Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

18/09/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd
1. Questions to the Minister for Finance and Trefnydd

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Lynne Neagle.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for finance, and the first question is from Lynne Neagle.

Portffolio Addysg
The Education Portfolio

1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynghylch dyraniadau cyllid i'r portffolio addysg? OAQ54345

1. What discussions has the Minister had regarding funding allocations to the education portfolio? OAQ54345

I regularly meet with my ministerial colleagues to discuss a range of financial matters across all portfolios. As part of the draft budget process, I will be holding a further round of budget bilaterals, including with the Minister for Education, this month.

Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â fy nghyd-Weinidogion i drafod ystod o faterion ariannol ar draws pob portffolio. Fel rhan o broses y gyllideb ddrafft, byddaf yn cynnal rownd arall o gyfarfodydd cyllideb dwyochrog, gan gynnwys gyda'r Gweinidog Addysg, y mis hwn.

Thank you, Minister. You'll be aware that the Children, Young People and Education Committee has raised serious concerns about the sufficiency of school funding in our recent report of our inquiry into school funding. I was delighted that the Welsh Government accepted every one of our recommendations. I also note the very significant amount of extra money that was invested in schools in the recent spending review. In view of those very significant pressures on funding in schools, and the major reforms that are under way in our education system, what assurance can you give that investing in the future of our children and young people will be a top priority for you in the forthcoming budget round?

Diolch, Weinidog. Fe fyddwch yn gwybod bod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg wedi mynegi pryderon difrifol ynghylch digonolrwydd cyllid ysgolion yn ein hadroddiad diweddar ar ein hymchwiliad i gyllid ysgolion. Roeddwn wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn pob un o'n hargymhellion. Nodaf hefyd y swm sylweddol iawn o arian ychwanegol a fuddsoddwyd mewn ysgolion yn yr adolygiad gwariant diweddar. Yn wyneb y pwysau sylweddol iawn ar gyllid mewn ysgolion, a'r diwygiadau mawr sydd ar y gweill yn ein system addysg, pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd buddsoddi yn nyfodol ein plant a'n pobl ifanc yn brif flaenoriaeth i chi yn y cylch cyllidebol nesaf?

I thank Lynne Neagle for raising this really important issue, which is essentially the future of our young people here in Wales. And Lynne will be aware that early years and skills and employability are two of the particular priorities that Welsh Government has across Government, and we'll be looking very closely at those in terms of the budget setting. But I'll be having those detailed discussions with the Minister for Education, and with colleagues across Government, in terms of setting the budget. Lynne is right to point to the recent spending review. It is a real shame that the UK Government felt able to give the NHS in England and education in England the confidence, if you like, of a three-year review—or a three-year outlook for spending. Unfortunately, they didn't do the same for Wales, so we only have that one year, and we have no confidence of funding beyond that.

I've seen some of the social media and press comment from the Welsh Conservatives, which has been of interest to me. And I think it's worth setting the record straight in terms of education spending here in Wales, because it has increased by 1.8 per cent in 2017-18, and that was the fastest growth of any of the four UK countries, and spending per person on education in Wales was £1,369, and that's 5 per cent higher than spending per person in England, and equates to an additional £65 per person. So, I think it's important to be able to set the record straight.

Diolch i Lynne Neagle am godi'r mater pwysig hwn, sef, yn ei hanfod, dyfodol ein pobl ifanc yma yng Nghymru. A bydd Lynne yn ymwybodol fod blynyddoedd cynnar a sgiliau a chyflogadwyedd yn ddwy o'r blaenoriaethau penodol sydd gan Lywodraeth Cymru ar draws y Llywodraeth, a byddwn yn edrych yn agos iawn ar y rheini o ran gosod y gyllideb. Ond byddaf yn cael y trafodaethau manwl hynny gyda'r Gweinidog Addysg, a chyda chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth, o ran gosod y gyllideb. Mae Lynne yn llygad ei lle wrth gyfeirio at yr adolygiad gwariant diweddar. Mae'n drueni mawr fod Llywodraeth y DU wedi teimlo eu bod yn gallu rhoi sicrwydd adolygiad tair blynedd, os mynnwch, i’r GIG yn Lloegr ac addysg yn Lloegr—neu ragolwg tair blynedd o wariant. Yn anffodus, ni wnaethant yr un peth ar gyfer Cymru, felly blwyddyn yn unig sydd gennym, ac nid oes gennym unrhyw sicrwydd o gyllid y tu hwnt i hynny.

Rwyf wedi gweld rhai sylwadau diddorol yn y wasg ac ar y cyfryngau cymdeithasol gan y Ceidwadwyr Cymreig. A chredaf ei bod yn werth nodi’r ffeithiau o ran gwariant ar addysg yma yng Nghymru, gan iddo gynyddu 1.8 y cant yn 2017-18, a dyna'r twf cyflymaf o bob un o bedair gwlad y DU, ac roedd gwariant y pen ar addysg yng Nghymru yn £1,369, sef 5 y cant yn uwch na gwariant y pen yn Lloegr, ac mae'n cyfateb i £65 y pen yn ychwanegol. Felly, credaf ei bod yn bwysig gallu nodi’r ffeithiau.

Minister, in April, new research revealed that school spending per pupil in Wales will have fallen by 9 per cent over 10 years. This works out as a cut of £500 per pupil in real terms. In view of the fact that the Welsh Government will receive £1.25 billion of extra funding over the next three years, what discussion have you had with your colleagues to ensure that the schools in Wales get the resources they deserve?

Weinidog, ym mis Ebrill, datgelodd ymchwil newydd y bydd gwariant y disgybl yn ysgolion Cymru wedi gostwng 9 y cant dros 10 mlynedd. Mae hyn yn doriad o £500 y disgybl mewn termau real. Yn wyneb y ffaith y bydd Llywodraeth Cymru yn derbyn £1.25 biliwn o arian ychwanegol dros y tair blynedd nesaf, pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau i sicrhau bod ysgolion Cymru yn cael yr adnoddau y maent yn eu haeddu?

Well, the Welsh Government will not receive £1.25 billion over the next three years; the Welsh Government will receive an additional £593 million above our current budget for next year, and that represents an increase of 2.3 per cent in real terms, and we'll also receive an additional £18 million in capital, which will be a 2.4 per cent increase on our current budget. And I have to say this goes back to that point about the NHS and education in England being afforded that three-year look ahead in terms of their budgets. We were promised, in a meeting with the Chief Secretary to the Treasury, that there would be a three-year comprehensive spending review this year. Instead, we've only been allocated a short spending round, which doesn't give us the ability to plan ahead in the same way. It doesn't give us the ability to allow local authorities to plan ahead in the same way. So, it's completely untrue to suggest that we have a three-year settlement of over £1 billion.

Wel, ni fydd Llywodraeth Cymru yn derbyn £1.25 biliwn dros y tair blynedd nesaf; bydd Llywodraeth Cymru yn derbyn £593 miliwn yn ychwanegol at ein cyllideb gyfredol ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac mae hwnnw'n gynnydd o 2.3 y cant mewn termau real, a byddwn hefyd yn derbyn £18 miliwn yn ychwanegol mewn cyfalaf, sef cynnydd o 2.4 y cant ar ein cyllideb gyfredol. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod hyn yn dychwelyd at y pwynt a wnaed fod y GIG ac addysg yn Lloegr yn cael edrych dair blynedd i’r dyfodol o ran eu cyllidebau. Cawsom addewid, mewn cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, y byddai adolygiad gwariant cynhwysfawr tair blynedd yn cael ei gynnal eleni. Yn hytrach, cylch gwario byr yn unig a ddyrannwyd inni, cylch nad yw'n ein galluogi i gynllunio ymlaen llaw yn yr un ffordd. Nid yw'n ein galluogi i ganiatáu i awdurdodau lleol gynllunio ymlaen llaw yn yr un ffordd. Felly, mae'n gwbl anghywir i awgrymu ein bod wedi cael setliad tair blynedd o dros £1 biliwn.

My apologies. I realised my headphone was broken, and there was no-one to assist me.

Ymddiheuriadau. Sylweddolais fod fy nghlustffonau wedi torri, ac nid oedd unrhyw un i fy nghynorthwyo.

Er gwaetha'r darlun dŷch chi yn ei beintio o'r sefyllfa o safbwynt y Deyrnas Unedig, cyfrifoldeb y Llywodraeth yma ydy pennu blaenoriaethau o fewn ei chyllideb. Ac mi fyddwch chi'n gwybod bod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg wedi awgrymu'n gryf fod angen cydbwyso gwariant tuag at wariant ataliol, efo addysg ag ysgolion yn rhan ganolog o hynny. Fel arall, fe fyddwn ni'n parhau i golli'n hathrawon mwyaf profiadol, yn gweld mwy a mwy o blant mewn dosbarthiadau, yn gweld erydu pellach ar addysg blynyddoedd cynnar, ac yn gweld gwasanaethau lles a bugeiliol yn diflannu, efo'r canlyniad anochel y bydd safonau yn disgyn. Felly, dwi yn gobeithio y byddwch chi'n cymryd y neges yna'n glir yn ystod eich trafodaethau efo gweddill y Cabinet.

Gaf i ofyn cwestiwn penodol am gefnogaeth i'r sector addysg bellach o ran tâl a phensiynau staff? A fedrwch chi roi diweddariad, os gwelwch yn dda, oherwydd does yna ddim manylion wedi bod am ddyraniad cyllid ychwanegol i addysg bellach?

Despite the picture that you paint of the situation in terms of the UK, it’s the responsibility of the Government here to set priorities within its own budget. And you will be aware that the Children, Young People and Education Committee suggested strongly that there needs to be a balance of expenditure towards preventative spend, with education and schools as a central part of that. Otherwise, we will continue to lose our most experienced teachers, we’ll see increased class sizes, we’ll see further erosion of early years education and we’ll see well-being and pastoral services disappear, with the inevitable conclusion that standards will fall. So, I do hope that you will take that message clearly into your discussions with the rest of the Cabinet.

May I ask a specific question on support for the further education sector in terms of staff pay and pensions? Can you give us an update, please, because there have been no details about additional funding allocations for further education?

13:35

Thank you very much, diolch yn fawr iawn, for raising that issue. In terms of the pensions cost, you'll be aware that the total cost of the pension changes for devolved and non-devolved public pension schemes in Wales is £255 million for this year, and the UK Government only gave us £219 million in respect of those increases, with left us with a funding gap this year of £36 million, which the Welsh Government had to find. Looking ahead to next year, I think we can expect that that funding gap will increase, potentially up to £50 million. So, that does put an additional pressure on Welsh Government, and it's important to recognise as well, in terms of our funding round for next year, that the 15 per cent cut that we had this year has been baselined. So, we will have that 15 per cent cut now in future budgets as well. So, I think that's something that we continue to take up with the UK Government, because, in terms of our funding agreement with the UK Government, when they do provide pressures on us as a Government as a result of things that they have raised, then it is incumbent on them to provide us with that funding, which they haven't done. 

Specifically with regard to FE and the pensions there, those are discussions that I am having with the education Minister. 

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwnnw. O ran cost y pensiynau, fe fyddwch yn ymwybodol mai cyfanswm cost y newidiadau pensiwn ar gyfer cynlluniau pensiwn cyhoeddus datganoledig a heb eu datganoli yng Nghymru yw £255 miliwn ar gyfer eleni, a £219 miliwn yn unig a roddodd Llywodraeth y DU i ni mewn perthynas â’r codiadau hynny, gan ein gadael â bwlch cyllido eleni o £36 miliwn y bu’n rhaid i Lywodraeth Cymru ddod o hyd iddo. Gan edrych ymlaen at y flwyddyn nesaf, credaf y gallwn ddisgwyl y bydd y bwlch cyllido hwnnw'n cynyddu, hyd at £50 miliwn o bosibl. Felly, mae hynny'n rhoi pwysau ychwanegol ar Lywodraeth Cymru, ac mae'n bwysig cydnabod hefyd, o ran ein cylch cyllido ar gyfer y flwyddyn nesaf, fod y toriad o 15 y cant a gawsom eleni wedi'i wneud yn rhan o’r gyllideb sylfaenol. Felly, bydd y toriad hwnnw o 15 y cant gennym yng nghyllidebau'r dyfodol hefyd. Felly, credaf fod hynny'n rhywbeth yr ydym yn parhau i fynd i’r afael ag ef gyda Llywodraeth y DU, oherwydd o ran ein cytundeb cyllido gyda Llywodraeth y DU, pan fyddant yn rhoi pwysau arnom fel Llywodraeth o ganlyniad i bethau y maent wedi’u codi, yna mae'n ddyletswydd arnynt i roi'r cyllid hwnnw i ni, ac nid ydynt wedi gwneud hynny.

Yn benodol o ran addysg bellach a'r pensiynau yn y fan honno, mae'r rheini'n drafodaethau rwy’n eu cael gyda'r Gweinidog addysg.

Gwasanaethau i Bobl dros 60 Oed
Services to Over-60s

2. Pa ystyriaethau y mae'r Gweinidog wedi'u rhoi i sicrhau nad yw cyllideb Llywodraeth Cymru, sydd ar y gweill, yn lleihau gwasanaethau i rai dros 60 oed yng Nghymru? OAQ54305

2. What considerations has the Minister given to ensuring that the forthcoming Welsh Government budget does not reduce services to over-60s in Wales? OAQ54305

We continually assess the impact of a range of factors on Welsh Government spending plans, including the latest demographic projections. I'll be meeting with the older persons' commissioner on 9 October, as part of my engagement with stakeholders ahead of the forthcoming budget.

Rydym yn asesu effaith ystod o ffactorau ar gynlluniau gwario Llywodraeth Cymru yn barhaus, gan gynnwys yr amcanestyniadau demograffig diweddaraf. Byddaf yn cyfarfod â'r comisiynydd pobl hŷn ar 9 Hydref, fel rhan o fy ngwaith ymgysylltu â rhanddeiliaid cyn y gyllideb sydd i ddod.

May I thank the Minister for her answer? And it's very important that you do meet with the older persons' commissioner to discuss these needs. We've seen the UK Government cuts to pensioners; they've attacked, for example, the Women Against State Pension Inequality, ensuring that they have harder considerations for their state pension. We've seen how they've taken away tv licenses, or overseen the taking away of tv licences for some people. It's important that this group of people have always been supported by the Welsh Government. They've always been able to benefit from the over-60s' travel concessions on buses. They've also been able to benefit from free swimming for over-60s. I've obviously had a lot of correspondence from constituents following recent announcements by the Welsh Government, particularly the letter from the Deputy Minister last week, which highlighted the changes to the free swimming concessions. These people see this as a benefit for their health, for their well-being, to remove loneliness and isolation, to actually be a very important part of civil society. Will the Welsh Government ensure that these communities are not going to be forgotten about in the Welsh budget, and will be supported to continue these activities?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb? Ac mae'n bwysig iawn eich bod yn cyfarfod â'r comisiynydd pobl hŷn i drafod yr anghenion hyn. Rydym wedi gweld toriadau Llywodraeth y DU i bensiynwyr; maent wedi taro Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth er enghraifft, gan sicrhau bod ganddynt ystyriaethau anos i'w gwneud mewn perthynas â'u pensiwn y wladwriaeth. Rydym wedi gweld sut y cawsant wared ar drwyddedau teledu, neu'r modd y maent wedi goruchwylio’r broses o gael gwared ar drwyddedau teledu i rai pobl. Mae'n bwysig fod y grŵp hwn o bobl bob amser wedi cael cefnogaeth Llywodraeth Cymru. Maent bob amser wedi gallu elwa ar y consesiynau teithio i bobl dros 60 oed ar fysiau. Maent hefyd wedi gallu elwa ar nofio am ddim i bobl dros 60 oed. Yn amlwg, rwyf wedi cael llawer o ohebiaeth gan etholwyr yn dilyn cyhoeddiadau diweddar gan Lywodraeth Cymru, yn enwedig y llythyr gan y Dirprwy Weinidog yr wythnos diwethaf, a nododd y newidiadau i'r consesiynau nofio am ddim. Mae'r bobl hyn yn ystyried hyn yn fuddiol i'w hiechyd, i’w lles, er mwyn cael gwared ar unigrwydd ac arwahanrwydd, i fod yn rhan bwysig iawn o gymdeithas sifil mewn gwirionedd. A wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau na fydd y cymunedau hyn yn cael eu hanghofio yng nghyllideb Cymru, ac y cânt gymorth i barhau â'r gweithgareddau hyn?

I can certainly give you that reassurance. Social care is one area that is particularly important to older people, and that is one of our top cross-Government priority areas. As part of my considerations for the budget, I undertook a series of visits over the summer, and a couple of them will be of particular interest. The first one was an integrated care fund project in Cardiff, which is there to support older people, and then, a second visit was to the Maes Arthur housing development in Aberystwyth, and that's a social housing development that is helping older people to downsize to properties that they find more manageable and then also freeing up properties with larger numbers of bedrooms for families to be able to take as well. So, those are a couple of the visits that I took that have a specific relevance to older people. 

In terms of the free swimming initiative, of course, there's a question to the Deputy Minister later on this afternoon in terms of being able to explore that further, but it is important to recognise that there will still be a free swimming offer for both young people and the over-60s, delivered by local authorities, based on local authorities' understanding of their communities, with a focus on providing opportunities for young people especially in disadvantaged communities. But over-60s will also remain a target audience, and it's important that local authorities find the best way in order to engage with that target audience to understand how free swimming can best meet those needs.

And on the issue of the free bus pass, I know that there's been an opportunity for you to discuss your concerns there with the Minister for Economy and Transport, and I'm sure those discussions will be ongoing, because, of course, that's part of a piece of legislation that will be subject to the full scrutiny process within the Assembly.  

Yn sicr, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi. Mae gofal cymdeithasol yn un maes sy'n arbennig o bwysig i bobl hŷn, a dyna un o'n prif feysydd blaenoriaeth trawslywodraethol. Fel rhan o fy ystyriaethau ar gyfer y gyllideb, bûm ar gyfres o ymweliadau dros yr haf, a bydd ambell i un ohonynt o ddiddordeb arbennig. Y cyntaf oedd un o brosiectau’r gronfa gofal integredig yng Nghaerdydd, sydd yno i gefnogi pobl hŷn, ac yna, roedd yr ail ymweliad â datblygiad tai Maes Arthur yn Aberystwyth, datblygiad tai cymdeithasol sy'n helpu pobl hŷn i symud i eiddo llai o faint sy’n haws ymdopi ag ef, ac mae hynny’n rhyddhau eiddo gyda mwy o ystafelloedd gwely i deuluoedd hefyd. Felly, mae’r ddau ymweliad a wneuthum yn berthnasol i bobl hŷn yn benodol.

O ran y fenter nofio am ddim, wrth gwrs, mae cwestiwn i'r Dirprwy Weinidog yn ddiweddarach y prynhawn yma o ran gallu archwilio hynny ymhellach, ond mae'n bwysig cydnabod y bydd cynnig nofio am ddim ar gael i bobl ifanc a phobl dros 60 oed o hyd, cynnig wedi'i ddarparu gan awdurdodau lleol, yn seiliedig ar ddealltwriaeth awdurdodau lleol o'u cymunedau, gyda ffocws ar ddarparu cyfleoedd i bobl ifanc, yn enwedig mewn cymunedau difreintiedig. Ond bydd pobl dros 60 oed hefyd yn parhau i fod yn gynulleidfa darged, ac mae'n bwysig fod awdurdodau lleol yn dod o hyd i'r ffordd orau o ymgysylltu â'r gynulleidfa darged honno i ddeall sut y gall nofio am ddim ddiwallu'r anghenion hynny orau.

Ac o ran mater y pàs bws am ddim, gwn i chi gael cyfle i drafod eich pryderon gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac rwy'n siŵr y bydd y trafodaethau hynny'n parhau, oherwydd wrth gwrs, mae honno'n ddeddfwriaeth a fydd yn ddarostyngedig i'r broses graffu lawn yn y Cynulliad.

13:40

Local authorities, of course, across Wales provide services that are greatly valued and, indeed, much needed by our older people. However, despite having the highest percentage of over-65s in north Wales, Conwy County Borough Council has historically been hit by your poor settlements. The local authority is now facing a budget shortfall of £12.5 million for the next financial year. It would take a 23.1 per cent council tax increase to cover the service pressures, meaning that, yet again, there would be even more penny pinching from our pensioners. This has to stop, and the buck falls fairly and squarely with your Welsh Government. You have the money provided by the UK Government. One pound twenty—£1.20—for every pound spent in England is spent here in Wales. The thing is, will you now commit to using some of this extra £600 million from the Chancellor to stop the strategy of continual slicing of local government settlements, and no more so than for our local authorities in north Wales? 

