai eich bod yn rhoi camau ar waith yno. Yr hyn sy’n digwydd yng Nghaerdydd, ac yn wir, ledled Canol De Cymru, yw bod safleoedd tir glas yn diflannu a safleoedd—. [Torri ar draws.] Nid wyf am ildio y tro hwn. Mae safleoedd tir glas yn diflannu ac rydym yn gweld cynigion lle bydd y traffig drwyn wrth din. Y perygl yn awr gyda’r posibilrwydd o golli cyllid y metro yw nad oes unrhyw gynllun trafnidiaeth hyfyw ar gyfer ein rhanbarth—ar gyfer y cyfan o dde Cymru, mewn gwirionedd. A’r hyn y dylem ei wneud, yn hytrach na siarad a dweud, ‘Onid yw’r llygredd aer hwn yn ofnadwy, wyddoch chi, mae’n wirioneddol ddrwg, a hoffem wneud pethau’n well’, yr hyn y dylem fod yn ei wneud yn y Siambr hon yw deddfu—deddfu—defnyddio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 i atal y cynlluniau datblygu lleol hyn rhag dinistrio ein hamgylchedd lleol a gorfodi pobl yn y rhanbarth hwn i anadlu aer llygredig, oherwydd dyna yw canlyniadau’r polisïau y mae’r corff hwn yma wedi’u pasio a’r hyn y mae eich cynghorau yn yr ardal hon hefyd yn ei wneud. Felly, yr hyn rwy’n gofyn amdano, mewn gwirionedd, yw diwedd ar y rhagrith o ddweud, ‘Onid yw hyn yn ofnadwy, hoffem wella pethau’, a rhoi camau pendant ar waith i wella’r amgylchedd ac ansawdd bywyd yn rhanbarth hwn. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

I call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Diolch, Presiding Officer. I would like to thank the Welsh Conservatives for tabling this debate on this very important issue, and I’m very happy to support the original motion. I’m very sorry that David Melding, the Member for South Wales Central, wasn’t reassured enough last week by my answer to him, that, yes, I am absolutely responsible for air quality; it is within my portfolio. And it is absolutely key to public health, something I’m very passionate about, and it does obviously have a significant impact on the health of people in Wales. Around 1,300 deaths a year can be linked to long-term exposure to fine particulates. Concern regarding the health effects of emissions from diesel vehicles is very topical following the Volkswagen emissions scandal and the news about diesel emissions below temperatures of 18 degrees last week. Simon Thomas referred to that in moving amendment 1, and, again, I’m happy to support that amendment.

I do support calls for the European Commission to clarify the regulations on emissions from diesel vehicles. I think regulations on the testing need to be much more transparent, and I think many Members made the point—Simon Thomas certainly did—that the EU legislation that covers us now, we signed up to it willingly. There is an opportunity—Andrew R.T. Davies, I hope you’re listening, because you were asked for three opportunities, so here’s one for you straight away—and I do think that going forward we are able to strengthen it, and it’s certainly something that I’ll be very happy to look at.

Several Members raised the issue around the poor levels of air quality in Crumlin. My colleague Rhianon Passmore, the Member for Islwyn, raised it with me last week, and it is obviously a very serious local problem. Since Rhianon Passmore raised it with me last week, I’ve made it very clear to Caerphilly County Borough Council—I’ve written to the leader to emphasise the importance of the plan, particularly the timetable that they’ve now given me—that they will consult on a draft air quality action plan by November. I think it’s really important that they keep to that, and my officials will be monitoring it very closely.

The Welsh Government has developed a very clear and agreed approach to local air quality management in Wales. We’ve established statutory air quality objectives through the Air Quality (Wales) Regulations 2010. Every local authority is required to review their air quality and provide an annual report on their findings. Where those air quality objectives are not being achieved, the authority must designate an air quality management area and then develop a local action plan.

We also issued statutory guidance to ensure local authorities follow best practice when reviewing air quality and developing action plans. New Welsh policy guidance was published in March this year and is being used in local authority reports already. I am also going to consider options for enforcement if necessary, again including using my powers to issue directions to local authorities in relation to local air quality management. But, of course, there’s always more that we can do.

I think we need to better utilise data gathered by local authorities and use them to inform the new state of natural resources report and area statements produced by Natural Resources Wales. And, I think they should be used to then inform the assessments of local well-being and associated plans produced by public services boards.

We are going to consult soon on proposals to improve the local air quality and noise management regime in Wales, and we’re going to build on the discussions that have previously been held between Welsh Government and local authorities. This will involve streamlining processes and developing a robust procedure for following up overdue progress reports and action plans. This consultation will include an open-ended question inviting comments and suggestions on any potential ideas for improving air quality in Wales. I very much look forward to receiving responses from interested parties. However, it is clear our local efforts must work alongside a national approach to air quality that tackles the main causes of pollution and protects people from them.

The Welsh Conservative motion calls on us to develop an effective low-emission strategy for Wales. I absolutely support this and I think we need to go even further. I think we need an approach that reduces emissions where possible, ensures that pollutants are effectively dispersed before they reach people if they cannot be prevented, and reduces the health risks from unavoidable exposure to pollutants. Steffan Lewis raised the question of possible low-emission zones and that’s something that, I think, in the upcoming consultation we have, I’d be very interested to hear people’s views on. But, at the moment, they are an existing option for local authorities.

I think it means there is very little point in developing a stand-alone strategy for air quality in a single silo. I think it’s really important that air quality is embedded across all policies on infrastructure, planning, transport, active travel and public health, to name a few. So, my officials are in the early stages of canvassing local authorities on how we do improve national planning policy and guidance in relation to air and noise pollution. We are also working closely with partners, as no organisation or sector can obviously tackle this issue on their own.

Natural Resources Wales, for example, have been undertaking research on the air quality benefits of trees. They’ve estimated that trees remove around 250 tonnes of air pollution from the atmosphere each year in the three urban study areas of Wrexham, Bridgend and the Tawe catchment. This is the equivalent in monetary terms of over £1.5 million-worth of savings to the NHS every year from the resultant respiratory conditions. We’re also working with regulators and industry to address the specific challenges associated with air pollution from industrial sources in Port Talbot and the Swansea valley. Simply complying with air quality objectives in the relatively few areas where they are breached is not enough if we are really going to reduce the health burden of air pollution on society—

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno’r ddadl hon ar y mater pwysig hwn, ac rwy’n hapus iawn i gefnogi’r cynnig gwreiddiol. Mae’n ddrwg iawn gennyf nad yw David Melding, yr Aelod dros Ganol De Cymru, heb gael digon o sicrwydd yr wythnos diwethaf gan fy ateb iddo, mai fy nghyfrifoldeb i, ie, mai fy nghyfrifoldeb i yn llwyr yw ansawdd aer; mae yn fy mhortffolio. Ac mae’n gwbl allweddol i iechyd y cyhoedd, rhywbeth rwy’n angerddol iawn yn ei gylch, ac mae’n amlwg yn effeithio’n sylweddol ar iechyd pobl yng Nghymru. Gellir cysylltu oddeutu 1,300 o farwolaethau y flwyddyn â chysylltiad hirdymor â gronynnau mân. Mae pryder ynghylch effeithiau iechyd allyriadau o gerbydau diesel yn amserol iawn yn dilyn sgandal allyriadau Volkswagen a’r newyddion am allyriadau diesel dan dymheredd o 18 gradd yr wythnos diwethaf. Cyfeiriodd Simon Thomas at hynny wrth gynnig gwelliant 1, ac unwaith eto, rwy’n hapus i gefnogi’r gwelliant hwnnw.

Rwy’n cefnogi’r galwadau ar y Comisiwn Ewropeaidd i egluro’r rheoliadau ar allyriadau o gerbydau diesel. Rwy’n credu bod angen i reoliadau ar brofion fod yn llawer mwy tryloyw, ac rwy’n meddwl bod llawer o Aelodau wedi gwneud y pwynt—fe’i gwnaed gan Simon Thomas yn sicr—ein bod wedi bod yn barod iawn i gefnogi deddfwriaeth yr UE sy’n berthnasol i ni ar hyn o bryd. Mae cyfle—Andrew R.T. Davies, rwy’n gobeithio eich bod yn gwrando, oherwydd gofynnwyd i chi am dri chyfle, felly dyma un i chi ar unwaith—ac rwy’n credu yn y dyfodol y byddwn yn gallu ei gryfhau, ac mae’n sicr yn rhywbeth y byddaf yn hapus iawn i edrych arno.

Nododd sawl Aelod fater lefelau ansawdd aer gwael yng Nghrymlyn. Crybwyllodd fy nghyd-Aelod Rhianon Passmore, yr Aelod dros Islwyn, hyn wrthyf yr wythnos diwethaf, ac mae’n amlwg yn broblem leol ddifrifol iawn. Ers i Rhianon Passmore ei ddwyn i fy sylw yr wythnos diwethaf, gwneuthum yn glir iawn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili—ysgrifennais at yr arweinydd i bwysleisio pwysigrwydd y cynllun, yn enwedig yr amserlen y maent bellach wedi’i rhoi i mi—y byddant yn ymgynghori ar ddrafft o gynllun gweithredu ar gyfer ansawdd aer erbyn mis Tachwedd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn eu bod yn cadw at hynny, a bydd fy swyddogion yn ei fonitro’n agos iawn.

Mae Llywodraeth Cymru wedi datblygu dull clir iawn wedi’i gytuno o reoli ansawdd aer lleol yng Nghymru. Rydym wedi sefydlu amcanion ansawdd aer statudol drwy Reoliadau Ansawdd Aer (Cymru) 2010. Mae’n ofynnol i bob awdurdod lleol adolygu eu hansawdd aer a darparu adroddiad blynyddol ar eu canfyddiadau. Lle nad yw’r amcanion ansawdd aer yn cael eu cyflawni, rhaid i’r awdurdod ddynodi ardal rheoli ansawdd aer a datblygu cynllun gweithredu lleol.

Hefyd cyhoeddwyd canllawiau statudol gennym i sicrhau bod awdurdodau lleol yn dilyn yr arferion gorau wrth adolygu ansawdd aer a datblygu cynlluniau gweithredu. Cyhoeddwyd canllawiau polisi newydd ar gyfer Cymru ym mis Mawrth eleni ac fe’i defnyddir mewn adroddiadau awdurdodau lleol eisoes. Rwyf hefyd yn mynd i ystyried opsiynau ar gyfer gorfodi os bydd angen, unwaith eto gan gynnwys defnyddio fy mhwerau i gyhoeddi cyfarwyddiadau i awdurdodau lleol mewn perthynas â rheoli ansawdd aer lleol. Ond wrth gwrs, mae yna bob amser fwy y gallwn ei wneud.