Mae awdurdodau lleol ledled Cymru, wrth gwrs, yn darparu gwasanaethau sy'n cael eu gwerthfawrogi'n fawr, a gwasanaethau y mae mawr eu hangen ar ein pobl hŷn yn wir. Fodd bynnag, er bod ganddynt y ganran uchaf o bobl dros 65 oed yng ngogledd Cymru, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, yn hanesyddol, wedi cael eu taro gan eich setliadau gwael. Mae'r awdurdod lleol bellach yn wynebu diffyg o £12.5 miliwn yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Byddai'n cymryd cynnydd o 23.1 y cant yn y dreth gyngor i dalu am y pwysau ar y gwasanaeth, gan olygu unwaith eto fod llai fyth o arian yn mynd i bocedi ein pensiynwyr. Mae’n rhaid i hyn ddod i ben, a chyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw gwneud hynny. Mae’r arian yn cael ei ddarparu i chi gan Lywodraeth y DU. Caiff £1.20 ei wario yma yng Nghymru am bob punt a werir yn Lloegr. Y peth yw, a wnewch chi ymrwymo yn awr i ddefnyddio peth o'r £600 miliwn ychwanegol hwn gan y Canghellor i roi terfyn ar y strategaeth o gwtogi setliadau llywodraeth leol yn barhaus, yn enwedig ein hawdurdodau lleol yng ngogledd Cymru?

Well, the nerve is quite incredible. The fact that Welsh Government has had budget cuts for a decade—. People have been living with austerity for a decade, and the buck stops firmly in the UK Government's responsibilities there, I have to say. But, that said, I think it's important to recognise as well that Welsh Government has been quite clear in our early discussions about the budget that health will continue to be a top priority, but we are really, really keen to ensure that we can offer the best possible settlement to local authorities. 

As far as the local authorities funding formula is concerned, that's decided in partnership with local authorities, and the Minister for Housing and Local Government and I have been very clear that we are open to ideas of other ways to deal with the formula, but the local authorities themselves haven't pressed us for changes to that formula. 

Wel, dyna i chi wyneb. Mae'r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi wynebu toriadau i’w chyllideb ers degawd—. Mae pobl wedi bod yn byw gyda chyni ers degawd, a Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol am hynny, mae'n rhaid i mi ddweud. Ond wedi dweud hynny, credaf ei bod yn bwysig cydnabod hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir yn ein trafodaethau cynnar ar y gyllideb y bydd iechyd yn parhau i fod yn brif flaenoriaeth, ond rydym yn wirioneddol awyddus i sicrhau y gallwn gynnig y setliad gorau posibl i awdurdodau lleol.

O ran fformiwla ariannu'r awdurdodau lleol, caiff honno ei phennu mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, ac mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol a minnau wedi dweud yn glir iawn ein bod yn agored i syniadau ynglŷn â ffyrdd eraill o ymdrin â'r fformiwla, ond nid yw'r awdurdodau lleol eu hunain wedi pwyso arnom am newidiadau i'r fformiwla honno.

A big concern for many people in the Rhondda right now, and something that could reduce access to services, is the question of bus pass renewal. The current bus pass will no longer be valid after December, so people are naturally keen to quickly get sorted what is, for many, a lifeline to the world outside their front door. Unfortunately, from day one there have been major problems. For some reason, the applications were only made available online, and we're talking about pensioners. Some pensioners are, of course, not online and will not have friends or family to help, and the suggestion from Transport for Wales that a carer could help is laughable, because we all know that carers are not given enough time to do their job as things stand.

After a week, it was announced that paper applications were going to be accepted. Whether this is anything to do with the Transport for Wales bus pass renewal website crashing and being offline since last week is anybody's guess. Why weren't these bus passes automatically renewed? No-one has got younger since they first applied, have they? Minister, will this Government take responsibility for this botched exercise and, if necessary, put more resources into this so that no-one who is eligible for a bus pass misses out as a result of someone else's incompetence?

Pryder mawr i lawer o bobl yn y Rhondda ar hyn o bryd, a rhywbeth a allai leihau mynediad at wasanaethau, yw mater adnewyddu pasys bws. Ni fydd y pàs bws presennol yn ddilys ar ôl mis Rhagfyr, felly yn naturiol, mae pobl yn awyddus i sicrhau bod ganddynt yr hyn sydd, i lawer o bobl, yn cynrychioli'r unig ffordd o gyrraedd y byd y tu allan i ddrws eu tŷ. Yn anffodus, gwelwyd problemau mawr o'r cychwyn cyntaf. Am ryw reswm, dim ond ar-lein y bu modd gwneud ceisiadau, ac rydym yn sôn am bensiynwyr. Nid yw rhai pensiynwyr ar-lein, wrth gwrs, ac ni fydd ganddynt ffrindiau na theulu i'w helpu, ac mae'r awgrym gan Trafnidiaeth Cymru y gallai gofalwr helpu yn chwerthinllyd, gan y gŵyr pob un ohonom nad yw gofalwyr yn cael digon o amser i wneud eu gwaith fel y mae hi.

Ar ôl wythnos, cyhoeddwyd y byddai ceisiadau papur yn cael eu derbyn. Ni allwn ond dyfalu a yw hynny'n ymwneud â'r ffaith fod gwefan adnewyddu pasys bws Trafnidiaeth Cymru wedi methu ac na fu modd ei defnyddio ers wythnos diwethaf. Pam na chafodd y pasys bws hyn eu hadnewyddu'n awtomatig? Nid oes unrhyw un wedi mynd yn iau ers gwneud eu cais cyntaf, nac oes? Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth hon dderbyn cyfrifoldeb am y llanast hwn, ac os oes angen, rhoi mwy o adnoddau tuag at hyn fel nad oes unrhyw un sy'n gymwys am bàs bws ar eu colled o ganlyniad i aflerwch rhywun arall?

Well, I'll repeat what I said yesterday, and I think Leanne Wood was in the Chamber when I said it yesterday, and that's the fact that the existing concessionary travel cards will continue to remain valid until 31 December. So, the key message is that there's no rush to apply for your new bus pass; we have until the end of the year. And the reason why we have new bus passes is because the current chips will no longer work in the system after 31 December, but the new ones will be formatted so that they can work in an integrated transport setting, and we talk all the time about the importance of integrated travel. It is true, of course, that there was a great deal of traffic on the website in the early days and that did lead to the website crashing, which is obviously unfortunate, but work has been undertaken now to improve the experience and the capacity of that website. And discussions are being held to see how older people can be supported to apply for their bus pass if they don't have somebody to support them with that. I'm sure that the Minister for Economy and Transport will be able to provide further updates in due course.

Wel, ailadroddaf yr hyn a ddywedais ddoe, a chredaf fod Leanne Wood yn y Siambr pan ddywedais hyn ddoe, sef y bydd y cardiau teithio consesiynol presennol yn parhau i fod yn ddilys tan 31 Rhagfyr. Felly, y neges allweddol yw nad oes brys i wneud cais am eich pàs bws newydd; mae gennym tan ddiwedd y flwyddyn. A'r rheswm pam fod gennym basys bws newydd yw na fydd y sglodion cyfredol yn gweithio yn y system ar ôl 31 Rhagfyr, ond caiff y rhai newydd eu fformatio fel y gallant weithio mewn lleoliad trafnidiaeth integredig, ac rydym yn siarad o hyd am bwysigrwydd teithio integredig. Mae'n wir, wrth gwrs, fod llawer iawn o draffig ar y wefan yn y dyddiau cynnar, ac arweiniodd hynny at fethiant y wefan, sy'n amlwg yn anffodus, ond mae gwaith wedi'i wneud bellach i wella profiad a chapasiti'r wefan honno. Ac mae trafodaethau'n mynd rhagddynt i weld sut y gellir cynorthwyo pobl hŷn i wneud cais am eu pàs bws os nad oes ganddynt rywun i'w helpu i wneud hynny. Rwy'n siŵr y bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn gallu darparu diweddariadau pellach maes o law.

13:45

Minister, as a result of cuts to local government budgets over the years, the over-60s have been hit disproportionately. We have seen the closure of day centres and libraries, which have increased loneliness and isolation in this age group. Minister, how will your Government ensure that your future budget decisions do not contribute to increasing loneliness and isolation?

Weinidog, o ganlyniad i doriadau i gyllidebau llywodraeth leol dros y blynyddoedd, mae pobl dros 60 oed wedi cael eu heffeithio'n anghymesur. Rydym wedi gweld canolfannau dydd a llyfrgelloedd yn cau, ac mae hynny wedi cynyddu unigrwydd ac arwahanrwydd yn y grŵp oedran hwn. Weinidog, sut y bydd eich Llywodraeth yn sicrhau nad yw eich penderfyniadau cyllidebol yn y dyfodol yn cyfrannu at gynyddu unigrwydd ac arwahanrwydd?

Welsh Government has been clear that tackling loneliness and isolation is a priority for us. There was a great piece of work that was done by the committee that looked at that, and it is informing Welsh Government as to how we might go about tackling loneliness and isolation in future. 

Through local authorities, Welsh Government funding is going towards community co-ordinators or local brokers—they're given different names in different parts of Wales. They're doing absolutely incredible work in terms of linking up older people who are experiencing loneliness and isolation with the kind of services and the breadth of social opportunities that are in communities. And that is something I'm really keen to continue supporting because I've seen for myself the incredible work that they do.

Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir fod mynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yn flaenoriaeth i ni. Gwnaed gwaith gwych gan y pwyllgor a fu'n edrych ar hynny, ac mae'n llywio gwaith Llywodraeth Cymru o ran sut y gallem fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yn y dyfodol.

Drwy awdurdodau lleol, mae cyllid Llywodraeth Cymru yn mynd tuag at gydgysylltwyr cymunedol neu froceriaid lleol—rhoddir enwau gwahanol iddynt mewn gwahanol rannau o Gymru. Maent yn gwneud gwaith cwbl anhygoel yn cysylltu pobl hŷn sy'n wynebu unigrwydd ac arwahanrwydd â'r math o wasanaethau a'r holl gyfleoedd cymdeithasol sydd i'w cael mewn cymunedau. Ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n wirioneddol awyddus i barhau i'w gefnogi, gan fy mod wedi gweld drosof fy hun y gwaith anhygoel a wnânt.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Llywydd. Afternoon, Minister. Yesterday, you provided us with an update on the implications of the UK Government's spending round and your priorities for the Welsh Government budget. I hear what you've just said in answer to a previous question regarding the desire to have a three-yearly sustainable projection of spending in Wales, and that's something I think we would all like to see ultimately.

However, could you give us a bit more detail on how you intend to make the most of the additional £600-million-or-so funding, because that is to be welcomed, which is coming to Wales as a result of this spending round?

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Ddoe, cawsom y wybodaeth ddiweddaraf gennych ar oblygiadau cylch gwario Llywodraeth y DU a'ch blaenoriaethau ar gyfer cyllideb Llywodraeth Cymru. Clywaf yr hyn rydych newydd ei ddweud yn ateb i gwestiwn blaenorol ynghylch yr awydd i gael amcanestyniad cynaliadwy o wariant bob tair blynedd yng Nghymru, a chredaf fod hynny'n rhywbeth yr hoffai pob un ohonom ei weld yn y pen draw.

Fodd bynnag, a allech roi ychydig rhagor o fanylion inni ynglŷn â sut y bwriadwch fanteisio i'r eithaf ar y cyllid ychwanegol o £600 miliwn neu fwy, gan fod hwnnw i'w groesawu, sy'n dod i Gymru yn sgil y cylch gwario hwn?

Thank you. I'll be, in the first instance, completing my current round of bilaterals with my Ministers. So, I have discussions early on in the year—so in March—where we look at what our priorities overall, our strategic priorities for Government, might be. And, again, you'd imagine that health is high up there in those discussions and also support for local government. But then, through the year, we have a range and series of bilaterals with Ministers when they talk about the priorities within their portfolio, delivery against our programme for government, pressures that are emerging within those budgets, but also, crucially, new opportunities in terms of responding to current issues. So, we have the climate emergency, which has been declared by the Welsh Government, so we've had good discussions with each Minister in terms of how we can best respond to that.

Diolch. Yn gyntaf, byddaf yn cwblhau fy rownd gyfredol o gyfarfodydd dwyochrog gyda fy Ngweinidogion. Felly, rwy'n cael trafodaethau yn gynnar yn y flwyddyn—felly ym mis Mawrth—pan fyddwn yn edrych ar beth allai ein blaenoriaethau cyffredinol fod, ein blaenoriaethau strategol ar gyfer y Llywodraeth. Ac unwaith eto, byddech yn dychmygu bod iechyd yn rhan bwysig o'r trafodaethau hynny, yn ogystal â chefnogaeth i lywodraeth leol. Fodd bynnag, drwy'r flwyddyn, rydym yn cael ystod a chyfres o gyfarfodydd dwyochrog gyda Gweinidogion lle maent yn siarad am y blaenoriaethau yn eu portffolio, cyflawniad yn erbyn ein rhaglen lywodraethu, y pwysau sy'n dod i'r amlwg o fewn y cyllidebau hynny, ond hefyd, yn hanfodol, cyfleoedd newydd i ymateb i faterion cyfredol. Felly, mae gennym yr argyfwng hinsawdd a ddatganwyd gan Lywodraeth Cymru, felly rydym wedi cael trafodaethau da gyda phob Gweinidog o ran y ffordd orau o ymateb i hynny.

Thank you, Minister. The education Minister has joined us in the Chamber. Obviously, a sixth sense operating, as I was going to focus a little on some of the announcements she made yesterday in terms of education spending. School funding in particular, in Wales, as I said yesterday, has not kept pace with inflation. Between 2010-11 and 2018-19 gross budget expenditure on schools has actually seen a 2.9 per cent real-terms cut—real terms I'm talking about now, not in cash terms—and school funding per pupil has widened to £645 per pupil in 2017-18. How are you going to use the new funding allocation to address this?

Diolch, Weinidog. Mae'r Gweinidog addysg wedi ymuno â ni yn y Siambr. Yn amlwg, mae ganddi chweched synnwyr, gan fy mod ar fin canolbwyntio ychydig ar rai o'r cyhoeddiadau a wnaeth ddoe mewn perthynas â gwariant ar addysg. Nid yw cyllid ysgolion yn arbennig, fel y dywedais ddoe, wedi cadw i fyny â chwyddiant yng Nghymru. Rhwng 2010-11 a 2018-19, mae gwariant gros y gyllideb ar ysgolion wedi wynebu toriad mewn gwirionedd o 2.9 y cant mewn termau real—rwy'n sôn am dermau real nawr, nid yn nhermau arian parod—ac mae cyllid ysgolion y disgybl wedi ehangu i £645 y disgybl yn 2017-18. Sut y defnyddiwch y dyraniad cyllid newydd i fynd i'r afael â hyn?

It's nice of Nick Ramsay to join us because, of course, in answer to the first question this afternoon, I was able to talk to Lynne Neagle about our approach to education and the priority that we are putting on that. The education Minister is quite right that the gap is actually closing and I think that that is something to be welcomed. I was able to outline at the start that education spending per head in Wales has increased to a point at which it's 5 per cent higher now than education spending per head in England, and I think that's important.

Over the recent years, we've made more than £265 million available through direct education grants to local authorities, and that includes regional school improvement grants, the pupil deprivation grant, and also the local authority education grant, which includes the PDG access and so on. In terms of capital spend, we're doing an incredible amount of work through our twenty-first century schools programme, and hundreds of millions of pounds have been invested in that programme as well.

Mae'n braf fod Nick Ramsay wedi ymuno â ni oherwydd wrth ateb y cwestiwn cyntaf y prynhawn yma wrth gwrs, roeddwn yn gallu siarad â Lynne Neagle am ein hymagwedd tuag at addysg a'r flaenoriaeth a roddwn i hynny. Mae'r Gweinidog addysg yn llygad ei lle fod y bwlch yn cau mewn gwirionedd, a chredaf fod hynny'n rhywbeth i'w groesawu. Gallais amlinellu ar y cychwyn fod gwariant addysg y pen yng Nghymru wedi cynyddu i fod 5 y cant yn uwch bellach na gwariant addysg y pen yn Lloegr, a chredaf fod hynny'n bwysig.

Dros y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi darparu mwy na £265 miliwn drwy grantiau addysg uniongyrchol i awdurdodau lleol, ac mae hynny'n cynnwys grantiau gwella ysgolion rhanbarthol, y grant amddifadedd disgyblion, a grant addysg awdurdodau lleol, sy'n cynnwys mynediad at y grant amddifadedd disgyblion ac yn y blaen. O ran gwariant cyfalaf, rydym yn gwneud cryn dipyn o waith drwy ein rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac mae cannoedd o filiynau o bunnoedd wedi'i fuddsoddi yn y rhaglen honno hefyd.

13:50

I certainly support the Minister on the issue of the twenty-first century schools programme, and I've voiced my support for that in this Chamber. That is a very good scheme. You mentioned that the gap is closing, but of course that gap is still significant, and it is still a significant gap with spending across the border in England, so we do hope the Government will come forward with policies to close that gap further and also take inflation into account.

It's not just an issue of funding, though, for schools in the current year. A recent report has shown that current reserves held by schools have dropped by 28 per cent from 2016-17. Schools had a total reserve of £50 million in 2018, or £111 per pupil, and that's down from £64 million in 2016. I'm not sure whether you've got this year's figures in relation to reserves, but it's clear that school budgets are under pressure from all angles. So, Minister, how are you making sure that the financial position of schools in Wales, leaving aside the new buildings, which are to be welcomed, but the actual financial position of schools is safeguarded?

If I can just finish by asking you, the Minister for Education set out during the 2019-20 budget that the Welsh Government were investing £100 million in raising school standards over the fifth Assembly term, but that funding, I understand, is not to be allocated to schools via core funding, but through the revenue support grant. Do you think it's time that this was looked at, and that there's a better way to fund schools in Wales so that there is a protection of budgets, so we do really see that improvement in the funding situation of schools that we want to see, and the money doesn't just disappear into other areas where we'd rather it didn't go?

Rwy’n sicr yn cefnogi’r Gweinidog ar fater rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac rwyf wedi lleisio fy nghefnogaeth i hynny yn y Siambr hon. Mae hwnnw'n gynllun da iawn. Fe sonioch chi fod y bwlch yn cau, ond wrth gwrs, mae'r bwlch hwnnw'n dal i fod yn sylweddol, ac mae'n dal i fod yn fwlch sylweddol o gymharu â gwariant dros y ffin yn Lloegr, felly gobeithiwn y bydd y Llywodraeth yn cyflwyno polisïau i gau'r bwlch hwnnw ymhellach, gan ystyried chwyddiant hefyd.

Fodd bynnag, nid mater o gyllid yn unig mohono i ysgolion yn y flwyddyn gyfredol. Mae adroddiad diweddar wedi dangos bod y cronfeydd wrth gefn sydd gan ysgolion ar hyn o bryd wedi gostwng 28 y cant ers 2016-17. Roedd gan ysgolion gyfanswm o £50 miliwn wrth gefn yn 2018, neu £111 y disgybl, ac mae hynny i lawr o £64 miliwn yn 2016. Nid wyf yn siŵr a oes gennych ffigurau eleni ar gyfer y cronfeydd wrth gefn, ond mae'n amlwg fod cyllidebau ysgolion o dan bwysau o bob cyfeiriad. Felly, Weinidog, gan roi adeiladau newydd, sydd i'w croesawu, i'r naill ochr, sut rydych yn sicrhau bod sefyllfa ariannol ysgolion yng Nghymru, sefyllfa ariannol wirioneddol ysgolion, yn cael ei diogelu?

Os caf gloi drwy ofyn i chi, nododd y Gweinidog Addysg yng nghyllideb 2019-20 fod Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £100 miliwn ar gyfer codi safonau ysgolion dros bumed tymor y Cynulliad, ond deallaf nad yw'r cyllid hwnnw i gael ei ddyrannu i ysgolion drwy gyllid craidd, ond drwy'r grant cynnal refeniw. A ydych yn credu ei bod yn bryd edrych ar hyn, a bod ffordd well i'w chael o ariannu ysgolion yng Nghymru er mwyn sicrhau bod cyllidebau'n cael eu gwarchod, fel ein bod yn gweld y gwelliant rydym am ei weld yn sefyllfa ariannol ysgolion, yn hytrach na bod yr arian yn diflannu i feysydd eraill y byddai'n well gennym pe na bai'n mynd iddynt?

I'm really sympathetic to the need that people have to better understand exactly what our proposals will be in the budget for next year, and I understand the keenness that people have to have some early announcements made. But I think that it would be unfair to go ahead and make announcements before we've had another bilateral round with my fellow Ministers, and also before I've had the opportunity to meet and discuss things further with the children's commissioner, the older people's commissioner, the Welsh Language Commissioner, another round of discussions with the future generations commissioner, and discussions with the Equality and Human Rights Commission. I think that there's a lot of listening and talking to do before we get to the point where we're able to give these indicative budgets for next year. That said, I know that the education Minister has been pleased to accept all the recommendations of the recent Children, Young People and Education Committee inquiry into school funding, and I'm sure that she'll have more to say on that in due course.

Rwy'n cydymdeimlo'n llwyr ag angen pobl i ddeall yn well beth fydd ein cynigion yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac rwy'n deall yr awydd sydd gan bobl i gael rhai cyhoeddiadau cynnar. Ond credaf y byddai'n annheg bwrw ymlaen a gwneud cyhoeddiadau cyn i ni gael rownd arall o gyfarfodydd dwyochrog gyda fy nghyd-Weinidogion, a hefyd cyn i mi gael cyfle i gyfarfod a thrafod pethau ymhellach gyda'r comisiynydd plant, y comisiynydd pobl hŷn, Comisiynydd y Gymraeg, rownd arall o drafodaethau gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, a thrafodaethau gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Credaf fod llawer o wrando a siarad i'w wneud cyn i ni gyrraedd y pwynt lle y gallwn ddarparu'r cyllidebau dangosol hyn ar gyfer y flwyddyn nesaf. Wedi dweud hynny, gwn fod y Gweinidog addysg wedi bod yn falch o dderbyn holl argymhellion ymchwiliad diweddar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i gyllid ysgolion, ac rwy'n siŵr y bydd ganddi fwy i'w ddweud ar hynny maes o law.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn. Ar ôl degawd o wasgu ar eu cyllidebau, all lywodraeth leol yng Nghymru ddim cymryd mwy o doriadau, neu hyd yn oed aros yn llonydd o ran eu cyllid. A allwch chi roi sicrwydd y bydd llywodraeth leol yn cael ei blaenoriaethu ar gyfer 2020-21 gyda chynnydd sylweddol termau real yn eu cyllidebau nhw?

Thank you very much. After a decade of pressure on local government budgets in Wales, they can't face any more cuts, or even stay flat in terms of funding. Can you give us an assurance that local government will be prioritised for 2020-21 with a significant real-terms increase in their budgets?

I can certainly give the assurance that, in the discussions that we've had, the early discussions about priorities, health obviously remains a top priority, but we have all been clear that we want to give local government the best possible settlement. In terms of what more I can say about that, at the moment, without having further detailed discussions, I wouldn't want to say too much more today.

Yn sicr, gallaf roi'r sicrwydd, yn y trafodaethau a gawsom, y trafodaethau cynnar ynghylch blaenoriaethau, fod iechyd yn amlwg yn parhau i fod yn brif flaenoriaeth, ond mae pob un ohonom wedi dweud yn glir ein bod am roi'r setliad gorau posibl i lywodraeth leol. O ran beth arall y gallaf ei ddweud am hynny, ar hyn o bryd, heb gael trafodaethau manwl pellach, nid wyf yn awyddus i ddweud gormod heddiw.

Dydy 'best possible settlement', mae gen i ofyn, ddim yn rhoi i fi'r hyder dwi'n chwilio amdano fo, a dwi'n eithaf siŵr na fydd o'n rhoi'r hyder y mae llywodraeth leol yn chwilio amdano fo, chwaith. Yn y gorffennol, mae setliad fflat wedi cael ei werthu i lywodraeth leol fel bod yn newyddion da. Dydy o ddim. Gwnes i grybwyll Ynys Môn yma yn y Siambr ddoe, yn dweud eu bod nhw angen £6 miliwn. Mae'r ffigwr yn amrywio o gyngor i gyngor, wrth gwrs. Mae Pen-y-bont ar Ogwr yn chwilio am doriadau o £35 miliwn; mi fyddai angen cynnydd yn y dreth gyngor o dros 13 y cant er mwyn gwneud iawn am y twll yn eu cyllideb nhw. Allwn ni ddim mynd yn ôl yn 2020-21 at drethdalwyr lleol Cymru i ofyn iddyn nhw lenwi'r gap, achos mae'r pwysau yn ormod arnyn nhw. Mae'n rhaid i arian ychwanegol ddod gan Lywodraeth Cymru. Mae'r cynghorau yn wynebu pwysau o dros £0.25 biliwn y flwyddyn nesaf, ac efo cyllidebau lle mae yna ddisgresiwn arnyn nhw wedi cael eu torri cymaint, does yna nunlle i dorri erbyn hyn heb fynd i wasanaethau cwbl greiddiol a sylfaenol, fel gwasanaethau plant, ac allwn ni ddim fforddio torri'r rheini. Felly, dwi'n gofyn eto: a gaf i sicrwydd na fyddwch chi’n dathlu rhyw fath o setliad fflat fel newyddion da, ond y byddwch chi, y tro yma, yn chwilio am gynnydd i gyfateb i’r hyn y mae llywodraeth leol yng Nghymru yn ei ddweud sydd ei angen arnyn nhw dim ond i sefyll yn llonydd?

‘Best possible settlement’, I'm afraid, doesn't give me the confidence I'm seeking, and I'm sure it wouldn't give the confidence that local authorities are seeking either. In the past, a flat settlement has been sold to local government as being good news. It is not. I mentioned Ynys Môn in the Chamber yesterday, saying that they needed £6 million. The figure varies from council to council, of course. Bridgend is looking at cuts of £35 million; there would need to be an increase in council tax of over 13 per cent to actually fill that gap in their budget. We can't go back in 2020-21 asking council tax payers in Wales to fill the gap, because the pressure would be too great on them. Additional funding must come from the Welsh Government. Councils are facing pressures of over £0.25 billion next year, and with budgets where there is discretion having been cut so sharply, there is nowhere left to cut now without going to those core fundamental services, such as children’s services, and we cannot afford to cut those. Therefore, I ask again: can I have an assurance that you won't celebrate some sort of standstill settlement as good news, but this time, you will look for an increase to correspond to what local government in Wales say that they need only to stand still?

13:55

So, we're having those clear discussions with local government, in terms of what they've identified as the pressures that they're experiencing within their budget, but also their ambitions to do more in future years. I do have a meeting with the local government Minister with the local government finance sub-group, which is the group where all the leaders of local authorities and chief executives of local authorities have the opportunity to talk to me and the local government Minister about finance issues. So, we will be talking at our next meeting, which I believe is next week, and having some early discussions about the budget for next year. We've only had our spending round funding announcement for around two weeks, so, at this point, I'm not able to make the kind of announcements that we're all keen to hear, but I will try and give that kind of certainty as soon as possible.

Felly, rydym yn cael y trafodaethau clir hynny gyda llywodraeth leol, o ran yr hyn y maent wedi'i nodi yw'r pwysau arnynt yn eu cyllideb, ond hefyd eu huchelgeisiau i wneud mwy yn y blynyddoedd i ddod. Mae gennyf gyfarfod gyda'r Gweinidog llywodraeth leol gyda'r is-grŵp cyllid llywodraeth leol, sef y grŵp lle mae gan holl arweinwyr a phrif weithredwyr yr awdurdodau lleol gyfle i siarad â mi a'r Gweinidog llywodraeth leol am faterion cyllid. Felly, byddwn yn siarad yn ein cyfarfod nesaf, yr wythnos nesaf rwy'n credu, ac yn cael trafodaethau cynnar am y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Oddeutu pythefnos yn unig sydd wedi bod ers ein cyhoeddiad ar gyllid y cylch gwariant, felly, ar hyn o bryd, ni allaf wneud y math o gyhoeddiadau y mae pob un ohonom yn awyddus i'w clywed, ond fe geisiaf roi'r math hwnnw o sicrwydd cyn gynted â phosibl.

I note in answers to both myself and other Assembly Members today you have mentioned health first of all as the priority, and all of us, of course, prioritise health, but can I ask you to draw together health and social care in your consideration of what happens to local government funding? Because there's every danger that by pumping into health what some may deem to be necessary for health, very limited resources are left to spend on local government. Without funding for social care in local government we are never going to solve the cumulative and collective health and social care issue. Therefore, can we have an assurance that social care delivered through local government will be prioritised as much as health when it comes to the budget for 2020-21?

Mewn atebion i mi ac i Aelodau Cynulliad eraill heddiw, nodaf eich bod wedi crybwyll iechyd yn gyntaf oll fel y flaenoriaeth, ac mae pob un ohonom, wrth gwrs, yn blaenoriaethu iechyd, ond a gaf fi ofyn i chi ddod ag iechyd a gofal cymdeithasol at ei gilydd wrth i chi ystyried beth sy'n digwydd i gyllid llywodraeth leol? Oherwydd drwy bwmpio arian i mewn i iechyd, sy'n angenrheidiol ar gyfer iechyd yn nhyb rhai, mae pob perygl mai ychydig iawn o adnoddau a fydd ar ôl i'w gwario ar lywodraeth leol. Heb arian ar gyfer gofal cymdeithasol mewn llywodraeth leol, ni fyddwn byth yn datrys mater cronnol a chyfunol iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, a gawn ni sicrwydd y bydd gofal cymdeithasol a ddarperir drwy lywodraeth leol yn cael ei flaenoriaethu i'r un graddau ag iechyd yn y gyllideb ar gyfer 2020-21?

I completely agree that health and social care are completely interlocked—you can't separate the two. Pressures in one area will inevitably lead to pressures in another. And investment in one area can benefit the other, which is why we have the integrated care fund. I was pleased, in my previous role, to announce £130 million of additional funding, capital funding, for the integrated care fund to look at housing-based solutions for health and social care issues. And the integrated care fund on the whole is doing fantastic work in terms of changing that trajectory for people, if you like, so that they're able to have their hospital admission prevented, or if people do go to hospital, then it ensures that they are able to leave hospital much more quickly and return either to home or another step-down service. So, we've already recognised the interconnectedness of health and social care, and clearly that will be part of our considerations in the budget.

Cytunaf yn llwyr fod iechyd a gofal cymdeithasol ynghlwm wrth ei gilydd—ni allwch wahanu'r ddau beth. Mae'n anochel y bydd pwysau mewn un maes yn arwain at bwysau mewn maes arall. A gall buddsoddiad mewn un maes fod o fudd i faes arall, a dyna pam fod gennym y gronfa gofal integredig. Roeddwn yn falch, yn fy rôl flaenorol, o gyhoeddi £130 miliwn o gyllid ychwanegol, cyllid cyfalaf, i'r gronfa gofal integredig allu edrych ar atebion sy'n seiliedig ar dai ar gyfer materion iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae'r gronfa gofal integredig, ar y cyfan, yn gwneud gwaith gwych yn newid y llwybr hwnnw i bobl, os mynnwch, fel eu bod yn gallu osgoi mynd i'r ysbyty, neu os yw pobl yn mynd i'r ysbyty, mae'n sicrhau y gallant adael yr ysbyty yn llawer cynt a dychwelyd naill ai adref neu i wasanaeth cam-i-lawr arall. Felly, rydym eisoes wedi cydnabod y cysylltiad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn amlwg, bydd hynny'n rhan o'n hystyriaethau yn y gyllideb.

Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.

Minister, you spoke at some length around the block grant for next year and what we now know following the one-year spending review. The other side of your revenues that you'll be able to use to fund spending commitments in Wales are the revenues from the devolved taxes, and I wondered if you could update us around those in the supplementary budget. Notwithstanding another half year’s data, we didn't see any changes in the forecast. The Finance Committee scrutinised this agreement, which I think we broadly support, with the Office for Budget Responsibility, but I wonder, given what’s happened with the UK Government—. I think you said yesterday the OBR hadn't yet been tasked with doing a UK-wide forecast. What impact will that have on how they support you on the forecast for Welsh devolved taxes? Will they be forecast on a self-standing basis just for Wales, or will the OBR still be looking at a comparison with England as to what those taxes will be?

Weinidog, fe sonioch chi gryn dipyn am y grant bloc ar gyfer y flwyddyn nesaf a'r hyn a wyddom bellach yn dilyn yr adolygiad gwariant un flwyddyn. Ochr arall y refeniw y bydd modd i chi ei ddefnyddio i ariannu ymrwymiadau gwariant yng Nghymru yw'r refeniw o'r trethi datganoledig, a tybed a allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â'r rheini yn y gyllideb atodol. Er i ni gael hanner blwyddyn arall o ddata, ni welsom unrhyw newidiadau yn y rhagolwg. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi craffu ar y cytundeb hwn, a gefnogir gennym at ei gilydd, gyda’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, ond tybed, o ystyried yr hyn sydd wedi digwydd gyda Llywodraeth y DU—. Credaf ichi ddweud ddoe nad oedd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi cael y dasg o lunio rhagolwg ar gyfer y DU gyfan eto. Pa effaith a gaiff hynny ar y ffordd y maent yn eich cefnogi gyda'r rhagolwg ar gyfer trethi a ddatganolwyd i Gymru? A fyddant yn cael eu rhagfynegi ar sail annibynnol ar gyfer Cymru'n unig, neu a fydd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dal i edrych ar gymhariaeth â Lloegr o ran beth fydd y trethi hynny?

So, we're in constant discussion with the OBR and the majority of our funding is still determined, of course, by the UK Government’s spending decisions, which have just been announced. As you say, there are no new fiscal forecasts alongside the announcement, so there’s no update to the devolved revenue forecast for Wales. But the next tax revenue forecast for the Welsh Government will be published alongside the Welsh Government’s draft budget for 2021. So, I said yesterday that I'm hoping to bring forward the publication of the draft budget to the start of November, subject to the agreement of the Finance Committee and the Business Committee. So, we'll be publishing those details alongside the draft budget. And, of course, the two fully devolved taxes are still on course to bring in over £1 billion in their first two years to fund public services here in Wales. The OBR, in their March forecast, said that rates of income tax will raise around £2.2 billion in their first year. So, we have those forecasts but expect more detailed forecasts to be published alongside the budget in November.

Rydym yn trafod yn gyson â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ac mae'r rhan fwyaf o'n cyllid yn dal i gael ei bennu, wrth gwrs, gan benderfyniadau gwario Llywodraeth y DU, sydd newydd gael eu cyhoeddi. Fel y dywedwch, nid oes unrhyw ragolygon ariannol newydd ynghlwm wrth y cyhoeddiad, felly nid oes diweddariad i'r rhagolwg refeniw datganoledig ar gyfer Cymru. Ond bydd y rhagolwg refeniw treth nesaf ar gyfer Llywodraeth Cymru yn cael ei gyhoeddi ochr yn ochr â chyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2021. Felly, dywedais ddoe fy mod yn gobeithio symud dyddiad cyhoeddi'r gyllideb ddrafft i ddechrau mis Tachwedd, yn amodol ar gydsyniad y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Busnes. Felly, byddwn yn cyhoeddi'r manylion hynny ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft. Ac wrth gwrs, mae'r ddwy dreth a ddatganolwyd yn llawn yn dal i fod ar y trywydd iawn i ddod â dros £1 biliwn i mewn yn eu dwy flynedd gyntaf i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Dywedodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, yn eu rhagolwg ym mis Mawrth, y bydd cyfraddau treth incwm yn codi oddeutu £2.2 biliwn yn eu blwyddyn gyntaf. Felly, mae gennym y rhagolygon hynny, ond rydym yn disgwyl i ragolygon manylach gael eu cyhoeddi ochr yn ochr â'r gyllideb ym mis Tachwedd.

14:00

But if the OBR is not tasked, at least yet, by UK Government with doing forecasts on a UK basis, how will it be doing those Wales forecasts? Has it got a model of the Welsh economy and will be looking at Wales in isolation, or will it be doing a UK forecast despite not being tasked with that by the UK Government and then applying a variance for Wales? And will the Minister say a little more about what her team are doing and the resources that she has to support that liaison with the OBR? Because it is the Welsh Treasury that is responsible for making those forecasts, and then the OBR will test and validate them, and this is new work for her and her department. For instance, we saw earlier today that house price inflation in Wales was higher than any of the other nations and regions of the UK. Why is that? Does Welsh Government expect that to persist, because that will have an impact on revenue? Similarly, employment growth in Wales and wage growth in Wales—how does Welsh Government expect that to compare with the UK and why, since our revenues and ability to support spending will rest on those judgments, albeit validated, we hope, by the OBR?

Ond os nad yw'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi cael y dasg, hyd yn hyn o leiaf, gan Lywodraeth y DU o lunio rhagolygon ar gyfer y DU, sut y byddant yn llunio'r rhagolygon hynny ar gyfer Cymru? A oes ganddynt fodel o economi Cymru ar gyfer edrych ar Gymru ar ei phen ei hun, neu a fyddant yn llunio rhagolwg ar gyfer y DU, er na chawsant y dasg o wneud hynny gan Llywodraeth y DU, ac yna'n defnyddio amrywiant ar gyfer Cymru? Ac a wnaiff y Gweinidog ddweud ychydig rhagor am yr hyn y mae ei thîm yn ei wneud a'r adnoddau sydd ganddi i gefnogi'r cysylltiad â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol? Oherwydd Trysorlys Cymru sy'n gyfrifol am lunio'r rhagolygon hynny, ac yna bydd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn eu profi a'u dilysu, ac mae hwn yn waith newydd iddi hi a'i hadran. Er enghraifft, gwelsom yn gynharach heddiw fod chwyddiant prisiau tai yng Nghymru yn uwch nag yn unrhyw un o wledydd a rhanbarthau eraill y DU. Pam hynny? A yw Llywodraeth Cymru yn disgwyl i hynny barhau, oherwydd bydd yn effeithio ar refeniw? Yn yr un modd, twf cyflogaeth yng Nghymru a thwf cyflogau yng Nghymru—sut y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i hynny gymharu â'r DU a pham, gan y bydd ein refeniw a'n gallu i gefnogi gwariant yn dibynnu ar y dyfarniadau hynny, er y byddant yn cael eu dilysu, gobeithio, gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol?

So, at the annual tax conference, which I held back in July—and I was really pleased that Mark Reckless was able to join us at that—the OBR gave a very detailed presentation that set out how it considers various elements and what it considers in terms of being able to provide those forecasts. So, they were providing forecasts for us specifically here in Wales, but obviously drawing on a range of data from elsewhere. I think that they'll be doing the detailed work for us here in Wales. I would imagine, by that point that, they potentially would have done it for the UK Government as well. We have to presume that there will be an autumn statement and they will be engaged, I would assume, almost immediately to undertake work to inform that.

If it's helpful, Llywydd, I could organise a technical briefing for Members from the OBR, which might give an opportunity to explore further some of those detailed questions that might be of interest as we start to move towards publication of updated forecasts.

Yn y gynhadledd dreth flynyddol, a gynhaliais yn ôl ym mis Gorffennaf—ac roeddwn yn falch iawn fod Mark Reckless wedi gallu ymuno â ni ar gyfer honno—rhoddodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol gyflwyniad manwl iawn a oedd yn nodi sut y maent yn ystyried amryw o elfennau a'r hyn y maent yn ei ystyried o ran gallu darparu'r rhagolygon hynny. Felly, roeddent yn darparu rhagolygon yn benodol ar ein cyfer ni yma yng Nghymru, ond yn amlwg yn defnyddio amrywiaeth o ddata o fannau eraill. Credaf y byddant yn gwneud y gwaith manwl i ni yma yng Nghymru. Buaswn yn dychmygu, erbyn hynny, y byddent wedi'i wneud ar gyfer Llywodraeth y DU hefyd o bosibl. Mae'n rhaid i ni ragdybio y bydd datganiad yn yr hydref ac y byddant, buaswn yn tybio, yn cael y dasg o gyflawni gwaith i lywio hynny bron yn syth.

Os byddai o ddefnydd, Lywydd, gallwn drefnu briff technegol gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar gyfer yr Aelodau, a allai roi cyfle i archwilio rhai o'r cwestiynau manwl a allai fod o ddiddordeb i ni ymhellach wrth i ni ddechrau symud tuag at gyhoeddi rhagolygon wedi'u diweddaru.

Rhyddhad Ardrethi Busnes
Business Rate Relief

3. A wnaiff y Gweinidog esbonio sut y gall dyfarnu rhyddhad ardrethi busnes yn ôl disgresiwn gefnogi busnesau bach a chanolig? OAQ54311

3. Will the Minister explain how the awarding of discretionary business rate relief can support small and medium sized businesses? OAQ54311

Local authorities can use discretionary rate relief to reduce the non-domestic rate bills for businesses and other ratepayers where they consider it will have the greatest local impact. Welsh Government has provided an additional £2.4 million to local authorities in 2019-20 to deliver discretionary relief.

Gall awdurdodau lleol ddefnyddio rhyddhad ardrethi yn ôl disgresiwn i ostwng biliau ardrethi annomestig i fusnesau a threthdalwyr eraill lle y tybiant y bydd hynny'n cael yr effaith fwyaf yn lleol. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £2.4 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol yn 2019-20 i ddarparu rhyddhad ardrethi yn ôl disgresiwn.

Thank you for your answer, Trefnydd. You've previously talked about, and your predecessors have talked about, reforming the business rate system in Wales. When it comes to business full rate relief, properties, of course, with a rateable value of up to £12,000 can benefit from rate relief in England, but in Wales that figure is just for business properties with a rateable value of up to £6,000. Can I ask you to provide an update on what progress is being made with regard to the work on reforming business rate with regard to supporting small and medium-sized businesses, so that when it comes to the rateable value they are on an equal footing and not disadvantaged because their businesses are located in Wales rather than over the border in England?