Rwy’n credu bod angen i ni ddefnyddio data a gasglwyd gan awdurdodau lleol yn well a’i ddefnyddio i lywio’r adroddiad newydd ar sefyllfa adnoddau naturiol a’r datganiadau ardal a gynhyrchir gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Ac rwy’n meddwl y dylid eu defnyddio wedyn i lywio asesiadau o les lleol a chynlluniau cysylltiedig a gynhyrchir gan fyrddau gwasanaethau cyhoeddus.

Byddwn yn ymgynghori cyn bo hir ar gynigion i wella ansawdd aer a threfniadau lleol ar gyfer rheoli sŵn yng Nghymru, a byddwn yn adeiladu ar y trafodaethau a gynhaliwyd yn flaenorol rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol. Bydd hyn yn cynnwys symleiddio prosesau a datblygu trefn gadarn ar gyfer gwneud gwaith dilynol ar adroddiadau cynnydd a chynlluniau gweithredu a gyflwynir yn hwyr. Bydd yr ymgynghoriad hwn yn cynnwys cwestiwn penagored yn gwahodd sylwadau ac awgrymiadau am unrhyw syniadau posibl ar gyfer gwella ansawdd aer yng Nghymru. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at gael ymatebion gan bartïon â diddordeb. Fodd bynnag, mae’n amlwg fod rhaid i’n hymdrechion lleol weithio ochr yn ochr ag ymagwedd genedlaethol tuag at ansawdd aer sy’n mynd i’r afael â phrif achosion llygredd ac yn diogelu pobl rhagddynt.

Mae cynnig y Ceidwadwyr Cymreig yn galw arnom i ddatblygu strategaeth allyriadau isel effeithiol i Gymru. Rwy’n cefnogi hyn yn llwyr ac rwy’n credu bod angen i ni fynd hyd yn oed ymhellach. Rwy’n credu bod angen dull sy’n lleihau allyriadau lle bo modd, yn sicrhau bod llygryddion yn cael eu gwasgaru’n effeithiol cyn iddynt gyrraedd pobl os nad oes modd eu hatal, ac yn lleihau’r peryglon i iechyd o gysylltiad na ellir ei osgoi â llygryddion. Gofynnodd Steffan Lewis gwestiwn ynglŷn â pharthau allyriadau isel posibl ac mae hynny’n rhywbeth sydd yn yr ymgynghoriad sydd ar y ffordd gennym, rwy’n meddwl, a byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed barn pobl arno. Ond ar hyn o bryd, maent yn opsiwn sy’n bodoli ar gyfer awdurdodau lleol.

Rwy’n credu ei fod yn golygu nad oes fawr o bwynt datblygu strategaeth annibynnol ar gyfer ansawdd aer ar ffurf un maes gwaith. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn i ansawdd aer fod yn rhan annatod o bob polisi ar seilwaith, cynllunio, trafnidiaeth, teithio llesol ac iechyd y cyhoedd, i enwi rhai’n unig. Felly, mae fy swyddogion ar gam buan o’r gwaith o ganfasio awdurdodau lleol i weld sut y gallwn wella polisi a chanllawiau cynllunio cenedlaethol mewn perthynas â llygredd aer a sŵn. Rydym hefyd yn gweithio’n agos gyda phartneriaid, gan ei bod yn amlwg na all un sefydliad neu sector fynd i’r afael â’r mater ar eu pen eu hunain.

Mae Cyfoeth Naturiol Cymru, er enghraifft, wedi bod yn gwneud gwaith ymchwil ar fanteision coed i ansawdd aer. Maent wedi amcangyfrif bod coed yn cael gwared ar oddeutu 250 tunnell o lygredd aer o’r atmosffer bob blwyddyn yn nhair ardal drefol yr astudiaeth, sef Wrecsam, Pen-y-bont ar Ogwr a dalgylch Tawe. Mae hyn yn cyfateb mewn termau ariannol i werth dros £1.5 miliwn o arbedion i’r GIG bob blwyddyn mewn perthynas â’r cyflyrau anadlol canlyniadol. Rydym hefyd yn gweithio gyda rheoleiddwyr a diwydiant i fynd i’r afael â’r heriau penodol sy’n gysylltiedig â llygredd aer o ffynonellau diwydiannol ym Mhort Talbot a Chwm Tawe. Nid yw cydymffurfio’n unig ag amcanion ansawdd aer yn y nifer gymharol fach o ardaloedd lle y cânt eu torri yn ddigon os ydym o ddifrif yn mynd i leihau baich iechyd llygredd aer ar gymdeithas—

Cabinet Secretary, will you take an intervention?

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

It’s just on this particular issue of trees and shrubs alongside roads in particular. I’ve noticed that there’s been a significant move to fencing roads at the moment to act as buffers for sound, as opposed to planting, which, obviously, would have the added benefit of reducing pollution. Is this something that you will look at, with your Cabinet colleagues, to see how that might be reversed—that situation?

Ar y mater penodol hwn o goed a llwyni ar hyd ymylon ffyrdd yn benodol, sylwais fod yna symudiad sylweddol tuag at osod ffensys ar hyd ffyrdd ar hyn o bryd i glustogi yn erbyn sŵn, yn hytrach na phlannu, a fyddai, yn amlwg, â’r fantais ychwanegol o leihau llygredd. A yw hyn yn rhywbeth y byddwch yn edrych arno, gyda’ch cyd-Aelodau yn y Cabinet, i weld sut y gellid gwrthdroi hynny—y sefyllfa honno?

Well, I think it’s about getting the balance between air pollution and noise pollution, but it’s about, as I say, getting that balance. That hasn’t been raised with me before, but I’m very happy to look at it.

Beyond Wales, there are many areas of non-devolved activity that are needed to bring down emissions as quickly as possible. For example, the House of Commons’s Environment, Food and Rural Affairs Committee has recommended the UK Government launch a diesel scrappage scheme, and that would give grants to cut the cost of a low-emission vehicle for an owner scrapping their diesel vehicle. So, after Simon Thomas’s confession, maybe that’s something that I’m certainly going to watch closely, but maybe Simon Thomas would like to do it also.

Work is also taking place at the current time at an EU level, but, as I’ve already said, we didn’t sign up to EU legislation kicking and screaming: we did it because it’s right for the people of Wales, we did it because it’s right for public health, and I do think this is an opportunity where, going forward, we can look to strengthen it.

I met this morning with the Future Generations Commissioner and, obviously, air quality is something that forms part of the ongoing implementation of the Act. One Member referred to taxis, and something that I discussed with the commissioner this morning was, in Quebec, they have just brought forward a taxi fleet of electric cars. So, again, there are examples. Somebody asked me if I’m looking across Europe; well I’m actually looking across the world to see what examples of best practice we can take lessons from.

Finally, I will be, obviously, supporting the motion, but, in relation to the second amendment from Plaid Cymru, I’m absolutely supporting that. That’s in line with the aims of the Active Travel (Wales) Act 2013 and our recently published active travel action plan. Thank you.

Wel, rwy’n meddwl ei fod yn ymwneud â chael cydbwysedd rhwng llygredd aer a llygredd sŵn, ond mae’n ymwneud, fel y dywedais, â sicrhau’r cydbwysedd hwnnw. Nid yw hynny wedi cael ei ddwyn i fy sylw o’r blaen, ond rwy’n hapus iawn i edrych arno.

Y tu hwnt i Gymru, mae yna nifer o feysydd gweithgaredd heb eu datganoli sydd eu hangen er mwyn lleihau allyriadau cyn gynted â phosibl. Er enghraifft, mae Pwyllgor yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig Tŷ’r Cyffredin wedi argymell i Lywodraeth y DU y dylid lansio cynllun sgrapio diesel a fyddai’n rhoi grantiau i dorri costau cerbyd allyriadau isel i berchennog sy’n sgrapio ei gerbyd diesel. Felly, ar ôl cyffes Simon Thomas, efallai fod hynny’n rhywbeth rwyf fi’n sicr am ei wylio’n ofalus, ond efallai y byddai Simon Thomas yn hoffi gwneud hynny hefyd.

Mae gwaith hefyd yn mynd rhagddo ar hyn o bryd ar lefel yr UE, ond fel y dywedais eisoes, nid cefnogi deddfwriaeth yr UE yn erbyn ein hewyllys a wnaethom: roeddem yn ei wneud am mai dyna sy’n iawn i bobl Cymru, roeddem yn ei wneud am mai dyna sy’n iawn i iechyd y cyhoedd, ac rwy’n credu bod hwn yn gyfle i ni ystyried cryfhau’r ddeddfwriaeth yn y dyfodol.

Cefais gyfarfod y bore yma gyda Chomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol ac yn amlwg, mae ansawdd aer yn rhywbeth sy’n rhan o’r broses barhaus o weithredu’r Ddeddf. Cyfeiriodd un Aelod at dacsis, ac un peth a drafodais gyda’r comisiynydd y bore yma oedd y modd y maent wedi cyflwyno fflyd o geir tacsi trydan yn Quebec. Felly, unwaith eto, mae yna enghreifftiau. Gofynnodd rhywun i mi os wyf fi’n edrych ar draws Ewrop; wel, mewn gwirionedd rwy’n edrych ar draws y byd i weld pa enghreifftiau o arferion gorau y gallwn ddysgu gwersi ohonynt.

Yn olaf, yn amlwg, byddaf yn cefnogi’r cynnig, ond mewn perthynas â’r ail welliant gan Blaid Cymru, rwy’n bendant yn cefnogi hwnnw. Mae’n cyd-fynd ag amcanion Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a’n cynllun gweithredu teithio llesol a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Diolch.

Rwy’n galw ar David Melding i ymateb i’r ddadl.

I call on David Melding to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. You would have noted that nine Members in addition to myself and the Cabinet Secretary took part in this debate. I think that’s a great sign of the importance people place in this policy area.

Simon Thomas started off and referred to the air directive that we base our current policy on, which comes from the European Union. This is key and was referred to several times in the debate, most passionately in a very pro-EU approach from Darren Millar, that we need to carry forward this framework and even improve upon it. He did then also mention the importance of indoor pollution, which is a key area.

Mohammad talked about the risks to children in particular, and David Rees then followed up and emphasised that vulnerable people are often in the most vulnerable urban areas and so get a double hit. It’s very, very important we’re aware of that. David also talked about the fact that air pollution is a world-wide killer and that the World Health Organization is trying to raise awareness of this and encourage Governments to improve approaches.