Diolch am eich ateb, Drefnydd. Rydych wedi sôn eisoes, ac mae eich rhagflaenwyr wedi sôn, am ddiwygio'r system ardrethi busnes yng Nghymru. O ran rhyddhad ardrethi busnes llawn, gall eiddo, wrth gwrs, sydd â gwerth ardrethol o hyd at £12,000 elwa o ryddhad ardrethi yn Lloegr, ond yng Nghymru, mae'r ffigur hwnnw'n berthnasol i eiddo busnes sydd â gwerth ardrethol o hyd at £6,000 yn unig. A gaf fi ofyn ichi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ba gynnydd a wneir mewn perthynas â'r gwaith ar ddiwygio ardrethi busnes er mwyn cefnogi busnesau bach a chanolig, fel eu bod ar sail gyfartal o ran gwerth ardrethol, yn hytrach na'u bod dan anfantais am fod eu busnesau wedi'u lleoli yng Nghymru yn hytrach na thros y ffin yn Lloegr?

Thank you for raising this issue. I think it's important that the thresholds that we have here in Wales reflect the Welsh tax base. Our scheme reflects the fact that rateable values here in Wales—the average rateable value—is much lower than across the border in England. I think in Wales we're looking at average rateable values of £33,000, whereas over in England I think we're looking at in excess of £50,000. So, it is important that our schemes here in Wales reflect the different situation that we have here in Wales. But that said, we are doing some work that looks at the potential reforming of business rates in the future. We're also looking in parallel at potential reforms to council tax in future. So, we're looking at both of our local taxes to see how we can potentially improve them for the future. We're expecting a mid-term report on the work in terms of non-domestic rates around October and I'd be happy to provide some kind of outline as to what the early findings of that are.FootnoteLink I had a good discussion this morning with the Welsh Retail Consortium. They're really interested in that piece of work, and I'm keen to engage their expertise in terms of getting an understanding from them if they feel that the research is taking us in the right direction. But everything I do in terms of tax, non-domestic rates—as we look to reform and change things, I want to do it collaboratively and in an open and transparent way, so I'd be happy to discuss things further.

Diolch am godi'r mater hwn. Credaf ei bod yn bwysig fod y trothwyon sydd gennym yma yng Nghymru yn adlewyrchu sylfaen drethu Cymru. Mae ein cynllun yn adlewyrchu'r ffaith fod gwerthoedd ardrethol yma yng Nghymru—y gwerth ardrethol cyfartalog—yn is o lawer na thros y ffin yn Lloegr. Credaf ein bod yn edrych yng Nghymru ar werthoedd ardrethol cyfartalog o £33,000, ond yn Lloegr credaf ein bod yn edrych ar fwy na £50,000. Felly, mae'n bwysig fod ein cynlluniau yma yng Nghymru yn adlewyrchu'r sefyllfa wahanol sydd gennym yma yng Nghymru. Ond wedi dweud hynny, rydym yn gwneud rhywfaint o waith sy'n edrych ar y posibilrwydd o ddiwygio ardrethi busnes yn y dyfodol. Rydym hefyd yn edrych ochr yn ochr â hynny ar ddiwygiadau posibl i'r dreth gyngor yn y dyfodol. Felly, rydym yn edrych ar ein dwy dreth leol i weld sut y gallwn eu gwella, o bosibl, ar gyfer y dyfodol. Rydym yn disgwyl adroddiad canol tymor ar y gwaith o ran ardrethi annomestig erbyn tua mis Hydref a buaswn yn fwy na pharod i ddarparu rhyw fath o amlinelliad o beth fydd canfyddiadau cynnar y gwaith hwnnw.FootnoteLink Cefais drafodaeth dda y bore yma gyda Chonsortiwm Manwerthu Cymru. Mae ganddynt gryn dipyn o ddiddordeb yn y gwaith hwnnw, ac rwy'n awyddus i ddefnyddio'u harbenigedd a chael gwybod ganddynt a ydynt yn teimlo bod yr ymchwil yn mynd â ni i'r cyfeiriad cywir. Ond mae popeth a wnaf mewn perthynas â threthi, ardrethi annomestig—wrth i ni geisio diwygio a newid pethau, rwyf am ei wneud ar y cyd ac mewn ffordd agored a thryloyw, felly rwy'n fwy na pharod i drafod pethau ymhellach.

14:05
Ariannu Ailgylchu
Funding Recycling

4. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol o ran darparu dyraniad cyllideb ychwanegol i ariannu ailgylchu yng Nghymru? OAQ54324

4. What recent discussions has the Minister had with the Minister for Housing and Local Government in terms of providing additional budget allocations to fund recycling in Wales? OAQ54324

I have regular discussions with the Minister for Housing and Local Government to discuss a range of financial issues, including recycling. Despite the cuts to our capital budget, we've invested an additional £30 million over the period 2018/19 to 2020/1 to support the collaborative change in waste procurement programmes. 

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i drafod ystod o faterion ariannol, gan gynnwys ailgylchu. Er gwaethaf y toriadau i’n cyllideb gyfalaf, rydym wedi buddsoddi £30 miliwn yn ychwanegol dros y cyfnod 2018/19 i 2020/1 i gefnogi’r rhaglenni newid cydweithredol ar gyfer caffael gwastraff.

Thank you for that answer. Minister, you will be aware that local authorities throughout Wales are sending much of their collected recycling to recycling centres in England and further abroad. In our own county of Swansea, for example, the council sends thousands of tonnes of waste to Turkey, China, India, Indonesia and Poland. Do you therefore agree that we need to do more to focus on this agenda? And what additional funding is the Welsh Government prepared to provide to local authorities to develop regional or national recycling centres to ensure that we recycle all that we can in Wales, reducing our carbon footprint and creating jobs for people in Wales?

Diolch am eich ateb. Weinidog, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod awdurdodau lleol ledled Cymru yn anfon llawer o'r deunydd ailgylchu a gasglwyd ganddynt i ganolfannau ailgylchu yn Lloegr ac ymhellach dramor. Yn ein sir ein hunain yn Abertawe, er enghraifft, mae'r cyngor yn anfon miloedd o dunelli o wastraff i Dwrci, Tsieina, India, Indonesia a Gwlad Pwyl. A ydych chi'n cytuno felly fod angen i ni wneud mwy i ganolbwyntio ar yr agenda hon? A pha gyllid ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w ddarparu i awdurdodau lleol i ddatblygu canolfannau ailgylchu rhanbarthol neu genedlaethol i sicrhau ein bod yn ailgylchu popeth a allwn yng Nghymru, gan leihau ein hôl troed carbon a chreu swyddi i bobl yng Nghymru?

Well, yes, I certainly need to acknowledge that we need to do more in this particular area, because it is true that some of our waste is exported to Europe and, as you said, to other countries around the world, but it is important to recognise that most of it is processed here in Wales. We've supported the development of infrastructure to process our waste here, with the longer term aim to process as much of our waste here as we possibly can. Clearly, we don't want to be seeing waste being exported from the UK to other countries and not being treated properly, and we've seen some stories in the press about that.

I think the reason that we are able to have the figures, though, which you've quoted to us, is the fact that Wales is the only country in the UK that mandates local authorities to use WasteDataFlow, and that's a system for municipal waste data reporting. As part of that, local authorities are required now to report the end destination of their waste. So I think it's really positive that we have that clarity and transparency as far as that's concerned.

The Deputy Minister for Housing and Local Government will be making a statement next Tuesday on recycling, and that will be another opportunity, I think, to talk about this in more detail.

Wel, yn sicr, mae angen i mi gydnabod bod angen i ni wneud mwy yn y maes penodol hwn, oherwydd mae'n wir fod peth o'n gwastraff yn cael ei allforio i Ewrop, ac fel y dywedoch chi, i wledydd eraill o gwmpas y byd, ond mae'n bwysig cydnabod bod y rhan fwyaf ohono'n cael ei brosesu yma yng Nghymru. Rydym wedi cefnogi datblygiad seilwaith i brosesu ein gwastraff yma, gyda'r nod mwy hirdymor o brosesu cymaint o'n gwastraff ag y gallwn yma. Yn amlwg, nid ydym am i wastraff gael ei allforio o'r DU i wledydd eraill a pheidio â chael ei drin yn briodol, ac rydym wedi gweld rhai straeon yn y wasg ynglŷn â hynny.

Serch hynny, credaf mai'r rheswm pam ein bod wedi gallu cael y ffigurau rydych wedi'u dyfynnu i ni yw am mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU sy'n gorfodi awdurdodau lleol i ddefnyddio WasteDataFlow, sef system ar gyfer cofnodi data gwastraff trefol. Fel rhan o hynny, mae'n ofynnol bellach i awdurdodau lleol roi gwybod i ble mae eu gwastraff yn mynd yn y pen draw. Felly, credaf ei bod yn wirioneddol gadarnhaol fod gennym eglurder a thryloywder o'r fath yn hynny o beth.

Bydd y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol yn gwneud datganiad ddydd Mawrth nesaf ar ailgylchu, a chredaf y bydd hwnnw'n gyfle arall i drafod hyn yn fanylach.

I hear what you said, finance Minister, about waste flow and monitoring that within local authorities, but surely one of the things that as finance Minister you must be concerned about is the strength of the audit trail. Many of us have seen television images and pictures in newspapers showing Welsh recycled waste—and people have entered that in good faith—appearing on shores many, many thousands of miles away from these islands. So, what efforts are you making to make sure that the audit process is robust and any new money you might be putting into the recycling initiatives can genuinely be used to recycle what product is available here in Wales or, indeed, the rest of the United Kingdom, rather than just dumped on shores, as I said, many thousands of miles away in a very cavalier way?

Clywaf yr hyn a ddywedoch chi, Weinidog cyllid, am lif gwastraff a monitro hynny o fewn awdurdodau lleol, ond does bosibl nad un o'r pethau y mae'n rhaid i chi boeni amdanynt fel Gweinidog cyllid yw cryfder y trywydd archwilio. Mae llawer ohonom wedi gweld lluniau ar y teledu ac mewn papurau newydd yn dangos gwastraff a ailgylchwyd o Gymru—ac mae pobl wedi mynd ati i wneud hynny gyda'r ewyllys gorau—yn ymddangos ar draethau filoedd o filltiroedd i ffwrdd o'r ynysoedd hyn. Felly, pa ymdrechion rydych yn eu gwneud i sicrhau bod y broses archwilio yn gadarn, ac y gellir defnyddio unrhyw arian newydd y gallech fod yn ei roi i'r mentrau ailgylchu i ailgylchu'r cynnyrch sydd ar gael yma yng Nghymru, neu yn wir, yng ngweddill y Deyrnas Unedig, yn hytrach na'i ddympio'n ddiseremoni ar draethau, fel y dywedais, filoedd o filltiroedd i ffwrdd?

Well, as I say, Welsh local authorities do have that statutory requirement to report the end destinations of the waste that they collect, but I think that we're all well aware of the recent WalesOnline article that showed that 0.8 per cent of waste collected in Wales was sent to unspecified final destinations. Obviously, even though that's a very small percentage, it's something that is of real concern to us all. So, I can confirm that all local authorities have now been asked to review their contracts to make sure that we can put an end to that.

Wel, fel y dywedaf, mae gofyniad statudol i awdurdodau lleol Cymru roi gwybod i ble mae'r gwastraff y maent yn ei gasglu yn mynd yn y pen draw, ond credaf fod pob un ohonom yn ymwybodol iawn o'r erthygl ddiweddar ar WalesOnline a ddangosodd fod 0.8 y cant o'r gwastraff a gasglwyd yng Nghymru yn cael ei anfon i gyrchfannau terfynol amhenodol. Yn amlwg, er mai canran fach iawn yw honno, mae'n rhywbeth sy'n peri cryn bryder i bob un ohonom. Felly, gallaf gadarnhau bod pob awdurdod lleol bellach wedi cael cais i adolygu eu contractau i sicrhau y gallwn roi diwedd ar hynny.

Trethi Ail Gartrefi
Second Homes Taxes

5. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar gynlluniau trethi ail gartrefi Llywodraeth Cymru? OAQ54333

5. Will the Minister give an update on Welsh Government plans for second homes taxes? OAQ54333

My officials are continuing to work with local government to review how local authorities are using their discretionary powers to apply council tax premiums. They will consider any evidence provided to aid the review and ensure that the legislation is operating as intended. 

Mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda llywodraeth leol i adolygu sut y mae awdurdodau lleol yn defnyddio eu pwerau disgresiwn i godi premiymau'r dreth gyngor. Byddant yn ystyried unrhyw dystiolaeth a ddarperir i gynorthwyo'r adolygiad ac yn sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gweithredu yn ôl y bwriad.

Fe gafwyd trafodaeth ar y pwnc yma ddoe, os ydych chi'n cofio, a rhaid imi ddweud, roeddwn i'n rhyfeddu bod y Prif Weinidog yn methu'r pwynt yn llwyr am hyn. Y sefyllfa gwbl annerbyniol ydy fod yna anomali yn y system, sy'n golygu bod nifer fawr o berchnogion ail gartrefi yn osgoi talu trethi. Dydyn nhw ddim yn talu treth gyngor, a dydyn nhw chwaith ddim yn talu treth fusnes drwy iddyn nhw weithredu fel busnes am gyfnod byr iawn o'r flwyddyn. Rŵan, hwnna ydy'r anomali yn y system sydd angen sylw, ac rydych chi'n gwybod fy mod i wedi tynnu sylw at hyn sawl gwaith, ac mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru hefyd yn cytuno bod angen gwneud rhywbeth ar fyrder. Fel rydych chi'n dweud, mae'ch swyddogion chi yn edrych ar y sefyllfa. Ces i gyfarfod efo nhw nôl ym mis Mehefin, ac fe addawyd y byddai yna ryw fath o adroddiad, neu ryw fath o gynnydd yn y maes yma, ond dwi'n dal i ddisgwyl i weld beth fydd yr argymhellion yn union. Mae hwn yn sgandal ac mae'n rhaid ei sortio fo ar fyrder.

There was a discussion on this subject yesterday, if you remember, and I must say that I was stunned that the First Minister missed the point entirely. The totally unacceptable situation is that there's an anomaly in the system, which means that a great number of second-home owners avoid paying taxes. They don’t pay council tax, and neither do they pay business rates, as they act as a business for a very short period of time in the year. That’s the anomaly that needs to be addressed, and you will know that I have drawn attention to this a number of times, and the Welsh Local Government Association also agrees that there’s a need to do something as a matter of urgency. As you say, your officials are reviewing the situation. I met with them back in June, and they promised that there would be some kind of progress or report made in this field, but I’m still waiting to see what the recommendations will be. This is a scandal and has to be sorted out quickly.

14:10

Thank you for raising this, and thank you also for your interest in the issue and for speaking to my officials with your ideas as to how we can start to address this particular matter. It is the case that a business must be able to demonstrate that the property that they're seeking to let as holiday let accommodation, for example, is available for at least 140 days in a 12-month period, and actually let for 70 days. Now, the question there is: have we got the balance right? Is 140 days to be shown as available for letting right, and is 70 days for actually being let—is that right? Does that demonstrate that that property is being used as self-catering accommodation? So, this is another issue that I'll be speaking to the local government finance sub-group about at our next meeting, which I believe is next week, but it's an issue that I'm certainly alive to.

We did ask local authorities to let us know of any cases where they felt that a property was being marketed as self-catering accommodation, but actually not being used in that way. Local authorities did come forward, including Gwynedd, with some examples of properties that they thought fell into that category. The Valuation Office Agency looked at each of the cases and found that they were all were operating within the law, but then there is that question as to whether or not we have it right in terms of the number of days, and I'm certainly keen to look at that.

Diolch am godi hyn, a diolch hefyd am eich diddordeb yn y mater ac am siarad â fy swyddogion am eich syniadau ynglŷn â sut y gallwn ddechrau mynd i'r afael â'r mater penodol hwn. Mae'n wir fod yn rhaid i fusnes allu dangos bod yr eiddo y maent yn ceisio'i osod fel llety gwyliau, er enghraifft, ar gael am o leiaf 140 diwrnod mewn cyfnod o 12 mis, ac wedi'i osod am 70 diwrnod. Nawr, y cwestiwn yma yw: a yw'r cydbwysedd yn iawn gennym? A yw 140 diwrnod o fod ar gael i'w osod yn iawn, ac a yw 70 diwrnod o fod wedi'i osod—a yw hynny'n iawn? A yw hynny'n dangos bod yr eiddo hwnnw'n cael ei ddefnyddio fel llety hunanddarpar? Felly, mae hwn yn fater arall y byddaf yn ei drafod â'r is-grŵp cyllid llywodraeth leol yn ein cyfarfod nesaf, yr wythnos nesaf rwy'n credu, ond mae'n fater rwy'n sicr yn ymwybodol ohono.

Fe ofynnom ni i awdurdodau lleol roi gwybod i ni am unrhyw achosion lle roeddent yn teimlo bod eiddo'n cael ei farchnata fel llety hunanddarpar heb ei fod yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd honno mewn gwirionedd. Cafwyd rhai enghreifftiau gan awdurdodau lleol, gan gynnwys Gwynedd, o eiddo y credent ei fod yn perthyn i'r categori hwnnw. Edrychodd Asiantaeth y Swyddfa Brisio ar bob un o'r achosion a daethant i'r casgliad fod pob un ohonynt yn gweithredu o fewn y gyfraith, ond mae'r cwestiwn yn codi i ba raddau yr ydym yn ei gael yn iawn o ran nifer y dyddiau, ac rwy'n sicr yn awyddus i edrych ar hynny.

If these properties are not paying a business rate, they should be paying council tax. That seems to be at the heart of this, and we need to sort something out.

Os nad yw'r eiddo yn talu ardrethi busnes, dylent fod yn talu'r dreth gyngor. Ymddengys mai dyna sydd wrth wraidd hyn, ac mae angen i ni fynd i'r afael â'r mater.

I can assure you that we are having these discussions with local authorities in terms of their experiences of the issue, to what extent this is a problem. It does vary across Wales, I think, in terms of how many second homes there are and how many holiday lets there are, and it's certainly an acute problem in some areas. But it's one that we're really keen to address because, as I said, we've got a piece of work going on looking at the future of council tax, looking at different ways of looking at council tax, to try and make it more progressive, looking at land value taxes, looking at local income taxes—all kinds of different permutations of raising local taxation in future. And, certainly, this is part of it.

Gallaf roi sicrwydd i chi ein bod yn cael y trafodaethau hyn gydag awdurdodau lleol o ran eu profiadau o'r mater, i ba raddau y mae'n broblem. Credaf ei fod yn amrywio ledled Cymru o ran faint o ail gartrefi a geir a faint o eiddo gwyliau ar osod a geir, ac yn sicr, mae'n broblem ddifrifol mewn rhai ardaloedd. Ond mae'n un yr ydym yn awyddus iawn i fynd i'r afael â hi oherwydd, fel y dywedais, mae gwaith ar y gweill gennym sy'n edrych ar ddyfodol y dreth gyngor, ac yn archwilio gwahanol ffyrdd o edrych ar y dreth gyngor, i geisio'i gwneud yn fwy blaengar, ac mae'n edrych ar drethi gwerth tir, ac ar dreth incwm leol—pob math o wahanol ffyrdd o godi trethiant lleol yn y dyfodol. Ac yn sicr, mae hyn yn rhan o hynny.

I would give a simple answer to you: why don't you end the business rate relief on houses and flats? If you do that, then it wouldn't do any good to them to call them businesses. I can see no good reason for giving business rate relief on houses and flats. If you stopped that, you'd remove the anomaly, and you can do that tomorrow.

Buaswn yn rhoi ateb syml i chi: pam na wnewch chi ddod â'r rhyddhad ardrethi busnes ar dai a fflatiau i ben? Pe baech yn gwneud hynny, ni fyddai’n gwneud unrhyw les iddynt gael eu galw’n fusnesau. Ni allaf weld unrhyw reswm da dros roi rhyddhad ardrethi busnes i dai a fflatiau. Pe baech yn dod â hynny i ben, byddech yn cael gwared ar yr anghysondeb, a gallwch wneud hynny yfory.

I know that there have been consultations on this matter by Welsh Government in the past as to whether particular classes of property should be exempt from small business rates relief. Certainly, that was something that was looked at in depth when we developed the permanent scheme. Removal of rate relief for self-catering properties wasn't considered appropriate and I think, if I recall correctly, that was because of the impact that it might have on the tourism industry, where these properties are particularly important in some areas in terms of keeping the tourism industry alive. There's obviously a really difficult and delicate balance to be addressed.

Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori ar y mater hwn yn y gorffennol mewn perthynas ag a ddylai dosbarthiadau o eiddo penodol fod wedi'u heithrio rhag rhyddhad ardrethi busnesau bach. Yn sicr, roedd hynny'n rhywbeth yr edrychwyd arno'n fanwl pan ddatblygwyd y cynllun parhaol gennym. Ni ystyriwyd bod cael gwared ar ryddhad ardrethi ar gyfer eiddo hunanddarpar yn briodol a chredaf, os cofiaf yn iawn, fod hynny oherwydd yr effaith y gallai ei chael ar y diwydiant twristiaeth, lle mae'r eiddo hyn yn arbennig o bwysig mewn rhai ardaloedd i gadw'r diwydiant twristiaeth yn fyw. Mae'n amlwg fod yma gydbwysedd eithriadol o anodd a bregus i'w sicrhau.