Suzy is a Volkswagen-owning abseiler, which is quite something, but, on Volkswagen, I think it’s important to remember that the consumer has been misled in this area, and it’s quite shocking, because, when people want to invest a bit more and improve their own performance in terms of emissions and reduce them, then they’ve been let down in this way. That’s no way to form the partnership we need with the public in terms of encouraging them to make good choices.

Suzy then talked about the low-emission strategy that would bring great benefits, a point that was taken further by Steffan, urging low-emission zones. The Minister seemed quite responsive to that and certainly wants to look at it. Steffan also talked about other approaches like using electronic buses, because buses do pollute quite a lot in urban areas.

Michelle Brown talked about cargo ships, something I’d not thought of. In terms of its impact, it is important. I mean, it is outside our jurisdiction mostly—not when they actually finally enter port—but it is something that needs to be looked at by states and Governments across the world. But it was a really important point, I thought, that was made and one often—well, I’d overlooked it, so possibly others have as well. So, thank you for that.

Rhianon Passmore talked about her own experience and that of her family. It does come down to this, doesn’t it? This impacts people and can have a real impact on health and well-being. As the representative of Crumlin talked about the role of the local authority in terms of trying to improve the situation there, it’s something that needs careful planning because, sometimes, if you can improve traffic flow, it just speeds it up and makes it a more popular route, and you’re back to where you began again.

Neil McEvoy started globally but got to Cardiff pretty quick. [Laughter.] I did agree with him on the metro. I thought that is really, really key.

Can I finally say I thought that the Cabinet Secretary made an outstanding response? You really took on what Members had said and took on the suggestions, and emphasised—you know, broadly, I think we would agree that there’s a good framework here. It’s not an area where we could say that there has been a lack of action, but we need to go further. The challenges are great. And, in particular, you have our support in looking at a low-emissions strategy, strengthening the EU directive, and using data more effectively across agencies—I thought that was a key point. An excellent debate, and I seem to, in my first minority party debate, be on the verge of a modest victory, so that encourages me to try harder again in future. Thanks.

Diolch i chi, Lywydd. Fe fyddech wedi nodi bod naw Aelod yn ogystal â mi fy hun ac Ysgrifennydd y Cabinet wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Rwy’n credu bod hwnnw’n arwydd gwych o bwysigrwydd y maes polisi hwn i bobl.

Dechreuodd Simon Thomas drwy gyfeirio at y gyfarwyddeb aer rydym yn seilio ein polisi cyfredol arni, cyfarwyddeb a ddaw o’r Undeb Ewropeaidd. Mae’n allweddol a chyfeiriwyd ati nifer o weithiau yn ystod y ddadl, yn fwyaf angerddol mewn modd cefnogol iawn i’r UE gan Darren Millar, a ddywedodd fod angen i ni i barhau â’r fframwaith a gwella arno hyd yn oed. Soniodd hefyd wedyn am bwysigrwydd llygredd dan do, sy’n faes allweddol.

Soniodd Mohammad am y risgiau i blant yn benodol, a dilynodd David Rees hynny drwy bwysleisio bod pobl agored i niwed yn aml yn yr ardaloedd trefol mwyaf agored i niwed ac felly’n dioddef ergyd dwbl. Mae’n bwysig tu hwnt ein bod yn ymwybodol o hynny. Siaradodd David hefyd am y ffaith fod llygredd aer yn lladdwr byd-eang a bod Sefydliad Iechyd y Byd yn ceisio codi ymwybyddiaeth o hyn ac annog Llywodraethau i wella’u dulliau o fynd i’r afael â’r broblem.

Mae Suzy yn abseiliwr sy’n berchen ar Volkswagen, sy’n dipyn o beth, ond ynglŷn â Volkswagen, rwy’n credu ei bod yn bwysig cofio bod y defnyddiwr wedi cael ei gamarwain yn hyn o beth, ac mae’n eithaf brawychus, oherwydd, pan fydd pobl am fuddsoddi ychydig yn fwy a gwella eu perfformiad eu hunain mewn perthynas ag allyriadau a’u lleihau, yna maent wedi cael eu siomi yn hyn o beth. Nid dyma sut y mae ffurfio’r bartneriaeth rydym ei hangen â’r cyhoedd o ran eu hannog i wneud dewisiadau da.

Yna siaradodd Suzy am y strategaeth allyriadau isel a fyddai’n creu manteision mawr, pwynt yr ymhelaethodd Steffan arno, drwy hybu parthau allyriadau isel. Roedd y Gweinidog i’w gweld yn eithaf ymatebol i hynny ac yn sicr yn awyddus i edrych arno. Siaradodd Steffan hefyd am ddulliau eraill fel defnyddio bysiau electronig, gan fod bysiau’n llygru cryn dipyn mewn ardaloedd trefol.

Siaradodd Michelle Brown am longau cargo, rhywbeth nad oeddwn wedi meddwl amdanynt. O ran ei effaith, mae’n bwysig. Hynny yw, mae’n rhywbeth sydd y tu allan i’n hawdurdodaeth at ei gilydd—nid pan fyddant yn dod i mewn i’r porthladd yn y pen draw—ond mae’n rhywbeth y mae angen i wladwriaethau a Llywodraethau ar draws y byd edrych arno. Ond roedd yn bwynt pwysig iawn yn fy marn i, ac yn un sy’n aml—wel, nid oeddwn i’n ymwybodol ohono, felly mae’n bosibl fod hynny’n wir am bobl eraill hefyd. Felly, diolch i chi am hynny.

Siaradodd Rhianon Passmore am ei phrofiad hi a’i theulu. Dyma yw hyn yn y diwedd, onid e? Mae’n effeithio ar bobl a gall effeithio’n wirioneddol ar iechyd a lles. Fel y siaradodd y cynrychiolydd o Grymlyn am rôl yr awdurdod lleol o ran ceisio gwella’r sefyllfa yno, mae’n rhywbeth y mae angen ei gynllunio’n ofalus oherwydd, weithiau, os gallwch wella llif y traffig, ni fydd hynny ond yn ei gyflymu a gwneud y llwybr yn fwy poblogaidd, ac fe fyddwch yn ôl lle roeddech chi ar y cychwyn unwaith eto.

Dechreuodd Neil McEvoy yn fyd-eang, ond cyrhaeddodd Gaerdydd yn eithaf cyflym. [Chwerthin.] Roeddwn yn cytuno ag ef ar y metro. Roeddwn yn meddwl bod hynny’n wirioneddol allweddol.

Yn olaf a gaf fi ddweud fy mod yn meddwl bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymateb yn rhagorol? Fe wrandawoch o ddifrif ar yr hyn roedd yr Aelodau wedi’i ddweud a gwrando ar yr awgrymiadau, a phwysleisio—wyddoch chi, yn fras, rwy’n credu y byddem yn cytuno bod yna fframwaith da yma. Nid yw’n faes lle y gallem ddweud bod yna ddiffyg gweithredu wedi bod, ond mae angen i ni fynd ymhellach. Mae’r heriau’n fawr. Ac yn benodol, mae gennych ein cefnogaeth o ran edrych ar strategaeth allyriadau isel, cryfhau cyfarwyddeb yr UE, a defnyddio data yn fwy effeithiol ar draws asiantaethau—roeddwn yn credu bod hwnnw’n bwynt allweddol. Dadl wych, ac mae’n ymddangos fy mod, yn fy nadl plaid leiafrifol gyntaf, ar fin cael buddugoliaeth gymedrol, felly mae hynny’n fy annog i ymdrechu’n galetach eto yn y dyfodol. Diolch.

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig heb ei ddiwygio yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? The motion is therefore agreed without amendment in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36

Rŷm ni’n symud yn awr at y cyfnod pleidleisio. Cytunwyd y dylid cynnal y cyfnod pleidleisio cyn y ddadl fer. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, symudaf yn syth i’r cyfnod pleidleisio.

We now move to voting time, and it’s been agreed that voting time will take place before the short debate. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

7. 7. Cyfnod Pleidleisio
7. 7. Voting Time

Fe fyddwn ni’n pleidleisio yn gyntaf ar ddadl Plaid Cymru ar y system etholiadol, ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 13, yn erbyn y cynnig 39. Felly, mae’r cynnig wedi’i wrthod.

We will vote first on the Plaid Cymru debate on the electoral system, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Simon Thomas. Open the vote. Close the vote. For 13, against 39. Therefore the motion falls.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 13, Yn erbyn 39, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 13, Against 39, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6052.

Result of the vote on motion NDM6052.

Rwy’n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 39, yn ymatal un, ac 11 yn erbyn y gwelliant. Mae’r gwelliant wedi’i dderbyn.

I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the amendment 39, abstentions one, and against 11. The amendment is therefore carried.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 39, Yn erbyn 11, Ymatal 1.

Amendment agreed: For 39, Against 11, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6052.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6052.

Rydw i’n galw, felly, am bleidlais ar y cynnig wedi’i ddiwygio.

I therefore call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6052 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn credu y dylai Bil Cymru wneud darpariaeth i alluogi Cynulliad Cenedlaethol Cymru i benderfynu ar drefniadau etholiadol sydd ar gyfer Cymru yn unig yn y dyfodol.

Motion NDM6052 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Believes that the Wales Bill should make provision to enable the National Assembly for Wales to determine future Wales-only electoral arrangements.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 49, yn ymatal un, ac yn erbyn dau. Felly derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Open the vote. Close the vote. For the motion 49, abstentions one, against two. Therefore the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd y cynnig NDM6052 fel y’i diwygiwyd: O blaid 49, Yn erbyn 2, Ymatal 1.

Motion NDM6052 as amended agreed: For 49, Against 2, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6052 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6052 as amended.

Symud yn awr i’r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar y cod gweinidogol, ac rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 13, yn erbyn 39. Felly gwrthodwyd y cynnig.

We now move to a vote on the Plaid Cymru debate on the ministerial code, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Simon Thomas. Open the vote. Close the vote. For 13, against 39. Therefore the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 13, Yn erbyn 39, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 13, Against 39, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6053.

Result of the vote on motion NDM6053.

Fe awn ni i welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 30, yn ymatal un, yn erbyn y gwelliant 21. Mae gwelliant 1 wedi’i dderbyn.

We will move to amendment one tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the amendment 30, abstentions one, against 21. Therefore amendment 1 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 30, Yn erbyn 21, Ymatal 1.

Amendment agreed: For 30, Against 21, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6053.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6053.