Cyhoeddiad Ariannol Llywodraeth y DU
The UK Government's Financial Announcement

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith cyhoeddiad ariannol Llywodraeth y DU ar gyllideb Llywodraeth Cymru? OAQ54320

6. Will the Minister make a statement on the effect of the UK Government's recent financial announcement on the Welsh Government's budget? OAQ54320

Based on the UK Government’s spending round, our budget for 2020-1 will be 2 per cent lower in real terms than it was in 2010-11, equivalent to £300 million lower in real terms than a decade ago. In my oral statement yesterday, I set out the impact of the UK Government’s spending review.

Yn seiliedig ar gylch gwario Llywodraeth y DU, bydd ein cyllideb ar gyfer 2020-21 yn is o 2 y cant mewn termau real na'r hyn ydoedd yn 2010-11, sy'n cyfateb i £300 miliwn yn is mewn termau real na'r hyn ydoedd ddegawd yn ôl. Yn fy natganiad llafar ddoe, nodais effaith adolygiad gwariant Llywodraeth y DU.

14:15

Diolch i chi am eich ateb. Dwi ddim yn mynd i ymddiheuro am wneud ple eto arnoch chi i sicrhau bod awdurdodau lleol Cymru'n cael setliad gwell eleni. Dŷn ni wedi clywed eisoes am y £6 miliwn sydd ei angen ar sir Fôn i aros yn ei hunfan. Dŷn ni wedi gweld yn y papur bore yma bod Cyngor Sir y Fflint yn sefyll ar ymyl dibyn ariannol, a fydden i ddim yn licio dychmygu beth fyddai'r goblygiadau petai'r hwch yn mynd drwy'r siop yn fanna.

Nawr, yn flaenorol, wrth gwrs, mae'r Llywodraeth wedi dweud fe fydd awdurdodau lleol ar flaen y ciw petai yna arian yn dod ar gael a byddwn i'n gofyn i chi o leiaf ailadrodd yr ymrwymiad yna ac i wneud hynny, wrth gwrs, gan wybod y byddai ariannu tecach i awdurdodau lleol, fel dŷn ni wedi'i glywed, yn gallu cyfrannu'n helaeth tuag at faterion iechyd drwy ariannu gwasanaethau cymdeithasol yn iawn, ond mi fyddai hefyd yn gallu caniatáu inni ddechrau mynd i'r afael â than-gyllido ysgolion yn eithriadol. Felly, yr hyn dwi eisiau clywed yw—ganddoch chi a'r Llywodraeth—y bydd awdurdodau lleol ar flaen y ciw eleni.

Thank you for that response. I’m not going to apologise for making a plea once again that you ensure that local authorities in Wales are given an improved settlement this year. We’ve already heard about the £6 million required for Anglesey to stand still. We’ve seen in the paper this morning that Flintshire council is at the edge of a financial precipice, and I wouldn’t like to imagine what the implications of that would be if things were to go terribly wrong there.

Now, previously, the Government has said that local authorities would be at the front of the queue if funding were to be available. I would ask you to at least repeat that commitment and to do that in the knowledge that fairer funding for local authorities, as we’ve already heard, could contribute substantially to health issues through funding social services properly, but it could also allow us to start to tackle the underfunding of schools too. So, what I want to hear from you and the Government is that local authorities will be at the front of the queue.

Thank you. All of these arguments in favour of improved settlements for local authorities are very well made and well heard, and you would have heard the First Minister previously say that were additional funding to be available then local authorities and local government would be at the front of that queue.

Diolch. Mae'r holl ddadleuon hyn o blaid gwell setliadau ar gyfer awdurdodau lleol wedi'u gwneud yn dda iawn ac wedi'u clywed yn dda iawn, a byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud o'r blaen, pe bai cyllid ychwanegol ar gael, yna byddai awdurdodau lleol a llywodraeth leol ar flaen y ciw.

Lynne Neagle mentioned earlier the Children, Young People and Education Committee report, which in very strong terms criticised both Governments regarding school funding. The UK Government has responded and increased the Welsh block as a result of increasing its own UK schools budgets by £14 billion. So, we do now need to see action on this from Welsh Government, and I'm afraid, Minister, you can't just justify years of underfunding in our schools in Wales—this is a point made by unions, not just this side of the Chamber—by pointing at another Government that's taken immediate action to reverse the dangers that were affecting them.

Lynne Neagle asked about early years, but can you confirm that most if not all of the money will go to schools or local authorities for their school budgets? I appreciate you can't give details on that, but in principle. And, if that money does go to local authorities for their school budgets, will it be protected so that councils won't be tempted to divert that money into other areas of need and priority?

Soniodd Lynne Neagle yn gynharach am adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a oedd yn beirniadu'r ddwy Lywodraeth yn hallt mewn perthynas â chyllid ysgolion. Mae Llywodraeth y DU wedi ymateb ac wedi cynyddu bloc Cymru o ganlyniad i ddarparu cynnydd o £14 biliwn i'w chyllideb ysgolion ei hun ar gyfer y DU. Felly, mae angen i Lywodraeth Cymru roi camau ar waith ar hyn, ac mae arnaf ofn, Weinidog, na allwch gyfiawnhau blynyddoedd o danariannu yn ein hysgolion yng Nghymru—mae hwn yn bwynt a wnaed gan undebau, nid ar yr ochr hon i'r Siambr yn unig—drwy dynnu sylw at Lywodraeth arall sydd wedi gweithredu ar unwaith i wyrdroi'r peryglon a oedd yn effeithio arnynt.

Gofynnodd Lynne Neagle am y blynyddoedd cynnar, ond a allwch gadarnhau y bydd y rhan fwyaf os nad yr holl arian yn mynd i ysgolion neu awdurdodau lleol ar gyfer eu cyllidebau ysgolion? Rwy'n derbyn na allwch roi manylion am hynny, ond mewn egwyddor. Ac os bydd yr arian hwnnw'n mynd i awdurdodau lleol ar gyfer eu cyllidebau ysgolion, a fydd yn cael ei warchod fel na fydd cynghorau'n cael eu denu i ddargyfeirio'r arian hwnnw i feysydd blaenoriaeth ac angen eraill?

Well, I can't agree that the UK Government's taken immediate action to address funding in schools. They've been in power for a decade, so it has taken them some time to wake up to the importance of education and also they gave schools in England and the NHS the certainty of a three-year outlook for their spending. They didn't have the courtesy to do that here in Wales, where we had been promised a three-year spending review. So, in terms of making announcements today and pledges today, I'm not in a position to do that. We've only had our spending allocations for next year, with two years to do that. But I would just reassure people that we are listening to all the arguments that you made, which local authorities made, which different sectors are making, and all of that will be considered as we look to set the budgets in future.

Wel, ni allaf gytuno bod Llywodraeth y DU wedi gweithredu ar unwaith i fynd i’r afael â chyllid mewn ysgolion. Maent wedi bod mewn grym ers degawd, felly mae wedi cymryd cryn dipyn o amser iddynt gydnabod pwysigrwydd addysg, ac maent hefyd wedi rhoi sicrwydd o ragolwg gwariant tair blynedd i ysgolion a'r GIG yn Lloegr. Nid oedd ganddynt y cwrteisi i wneud hynny yma yng Nghymru, lle yr addawyd adolygiad gwariant tair blynedd. Felly, o ran gwneud cyhoeddiadau heddiw ac addewidion heddiw, nid wyf mewn sefyllfa i wneud hynny. Rydym newydd gael ein dyraniadau gwariant ar gyfer y flwyddyn nesaf, gyda dwy flynedd i wneud hynny. Ond hoffwn sicrhau pobl ein bod yn gwrando ar yr holl ddadleuon a wnaed gennych chi, yr awdurdodau lleol, a'r gwahanol sectorau, ac ystyrir hynny i gyd wrth i ni osod y cyllidebau yn y dyfodol.

Minister, within this austerity context, if could we have some clarity as to the financial situation, perhaps you could tell us how much money we've lost since 2010 when the Tories came into power, perhaps you could tell us what guarantees you've had in respect of European Union funding were we to leave the European Union, and, in respect of the additional money that's being promised, have we actually seen any of this money or is it still as imaginary—[Interruption.] Is it still as imaginary as the Prime Minister's Brexit deal?

Weinidog, yng nghyd-destun y cyni hwn, os gallwn gael rhywfaint o eglurder ynghylch y sefyllfa ariannol, efallai y gallech ddweud wrthym faint o arian a gollwyd gennym ers 2010 pan ddaeth y Torïaid i rym, efallai y gallech ddweud wrthym pa warantau a gawsoch mewn perthynas â chyllid yr Undeb Ewropeaidd pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac o ran yr arian ychwanegol sy'n cael ei addo, a ydym wedi gweld rhywfaint o'r arian hwn mewn gwirionedd, neu a yw'n dal i fod yr un mor ddychmygol—[Torri ar draws.] A yw'n dal i fod yr un mor ddychmygol â chytundeb Brexit Prif Weinidog y DU?

I thank Mick Antoniw for raising that. In terms of, 'Have we seen any of the money of it yet?', well, the answer to that is 'no', and there's no cast-iron guarantee that we will, of course, because it has to be subject to a finance Bill going through Parliament, and Parliament, of course, is not sitting at the moment. So, that's obviously an area of concern to us. So, we won't see a single penny of that until the necessary parliamentary processes have completed.

In terms of EU funding, again, the Chancellor was absolutely silent on replacement EU funding and the proposed shared prosperity fund. I asked the Chief Secretary to the Treasury about the shared prosperity fund and, again, it was pushed down the road—'There'll be consultation in future'. We've been promised that consultation for about 18 months now and we are really keen to engage in that. It shouldn't be right that we're consultees anyway, because this is so fundamental, but we continue to make those points that we cannot have a situation where devolution is bypassed as a result of that fund.

I did raise the issue of the fact that Wales should not be a penny worse off with the Chief Secretary to the Treasury, and reminded him that it was a key pledge during the referendum, but he replied, of course, that that was a pledge by the 'leave' campaign, and they are the Conservative Government, but then we reminded him that the Prime Minister is actually one of the people who led that campaign, so we would expect him to stick to that promise to the people of Wales.

Mick Antoniw is completely right to raise the fact that we've seen a decade of cuts and that the funding that we have now additionally put before us doesn't even begin to take us back to the level at which we were 10 years ago.

Diolch i Mick Antoniw am godi hynny. O ran, 'A ydym wedi gweld rhywfaint o'r arian eto?', wel, yr ateb i hynny yw 'na', ac nid oes unrhyw warant gadarn y byddwn yn ei weld, wrth gwrs, gan fod yn rhaid i hynny ddibynnu ar Fil cyllid yn mynd drwy'r Senedd, ac nid yw'r Senedd, wrth gwrs, yn eistedd ar hyn o bryd. Felly, mae hwnnw'n amlwg yn faes sy'n peri pryder i ni. Felly, ni fyddwn yn gweld yr un geiniog ohono hyd nes y bydd y prosesau seneddol angenrheidiol wedi'u cwblhau.

O ran cyllid yr UE, unwaith eto, roedd y Canghellor yn hollol dawel ynglŷn â chyllid yn lle cyllid yr UE a'r gronfa ffyniant gyffredin arfaethedig. Gofynnais i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys ynglŷn â'r gronfa ffyniant gyffredin, ac unwaith eto, cafodd y mater ei wthio i lawr y lôn—'Cynhelir ymgynghoriad maes o law'. Mae'r ymgynghoriad hwnnw wedi'i addo inni ers oddeutu 18 mis bellach ac rydym yn wirioneddol awyddus i gymryd rhan ynddo. Nid yw'n iawn mai ymgyngoreion ydym ni beth bynnag, gan fod hwn yn fater mor sylfaenol, ond rydym yn parhau i wneud y pwyntiau na allwn fod mewn sefyllfa lle y caiff datganoli ei anwybyddu o ganlyniad i'r gronfa honno.

Tynnais sylw Prif Ysgrifennydd y Trysorlys at y ffaith na ddylai Cymru fod geiniog yn waeth ei byd, a'i atgoffa bod hwnnw'n addewid allweddol yn ystod y refferendwm, ond fe atebodd, wrth gwrs, mai addewid a wnaed gan yr ymgyrch dros 'adael' oedd hwnnw, ac mai'r Llywodraeth Geidwadol ydynt hwy, ond fe wnaethom ei atgoffa wedyn fod Prif Weinidog y DU, mewn gwirionedd, yn un o'r bobl a arweiniodd yr ymgyrch honno, felly byddem yn disgwyl iddo gadw at yr addewid hwnnw i bobl Cymru.

Mae Mick Antoniw yn gwbl iawn i godi’r ffaith ein bod wedi gweld degawd o doriadau ac nad yw’r cyllid ychwanegol a roddwyd o'n blaenau yn awr yn agos at allu ein codi i'r lefel yr oeddem arni 10 mlynedd yn ôl.

14:20
2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol
2. Questions to the Minister for International Relations and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.

The next item is questions to the Minister for International Affairs and the Welsh Language, and the first question is from Llyr Gruffydd.

Miliwn o Siaradwyr Cymraeg
A Million Welsh Speakers

1. Pa bwysigrwydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar bobl ifanc 16-18 oed wrth feddwl am ei tharged o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ54321

1. What importance does the Welsh Government place on young people aged 16-18 in considering its target of reaching one million Welsh speakers by 2050? OAQ54321

Diolch yn fawr. Mae pobl ifanc with galon Cymraeg 2050 ac rŷn ni’n gweithio gydag ysgolion a cholegau addysg bellach i gynyddu’r cyfleoedd i bobl ifanc i gael defnyddio’r Gymraeg. Rŷn ni hefyd, wrth gwrs, wedi ehangu rôl y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ond rŷn ni hefyd yn cydnabod bod angen inni wneud mwy.

Thank you very much. Young people are at the heart of Cymraeg 2050. We’re working with schools and FE colleagues to increase opportunities for young people to use Welsh. Of course, we've also expanded the role of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, but we also acknowledge that there is a need for us to do more.

A wnewch chi ddweud wrthyf fi, felly, beth yw pwrpas ehangu’r ddarpariaeth pan fo mwy a mwy o bobl ifanc yn cysylltu â mi yn dweud eu bod nhw'n methu â chael at y ddarpariaeth honno? Mae nifer ohonon ni yn y Siambr fan hyn, dwi’n siŵr, wedi gweld cynnydd yn y gwaith achos rŷn ni’n ei dderbyn gan fyfyrwyr chweched dosbarth mewn ysgolion Cymraeg sydd yn wynebu sefyllfa lle mae’r drafnidiaeth oedd yn cael ei ddarparu i’r ysgolion hynny gan yr awdurdodau lleol yn cael ei thorri. Dwi wedi delio ag achosion yn Wrecsam, yn sir y Fflint, yn sir Ddinbych ac mewn siroedd eraill ar draws y gogledd—rhai ohonyn nhw wedi'u datrys; yn anffodus, rhai ohonyn nhw ddim. Felly, a gaf i ofyn beth ydych chi am ei wneud i sicrhau bod myfyrwyr yn gallu cael mynediad trwy drafnidiaeth i’r ysgolion hynny lle mae’r ddarpariaeth ychwanegol yma rŷch chi’n sôn amdano fe yn cael ei darparu?

Can you tell me, therefore, what’s the purpose of expanding provision when more and more young people contact me saying that they can’t access that provision? Many of us in this Chamber, I’m sure, have seen an increase in the casework that we receive from sixth-form students in Welsh-medium schools who are facing a situation where the transport that was provided to those schools by local authorities is being cut. I’ve dealt with cases in Wrexham, Flintshire, Denbighshire and in other counties across north Wales. Some of them have been resolved; others, unfortunately, have not. So, can I ask you what you’re going to do to ensure that students can access, through transport, those schools where this additional provision that you mention is provided?

Wel, rŷn ni'n treulio eithaf lot o amser ar hyn o bryd yn treial sicrhau ein bod ni yn gwella’r sefyllfa sydd wrthi ar hyn o bryd. Dwi wedi cael cyfarfod arall y bore yma gyda’r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros addysg. Mae’r ddwy ohonon ni wedi ysgrifennu at y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros drafnidiaeth, felly mae yna ymgais nawr i fynd ati i sicrhau ein bod ni’n gallu dod i le gwahanol gyda’r broblem yma. Mae yna refresh yn mynd i fod o’r Learner Travel (Wales) Measure 2008—mae hwnna’n digwydd yn yr hydref. Wrth gwrs, mae hwnna’n gyfle i bobl ymateb i ymgynghoriad, ond rŷn ni yn cydnabod bod yna broblem, ac, yn arbennig, fod yna broblem yn sir y Fflint a hefyd yn ardal Castell Nedd hefyd.

Well, we are spending quite a lot of time at present trying to ensure that we improve the situation. I have had another meeting this morning with the Minister responsible for education, and both of us have written to the Minister with responsibility for transport, and so there is an effort being made to ensure that we are able to come to a different place as regards this problem. There will be a refresh of Learner Travel (Wales) Measure 2008, and that’ll be happening in the autumn, and, of course, that’s an opportunity for people to respond to the consultation, but we do acknowledge that there is a problem and that, particularly, there is a problem in Flintshire, and also in the Neath area.

Minister, Llyr Gruffydd made a very valid point about the importance of being able to access those Welsh-medium services when they are provided. And whilst we all welcome the 1 million Welsh-speaker target and recognise the importance of Welsh-medium education in delivering that, I think the pressures that Llyr has alluded to are probably even more pressing in anglicised areas of Wales, such as the area that I represent, than they are in some of the more Welsh-speaking areas. So, referring to the answer you gave to Llyr in terms of the transport that Welsh-medium—I didn't quite catch your answer there, but the answer you gave—can you say what particular focus you're putting on making sure that my constituents who wish to access Welsh services in an area where, traditionally, that hasn't been the case, they will get specific support to make sure that Welsh-medium education and Welsh-medium services are available to all?

Weinidog, gwnaeth Llyr Gruffydd bwynt dilys iawn ynghylch pwysigrwydd gallu cael mynediad at y gwasanaethau cyfrwng Cymraeg hynny pan gânt eu darparu. Ac er bod pob un ohonom yn croesawu’r targed o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg ac yn cydnabod pwysigrwydd addysg cyfrwng Cymraeg i'r gwaith o gyflawni hynny, credaf ei bod hi'n debygol fod y pwysau y cyfeiriodd Llyr ato'n waeth byth mewn ardaloedd o Gymru sydd wedi'u Seisnigeiddio, fel yr ardal rwy'n ei chynrychioli, na'r hyn ydyw yn rhai o'r ardaloedd lle y ceir mwy o siaradwyr Cymraeg. Felly, gan gyfeirio at yr ateb a roesoch i Llyr ynglŷn â'r drafnidiaeth y gall myfyrwyr cyfrwng Cymraeg—ni chlywais eich ateb, ond yr ateb a roesoch—a allwch ddweud pa ffocws penodol yr ydych yn ei roi ar sicrhau bod fy etholwyr sy'n dymuno cael mynediad at wasanaethau Cymraeg, mewn ardal lle na fu modd gwneud hynny yn draddodiadol, yn cael cymorth penodol i sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg a gwasanaethau Cymraeg ar gael i bawb?

When local authorities are developing their Welsh in education strategic plans, they do have to be cognisant of the transport issues in relation to how those children get to school. There is, of course, a statutory requirement for them to provide that to Welsh-speaking schools under the age of 16. There is an issue for those over 18, and this is where the issue comes in, because it is not a statutory situation at the moment, and we are assessing what are the possibilities to re-look at that situation. It is quite complex and, obviously, there may be some knock-on effects. We are actually spending a lot of time now trying to address this very issue.

Pan fydd awdurdodau lleol yn datblygu eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, mae'n rhaid iddynt fod yn ymwybodol o'r materion trafnidiaeth mewn perthynas â sut y mae'r plant hynny'n cyrraedd yr ysgol. Wrth gwrs, mae gofyniad statudol iddynt ddarparu hynny i ysgolion cyfrwng Cymraeg ar gyfer myfyrwyr o dan 16 oed. Ceir problem i rai dros 18 oed, a dyma lle y cyfyd y broblem hon, oherwydd nid yw'n sefyllfa statudol ar hyn o bryd, ac rydym yn asesu beth yw'r posibiliadau i ailedrych ar y sefyllfa honno. Mae'n eithaf cymhleth, ac yn amlwg, gall fod rhai sgil effeithiau. Rydym yn treulio cryn dipyn o amser ar hyn o bryd yn ceisio mynd i'r afael â'r union fater hwn mewn gwirionedd.

Byddech chi'n cytuno gyda fi, Gweinidog, dwi'n siŵr, bod hi'n bwysig mewn ardaloedd lle nad oes gan y Gymraeg wreiddiau mor ddwfn, sy'n gwneud mwy i helpu i dyfu'r gwreiddiau hynny. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol a chymunedau lleol yn Ogmore i hyrwyddo'r Gymraeg? A pha mor uchelgeisiol fydd targedau addysg ar flynyddoedd cynnar i helpu gyda hyn?

You would agree with me, Minister, I'm sure, that it's important in areas where the Welsh language isn’t as deeply rooted that we do more to help to root it more firmly. So, how will the Welsh Government work with local authorities and local communities in Ogmore to promote the Welsh, and how ambitious will the education targets and the early years targets be in assisting with this?

14:25

Diolch yn fawr. A gaf i ddiolch i chi am ofyn y cwestiwn yn Gymraeg? Wrth gwrs, rŷm ni yn gosod targedau ar lywodraethau lleol. Mae ein swyddogion ni wedi bod wrthi dros yr haf yn trafod gyda swyddogion ar draws rhai awdurdodau lleol, yn cynnwys ym Mhen-y-bont. Wrth gwrs, beth rŷn ni'n ceisio'i wneud yw sicrhau ein bod ni'n arwain y galw nawr, nid jest yn ymateb i'r galw. Ym Mhen-y-bont, dwi'n meddwl ein bod ni'n gobeithio y byddwn ni'n cyrraedd targed o tua 30 y cant dros y 10 mlynedd nesaf. A beth rŷn ni wedi bod yn ei wneud yw cynnig cefnogaeth ychwanegol i geisio hyrwyddo'r Gymraeg yn yr ardaloedd hynny a cheisio ennyn mwy o ddiddordeb oddi wrth y bobl leol.

Beth sy'n bwysig hefyd, wrth gwrs, yw bod yna ddilyniant, bod pobl sy'n mynd i ysgolion cynradd yn symud ymlaen i'r ysgolion uwchradd. Mae hynny wedi bod yn broblem yn y gorffennol—yn arbennig yn eich ardal chi, mae arnaf i ofn. Ond, wrth gwrs, nid jest ysgolion rŷn ni'n sôn amdano; mae yna bethau eraill rŷn ni'n eu gwneud i hybu'r Gymraeg mewn ardaloedd fel Pen-y-bont, fel y mentrau iaith sydd yn rhoi lot o gefnogaeth i bobl i gael cyfleoedd i siarad Cymraeg yn gymdeithasol.

Thank you very much, and may I thank you for posing that question in Welsh? Of course, we do set targets for local government. My officials have been busy over the summer holding discussions with the officers in some of the local authorities, including Bridgend, and, of course, what we’re trying to do is ensure that we lead the demand and not just react to the demand. In Bridgend, we hope that we will attain a target of approximately 30 per cent over the ensuing decade. What we’ve been doing is offering additional support to try and promote the Welsh language in those areas and to try and engender more interest from local people.

What’s also important is that there is progression or continuity, that people go from primary school on to the secondary schools, and that has been a problem in the past—particularly in your area, I’m afraid. But, of course, we’re not just talking about schools; there are other things that we are doing to promote the Welsh language in areas such as Bridgend, such as the mentrau iaith that give people a lot of support to have the opportunity to speak Welsh socially.

Hamdden a Chwaraeon yn y Gymuned
Community Sport and Recreation

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo hamdden a chwaraeon yn y gymuned? OAQ54335

2. What actions are the Welsh Government taking to promote community sport and recreation? OAQ54335

Thank you very much, Joyce. Encouraging our communities to become more active is a Welsh Government priority. In the year 2018-19, our delivery partner, Sport Wales, provided around £16 million to local authorities, national governing bodies of sport and other partners specifically for community sport development and to support them in delivering sport and physical activity opportunities reflecting local needs.

Diolch yn fawr iawn, Joyce. Mae annog ein cymunedau i fod yn fwy egnïol yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Yn y flwyddyn 2018-19, darparodd ein partner cyflenwi, Chwaraeon Cymru, oddeutu £16 miliwn i awdurdodau lleol, cyrff llywodraethu chwaraeon cenedlaethol a phartneriaid eraill yn benodol er mwyn datblygu chwaraeon cymunedol ac i'w cynorthwyo i ddarparu cyfleoedd chwaraeon a gweithgarwch corfforol sy'n adlewyrchu anghenion lleol.

I thank you for that answer. I recently visited Open Newtown project in Powys and it's part of a community asset transfer project of 130 acres of green space that secured a 99-year lease from Powys and Newtown councils. And there are many elements to this project and they'll be delivered over five years, with funding from many sources. But the main aim of the project is to enhance green spaces in Newtown for both the community and the visitor, and it has a very strong emphasis on improving and enhancing sport and recreation for all. It's being done in many ways: improving pathways, football pitches, play areas and building a footbridge for pedestrians and cyclists. Have you made any assessment, Minister, of whether the community asset transfer projects are a possible way of enhancing and improving activity, sport and recreation within those communities?

Diolch am eich ateb. Yn ddiweddar, ymwelais â phrosiect Agor Drenewydd ym Mhowys ac mae'n rhan o brosiect trosglwyddo asedau cymunedol gyda 130 erw o fannau gwyrdd a sicrhaodd brydles 99 mlynedd gan gynghorau Powys a'r Drenewydd. Ac mae sawl elfen i'r prosiect hwn, a byddant yn cael eu cyflawni dros bum mlynedd, gyda chyllid o sawl ffynhonnell. Ond prif nod y prosiect yw gwella mannau gwyrdd yn y Drenewydd ar gyfer y gymuned ac ymwelwyr, ac mae'n cynnwys pwyslais cryf iawn ar wella chwaraeon a hamdden i bawb. Mae'n gwneud hynny mewn sawl ffordd: gwella llwybrau, caeau pêl-droed, mannau chwarae ac adeiladu pont droed ar gyfer cerddwyr a beicwyr. A ydych wedi gwneud unrhyw asesiad, Weinidog, o'r defnydd posibl o brosiectau trosglwyddo asedau cymunedol i wella gweithgarwch corfforol, chwaraeon a hamdden yn y cymunedau hynny?

I think we all have experience in our regions and constituencies in this place of the success of community asset transfers. It is a way of taking on the activity of public authorities in a way that links with the community needs. So, we will certainly continue to assess the effectiveness of both community asset transfer and trust models, and, in our work with Sport Wales and others of the public bodies for which I have responsibility, we work to ensure that the effectiveness of community asset transfer is made aware to people. And I would recommend to you, if you haven't been on it already, the Club Solutions website of Sport Wales, which emphasises how community asset transfer and trust models can be a very effective way of managing facilities for sport and other activities by communities for themselves. I haven't mentioned, of course, the wonderful swimming pool and climbing wall in Harlech, and I shouldn't have done that.

Credaf fod gan bob un ohonom yn y lle hwn brofiad yn ein rhanbarthau a'n hetholaethau o lwyddiant trosglwyddo asedau cymunedol. Mae'n ffordd o ymgymryd â gweithgarwch awdurdodau cyhoeddus mewn ffordd sy'n cysylltu ag anghenion y gymuned. Felly, byddwn yn sicr yn parhau i asesu effeithiolrwydd modelau ymddiriedolaeth a throsglwyddo asedau cymunedol, ac yn ein gwaith gyda Chwaraeon Cymru a chyrff cyhoeddus eraill y mae gennyf gyfrifoldeb amdanynt, rydym yn gweithio i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o effeithiolrwydd trosglwyddo asedau cymunedol. Ac os nad ydych wedi gwneud hynny eisoes, buaswn yn argymell i chi ymweld ag Atebion Clwb ar wefan Chwaraeon Cymru, sy'n pwysleisio sut y gall modelau ymddiriedolaeth a throsglwyddo asedau cymunedol fod yn ffordd effeithiol iawn i gymunedau reoli cyfleusterau chwaraeon a gweithgareddau eraill eu hunain. Nid wyf wedi sôn, wrth gwrs, am y pwll nofio bendigedig a'r wal ddringo yn Harlech, ac ni ddylwn fod wedi gwneud hynny.

14:30

Dirprwy Weinidog, efallai y byddwch chi yn ymwybodol o'r bartneriaeth hirsefydlog rhwng purfa Valero, Penfro a Chwaraeon Sir Benfro, sydd wedi cefnogi chwaraeon cymunedol ledled sir Benfro ers blynyddoedd bellach. Mae hyn, dwi'n credu, yn enghraifft arbennig o fusnesau yn gweithio gyda'r awdurdod lleol a chymunedau lleol i gefnogi chwaraeon cymunedol, ac yn sicr mae'r bartneriaeth wedi cael effaith wirioneddol ar chwaraeon cymunedol ledled sir Benfro. Yn sgil hyn, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog mwy o berthnasoedd fel hyn, rhwng busnesau ac awdurdodau lleol, i ddatblygu rhaglenni chwaraeon cymunedol?

Deputy Minister, you may be aware of the long-established partnership between the Valero refinery in Pembroke and Sport Pembrokeshire, which has supported sport across Pembrokeshire for many years. This is an excellent example of businesses working with the local authorities and the local communities to support community sport, and certainly the partnership has had a real impact on community sport throughout Pembrokeshire. Now, in light of this, can you tell us what the Welsh Government is doing to encourage more relationships between businesses and local authorities to develop sports programmes in the community?

Dwi'n ddiolchgar iawn am y wybodaeth benodol yna. Dwi'n gyfarwydd â sir Benfro—yn wir, roeddwn i yno yr wythnos yma. Mae'n bleser wastad i weld fel y mae cwmnïau mawr rhyngwladol, megis Valero, yn buddsoddi yn ôl yn y gymuned. Fe edrychaf i yn fwy manwl ar hynna. Ac yn sicr dwi'n barod iawn i dynnu sylw llywodraeth leol a chymunedau lleol tuag at y posibilrwydd cyson o wella eu gwasanaeth drwy gael nawdd masnachol effeithlon. Mae hyn yn wir ym maes y celfyddydau, ac mae o hefyd yn wir ym maes chwaraeon. Ac y mae cwmni Valero, fel y gwyddost ti yn dda iawn, wedi cyfrannu yn y ddau gyfeiriad yna—i ddatblygu'r ddarpariaeth gelfyddydol, a'r ddarpariaeth o fewn chwaraeon a'r ddarpariaeth gymunedol.

I am most grateful for that specific information. I’m familiar with Pembrokeshire—in fact, I was there this week. It’s always a pleasure to see how major international companies, such as Valero, invest back into the community. I will look in greater detail at that. I’m certainly most willing to draw local government and local communities’ attention towards the possibility of improving their services by receiving effective commercial sponsorship. This is true in the field of the arts, and it’s also true in the field of sports. The Valero company, as you know very well yourself, has contributed in those two directions—to increase and augment the arts and sports community provision.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.

Gweinidog, mae'r strategaeth ryngwladol ddrafft a gyhoeddoch dros yr haf yn cynnwys tri nod. Y trydydd o'r rhain yw amlygu Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang. Allwch chi esbonio sut mae hynny yn gydnaws â phresenoldeb Llywodraeth Cymru yn ffair arfau Defence and Security Equipment International yr wythnos ddiwethaf?

Minister, the draft international strategy that you published over the summer includes three aims. The third of these is to highlight Wales as a nation that is responsible at a global level. Can you explain how that is in keeping with the Welsh Government’s presence in the Defence and Security Equipment International arms fair last week?

Mae hi'n bwysig ein bod ni yn sicrhau bod ein hegwyddorion a'n gwerthoedd yn cael eu gweld drwy'r byd. Dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig, ynghyd â'r strategaeth yna, i ddweud yn glir hefyd bod cyber security yn un o'r prif bethau rŷm ni eisiau sicrhau bod pobl yn ei ddeall—bod Cymru yn un o'r llefydd lle mae yna arbenigrwydd yn y maes yma. A dyma'r peth dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n amlygu. Ac mae yn anodd gweld ble—. Mae yna berthynas agos, dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni gydnabod, rhwng beth sy'n digwydd ym maes amddiffyn a cyber security commercial. Ac felly, wrth gwrs, mae'n anodd i ni dynnu'r rheini oddi wrth ei gilydd. Mae yna berthynas, ond dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig nad ydym ni'n tynnu i ffwrdd o wthio cyber security pan mae yna gyfle gyda ni.

It is important that we ensure that our principles and our values are seen throughout the world. I do think it’s important that, together with that strategy, it also states clearly that cyber security is one of the main issues where people understand that Wales has expertise in this field. It’s important for us to highlight that. And it is difficult—. Because there is a close relationship, and we have to acknowledge that, between what occurs in the field of defence and what happens in commercial cyber security. So, it’s very difficult to separate the two things. There is a relationship, but I think it’s important we do not detract from pushing cyber security when we have the opportunity to do so.

Weinidog, dwi ddim yn meddwl bod yr ateb yna yn ddigon da. Dro ar ôl tro, rydym ni'n cael addewidion gan eich Llywodraeth yn honni eich bod am fod yn gyfrifol, yn foesol, yn flaengar, a, dro ar ôl tro, rydych chi'n tanseilio'r addewidion hyn drwy weithredu mewn ffordd anghyfrifol, anfoesol a beth bynnag ydy'r gwrthwyneb i blaengar. Un maes sydd yn cael ei neilltuo yn llwyr yn y strategaeth yw gwneud defnydd o'r iaith Gymraeg er mwyn hyrwyddo diwylliant, treftadaeth a bywyd cymdeithasol unigryw ein cenedl. Mae strategaeth ryngwladol Gwlad y Basg, er enghraifft, yn cynnwys rôl ar gyfer y Etxepare Basque Institute, er mwyn hyrwyddo'r iaith Fasgeg a chynyddu proffil yr iaith a'r diwylliant yna o amgylch y byd. Er enghraifft, fe wnaethon nhw fynd eleni i'r Edinburgh fringe festival. Yr unig sôn am y Gymraeg yn eich strategaeth ryngwladol chi yw ambell gyfeiriad at y ffaith bod yr iaith yn bodoli. Ydych chi'n cytuno bod angen i chi ailystyried hyn eto, a rôl y Gymraeg o fewn eich strategaeth ryngwladol? A wnewch chi ymrwymo heddiw, fel cam cyntaf i unioni'r cam, y byddwch yn gwyrdroi'ch penderfyniad gwarthus i wrthod darparu gwersi Cymraeg am ddim i ffoaduriaid yng Nghymru—penderfyniad sy'n mynd yn gwbl groes i'r ymrwymiad yn eich cynllun noddfa i sicrhau bod ffoaduriaid a cheiswyr lloches yn cael eu cynnwys mewn cyfleoedd i ddysgu Cymraeg?

Minister, I don’t think that response is sufficient. Time and time again, we’ve received pledges from your Government stating that you want to be responsible, ethical, progressive, and time and again, you undermine this by behaving in unethical, irresponsible and non-progressive ways. So, one area that is highlighted in the strategy is to use the Welsh language to promote the unique heritage and culture of our nation. The strategy of the Basque Country, for example, includes a role for the Etxepare Basque Institute in order to promote the Basque language, and to increase the profile of the language and its culture across the world. For example, they went this year to the Edinburgh fringe festival. The only mention of the Welsh language in your international strategy is a few references to the fact that the Welsh language exists. Do you agree that you need to reconsider this, and consider the role of the Welsh language within your international strategy? Will you commit today, as a first step to put right the error, that you will overturn your disgraceful decision to refuse to provide Welsh language lessons free of charge to refugees in Wales—a decision that is entirely contrary to the commitment in your nation of sanctuary scheme to ensure that asylum seekers are included in the opportunity to learn Welsh?

Dwi yn meddwl ein bod ni yn gwneud lot mwy na hynny o ran gwthio yr hyn rŷm ni'n ei wneud tuag at yr iaith Gymraeg. Rŷm ni eisoes wedi bod yn y Cenhedloedd Unedig, yn dangos arweinyddiaeth yn y maes ieithoedd lleiafrifol. Rŷm ni'n mynd i gynnal cynhadledd arbennig yn Aberystwyth ym mis Tachwedd i ddathlu gŵyl ryngwladol UNESCO ac ieithoedd lleiafrifol.

Mae yna ddigwyddiad yn y Senedd heno ble rŷm ni'n dod â phobl o Gatalwnia i helpu. Felly, wrth gwrs bod y Gymraeg yn rhan o hynny. Dwi eisoes wedi comisiynu fideo i ni allu darparu a dangos i'n llysgenhadon o gwmpas y byd ein bod ni eisiau arwain yn y maes yma. Ac, felly, dwi yn meddwl bod y Gymraeg yn rhan hanfodol o'r strategaeth yna.

Jest ar y mater o ffoaduriaid, dwi yn meddwl ei bod hi werth tanlinellu'r ffaith ein bod ni yn sianelu yr holl ffordd rŷm ni'n dysgu Cymraeg i bobl sydd ddim yn iaith gyntaf trwy'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ac mae yna ddau beilot eisoes yn bodoli, un yng Nghaerdydd, un yn Abertawe, lle mae gwersi Cymraeg yn cael eu rhoi am ddim i ffoaduriaid.

I do believe that we do much more than that as regards promoting the Welsh language. We’ve already been in the United Nations, giving a lead in the field of minority languages. And we’re going to hold a special conference in Aberystwyth in November to celebrate the UNESCO international festival on minority languages.

There is an event in the Senedd this evening, where we will be bringing people in from Catalonia and, of course, the Welsh language is part of that. I’ve already commissioned a video so that we can show to ambassadors from all of the world that we wish to take a lead in this field. And so I do think that the Welsh language is an essential, vital part of that strategy.

Just on the matter of refugees, I do think that it’s worth underscoring the fact that we are channelling the method of teaching Welsh to non-first-language Welsh speakers through the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, and there are two pilot schemes already up and running, one in Cardiff and one in Swansea, where Welsh lessons are given free of charge to refugees. 

14:35

Wel, mae hynny'n ateb annigonol yn anffodus. Mae'n dda iawn i glywed am y gwaith da sy'n digwydd gan y Llywodraeth am yr iaith Gymraeg, ond dylai hynny fod yn y strategaeth. Ac am y ffoaduriaid, dylech chi ailystyried hynny fel mater o frys, byddwn i'n argymell. 

Hoffwn droi yn awr at wendidau eraill y strategaeth ryngwladol. Mae'n gymysgedd rhyfedd o orgyffredinoli a gorfanylder ar yr un pryd. Rydych chi'n canolbwyntio ar dri diwydiant i'w hyrwyddo yn rhyngwladol, sef, fel rydych chi wedi sôn amdano fe yn barod, seiberddiogelwch, lled-ddargludyddion cyfansawdd a'r diwydiannau creadigol. Nawr, dwi ddim yn gwadu o gwbl fod y rhain yn ddiwydiannau pwysig i'n heconomi, ond a ddylen ni roi lled-ddargludyddion cyfansawdd wrth ganol ein strategaeth? Oni fyddai'n gwneud mwy o synnwyr i hyrwyddo diwydiant sy'n cyd-fynd â'r nod o gyfrifoldeb rhyngwladol, er enghraifft ynni adnewyddol? Pam nad ydych wedi gosod llwybr uchelgeisiol, wedi ei seilio ar wneud Cymru yn wlad carbon sero erbyn 2040 neu gynt?

Ble mae'r cynllun er mwyn gwneud y mwyaf o'r diaspora Cymraeg, a hyrwyddo cyfraniad diaspora o wledydd eraill sy'n byw yng Nghymru? Ble mae'r cynllun strategol ar gyfer gwneud y mwyaf o swyddfeydd tramor Cymru? Dyw sôn am gyhoeddi cylch gwaith yn y dyfodol, pan mae'r rhain wedi bodoli ers blynyddoedd, ddim yn ddigon da. Ble mae'r weledigaeth ar gyfer hyrwyddo'r gwaith ymchwil ardderchog sy'n cael ei wneud gan ein sector addysg uwch, a'r ymrwymiad i sicrhau bod hyn yn gallu parhau? Ble mae'r targedau sydd yn angenrheidiol er mwyn gallu mesur llwyddiant y strategaeth? Sut allwch chi gyfiawnhau'r ffaith mai dim ond dau gyfarfod y flwyddyn rydych yn bwriadu eu cynnal er mwyn mesur cynnydd? A ble mae'r weledigaeth fawr ar gyfer dyfodol ein cenedl rhyngwladol? 

Byddwn i'n argymell eich bod yn dechrau eto, gan adeiladu strategaeth unigryw ac uchelgeisiol, strategaeth all ond Cymru ei chael, o hyrwyddo cenedl groesawgar, werdd, Gymreig, sydd yn barod i lwyddo a chymryd ei phriod le ar lwyfan y byd, yn hytrach na'r ddogfen hon, sy'n darllen, ar adegau, fel ymarferiad PR, mae arna i ofn. 

Well, I’m afraid that’s an inadequate response. It’s good to hear about the good work that is happening on the Welsh language within Government, but that should be in the strategy. In terms of asylum seekers and refugees, you should consider that as a matter of urgency.