Rwy’n galw am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 22, yn ymatal dim, yn erbyn y gwelliant 30. Felly mae’r gwelliant wedi’i wrthod.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 22, abstentions zero, against 30. Therefore the amendment falls.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 22, Yn erbyn 30, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 22, Against 30, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6053.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6053.

Rwy’n galw yn awr am bleidlais ar welliant 3 yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 52, ymatal dim, yn erbyn dim. Felly derbyniwyd y gwelliant.

I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 52, no abstentions and no votes against. Therefore the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 52, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 52, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6053.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6053.

Mae’r bleidlais nesaf ar y cynnig sydd wedi ei ddiwygio.

The next vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM6053 fel y’i diwygiwyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu y dylai egwyddorion llywodraeth agored gael eu cynnal ym mhob maes cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru;

2. Yn nodi ymrwymiad gan Brif Weinidog Cymru i ymchwilio i ffyrdd o gryfhau Cod y Gweinidogion a’r modd y mae’n gweithredu.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymateb yn ffurfiol i’r pryderon a godwyd ym maniffesto plaid Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg bod Gweinidogion Cymru wedi gallu torri’r Cod Gweinidogol heb gosb.

Motion NDM6053 as amended

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that the principles of open government should be maintained in all areas of the Welsh Government’s responsibilities;

2. Notes a commitment by the First Minister to explore ways to strengthen the Ministerial Code and the way it operates.

3. Calls on the Welsh Government to formally respond to the concerns raised in the manifesto of the Cabinet Secretary for Education’s party that Welsh Ministers have been able to breach the Ministerial Code with impunity.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 29, yn ymatal un, yn erbyn 21. Mae’r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. For 29, abstentions one, against 21. The motion as amended is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd: O blaid 29, Yn erbyn 21, Ymatal 1.

Motion as amended agreed: For 29, Against 1, Abstain 21.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6053 fel y diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6053 as amended.

8. Datganiad gan y Llywydd: Ethol Cadeiryddion Pwyllgorau
8. Statement by the Presiding Officer: Election of Committee Chairs

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw canlyniadau yr etholiadau ar gyfer Cadeiryddion y pwyllgorau. Ac felly rwy’n mynd i rannu â chi’r canlyniadau. Bydd yr holl ganlyniadau’n cael eu cyhoeddi yn dilyn y sesiwn yma.

Yn gyntaf, felly, y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg: Julie Morgan 25 o bleidleisiau, Lynne Neagle 31 o bleidleisiau, ac yn ymatal un bleidlais. Rwy’n datgan felly bod Lynne Neagle wedi cael ei hethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Yr ail bwyllgor, Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: Russell George 41 o bleidleisiau, Janet Finch-Saunders 13 o bleidleisiau, ac yn ymatal tair pleidlais. Rwy’n datgan felly bod Russell George wedi ei ethol yn Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau.

Nesaf, y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau: John Griffiths 33, Lee Waters 13, Jenny Rathbone naw, ac yn ymatal dau. Gan, felly, iddo gael dros hanner y pleidleisiau yn y dewis cyntaf, rwy’n datgan bod John Griffiths wedi cael ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.

Nesaf, y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon: Dai Lloyd 43, Rhun ap Iorwerth 14, a neb yn ymatal. Rwy’n datgan bod Dai Lloyd wedi cael ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon.

Ac, yn olaf, y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus: Darren Millar 17, Mark Isherwood saith, Nick Ramsay 31, ymatal dau. Gan iddo gael dros hanner y pleidleisiau dewis cyntaf, rwy’n datgan bod Nick Ramsay wedi cael ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.

A gaf i longyfarch holl Gadeiryddion newydd pwyllgorau y Cynulliad, a gaf i ddymuno’n dda i bob un ohonoch, ac a gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y broses gyntaf o ethol Cadeiryddion y Cynulliad Cenedlaethol?

The next item on the agenda is the result of the secret ballots for committee Chairs. Therefore I will share with you the results. All the results will be published following this session.

First of all, therefore, the Children, Young People and Education Committee: Julie Morgan 25 votes, Lynne Neagle 31 votes, and one abstention. I therefore declare that Lynne Neagle is elected Chair of the Children, Young People and Education Committee.

The second committee is the Economy, Infrastructure and Skills Committee: Russell George 41 votes, Janet Finch-Saunders 13 votes, and three abstentions. I therefore declare Russell George is elected Chair of the Economy, Infrastructure and Skills Committee.

The next committee is the Equality, Local Government and Communities Committee: John Griffiths 33, Lee Waters 13, Jenny Rathbone nine, and two abstentions. As John Griffiths received more than half the first preferences in the ballot, I declare him elected Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee.

Next, the Health, Social Care and Sport Committee: Dai Lloyd 43, Rhun ap Iorwerth 14, and no abstentions. I declare Dai Lloyd is elected Chair of the Health, Social Care and Sport Committee.

Finally, the Public Accounts Committee: Darren Millar 17, Mark Isherwood seven, Nick Ramsay 31, and two abstentions. As he received more than half the first preferences in the ballot, I declare Nick Ramsay elected Chair of the Public Accounts Committee.

May I congratulate all the new committee Chairs of the Assembly, may I wish them all well, and may I thank everybody who has participated in the first process of electing the National Assembly Chairs?

9. 8. Dadl Fer: Ysgolion yr Unfed Ganrif ar Hugain—Mwy na Rhaglen Adeiladu
9. 8. Short Debate: Twenty-first Century Schools—More than a Building Programme

Rŷm ni’n awr yn symud ymlaen i’r eitem nesaf ar yr agenda, sef y ddadl fer. I’r rhai ohonoch chi sydd yn gadael, a wnewch chi hynny yn gyflym ac yn dawel?

Ac felly, rydym yn cychwyn ar y ddadl fer ac rydw i’n galw ar Rhianon Passmore.

We now move on to the next item on the agenda, namely the short debate. For those of you departing or quitting the Chamber, please could you do so swiftly and quietly?

So, we begin the short debate and I call Rhianon Passmore.

Diolch, Lywydd. It is a great honour for me, representing the people of Islwyn, to rise to give the first short debate of this fifth Assembly by an Assembly Member elected in May 2016. As a former teacher, lecturer and former cabinet member for education in local government it comes as no surprise that I have decided to focus this debate on the greatest issue that this home of Welsh democracy is responsible for—education.

Llywydd, I am grateful to the following Welsh Labour Assembly Members who have asked me to speak in this debate. Following my speech I will cede a minute of my allotted fifteen minutes to the following: Mike Hedges AM, Hannah Blythyn AM, Hefin David AM, David Rees AM and Huw Irranca-Davies AM.

Diolch, Lywydd. Anrhydedd mawr i mi, wrth gynrychioli pobl Islwyn, yw codi i gyflwyno’r ddadl fer gyntaf yn y pumed Cynulliad gan Aelod Cynulliad a etholwyd ym mis Mai 2016. Fel cyn-athro, darlithydd a chyn-aelod cabinet dros addysg mewn llywodraeth leol nid yw’n syndod fy mod wedi penderfynu canolbwyntio’r ddadl hon ar y mater mwyaf y mae cartref democratiaeth Cymru yn y fan hon yn gyfrifol amdano—addysg.

Lywydd, rwy’n ddiolchgar i’r Aelodau Cynulliad Llafur Cymru canlynol sydd wedi gofyn i mi i siarad yn y ddadl hon. Yn dilyn fy araith byddaf yn ildio munud o’r pymtheg munud a glustnodwyd ar fy nghyfer i’r canlynol: Mike Hedges AC, Hannah Blythyn AC, Hefin David AC, David Rees AC a Huw Irranca-Davies AC.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

I would like to take this opportunity to personally and formally welcome the Cabinet Secretary for Education to her role on behalf of the people of Islwyn. I wish her well in her vital role and she should know that she will have my support in ensuring that we leave no child behind in our drive to lift educational outcomes.

‘Education is “the guardian genius of our democracy.” Nothing really means more to our future, not our military defences, not our missiles or our bombers, not our production economy, not even our democratic system of government. For all of these are worthless if we lack the brain power to support and sustain them.’

Those are the words of the thirty-sixth President of the USA, Lyndon Baines Johnson. Education was a cornerstone of President Johnson’s worthy dream of a great society for the American people, and it is the cornerstone of the Welsh Labour programme of government. As a teacher by profession, I am also old enough to know what it was like literally to walk and use the chalk. I recognise the journey that we have travelled. It is thanks to Welsh Labour policy and recognition of the importance of transformational teaching and learning, and those learning environments, that we stand today in the knowledge that these are innovative schools and fit-for-purpose educational establishments built in Wales, and that they are second to none. It is because of the twenty-first century schools programme that I say that it is more than a building programme.

The Welsh Government plans to invest £700 million between 2014-15 and 2018-19. Match-funded by local authorities, this would result in £1.4 billion capital investment in schools and colleges in Wales, supporting 150 projects across all local authorities by April 2019. Let me repeat that with the Welsh Labour Government and local Welsh councils working together £1.4 billion will revolutionise the educational landscape of Wales. It is an unprecedented commitment to our children and an unprecedented commitment to the future of Wales by this Welsh Government. It is of vital importance to our communities, our children and our skills and qualifications economy, and it would not have happened without a Labour Government.

It is no exaggeration to say that the twenty-first century schools programme is a flagship policy that marks out Welsh devolution. It aims to deliver: learning environments in Wales that will enable the successful implementation of strategies for improvement and better educational outcomes; it will deliver greater economy and efficiency for learning environments through better use of resources; and it will deliver a sustainable education system in Wales that meets national building standards and reduces the recurrent costs and carbon footprint of education buildings.

It is because of this groundbreaking programme here in Wales that Wales is envied across the UK. In January 2016, our former Minister, Huw Lewis, gave an up update during scrutiny of the 2016-17 draft budget. He confirmed that Welsh Government’s overall target is for 150 schools and colleges to be refurbished or rebuilt by the end of April 2019. Members of this Chamber and our dedicated teaching workforce across Wales are very painfully aware of the state of school buildings in the 1980s and 1990s. This is a time, as a school governor then, where I recall with genuine horror being forced to consider not curriculum planning but the sacking of excellent teachers that we could not afford to lose; a time that I do not wish to replicate, when we also should have been building schools as cathedrals of learning, not portakabins in the playground, as they still remain in some quarters. [Interruption.] Not at the moment. I’ve got enough, thank you.

Very recently I donned my own very hard hat here and wellies to tour the rapidly emerging example in my constituency, the Islwyn High School. As part of the ambitious twenty-first century schools programme, Caerphilly County Borough Council announced in 2013 that both Oakdale and Pontllanfraith comprehensive schools will close in 2016. Pupils from both schools will transfer to a brand-new, shiny, purpose-built, state-of-the-art £24 million school to be built on the plateau 3 site within the Oakdale Business Park. This is thanks to a Welsh Labour Government and the Welsh Labour Party and Welsh Labour policy in action.

The school will initially accommodate 1,150 pupils transferring across from both schools and will be built to permanently educate 1,000 mainstream pupils from the catchment area, and 50 with complex needs, in a specialist resource base, from across the county. Partner primary schools include Bryn, Cwmfelinfach, Penllwyn, Pontllanfraith, Rhiw Syr Dafydd, Trinant and Ynysddu. The main school will be three storeys high, and a sports hall of a similar height will be linked to a two-storey building that will be the school’s dining hall. It will be built in a modern design and plans will include an eco garden and water features. The school will also boast a floodlit 3G sports pitch and a 200-metre athletics track, along with a multi-use sports pitch for netball and tennis. This school will truly be a community school with close working links with all stakeholders, including parents, partner primary schools, local employers and the people living in the local area.

I recently invited a number of children from both Oakdale and Pontllanfraith comprehensives to accompany me on a tour of the new school site. These children, from years 7, 8 and 9, ranged from 11 to 14 years of age, and they will be the direct beneficiaries of this policy and of this new school. What I saw in their eyes was a genuine appreciation of the possibilities that lay before them and a real excitement for their future, and an appreciation, unspoken, that we, as politicians, value them and that society invests in them, and that their futures, by ensuring they learn in such a magnificent environment, will be safeguarded.

I was struck, as we left the building site, by the questions that the children posed to the construction team from Willmot Dixon. The new Islwyn high is being built on the site of the old Oakdale colliery—part of that community’s legacy—which closed in 1989. Whilst looking to their future, it was those children, those pupils, who asked, ‘What is the history of this coal mine?’ and could it be reflected in the physical build of their new school. Welsh twenty-first century children in a Welsh twenty-first century school cognisant of their community’s heritage and proud history, which forms the tapestry of the Welsh story, but in a globalised future—true evidence that twenty-first century schools is more than a building programme, with the true potential to transform lives.

But, twenty-first century schools is more than buildings and concrete; it is integral to our nation’s progress and our place in the world. The long-term aim is to develop an overarching capital investment programme for all education sectors, including both further and higher education sectors, which will aim to deliver priority improvement objective project programme. My good friend behind me, John Griffiths, AM for Newport East, would have spoken in this debate if we did not already have so many speakers. He is rightly proud that the centre of Newport could become the heart of learning for the whole of Gwent if a £60 million-development between the city’s university and Coleg Gwent goes ahead. The University of South Wales and Coleg Gwent have teamed up to develop plans for a new knowledge quarter on the banks of the River Usk. This scheme involves a major development at the university’s city campus, with institutions sharing space in the new building or buildings. Although formal funding arrangements are yet to be finalised, investment is expected from the Welsh Government. As a spokesperson from Coleg Gwent has stated, if we can only realise this ambition, students will be able to come in at 16 or as adult learners to a new, state-of-the-art further education college in the centre of the new city.

Such actions are non-accidental and are purposeful, and they have unleashed Welsh Government resources into an education arena of spending, coupled with a groundbreaking curriculum and Donaldson impacts. I have no doubt these will affect positively pupils’ future life chances and their opportunities—the reason why I came into politics—everything that Labour values and Labour policies achieve in tandem, and for all in our community and not just for the top 5 per cent. Such programmes demonstrate a powerful impact on people and are why I am here today. Education is indeed the key to the social mobility so often spoken of in academic circles, but which in reality protects an individual so that they do not have to rely on zero-hours contracts from an uncaring UK Government. It provides a real pathway forward to a satisfying, rewarding and useful life. Community-focused schools here, and community-flexible hubs of the future are a huge theme within the twenty-first century schools programme, alongside carbon reduction and BREEAM excellence standardisation.

So, comrades—I will say that again to the Chamber—I commend this programme of transformational improvement to our pupils’ teaching and learning environments in the knowledge that research backs the importance of the impact on educational achievement, attainment and attendance, all key drivers for our nation in building our nation’s skills, employability, growth and productivity.

The impact of Brexit and not being able at this point in the future to draw down further European structural funding streams that we currently bid for will, I have no doubt, cause hugely significant challenges to our Welsh Government programme in the future, for phase 2. But this is a challenge that we will collectively as a Government and a nation seek to meet. There is no greater priority than ensuring our Welsh children are equipped to go into the world ready to compete with anybody in the world, and, as such, I am proud to commend to this Chamber the Welsh Labour Government’s twenty-first century schools programme—that it is more than a building programme. Diolch.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i groesawu yn bersonol ac yn ffurfiol Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i’w rôl ar ran pobl Islwyn. Rwy’n dymuno’n dda iddi yn ei rôl hanfodol a dylai wybod y bydd yn cael fy nghefnogaeth i sicrhau nad ydym yn gadael unrhyw blentyn ar ôl yn ein hymgyrch i wella canlyniadau addysgol.

Addysg yw "athrylith warcheidiol ein democratiaeth." Nid oes dim mewn gwirionedd yn golygu mwy i’n dyfodol, nid ein hamddiffynfeydd milwrol, ein taflegrau neu ein hawyrennau bomio, ein heconomi gynhyrchu, na hyd yn oed ein system ddemocrataidd o lywodraethu. Gan fod pob un o’r rhain yn ddiwerth os nad oes gennym y grym ymenyddol i’w cefnogi a’u cynnal.

Dyna eiriau unfed ar bymtheg ar hugain Arlywydd yr Unol Daleithiau, Lyndon Baines Johnson. Roedd addysg yn gonglfaen i freuddwyd deilwng yr Arlywydd Johnson o gymdeithas wych i bobl America, ac mae’n gonglfaen i raglen lywodraethu Llafur Cymru.  Fel athro wrth fy ngalwedigaeth, rwyf hefyd yn ddigon hen i wybod sut beth, yn llythrennol, oedd defnyddio’r sialc. Rwy’n cydnabod y daith rydym wedi’i theithio. Diolch i bolisi Llafur Cymru a chydnabyddiaeth o bwysigrwydd addysgu a dysgu trawsnewidiol, a’r amgylcheddau dysgu hynny, rydym heddiw’n gwybod bod y rhain yn ysgolion arloesol ac yn sefydliadau addysgol addas i’r diben a adeiladwyd yng Nghymru, ac na cheir eu gwell yn unman. Oherwydd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain rwy’n dweud ei bod yn fwy na rhaglen adeiladu.

Mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu buddsoddi £700 miliwn rhwng 2014-15 a 2018-19. Gydag arian cyfatebol gan awdurdodau lleol, byddai hyn yn golygu buddsoddiad cyfalaf o £1.4 biliwn mewn ysgolion a cholegau yng Nghymru, i gefnogi 150 o brosiectau ar draws yr holl awdurdodau lleol erbyn mis Ebrill 2019. Gadewch i mi ailadrodd y bydd yr £1.4 biliwn, gyda Llywodraeth Lafur Cymru a chynghorau lleol Cymru yn gweithio gyda’i gilydd, yn chwyldroi tirwedd addysgol Cymru. Mae’n ymrwymiad digynsail i’n plant ac yn ymrwymiad digynsail i ddyfodol Cymru gan y Llywodraeth hon yng Nghymru. Mae’n hanfodol bwysig i’n cymunedau, ein plant a’n sgiliau a’r economi gymwysterau, ac ni fyddai wedi digwydd heb Lywodraeth Lafur.

Nid yw’n ormod dweud bod rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn bolisi blaenllaw sy’n nodi datganoli yng Nghymru. Ei nod yw cyflawni: amgylcheddau dysgu yng Nghymru a fydd yn ei gwneud hi’n bosibl gweithredu strategaethau ar gyfer gwella yn llwyddiannus a chanlyniadau addysgol gwell; bydd yn sicrhau economi ac arbedion gwell mewn amgylcheddau dysgu drwy wneud gwell defnydd o adnoddau; a bydd yn darparu system addysg gynaliadwy yng Nghymru sy’n bodloni safonau adeiladu cenedlaethol ac yn lleihau costau cylchol ac ôl troed carbon adeiladau addysg.

Oherwydd y rhaglen arloesol hon yma yng Nghymru, mae Cymru’n destun eiddigedd ledled y DU. Ym mis Ionawr 2016, rhoddodd ein cyn-Weinidog, Huw Lewis, y newyddion diweddaraf yn ystod y gwaith o graffu ar y gyllideb ddrafft ar gyfer 2016-17. Cadarnhaodd mai targed cyffredinol Llywodraeth Cymru yw adnewyddu neu ailadeiladu 150 o ysgolion a cholegau erbyn diwedd mis Ebrill 2019. Mae aelodau’r Siambr hon a’n gweithlu addysgu ymroddedig ledled Cymru yn boenus o ymwybodol o gyflwr adeiladau ysgolion yn y 1980au a’r 1990au. Fel llywodraethwr ysgol ar y pryd, dyma adeg a gofiaf gydag arswyd go iawn pan oeddem yn gorfod ystyried, nid cynllunio’r cwricwlwm ond diswyddo athrawon rhagorol na allem fforddio’u colli; adeg nad wyf yn dymuno’i hailadrodd, pan ddylem fod wedi bod yn adeiladu ysgolion fel eglwysi cadeiriol ar gyfer dysg, nid cabanau yn yr iard chwarae, sy’n dal i fodoli mewn rhai mannau. [Torri ar draws.] Ddim ar hyn o bryd. Mae gennyf ddigon, diolch yn fawr.

Yn ddiweddar iawn gwisgais fy het galed iawn a fy esgidiau glaw i fynd ar daith o amgylch yr enghraifft sy’n dod i’r amlwg yn gyflym yn fy etholaeth, sef Ysgol Uwchradd Islwyn. Fel rhan o raglen uchelgeisiol ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, cyhoeddodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn 2013 y bydd ysgolion cyfun Oakdale a Phontllan-fraith yn cau yn 2016. Bydd disgyblion o’r ddwy ysgol yn trosglwyddo i ysgol sgleiniog bwrpasol newydd sbon gwerth £24 miliwn a adeiladir ar safle gwastadedd 3 ym Mharc Busnes Oakdale, diolch i Lywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Lafur Cymru a pholisi Llafur Cymru ar waith.