I’d like to turn now to the other weaknesses of the international strategy. It’s a strange mix of overgeneralisation and being overly detailed, simultaneously. You focus on the three industries to promote internationally: as you’ve already mentioned, cyber security, the composite semiconductors and creative industries. Now, I don’t doubt that these are important sectors for the economy, but should we place semiconductors at the heart of our strategy? Wouldn’t it make more sense to promote an industry that corresponds with international responsibilities, such as renewable energy? So, why haven’t you set an ambitious pathway, based on making Wales a carbon-zero nation by 2040 or sooner?

Where are the plans to make the most of the Welsh diaspora and promoting the contribution of the diaspora from other nations living in Wales? Where is the strategic plan for making the most of Wales's overseas offices? Now, talking about publishing a remit in future when these have already been in place for many years simply isn’t good enough. Where’s the vision for promoting the excellent research done by our HE sector and the commitment to ensure that this can continue? Where are the targets that are so necessary in order to measure the success of the strategy? How can you justify the fact that there are only two meetings per annum that you intend to stage an order to measure progress, and where is the great vision for the future of our nation on the international stage?

I would suggest that you start afresh, building a unique and ambitious strategy, a strategy that could only be made in Wales, promoting a welcoming, green Welsh nation that is ready to succeed and to take its proper place on the global stage, rather than this document, which reads, at times, as a PR exercise, I’m afraid.

Wel, dwi ddim yn derbyn hynny. Dwi yn meddwl bod y gwerthoedd sydd gyda ni yng Nghymru yn dod drwodd yn glir yn y strategaeth. Beth mae'n rhaid i ni gydnabod yw ei bod hi'n anodd i ni ysgrifennu strategaeth ar hyn o bryd, achos sut ydych chi'n gwneud hynny pan rŷm ni yng nghanol trafodaeth ynglŷn â Brexit? Un o'r pethau roeddwn i'n awyddus i'w wneud oedd i ddenu sylw at ein hunain. Mae yna lot o lefydd rownd y byd yn gwneud lot o bethau gwahanol. Ble mae yna arweinyddiaeth glir gyda ni fel cenedl? Sut ydyn ni'n gallu denu sylw at ein hunain fel cenedl sydd ar flaen y gad? A newid y feddylfryd sydd gan lot o bobl tuag at Gymru, neu fod dim syniad gyda nhw am Gymru. A dyna beth oedd y syniad tu ôl i jest pigo ar rai sectorau. 

Wrth gwrs bydd pethau'n dod allan o'r strategaeth yma, felly bydd strategaeth ar gyfer y diaspora. Rŷm ni wedi bod yn cael cyfarfod y bore yma ynglŷn â hynny. Mae'r targedau—. Roeddwn i'n awyddus iawn i roi targedau i mewn. Dwi'n siŵr y byddech chi'n cytuno ei bod hi'n rili anodd i roi targedau ar hyn o bryd pan rŷn ni mewn sefyllfa mor wahanol. Jest i roi enghraifft i chi—rŷch chi wedi bod yn sôn am addysg uwch. Wrth gwrs, mae'r ffaith bod y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf wedi dweud, 'Reit, caiff pobl aros am ddwy flynedd ar ôl iddyn nhw raddio' yn mynd i ddenu mwy o bobl. Felly, mae pethau'n symud mor gyflym. Ar hyn o bryd, mae'n anodd i ni osod targedau, ond dwi'n awyddus iawn i sicrhau bod hwnna yn dod yn rhan, unwaith y byddwn ni'n setlo pethau yn y byd yma sy'n newid yn llwyr ar hyn o bryd. 

Well, I do not accept that. I do think that the values that we have in Wales shine through clearly in the strategy. What we must acknowledge is that it’s difficult for us to write a strategy at the moment, because how can you do that when Brexit is hanging over us? One of the things that I was eager to do was to draw attention to our strengths. Lots of places throughout the world do different things, but where we can give a clear lead as an innovative nation and change the mindset that many people have about Wales? Or, possibly, they don’t have any idea about Wales at all. That was the idea of selecting some sectors. Of course, things will emanate from this strategy, so there will be something on the diaspora. We had a meeting this morning on that.

As regards the targets, I was very eager to include targets, and I’m sure that you would agree that it’s really difficult to put targets in when we’re in such a different situation. Just to give you an example—you mentioned higher education. Well, of course, the fact that the Prime Minister said last week, ‘Right, people can stay for two years after they graduate’, that will then attract more students. So, things are moving so quickly at the moment, it’s difficult first set targets. So, I am very eager to ensure that that does become part of the strategy, once things are settled in this fast-changing world.

Llefarydd y Ceidwadwyr, David Melding. 

Conservative spokesperson, David Melding.

14:40

Minister, it's now six years since the Government rolled out its tourism strategy for Wales, the partnership for growth, and the strategy remit will end next year. The main ambition was to increase tourism earnings by then by at least 10 per cent. I notice that Scotland, who have a strategy running for exactly the same time, are now doing a lot of review work and consultation, and I just wonder what is the Welsh Government doing at the moment to review the operation of the partnership for growth, particularly that 10 per cent target, and what sort of work is being done to develop and prepare a new strategy.

Weinidog, mae chwe blynedd wedi bod bellach ers i'r Llywodraeth gyflwyno ei strategaeth dwristiaeth ar gyfer Cymru, y bartneriaeth ar gyfer twf, a bydd cylch gwaith y strategaeth yn dod i ben y flwyddyn nesaf. Y prif uchelgais oedd cynyddu enillion twristiaeth o leiaf 10 y cant erbyn hynny. Sylwaf fod yr Alban, sydd wedi bod â strategaeth ar waith am yr un cyfnod o amser yn union, bellach yn gwneud llawer o waith adolygu ac ymgynghori, a tybed beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd i adolygu gweithrediad y bartneriaeth ar gyfer twf, yn enwedig y targed hwnnw o 10 y cant, a pha fath o waith a wneir ar ddatblygu a pharatoi strategaeth newydd.

Thank you very much for that very helpful prompt. I can now give you a trail for an oral statement, which I hope to make during the month of October to this Chamber, on our tourism strategy. My ambition has been to produce priorities for each of the main areas of my responsibilities as a Deputy Minister. I have tried to indicate priorities already in the area of heritage, and tourism, I'm pleased to tell you, is the next one. So, there will be a publication similar to the priorities that we produced for heritage on tourism, and I will welcome a response from Members and from the sector. You may recollect that we did, in fact, hold a tourism summit in Llandrindod last year, and the response from that meeting in the sector was very positive, and we may well decide to hold a similar event next year. 

Diolch yn fawr am y proc defnyddiol iawn hwnnw i'r cof. Gallaf roi trywydd i chi nawr ar gyfer datganiad llafar y gobeithiaf ei wneud i'r Siambr hon ym mis Hydref ar ein strategaeth dwristiaeth. Fy uchelgais yw cynhyrchu blaenoriaethau ar gyfer pob un o brif feysydd fy nghyfrifoldebau fel Dirprwy Weinidog. Rwyf wedi ceisio nodi blaenoriaethau eisoes ym maes treftadaeth, ac rwy'n falch o ddweud wrthych mai twristiaeth yw'r nesaf. Felly, bydd cyhoeddiad tebyg i'r blaenoriaethau a luniwyd gennym ar gyfer treftadaeth ar dwristiaeth, a byddaf yn croesawu ymateb gan yr Aelodau a chan y sector. Efallai eich bod yn cofio inni gynnal uwchgynhadledd dwristiaeth yn Llandrindod y llynedd, ac roedd ymateb y sector i'r cyfarfod hwnnw'n gadarnhaol iawn, ac mae'n ddigon posibl y penderfynwn gynnal digwyddiad tebyg y flwyddyn nesaf.

Well, I thank the Minister for his mostly helpful response, particularly that we all should take part in the work to review the strategy and to construct a new one, and particularly for the sector. You didn't say whether that 10 per cent target is going to be met. Obviously, there's still a year to go, but I think it's key that we're at least candid on whether we've achieved that, and if we haven't why and what we need to do about it. 

Now, clearly, we have two markets—the domestic market for the UK and then visitors from abroad. And I think it's fair to say that we do very well in the domestic market, but we don't really achieve what we think we should in terms of foreign, overseas visitors. So, I wonder if in the new strategy it will contain two sets of really ambitious growth markets for those markets, because they do require I think separate approaches, and perhaps we haven't quite grasped that in the current strategy. 

Wel, diolch i'r Gweinidog am ei ymateb defnyddiol ar y cyfan, yn enwedig y syniad y dylai pob un ohonom ymgymryd â'r gwaith o adolygu'r strategaeth a llunio un newydd, ac yn arbennig ar gyfer y sector. Ni ddywedoch a yw'r targed o 10 y cant yn mynd i gael ei gyflawni. Yn amlwg, mae blwyddyn i fynd eto, ond credaf ei bod yn allweddol ein bod o leiaf yn onest ynglŷn ag a ydym wedi cyflawni hynny, ac os nad ydym, pam, a beth sydd angen i ni ei wneud ynglŷn â hynny.

Nawr, yn amlwg, mae gennym ddwy farchnad—y farchnad ddomestig ar gyfer y DU ac ymwelwyr o dramor. A chredaf ei bod yn deg dweud ein bod yn gwneud yn dda iawn yn y farchnad ddomestig, ond nid ydym yn cyflawni'r hyn y credwn y dylem ei gyflawni mewn perthynas ag ymwelwyr o dramor. Felly, tybed a fydd y strategaeth newydd yn cynnwys dwy set o farchnadoedd twf gwirioneddol uchelgeisiol ar gyfer y marchnadoedd hynny, gan y credaf fod angen dulliau gweithredu gwahanol ar eu cyfer, ac efallai nad ydym wedi darparu ar gyfer hynny yn y strategaeth bresennol.

I agree with that analysis. Can I also say that we think that there is still a great opportunity on what is called staycation? Not one of my favourite words, although I did have a bit of a staycation this summer and enjoyed it very much, including a lot of time—some of it spent in Monmouthshire—but a lot of time on the Marches of Wales looking at how we can work more closely along that wonderful connecting link between north and south Wales on the eastern border called Offa's Dyke. And we are hoping in the future that we will emphasise that there is room again for more visitors to come, both from the conurbations and those who land in Manchester Airport and those who've come through Heathrow. But I do take the point that we need to emphasise international marketing. We have identified certain countries on mainland Europe, and we will pursue this strategy to make sure that those people are aware that our borders are still open between Wales and England, whatever may happen to the borders of the United Kingdom. 

Cytunaf â'r dadansoddiad hwnnw. A gaf fi ddweud hefyd ein bod yn credu bod cyfle gwych o hyd ar gyfer yr hyn a elwir yn 'staycation'? Nid yw'n un o fy hoff eiriau, er i mi gael ychydig o wyliau gartref yr haf hwn a'i fwynhau'n fawr, gan gynnwys llawer o amser—treuliais beth ohono yn Sir Fynwy—ond llawer o amser ar y gororau yn edrych ar sut y gallwn weithio'n agosach ar hyd y cyswllt gwych hwnnw rhwng gogledd a de Cymru ar y ffin ddwyreiniol a elwir yn Glawdd Offa. Ac rydym yn gobeithio, yn y dyfodol, y byddwn yn pwysleisio bod lle eto i fwy o ymwelwyr ddod, o'r cytrefi a'r rheini sy'n glanio ym Maes Awyr Manceinion a'r rheini sydd wedi dod drwy Heathrow. Ond rwy'n derbyn y pwynt fod angen i ni roi pwyslais ar farchnata rhyngwladol. Rydym wedi nodi rhai gwledydd ar dir mawr Ewrop, a byddwn yn mynd ar drywydd y strategaeth hon er mwyn sicrhau bod y bobl hynny'n ymwybodol fod y ffin rhwng Cymru a Lloegr yn dal i fod ar agor, beth bynnag a allai ddigwydd i ffiniau'r Deyrnas Unedig.

Can I say I share his love for Offa's Dyke? I have completed the walk, though that was, I'm afraid, over 40 years ago now. This year, I walked in Gower, which was as beautiful. Minister, one way in which we can certainly harness international tourist appeal is to make Wales the sustainable capital of tourism in the UK and indeed in Europe. For example, more and more environmentally savvy tourists are seeking out green tourist destinations. A recent survey found that 64 per cent of respondents consider environmental issues when booking their trip, and 82 per cent were willing to pay more for green services and products. Global travel societies like National Geographic now use environmental sustainability as a key criterion in their destination rating. So, I really think if we want to take a step forward and be really, really competitive, this is an area where we could see a very great increase in our offer, and it fits in with our general strategies—the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, for instance. Do you agree with me that Wales is well placed to lead on this agenda and that that needs to now be a central part of our new strategy?

A gaf fi ddweud fy mod yn rhannu ei hoffter o Glawdd Offa? Rwyf wedi cwblhau'r daith gerdded, er bod hynny, mae arnaf ofn, dros 40 mlynedd yn ôl bellach. Eleni, bûm yn cerdded yn y Gŵyr, a oedd yr un mor brydferth. Weinidog, un ffordd y gallwn harneisio apêl twristiaeth ryngwladol, yn sicr, yw gwneud Cymru'n brifddinas twristiaeth gynaliadwy yn y DU, ac yn wir yn Ewrop. Er enghraifft, mae mwy a mwy o dwristiaid amgylcheddol graff yn chwilio am gyrchfannau gwyrdd i dwristiaid. Canfu arolwg diweddar fod 64 y cant o ymatebwyr yn ystyried materion amgylcheddol wrth archebu eu gwyliau, a bod 82 y cant yn barod i dalu mwy am wasanaethau a chynhyrchion gwyrdd. Mae cymdeithasau teithio byd-eang fel National Geographic bellach yn defnyddio cynaliadwyedd amgylcheddol fel maen prawf allweddol wrth roi sgôr i gyrchfannau. Felly, rwy'n credu'n wirioneddol, os ydym am gymryd cam ymlaen a bod yn wirioneddol gystadleuol, fod hwn yn faes lle y gallem weld cryn dipyn o gynnydd yn ein cynnig, ac mae'n cyd-fynd â'n strategaethau cyffredinol—Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, er enghraifft. A ydych yn cytuno â mi fod Cymru mewn sefyllfa dda i arwain ar yr agenda hon a bod angen i hynny fod yn rhan ganolog o'n strategaeth newydd bellach?

14:45

Thank you for helping us to write the strategy. We already have a draft and I'll make sure that sustainability is at the top, because clearly, green tourism and tourism that caters for the whole population and all age groups—. Those who have mobility difficulties are equally important as visitors to those who are able-bodied and able to enjoy recreation in the countryside. So, we need to make sure that what we provide is accessible wherever people want to go, if they are mobile and able to take advantage of the access opportunities. But we also need to make it clear that sustainable tourism means sustainable for all who wish to take advantage of the offer we have in Wales.

And therefore, in my recent visit to Pembrokeshire, which I referred to, I was particularly moved by the commitment of one developer to ensure that seriously disabled people were able to enjoy the facilities of tourism in Pembrokeshire. Both sustainability and accessibility of our tourist offer to all citizens who wish to come here or visit destinations here, and that includes the people within Wales itself and the people from across the bridge or across the dyke, whatever we want to call it, and wherever they come from and however they get to come to Wales, that they feel that, after the experience of being in Wales, they have been properly welcomed. And I would like to thank the leader of the opposition and, indeed, Angela Burns, who have been part of my visit in Pembrokeshire and east Carmarthenshire, wherever I was on the day; I don't even recognise borders within Wales, let alone between Wales and England. Thank you.

Diolch am ein helpu i ysgrifennu'r strategaeth. Mae gennym ddrafft yn barod, a byddaf yn sicrhau bod cynaliadwyedd ar y brig, oherwydd yn amlwg, mae twristiaeth werdd a thwristiaeth sy'n darparu ar gyfer y boblogaeth gyfan a phob grŵp oedran—. Mae pobl ag anawsterau symudedd yr un mor bwysig fel ymwelwyr â phobl nad ydynt yn anabl ac yn gallu mwynhau hamdden yng nghefn gwlad. Felly, mae angen inni sicrhau bod yr hyn a ddarparwn yn hygyrch ni waeth i ble y mae pobl yn awyddus i fynd, os ydynt yn gallu symud ac yn gallu manteisio ar y cyfleoedd mynediad. Ond mae angen inni ddangos hefyd fod twristiaeth gynaliadwy yn golygu cynaliadwy i bawb sy'n dymuno manteisio ar y cynnig sydd gennym yng Nghymru.

Ac felly, ar fy ymweliad diweddar â Sir Benfro, y cyfeiriais ato, gwnaeth ymrwymiad un datblygwr i sicrhau bod pobl ag anableddau dwys yn gallu mwynhau cyfleusterau twristiaeth yn Sir Benfro argraff arbennig arnaf. Cynaliadwyedd a hygyrchedd ein cynnig i dwristiaid i'r holl ddinasyddion sy'n dymuno dod yma neu ymweld â chyrchfannau yma, ac mae hynny'n cynnwys pobl yng Nghymru a'r bobl o'r ochr arall i'r bont neu dros y clawdd, beth bynnag y dymunwn ei alw, ac o ble bynnag y dônt, a sut bynnag y dônt i Gymru, er mwyn iddynt deimlo, ar ôl y profiad o fod yng Nghymru, eu bod wedi cael croeso go iawn. A hoffwn ddiolch i arweinydd yr wrthblaid, ac yn wir, i Angela Burns, a fu'n rhan o fy ymweliad â Sir Benfro a dwyrain Sir Gaerfyrddin, ble bynnag yr oeddwn ar y diwrnod; nid wyf hyd yn oed yn cydnabod ffiniau yng Nghymru, heb sôn am rhwng Cymru a Lloegr. Diolch.

Manylebau Swyddi Llywodraeth Cymru
Welsh Government Job Specifications

3. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau a yw ychwanegu'r gallu i siarad Cymraeg fel sgìl dymunol ar fanylebau swyddi ar gyfer swyddi gwag yn Llywodraeth Cymru wedi cynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg o fewn y sefydliad? OAQ54342

3. Will the Minister confirm whether adding the ability to speak Welsh as a desirable skill on job specifications for vacancies in the Welsh Government has increased the number of Welsh speakers within the organisation? OAQ54342

The Welsh Government has specified Welsh language skills in job advertisements for a number of years and I can confirm that there has been a small increase in the number of staff who speak Welsh since the Welsh language standards became applicable. 

Mae Llywodraeth Cymru wedi pennu sgiliau iaith Gymraeg mewn hysbysebion swyddi ers nifer o flynyddoedd a gallaf gadarnhau bod cynnydd bach wedi'i weld yn nifer y staff sy'n siarad Cymraeg ers i'r safonau iaith Gymraeg ddod yn weithredol.

Thank you for that answer, Minister. A current Government job vacancy lists Welsh language merely as 'desirable' but then goes on to say that the postholder should be able to read some work-related material with the support of a dictionary, hold some work-related conversations and prepare some work-related materials all in Welsh. To me, that sounds like someone who can't speak Welsh would be not deemed suitable. Even vacancies that don't have Welsh language as a 'desirable' still say that the Government welcomes applications from people who are bilingual. Surely the inference is therefore that those who can only speak English are less welcome to apply. In this time of increased joblessness in Wales under your Government, don't you agree with me that unless Welsh language skills are essential for a particular job, we should not do anything that discourages English-only speakers from applying to work here so that we can have an as large as possible pool of applicants from which to choose the best person for the job?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae swydd wag gan y Llywodraeth ar hyn o bryd yn rhestru'r Gymraeg fel rhywbeth 'dymunol' yn unig, ond mae'n nodi wedyn y dylai'r sawl sy'n cael y swydd allu darllen rhywfaint o ddeunydd sy'n gysylltiedig â'r gwaith gyda chymorth geiriadur, cynnal rhai sgyrsiau sy'n gysylltiedig â'r gwaith a pharatoi rhywfaint o ddeunyddiau sy'n gysylltiedig â'r gwaith i gyd yn Gymraeg. I mi, mae hynny'n rhoi'r argraff na fyddai rhywun na allant siarad Cymraeg yn cael eu hystyried yn addas. Mae hyd yn oed swyddi gwag nad ydynt yn rhestru'r Gymraeg fel rhywbeth 'dymunol' yn dal i nodi bod y Llywodraeth yn croesawu ceisiadau gan bobl ddwyieithog. Does bosibl nad yr awgrym felly yw bod llai o groeso i'r rheini nad ydynt ond yn gallu siarad Saesneg wneud cais. Mewn cyfnod o ddiweithdra cynyddol yng Nghymru o dan eich Llywodraeth, onid ydych yn cytuno â mi, oni bai fod sgiliau iaith Gymraeg yn hanfodol ar gyfer swydd benodol, na ddylem wneud unrhyw beth a allai berswadio pobl nad ydynt ond yn siarad Saesneg i beidio â gwneud cais i weithio yma, fel y gallwn gael cronfa mor fawr â phosibl o ymgeiswyr i allu dewis yr unigolyn gorau ar gyfer y swydd?

I think it's important that we recognise that we do have an ambition to create a million speakers in Wales and that actually part of that means that we also have to be a part of that transformation project that's going on. At the moment, the number of Welsh speakers in the Welsh Government is around 22 per cent, which is reflective of the demographic population, but there has been an increase since 2015. 