I gychwyn, bydd lle yn yr ysgol i 1,150 o ddisgyblion sy’n trosglwyddo o’r ddwy ysgol a chaiff ei hadeiladu i addysgu 1,000 o ddisgyblion prif ffrwd o’r dalgylch yn barhaol, a 50 o ddisgyblion ag anghenion cymhleth, mewn canolfan adnoddau arbenigol, o bob rhan o’r sir. Bydd ysgolion cynradd partner yn cynnwys Bryn, Cwmfelin-fach, Penllwyn, Pontllan-fraith, Rhiw Syr Dafydd, Trinant ac Ynys-ddu. Bydd y brif ysgol yn dri llawr o uchder, a bydd neuadd chwaraeon o uchder tebyg yn cysylltu ag adeilad deulawr lle bydd neuadd fwyta’r ysgol. Caiff ei hadeiladu ar ddyluniad modern a bydd cynlluniau’n cynnwys gardd eco a nodweddion dŵr. Testun balchder arall i’r ysgol fydd cae chwaraeon 3G a thrac athletau 200 metr gyda llifoleuadau, ynghyd â chae chwaraeon amlddefnydd ar gyfer pêl-rwyd a thenis. Bydd yn ysgol wirioneddol gymunedol gyda chysylltiadau gwaith agos gyda’r holl randdeiliaid, gan gynnwys rhieni, ysgolion cynradd partner, cyflogwyr lleol a’r bobl sy’n byw yn yr ardal leol.

Yn ddiweddar, gwahoddais nifer o blant o ddwy ysgol gyfun Oakdale a Phontllan-fraith i ddod gyda mi ar daith o amgylch safle’r ysgol newydd. Roedd y plant, o flynyddoedd 7, 8 a 9, yn amrywio o ran oedran rhwng 11 a 14 oed, a hwy fydd buddiolwyr uniongyrchol y polisi hwn a’r ysgol newydd hon. Yr hyn a welais yn eu llygaid oedd gwerthfawrogiad diffuant o’r posibiliadau sydd o’u blaenau a chyffro go iawn ynglŷn â’u dyfodol, a sylweddoliad heb ei fynegi ein bod ni, fel gwleidyddion, yn eu gwerthfawrogi a bod cymdeithas yn buddsoddi ynddynt, a bod eu dyfodol, drwy sicrhau eu bod yn dysgu mewn amgylchedd mor odidog, yn cael ei ddiogelu.

Cefais fy nharo, wrth i ni adael y safle adeiladu, gan y cwestiynau a ofynnodd y plant i’r tîm adeiladu o Willmot Dixon. Mae ysgol uwchradd newydd Islwyn yn cael ei hadeiladu ar safle hen lofa Oakdale—rhan o etifeddiaeth y gymuned honno—a gaeodd yn 1989. Wrth edrych at eu dyfodol, y plant hynny, y disgyblion hynny, a ofynnodd, ‘Beth yw hanes y pwll glo hwn?’ ac a ellid ei adlewyrchu yng ngwead ffisegol eu hysgol newydd. Plant yr unfed ganrif ar hugain yng Nghymru mewn ysgol unfed ganrif ar hugain yng Nghymru yn ymwybodol o dreftadaeth eu cymuned a’u hanes balch, sy’n ffurfio tapestri’r stori Gymreig, ond mewn dyfodol byd-eang—tystiolaeth go iawn fod ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn fwy na rhaglen adeiladu, gyda’r potensial gwirioneddol i drawsnewid bywydau.

Ond mae ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn fwy nag adeiladau a choncrid; mae’n rhan annatod o gynnydd ein cenedl a’n lle yn y byd. Y nod hirdymor yw datblygu rhaglen buddsoddi cyfalaf gyffredinol ar gyfer pob sector addysg, gan gynnwys y sectorau addysg bellach ac uwch, a fydd yn anelu at gyflawni amcanion gwella â blaenoriaeth rhaglen y prosiect. Byddai fy ffrind da y tu ôl i mi, John Griffiths, yr AC dros Ddwyrain Casnewydd, wedi siarad yn y ddadl hon pe na bai gennym gymaint o siaradwyr eisoes. Mae’n briodol falch y gallai canol Casnewydd ddod yn galon dysgu ar gyfer Gwent gyfan os yw datblygiad gwerth £60 miliwn rhwng prifysgol y ddinas a Choleg Gwent yn bwrw yn ei flaen. Mae Prifysgol De Cymru a Choleg Gwent wedi ymuno i ddatblygu cynlluniau ar gyfer ardal wybodaeth newydd ar lannau’r Afon Wysg. Mae’r cynllun yn cynnwys datblygiad mawr ar gampws dinesig y brifysgol, gyda sefydliadau’n rhannu gofod yn yr adeilad neu’r adeiladau newydd. Er bod trefniadau ariannu ffurfiol i’w cadarnhau eto, disgwylir buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru. Fel y dywedodd llefarydd o Goleg Gwent, os gallwn wireddu’r uchelgais hwn, bydd myfyrwyr yn gallu dod i mewn yn 16 oed neu fel dysgwyr sy’n oedolion i goleg addysg bellach newydd modern yng nghanol y ddinas newydd.

Nid damweiniau yw camau gweithredu o’r fath: maent yn bwrpasol, ac maent wedi rhyddhau adnoddau Llywodraeth Cymru i arena o wariant ar addysg, ynghyd â chwricwlwm arloesol ac effeithiau Donaldson. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y rhain yn effeithio’n gadarnhaol ar gyfleoedd bywyd disgyblion a’u cyfleoedd gyrfaol yn y dyfodol—y rheswm pam yr euthum i fyd gwleidyddiaeth—popeth y mae Llafur yn rhoi gwerth arno a phopeth y mae polisïau Llafur yn ei gyflawni gyda’i gilydd, ac i bawb yn ein cymuned ac nid i’r 5 y cant uchaf yn unig. Mae rhaglenni o’r fath yn dangos effaith bwerus ar bobl a dyma pam rwyf yma heddiw. Addysg yn wir yw’r allwedd i symudedd cymdeithasol y siaredir amdano mor aml mewn cylchoedd academaidd, ond sydd mewn gwirionedd yn diogelu unigolion fel nad oes yn rhaid iddynt ddibynnu ar gontractau dim oriau gan Lywodraeth esgeulus y DU. Mae’n darparu llwybr go iawn i fywyd boddhaol, gwerthfawr a defnyddiol. Mae ysgolion sy’n canolbwyntio ar y gymuned, a chanolfannau hyblyg ar gyfer y gymuned yn y dyfodol yn thema enfawr yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ochr yn ochr â lleihau carbon a safonau rhagoriaeth BREEAM.

Felly, gymrodyr—dywedaf hynny eto wrth y Siambr—rwy’n cymeradwyo’r rhaglen hon o welliant trawsnewidiol i amgylcheddau addysgu a dysgu ein disgyblion gan wybod bod ymchwil yn cefnogi pwysigrwydd yr effaith ar gyflawniad addysgol, cyrhaeddiad a phresenoldeb, a phob un yn sbardun allweddol i’n cenedl ar gyfer adeiladu sgiliau, cyflogadwyedd, twf a chynhyrchiant ein cenedl.

Nid oes gennyf amheuaeth y bydd effaith Prydain yn gadael yr UE ar y pwynt hwn a methu â denu, yn y dyfodol, y ffrydiau ariannu strwythurol Ewropeaidd pellach yr ymgeisiwn amdanynt ar hyn o bryd, yn achosi heriau sylweddol iawn i raglen Llywodraeth Cymru yn y dyfodol, ar gyfer cyfnod 2. Ond mae hon yn her y byddwn fel Llywodraeth ac fel cenedl yn ceisio’i datrys ar y cyd. Nid oes blaenoriaeth bwysicach na sicrhau bod plant Cymru yn cael eu paratoi i wynebu’r byd yn barod i gystadlu gydag unrhyw un yn y byd, ac fel y cyfryw, rwy’n falch o gymeradwyo rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Lafur Cymru i’r Siambr hon—a dweud ei bod yn fwy na rhaglen adeiladu. Diolch.

You’ve left three minutes for six speakers, so if your six speakers can all do 30 seconds they can all get in, but if they take longer than that then I’m afraid the others will drop off the end. So, we’ll see how we get on. Mike Hedges.

Rydych wedi gadael tri munud i chwech o siaradwyr, felly os gall eich chwe siaradwr i gyd wneud 30 eiliad gallant i gyd gael cyfle, ond os byddant yn cymryd mwy o amser na hynny, yna mae gennyf ofn y bydd y gweddill yn colli cyfle. Felly, cawn weld sut aiff hi. Mike Hedges.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I first of all thank Rhianon for giving me the opportunity to speak in this? In Swansea East, two replacement secondary schools and one replacement primary school have been built. One replacement primary is under construction and planning has been applied for another replacement secondary school. Demountables have been replaced by permanent buildings. These new schools improve the educational environment for their pupils. I spoke to a head of one of these schools who said that when it rains, there is no longer a worry about where the water will come in. They improve the streets in the area and make it look better for those living around it. They provide employment and boost the local economy. I remember when the replacement of schools meant that we expected them to last well over 400 years. Let us hope this scheme will continue for many years to come.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi’n gyntaf oll ddiolch i Rhianon am roi cyfle i mi siarad? Yn Nwyrain Abertawe, adeiladwyd dwy ysgol uwchradd newydd ac un ysgol gynradd newydd. Mae un ysgol gynradd newydd yn cael ei hadeiladu a gwnaed cais cynllunio i adeiladu ysgol uwchradd newydd arall. Cafwyd adeiladau parhaol yn lle adeiladau dros dro. Mae’r ysgolion newydd hyn yn gwella’r amgylchedd addysgol ar gyfer eu disgyblion. Siaradais â phennaeth un o’r ysgolion hyn a ddywedodd nad oes pryder rhagor pan fydd hi’n bwrw glaw ynglŷn â lle bydd y dŵr yn dod i mewn. Maent yn gwella’r strydoedd yn yr ardal ac yn gwneud iddi edrych yn well ar gyfer y rhai sy’n byw o’i hamgylch. Maent yn darparu gwaith ac yn hwb i’r economi leol. Rwy’n cofio pan oedd adeiladu ysgolion newydd yn golygu ein bod yn disgwyl iddynt bara ymhell dros 400 o flynyddoedd. Gadewch i ni obeithio y bydd y cynllun hwn yn parhau am flynyddoedd lawer i ddod.

Well done; there you are—he’s shown you how to do it. Hannah Blythyn.

Da iawn; dyna chi—mae wedi dangos i chi sut i’w wneud. Hannah Blythyn.

Thank you, and thanks to the Member for Islwyn for this opportunity to talk about the fantastic new learning centre being built in Holywell, nearing its final stages, in my constituency. In fact, I was wondering whether I should declare a tenuous and random interest as the site is of significant importance to me as it was the predecessor school of Holywell Grammar School where my parents met in the sixth form. But, fast forward to the twenty-first century and, today, twenty-first century schools, it’s more than bricks and mortar, as my colleague was saying; it demonstrates the commitment of both Welsh Government and Flintshire County Council, in my case, in investing our community and our future. Ysgol Treffynnon, as it will be called, is a big building that will bring pride back and has even bigger ambitions for our community to ensure that the school becomes a community hub, a centre of activity in the evenings and in the daytime, a venue for sport and recreational clubs, engagement evenings for hard-to-reach families, and a forum to provide support and advice for families, really putting the school at the heart of the community. The headteacher at Holywell wishes to thank those that have made this happen, because, in his words, ‘They’ve helped to ensure a much brighter and promising future for our pupils’ in what is a clear and visible statement in Wales that Wales cares about its young people and its future.

Diolch i chi, a diolch i’r Aelod dros Islwyn am y cyfle hwn i siarad am y ganolfan ddysgu newydd wych sy’n cael ei hadeiladu yn Nhreffynnon, gwaith sy’n agosáu at ei gamau olaf, yn fy etholaeth i. Yn wir, roeddwn yn meddwl tybed a ddylwn ddatgan buddiant bach damweiniol am fod y safle’n bwysig iawn i mi gan mai dyna ble roedd hen Ysgol Ramadeg Treffynnon lle y cyfarfu fy rhieni yn y chweched dosbarth. Ond a bwrw ymlaen yn gyflym i’r unfed ganrif ar hugain a heddiw, i ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, mae’n fwy na brics a morter, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod; mae’n dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru a Chyngor Sir y Fflint, yn fy achos i, i fuddsoddi yn ein cymuned a’n dyfodol. Mae Ysgol Treffynnon, fel y bydd yn cael ei galw, yn adeilad mawr a fydd yn adfer balchder ac mae ganddi uchelgeisiau hyd yn oed yn fwy ar gyfer ein cymuned i sicrhau bod yr ysgol yn dod yn ganolbwynt i’r gymuned, canolfan o weithgaredd yn y nos ac yn ystod y dydd, lleoliad ar gyfer chwaraeon a chlybiau hamdden, nosweithiau ymgysylltu ar gyfer teuluoedd sy’n anodd eu cyrraedd, a fforwm i roi cymorth a chyngor i deuluoedd, gan roi’r ysgol wrth galon y gymuned go iawn. Mae’r pennaeth yn Nhreffynnon yn dymuno diolch i’r rhai sydd wedi gwneud i hyn ddigwydd, oherwydd, yn ei eiriau ef, ‘Maent wedi helpu i sicrhau dyfodol llawer mwy disglair ac addawol ar gyfer ein disgyblion yn yr hyn sy’n ddatganiad clir a gweladwy yng Nghymru fod Cymru’n gofalu am ei phobl ifanc a’i dyfodol.’

Okay, short, short version. Rhianon did a fantastic job as cabinet member for education and now she’s stepped down to be an Assembly Member. Last week, I visited Heolddu Comprehensive School, which has benefited from a new technology block thanks to Welsh Government funding, and Kirsty Williams was there to open it, and it was a great occasion—’I bawb ei gyfle’ is the motto of the school. Finally, twenty-first century schools has led to the building of Y Gwyndy in Caerphilly town, the new campus of Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, Cwm Ifor Primary School in Penyrheol, and Greenhill Primary School in Gelligaer, which is where I live, and it is fantastic to welcome twenty-first century schools. What a great programme; absolutely wonderful.

Iawn, fersiwn fer fer. Gwnaeth Rhianon waith gwych fel aelod o’r cabinet dros addysg ac yn awr mae hi wedi camu i lawr i fod yn Aelod Cynulliad. Yr wythnos diwethaf, ymwelais ag Ysgol Gyfun Heolddu, sydd wedi elwa o floc technoleg newydd, diolch i gyllid gan Lywodraeth Cymru, ac roedd Kirsty Williams yno i’w agor, ac roedd yn achlysur gwych—‘I bawb ei gyfle’ yw arwyddair yr ysgol. Yn olaf, mae ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi arwain at adeiladu’r Gwyndy yn nhref Caerffili, campws newydd Ysgol Gyfun Cwm Rhymni, Ysgol Gynradd Cwm Ifor ym Mhenyrheol, ac Ysgol Gynradd Greenhill yng Ngelli-gaer, lle rwy’n byw, ac mae’n wych gallu croesawu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Am raglen ragorol; hollol wych.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I’ll be very, very quick. [Laughter.] Can I thank the Member first of all for bringing this important issue to the Chamber, because what we are doing is providing opportunities for our young children in new, modern facilities to ensure that they’re able to develop into the twenty-first century? Cabinet Secretary, I just want to ask one thing. I’ll be quick. The business plan, when we look at these things, is important, because sometimes we’re taking schools out of communities. We need to ensure those communities are not damaged in any way, but also that we provide safe routes to schools for some of those children as well. So, as part of the plan, could you please ensure that that happens whilst we build the new facilities that are fantastic for those young children?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn gyflym iawn, iawn. [Chwerthin.] A gaf fi ddiolch i’r Aelod yn gyntaf oll am ddod â’r mater pwysig hwn i’r Siambr, oherwydd yr hyn rydym yn ei wneud yw darparu cyfleoedd i’n plant ifanc mewn cyfleusterau newydd modern er mwyn sicrhau eu bod yn gallu datblygu i mewn i’r unfed ganrif ar hugain? Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf am ofyn un peth. Byddaf yn gyflym. Mae’r cynllun busnes, pan edrychwn ar y pethau hyn, yn bwysig, oherwydd weithiau rydym yn symud ysgolion allan o gymunedau. Mae angen i ni sicrhau na niweidir y cymunedau hynny mewn unrhyw ffordd, a hefyd ein bod yn darparu llwybrau diogel i’r ysgol i rai o’r plant hynny hefyd. Felly, fel rhan o’r cynllun, a fyddech cystal â sicrhau bod hynny’n digwydd pan fyddwn yn adeiladu’r cyfleusterau newydd sy’n wych ar gyfer y plant ifanc hynny?

Maesteg high school, Coleg Cymunedol y Dderwen, Ogmore Vale Primary School—

Ysgol Uwchradd Maesteg, Coleg Cymunedol y Dderwen, Ysgol Gynradd Bro Ogwr—

[Continues.]—Brackla’s co-funded Archbishop McGrath Catholic High School—the roll call of investment goes on and on. There is more to do, but the investment in bricks and mortar is only surpassed by, I have to say, the labour of love by teachers and support staff, governors and parents to improve the life chances of our children and young people.

So, in these challenging times of increasing pressure on squeezed budgets, can I commend the continued leadership of Welsh Government and that of local authorities like Bridgend, and Cabinet member Huw David, in investing in our schools and investing in the future of our young people?

[Yn parhau.]—Ysgol Uwchradd Gatholig yr Archesgob McGrath ym Mracla a ariennir ar y cyd—mae’r rhestr o fuddsoddiadau yn ddiddiwedd. Mae mwy i’w wneud, ond yr unig beth sy’n rhagori ar y buddsoddiad mewn brics a morter, rhaid i mi ddweud, yw llafur cariad athrawon a staff cymorth, llywodraethwyr a rhieni i wella cyfleoedd bywyd ein plant a’n pobl ifanc.

Felly, yn y cyfnod anodd o bwysau cynyddol ar gyllidebau dan bwysau, a gaf fi gymeradwyo’r arweiniad parhaus gan Lywodraeth Cymru, ac awdurdodau lleol fel Pen-y-bont ar Ogwr, a’r aelod Cabinet Huw David, sy’n buddsoddi yn ein hysgolion ac yn buddsoddi yn nyfodol ein pobl ifanc ?

Well done. Now, you’ve all proved that you can do very short speeches and still get your points over, so we expect that to carry on. I now call on the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams.

Da iawn. Nawr, Rydych i gyd wedi profi y gallwch wneud areithiau byr iawn a dal i wneud eich pwyntiau, felly rydym yn disgwyl i hynny barhau. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you very much to the Member for bringing forward this debate this afternoon. May I congratulate her on her first short debate, and the speech that she delivered with such aplomb?

As we heard from Hannah Blythyn, indeed, schools are not just a building programme, but obviously, a space for budding romances too. I’m grateful to the other Members for their contributions. I’m sure that their schools will very much appreciate the name checks that they have received here this afternoon.

Now, the twenty-first century schools and education programme does represent the biggest capital investment in our educational infrastructure since the 1960s. As we have heard from Rhianon, the first five-year wave of this programme will see £1.4 billion investment that will pay for the rebuild and the refurbishment of over 150 schools and colleges across Wales. All 22 local authorities will benefit from this investment in our schools and colleges, which is funded 50 per cent by the Welsh Government. Since its launch in 2014, 105 projects have been approved within the programme. Of these, 78 are either under construction or, I’m pleased to say, have been completed.

From the very start, this programme was wider than just construction; it has been designed to ensure strategic investment across our nation and this will continue. The programme drives three key areas: the reduction of poor-condition school buildings; making our building stock more efficient to run; and the reduction of the number of surplus places so that we can serve local pupil demand.

The programme is also designed to take wider learner needs into account, such as the need and demand for Welsh-medium education and for faith education. By having the right schools in the right condition, we can create an asset base that is fit for the future. And by making these assets more efficient and fit for twenty-first century teaching, we can ensure that our teachers can concentrate not on buckets, Mike, but can concentrate on teaching, so that educational standards within their schools can be driven forward and upwards.

Finally, by making sure that our schools are the right size and in the right location, we can ensure that we meet pupil demand both now and into the future. This programme is moving forward, and this is largely due, as was commented upon by Huw Irranca-Davies, to the innovative and collaborative nature of this investment. We do, indeed, work on a co-construction basis, which sees strong partnerships between Welsh Government, the Welsh Local Government Association, individual local authorities and others throughout Wales. This work will continue, but I would like to see the pace of the programme quickened. I will be asking and working with officials to see what we can do to achieve that.

This investment, however, is not just about providing buildings. We want to drive real value through the programme, ensuring that we provide environments that are both inspirational and cost-effective. To date, 41 projects have been completed and these include new state-of-the-art facilities, such as those at the Aberdare Community School in Rhondda Cynon Taf and the Rhyl High School in Denbighshire. Together, these schools provide places for 2,800 pupils. However, this investment is not just about learners; it’s also about driving value for the wider community around our schools and our colleges—for example, through providing additional facilities through our schools that can be accessed by both the school and the public. This includes nursery provision, community rooms, leisure facilities such as new 3G and 4G pitches, and in doing so, that links to our aspirations arising out of our well-being of future generations Act.

We should also not ignore the employment and training opportunities that capital investments of this nature bring. Through our use of regional procurement frameworks, we drive community benefits such as training, apprenticeship opportunities, school engagement in STEM subjects and job creation. We also see huge benefits to the local supply chain, seeing that our investment provides jobs and growth for the people of Wales.

The programme to date has seen the support of schools that meet local demands for educational provision, such as the new 3-19 Ysgol Bro Teifi in Llandysul, Ysgol Hafod Lon, providing special needs facilities in Gwynedd, primary places in our capital city here in Cardiff and investment in Welsh language secondary provision in Ysgol Glan Clwyd in Denbighshire.

We currently have a number of major schemes under construction, and I’ve seen the progress of the new £25.5 million Islwyn High School, which will provide places for 1,100 pupils in Caerphilly, the 1,200-place Eastern High School in Cardiff and the Llandudno Junction primary school in Conwy, all of which are very excellent examples of what can be achieved for pupils, staff and the wider community.

But, post-16 learning has not been forgotten. They, too, have been an important part of this project, with investment in Cardiff and Vale College’s £40 million campus in Cardiff and a post-16 hub with Coleg Cambria in Flintshire.

Delivery of this major strategic investment programme is anticipated to run over a number of bands of investment. Our current programme of £1.4 billion runs until 2019 and my officials are now working to develop our plans for further investment beyond this date. If those who campaigned to leave the European Union keep their promises, there should be no negative effect on this programme.

This major investment in our schools and colleges to benefit future generations of learners in Wales is far more than just a building programme. It is part of this Government’s wider holistic approach across education, regeneration and employment. Our schools and their wider communities, if we can continue to deliver this, will truly become twenty-first century. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn i’r Aelod am gyflwyno’r ddadl hon y prynhawn yma. A gaf fi ei llongyfarch ar ei dadl fer gyntaf, ac yr araith a gyflwynodd mor huawdl?

Fel y clywsom gan Hannah Blythyn, yn wir, nid rhaglen adeiladu yn unig yw ysgolion, ond lle i ramant flodeuo hefyd, mae’n amlwg. Rwy’n ddiolchgar i’r Aelodau eraill am eu cyfraniadau. Rwy’n siŵr y bydd eu hysgolion yn gwerthfawrogi’n fawr eu bod wedi cael eu henwi yma y prynhawn yma.

Nawr, y rhaglen ysgolion ac addysg ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yw’r buddsoddiad cyfalaf mwyaf yn ein seilwaith addysgol ers y 1960au. Fel y clywsom gan Rhianon, yn ystod pum mlynedd gyntaf y rhaglen hon bydd buddsoddiad o £1.4 biliwn wedi’i wneud i dalu am ailadeiladu ac adnewyddu dros 150 o ysgolion a cholegau ledled Cymru. Bydd pob un o’r 22 awdurdod lleol yn elwa ar y buddsoddiad hwn yn ein hysgolion a’n colegau, gyda Llywodraeth Cymru yn ariannu 50 y cant ohono. Ers ei lansio yn 2014, mae 105 o brosiectau wedi’u cymeradwyo o fewn y rhaglen. O’r rhain, mae 78 naill ai’n cael eu hadeiladu neu, rwy’n falch o ddweud, wedi’u cwblhau.

O’r cychwyn cyntaf, mae’r rhaglen hon yn ehangach nag adeiladu’n unig; fe’i cynlluniwyd i sicrhau buddsoddiad strategol ar draws ein cenedl a bydd hyn yn parhau. Mae’r rhaglen yn gyrru tri maes allweddol: lleihau adeiladau ysgolion mewn cyflwr gwael gan wneud ein stoc adeiladau yn fwy effeithlon i’w rhedeg; a lleihau nifer y lleoedd dros ben fel y gallwn ateb galw disgyblion lleol.

Mae’r rhaglen hefyd wedi’i chynllunio i roi sylw i anghenion ehangach dysgwyr, megis yr angen a’r galw am addysg cyfrwng Cymraeg ac am addysg ffydd. Drwy gael yr ysgolion cywir yn y cyflwr cywir, gallwn greu sylfaen asedau sy’n addas ar gyfer y dyfodol. A thrwy wneud yr asedau hyn yn fwy effeithlon ac addas ar gyfer addysgu yn yr unfed ganrif ar hugain, gallwn sicrhau y gall ein hathrawon ganolbwyntio nid ar fwcedi, Mike, ond ar addysgu, fel y gellir gwthio safonau addysgol yn eu hysgolion yn eu blaen ac i fyny.

Yn olaf, drwy wneud yn siŵr fod ein hysgolion o’r maint cywir ac yn y lle iawn, gallwn sicrhau ein bod yn ateb galw disgyblion yn awr ac yn y dyfodol. Mae’r rhaglen hon yn symud ymlaen, a hynny’n bennaf, fel y nododd Huw Irranca-Davies, o ganlyniad i natur arloesol a chydweithredol y buddsoddiad hwn. Yn wir, rydym yn gweithio ar sail cydadeiladu, sy’n arwain at bartneriaethau cryf rhwng Llywodraeth Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, awdurdodau lleol unigol ac eraill ledled Cymru. Bydd y gwaith hwn yn parhau, ond hoffwn weld y rhaglen yn cyflymu. Byddaf yn gofyn i swyddogion, ac yn gweithio gyda hwy i weld beth y gallwn ei wneud i gyflawni hynny.

Nid ymwneud â darparu adeiladau yn unig y mae’r buddsoddiad hwn, fodd bynnag. Rydym yn awyddus i hybu gwerth go iawn drwy’r rhaglen, gan sicrhau ein bod yn darparu amgylcheddau sy’n ysbrydoli ac yn gosteffeithiol. Hyd yma, cwblhawyd 41 o brosiectau ac mae’r rhain yn cynnwys cyfleusterau newydd modern, megis y rhai yn Ysgol Gymunedol Aberdâr yn Rhondda Cynon Taf ac Ysgol Uwchradd y Rhyl yn Sir Ddinbych. Gyda’i gilydd, mae’r ysgolion hyn yn darparu lleoedd ar gyfer 2,800 o ddisgyblion. Fodd bynnag, mae’r buddsoddiad hwn yn ymwneud â mwy na dysgwyr; mae hefyd yn ymwneud ag ysgogi gwerth i’r gymuned ehangach o amgylch ein hysgolion a’n colegau—er enghraifft, drwy ddarparu cyfleusterau ychwanegol drwy ein hysgolion i’r ysgol a’r cyhoedd allu eu defnyddio. Mae hyn yn cynnwys darpariaeth feithrin, ystafelloedd cymunedol, cyfleusterau hamdden megis caeau 3G a 4G newydd, ac o wneud hynny, mae’n cysylltu â’n dyheadau sy’n deillio o’n Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol.

Hefyd ni ddylem anwybyddu’r cyfleoedd cyflogaeth a hyfforddiant sy’n deillio o fuddsoddiadau cyfalaf o’r math hwn. Drwy ein defnydd o fframweithiau caffael rhanbarthol, rydym yn creu buddion cymunedol megis hyfforddiant, cyfleoedd prentisiaeth, ymwneud ysgol mewn pynciau STEM a chreu swyddi. Rydym hefyd yn gweld manteision enfawr i’r gadwyn gyflenwi leol, wrth weld ein buddsoddiad yn darparu swyddi a thwf ar gyfer pobl Cymru.

Mae’r rhaglen hyd yn hyn wedi cael cefnogaeth ysgolion sy’n ateb gofynion lleol am ddarpariaeth addysgol, megis Ysgol Bro Teifi, yr ysgol newydd 3-19 oed yn Llandysul, Ysgol Hafod Lon, sy’n darparu cyfleusterau anghenion arbennig yng Ngwynedd, lleoedd cynradd yn ein prifddinas yma yng Nghaerdydd a buddsoddiad mewn darpariaeth uwchradd Gymraeg yn Ysgol Glan Clwyd yn Sir Ddinbych.

Ar hyn o bryd mae gennym nifer o gynlluniau mawr yn cael eu hadeiladu, ac rwyf wedi gweld cynnydd Ysgol Uwchradd newydd Islwyn sy’n werth £25.5 miliwn, ac sy’n mynd i ddarparu lleoedd ar gyfer 1,100 o ddisgyblion yng Nghaerffili, Ysgol Uwchradd y Dwyrain yng Nghaerdydd ar gyfer 1,200 o ddisgyblion ac ysgol gynradd Cyffordd Llandudno yng Nghonwy, sydd i gyd yn enghreifftiau ardderchog o’r hyn y gellir ei gyflawni ar gyfer disgyblion, y staff a’r gymuned ehangach.

Ond nid yw dysgu ôl-16 wedi cael ei anghofio. Maent hwy hefyd wedi bod yn rhan bwysig o’r prosiect hwn, gyda buddsoddiad yng nghampws Coleg Caerdydd a’r Fro yng Nghaerdydd sy’n werth £40 miliwn a chanolfan ôl-16 gyda Choleg Cambria yn Sir y Fflint.

Rhagwelir y bydd cyflwyno’r rhaglen fuddsoddi strategol bwysig hon yn rhedeg dros nifer o fandiau buddsoddi. Mae ein rhaglen gyfredol gwerth £1.4 biliwn yn rhedeg tan 2019 ac mae fy swyddogion yn awr yn gweithio ar ddatblygu ein cynlluniau ar gyfer buddsoddi pellach y tu hwnt i’r dyddiad hwnnw. Os bydd y rhai a ymgyrchodd i adael yr Undeb Ewropeaidd yn cadw eu haddewidion, ni ddylai fod unrhyw effaith negyddol ar y rhaglen hon.

Mae’r buddsoddiad mawr hwn yn ein hysgolion a’n colegau er budd cenedlaethau o ddysgwyr yng Nghymru yn y dyfodol yn llawer mwy na rhaglen adeiladu. Mae’n rhan o ymagwedd gyfannol ehangach y Llywodraeth hon ar draws addysg, adfywio a chyflogaeth. Bydd ein hysgolion a’u cymunedau ehangach, os gallwn barhau i gyflawni hyn, yn dod i berthyn i’r unfed ganrif ar hugain go iawn. Diolch.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd ein trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:22.

The meeting ended at 17:22.