What is clear is that we, as a Welsh Government, have a responsibility to provide a bilingual service for the public and, in order to do that, we need to have the staff who are able to provide that. At the same time, of course, we don't want the inability to speak Welsh to be a barrier to people to apply to work in the Welsh Government. And, obviously, what we can do and what we do do is to give comprehensive support to people to enable them to undertake Welsh lessons once they've been appointed. I visited Nant Gwrtheyrn last week. There were people from the Welsh Government, from the Welsh Assembly, taking part in those lessons. So, there are ample opportunities for people who come into the organisation to learn Welsh. 

Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod gennym uchelgais i greu miliwn o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, a bod rhan o hynny mewn gwirionedd yn golygu bod yn rhaid i ninnau hefyd fod yn rhan o'r prosiect trawsnewid hwnnw sy'n mynd rhagddo. Ar hyn o bryd, mae oddeutu 22 y cant o staff Llywodraeth Cymru yn siarad Cymraeg, sy'n adlewyrchu'r boblogaeth ddemograffig, ond mae cynnydd wedi bod ers 2015.

Yr hyn sy'n amlwg yw bod gennym ni, fel Llywodraeth Cymru, gyfrifoldeb i ddarparu gwasanaeth dwyieithog i'r cyhoedd, ac er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid fod gennym staff sy'n gallu darparu hynny. Ar yr un pryd, wrth gwrs, nid ydym am i'r anallu i siarad Cymraeg fod yn rhwystr i bobl rhag gwneud cais i weithio yn Llywodraeth Cymru. Ac yn amlwg, yr hyn y gallwn ei wneud a'r hyn rydym yn ei wneud yw rhoi cefnogaeth gynhwysfawr i bobl i'w galluogi i gael gwersi Cymraeg ar ôl iddynt gael eu penodi. Ymwelais â Nant Gwrtheyrn yr wythnos diwethaf. Roedd pobl o Lywodraeth Cymru, o Gynulliad Cymru, yn cymryd rhan yn y gwersi hynny. Felly, mae digon o gyfleoedd i bobl sy'n ymuno â'r sefydliad ddysgu Cymraeg.

14:50

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Dwi'n siŵr y byddwch chi yn cytuno, yn unol ag ysbryd strategaeth miliwn o siaradwyr, fod angen symud i ffwrdd o'r drefn hen ffasiwn a simplistaidd a oedd yn nodi gofynion ieithyddol swyddi fel swyddi lle mae'r Gymraeg yn hanfodol neu'n ddymunol, gan symud i system fwy pwrpasol sy'n nodi lefel y sgiliau ieithyddol sydd eu hangen o un i bump, ac yn gwneud cwrteisi sylfaenol yn ofynnol ar gyfer pob swydd. Mae Comisiwn y Cynulliad wedi profi cryn lwyddiant yn barod yn gwneud hyn, ond mae'n rhaid imi ddweud bod Llywodraeth Cymru yn llusgo ei thraed, er i weithgor o uwch-swyddogion argymell ym mis Mawrth 2017 y dylai Llywodraeth Cymru symud i'r un cyfeiriad. Fe wnaeth y gweithgor yma hefyd argymell y dylai'r Llywodraeth fod yn sefydliad gwirioneddol ddwyieithog a gweithio tuag at fabwysiadu'r Gymraeg a'r Saesneg yn ieithoedd swyddogol yn weinyddol erbyn 2036. Ond wrth gadarnhau eich bod chi fel llywodraeth yn gweithredu o'r diwedd, yn ystod y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu cyn yr haf, dwi'n sylwi mai erbyn 2050 y byddwch chi'n anelu, yn hytrach na 2036 fel oedd yn cael ei argymell yn wreiddiol. A fedrwch chi egluro pam? Diolch.

Thank you. I’m sure you would agree that, in accordance with the spirit of the million Welsh speakers strategy, we need to move away from this old-fashioned, simplistic system of noting linguistic requirements to posts where the Welsh language is either essential or desirable, moving to a more meaningful system that notes the skills level required from one to five, and making courtesy level a requirement for all jobs. The Assembly Commission has seen some success in doing this, but I do have to say that the Welsh Government is dragging its feet, despite a working group of senior officials recommending back in March 2017 that the Welsh Government ought to move in the same direction. This working group also suggested that the Welsh Government should be a truly bilingual institution and should work towards adopting Welsh and English as official languages on an administrative level by 2036, but in confirming that you as a Government taking action at last during the culture committee meeting held prior to the summer recess, I see that your target will be 2050, rather than 2036 as was originally recommended. Can you explain why? Thank you.

Beth dwi yn gallu dweud yw bod yna gynllunio ieithyddol manwl nawr yn mynd ymlaen y tu fewn i Lywodraeth Cymru. Bydd swyddfa'r Ysgrifennydd Parhaol yn cyhoeddi'r symudiadau ymlaen a beth yw'r cynllun o ran cyrraedd y targed yna o 2050, a beth yw ein cyfrifoldeb ni y tu fewn i Lywodraeth Cymru tuag at y targed yna. Mae hwn yn gwestiwn i'r Ysgrifennydd Parhaol. Byddwn i'n cymryd mai'r ateb fyddai, os ydych chi eisiau symud ymlaen, ei bod hi'n gwneud synnwyr i symud ymlaen ar yr un pryd, pan fyddwch chi'n gwybod y bydd mwy o blant yn dod allan o ysgolion Cymraeg. Felly, mae hon yn strategaeth hirdymor, ac felly bydd hi'n haws wedyn i recriwtio pobl wrth inni symud ymlaen achos bydd addysg Cymru a nifer y plant sy'n dod allan o ysgolion Cymraeg yn cynyddu. Felly, fe fydd hi'n haws, wedyn, i gael mwy o bobl i ymgeisio am y swyddi yna sydd â'r anghenion ieithyddol y bydd eu hangen.

Well, what I can say is that detailed language planning is now ongoing within Welsh Government, and the Permanent Secretary will announce the future steps and what the plan is to attain the target in 2050, and what our responsibilities will be within Welsh Government in order to attain the target. This is a question for the Permanent Secretary, and I would assume that the answer is that if you want to progress, it makes sense to progress when you know that more children will be coming out of the Welsh schools. So, this is a long-term strategy, and, therefore, it will be easier to recruit people as we move forward, because education in Wales and the number of people coming out of the schools will be greater, and it will be easier to get people to apply for those jobs with the necessary language skills.

Miliwn o Siaradwyr Cymraeg erbyn 2050
A Million Welsh Speakers by 2050

4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyflawni'r targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ54304

4. What is the Welsh Government doing to achieve its goal of one million Welsh Speakers by 2050? OAQ54304

Diolch yn fawr, David. Mae'ch Cymraeg chi yn ardderchog, a liciwn i'ch clywed chi yn siarad mwy ohoni hi, os gwelwch yn dda. Rydym ni'n cymryd camau pwrpasol mewn llawer o feysydd er mwyn symud tuag at y filiwn. Mae hyn yn cynnwys camau i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, nifer y bobl sy’n siarad Cymraeg bob dydd, ac i osod seilwaith a chyd-destun i ganiatáu i hynny ddigwydd.

Thank you, David. Your Welsh is excellent and I would like to hear you speaking more of it, please. We are taking steps in a number of areas in order to reach a million speakers. This includes steps to increase the number of speakers, the number of people who use Welsh every day, and to create the infrastructure and context to enable that to happen.

Diolch am yr ateb, Gweinidog. Rwyf eisiau gofyn am deithio i ysgol, thema debyg i gwestiwn Llyr—mae wedi mynd nawr. Mae'n annog disgyblion i gael eu haddysg trwy gyfrwng y Gymraeg yn ffactor allweddol i sicrhau uchelgais Llywodraeth Cymru o filiwn o siaradwyr Cymraeg. Yn ddiweddar, gwnaeth cyngor Castell-nedd Port Talbot gynnig newidiadau i drafnidiaeth a fyddai'n gweld tâl ychwanegol ar ddisgyblion sydd eisiau parhau efo addysg ôl-16 trwy gyfrwng y Gymraeg. Rwyf yn croesawu'r penderfyniad i ohirio'r cynnig yma, ond mae'n bosibl y gallan nhw ailgyflwyno hwn yn y blynyddoedd nesaf. Fe fydd newid Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 yn gwneud gwahaniaeth i'r bobl ifanc yma ac annog mwy i barhau gydag addysg trwy gyfrwng y Gymraeg heb ofn taliadau teithio ychwanegol. Rwy'n falch eich bod chi wedi cwrdd â'r Gweinidog Addysg i drafod newid y Mesur, ond pryd fydd y newidiadau ar gael i'w gweld ac yn dod yn ddeddfwriaeth?

Thank you for that response, Minister. I would like to ask about school transport, which is a theme similar to Llyr's question—he's gone now. Encouraging pupils to receive Welsh-medium education is a key factor in ensuring the Welsh Government's ambition of a million Welsh speakers. Recently, Neath Port Talbot council proposed changes to school transport that has seen an additional charge for pupils who want to continue with post-16 education through the medium of Welsh. I welcome the decision to postpone this, but it's possible they could reintroduce this in the next few years. Changes to the Learner Travel (Wales) Measure 2008 will make a difference for these young people and encourage more to continue with Welsh-medium education without fear of additional transport charges. I'm pleased that you've met with the education Minister to discuss changes to the Measure, but when will these changes be available, and when will they become legislation?

Diolch am y cwestiwn yna. Wrth gwrs, rôn ni yn pryderu fel Llywodraeth am yr hyn sy'n digwydd, yn arbennig yn ardal Ystalyfera gydag Ysgol Ystalyfera Bro Dur, ac rŷm ni’n falch dros ben i weld bod y llywodraeth leol yng Nghastell-nedd Port Talbot wedi gohirio'r penderfyniad. Wrth gwrs, rŷm ni yn edrych ar y mater yma. Wrth gwrs, mae yna bwysau ariannol ar lywodraeth leol. Rŷm ni’n deall hynny, ond beth dŷn ni ddim eisiau gweld yw ei bod hi’n anoddach i bobl gael eu haddysg chweched dosbarth neu dros-16 drwy gyfrwng y Gymraeg. Dŷn ni ddim eisiau ei gweld hi’n anoddach, Ar hyn o bryd, mae hynny’n bosibl, yn gallu digwydd, ac felly dyna pam rŷm ni’n ceisio gweld sut bydd hyn yn bosibl. Wrth gwrs, os ydych chi eisiau newid guidance, mae hynny’n un peth. Os ydych chi eisiau newid deddfwriaeth, mae hynny’n fwy cymhleth, ac felly rŷm ni’n trafod ar hyn o bryd beth yw’r ffordd orau i fynd ati i edrych ac i sicrhau ein bod ni’n cael diwedd ar y broblem yma.

Thank you for that question. Of course, we are concerned as a Government about what is happening in the Ystalyfera area and the Ysgol Ystalyfera Bro Dur area, and we are glad that Neath Port Talbot local authority have deferred the decision. Naturally, we are looking at this matter, and, of course, local government is under financial pressure. We understand that, but what we don’t want to see is that it becomes more difficult for people to receive their sixth-form education or their tertiary education through the medium of Welsh. We don’t want to make it more difficult for them. That could potentially happen at present, and that is why we are trying to see how we can assist matters. If you want to change the guidance, that’s one thing, but if you want to amend legislation, that’s more complicated. So, we’re discussing at the moment the best way to approach this in order to ensure that we can resolve this problem.

14:55

Minister, promoting and facilitating the use of the Welsh language in people’s everyday life is important if the Welsh Government is to meet its ambitious target. Recently it was revealed that less than half of 1 per cent of apprenticeships in Wales were offered through the medium of Welsh. So, can I ask, Minister, what discussion have you had with your colleagues to increase the opportunities for those who wish to learn and train through the Welsh language, especially in our industrial sector? Thank you.

Weinidog, mae hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o'r Gymraeg ym mywyd bob dydd pobl yn bwysig os yw Llywodraeth Cymru am gyflawni ei tharged uchelgeisiol. Yn ddiweddar, datgelwyd bod llai na hanner 1 y cant o brentisiaethau yng Nghymru yn cael eu cynnig drwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau i gynyddu'r cyfleoedd i'r rheini sy'n dymuno dysgu a hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg, yn enwedig yn ein sector diwydiannol? Diolch.

Thank you very much. We recognise that this is an area that we need to give attention to and that’s why we have now set a target for 50 per cent of those who have Welsh as a GCSE in first language, that 50 per cent of the course that they are following, particularly in some sectors—. We’re starting off with the health sector, the care sector, the early years, and public services. So, we’re starting off with those apprenticeships first. So, we are taking very practical measures, and the Coleg Cymraeg Cenedlaethol is, obviously, helping us in this regard.

Diolch yn fawr iawn. Rydym yn cydnabod bod hwn yn faes y mae'n rhaid i ni roi sylw iddo a dyna pam yr ydym bellach wedi pennu targed ar gyfer 50 y cant o'r rheini sydd â TGAU Cymraeg iaith gyntaf, fod 50 y cant o'r cwrs y maent yn ei ddilyn, yn enwedig mewn rhai sectorau—. Rydym yn dechrau gyda'r sector iechyd, y sector gofal, y blynyddoedd cynnar a gwasanaethau cyhoeddus. Felly, rydym yn dechrau gyda'r prentisiaethau hynny yn gyntaf. Felly, rydym yn cymryd camau ymarferol iawn, ac mae'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, yn amlwg, yn ein cynorthwyo gyda hyn.

Fydd targed y filiwn o siaradwyr byth yn cael ei gyrraedd, wrth gwrs, heb ein bod ni’n creu chwyldro o fewn y system addysg cyfrwng Cymraeg. Mae’r gyfundrefn ar hyn o bryd yn hollol ddiffygiol, er gwaethaf twf mawr mewn galw, fel dŷn ni wedi’i weld ym Merthyr yr wythnos yma, lle does yna’r un ysgol uwchradd Gymraeg er gwaetha’r galw. Ac wedyn mae rhywun yn gweld y sefyllfa efo cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, sy’n sefyllfa syfrdanol a dweud y gwir, pan fyddwn ni’n meddwl yn wreiddiol fod y cyngor ond am greu llefydd newydd i 22 o ddisgyblion dros bedair blynedd i gael addysg Gymraeg. Rŵan, dŷn ni wedi clywed bod y ffigwr yna wedi gwella erbyn hyn, ond mae o’n dangos bod y gyfundrefn yma o gynlluniau strategol addysg Gymraeg yn ddiffygiol a bod angen deddfwriaeth newydd. Wnewch chi felly roi sylw i’r adroddiad yma wnes i ei gyhoeddi yn ystod yr haf gan un o arbenigwyr y byd addysg yng Nghymru, Gareth Pierce, sydd yn gosod yr achos ynglŷn a’r angen am ddeddfwriaeth ar gyfer cryfhau addysg Gymraeg? Buaswn i’n falch iawn tasech chi’n ei ddarllen o ac yn falch iawn o gael eich adborth. Diolch.

The target of a million Welsh speakers will never be achieved, of course, unless we create a revolution within the Welsh-medium education system. At the moment it is entirely deficient, despite great growth in demand, as we have seen in Merthyr this week, where there is no Welsh-medium secondary school despite the demand. And then one sees the situation with Bridgend council, which is staggering, if truth be told, when we consider that initially the council was only going to create new places for 22 pupils over four years within Welsh-medium education provision. We have heard that that figure has now improved, but it does demonstrate that this system of WESPs is deficient and that we need new legislation in this area. Will you therefore consider the report that I published over the summer, written by Gareth Pierce—an education expert in Wales—which makes the case for legislation to strengthen Welsh-medium education? I would be delighted if you were to read this and I would be pleased to have your feedback. Thank you.

Wel, diolch yn fawr. Dwi yn meddwl ein bod ni wedi cymryd camau cadarnhaol. Dwi’n meddwl bod y WESPs wedi gweddnewid y ffordd mae llywodraeth leol yn edrych ar beth yw eu darpariaeth nhw. Mae’r ffaith ein bod ni’n ehangu faint o amser mae’n rhaid i lywodraeth leol gynllunio—. Mae’r ymgynghoriad yma wedi cymryd lle dros yr haf. Ac rŷm ni’n cydweithio'n agos â'r cynghorau lleol yma i sicrhau bod help gyda nhw i fynd drwy’r system, ac rŷm ni wedi rhoi targedau i bob un ohonyn nhw, yn ddibynnol ar ble maen nhw a beth yw eu disgwyliadau nhw. Rŷm ni wedi rhoi £30 miliwn o gyfalaf ychwanegol i helpu pobl ar y daith yma.

Wrth gwrs y byddwn i’n hapus i ddarllen yr hyn sydd gennych chi i’w gynnig a byddwn i’n hapus i edrych ar hynny. Ond fe gawn ni weld yn gyntaf sut mae'r WESPs yma a beth yw’r ymateb wedi bod cyn ein bod ni’n symud ymlaen. Ond dwi’n fwy na hapus i’w ddarllen. Diolch yn fawr.

Thank you very much. I do believe that we have taken positive steps. I believe the WESPs transformed the way in which local government look at its own provision. The fact that we are expanding and enhancing the planning time that local authorities must apply—. This consultation took place over the summer. We are collaborating very closely with local authorities to ensure that they are supported through the system, and we've given each of them a target, depending on where they are on the journey and what their expectations are. We put an additional £30 million of capital in to help people on this journey.

Of course I'd be happy to read the document you referred to. But we must see first of all how these WESPs are progressing and the response to them before we move forward. But I'm more than happy to read that report. Thank you.

Cwpan Rygbi'r Byd yn Siapan
The Rugby World Cup in Japan

5. Pa amcanion allweddol y mae'r Gweinidog wedi'u gosod ar gyfer gweithgarwch hyrwyddo Llywodraeth Cymru yng Nghwpan Rygbi'r Byd yn Siapan? OAQ54332

5. What key objectives has the Minister set for the Welsh Government's promotional activity at the world cup in Japan this year? OAQ54332

Well, I think we're all getting very excited, aren't we, about the world cup? This is a huge opportunity, I think, for us as a Welsh nation to really publicise ourselves on the world stage. I know that already we've sent a food and drinks mission out and there's already been a response and we've got some contracts already as a result of that. We do have a trade mission. We have 17 companies participating in that mission. There are very clear targets in terms of our expectations. We would like to see an increase in exports as a result of that, but it's not just about business; it's about raising our profile. You'll be aware that we have a 9 ft dome that is going to be placed right in the centre of Japan, which is going to be the centrepiece of our promotional activity. This is about really raising Wales's profile internationally. Obviously, food and drink is going to be a key part of that. Tourism: seeing an increase in the number of tourists would also be a key part of what we're expecting as a return.

Wel, credaf fod pob un ohonom yn gyffrous iawn, onid ydym, ynglŷn â chwpan y byd? Mae hwn yn gyfle enfawr, yn fy marn i, i ni fel cenedl Gymreig roi cyhoeddusrwydd i ni'n hunain ar lwyfan y byd. Gwn ein bod eisoes wedi anfon cynrychiolwyr bwyd a diod yno, a chafwyd ymateb eisoes ac rydym wedi sicrhau rhai contractau yn barod o ganlyniad i hynny. Mae gennym daith fasnach. Mae gennym 17 o gwmnïau yn cyfranogi yn y daith honno. Mae gennym dargedau clir iawn o ran ein disgwyliadau. Hoffem weld cynnydd mewn allforion o ganlyniad i hynny, ond mae'n ymwneud â mwy na busnes yn unig; mae'n ymwneud â chodi ein proffil. Fe fyddwch yn ymwybodol fod gennym ddôm 9 troedfedd a fydd yn cael ei osod yng nghanol Japan, a dyma fydd canolbwynt ein gweithgarwch hyrwyddo. Mae hyn yn ymwneud â chodi proffil Cymru yn rhyngwladol. Yn amlwg, bydd bwyd a diod yn rhan allweddol o hynny. Twristiaeth: byddai gweld cynnydd yn nifer y twristiaid hefyd yn rhan allweddol o'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl fel budd.

15:00

Thank you for that answer, Minister. I have to say, it must have bypassed me, I didn't realise we had a dome in Japan. I'm sure we're all waiting with bated breath for the pictures of that dome when it arrives on those shores. But, what is key is that, at the end of this process, we don't just say, 'Welsh Government spent x and sent y number of people out there.' We need to measure how successful we've been.

It's pleasing to hear that the food and drinks promotion is already showing dividends, but in developing these strategies for promotion around the rugby world cup, who have you engaged to support that development of the strategy, so that we do know that we're getting the biggest bang for our buck? Because many other countries will be using it as a platform to promote their wares, and what's vitally important, as the WDA used to do, is make Wales stand out on a very cluttered stage indeed. So, have you engaged fully with the honorary consul here, for example, for Japan, and Japanese companies in particular that are based here who can give us that internal expertise about how to deal with Japanese culture, so that we can get doors opening for the companies we're looking to send out there?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rhaid i mi ddweud, mae'n rhaid na wneuthum sylwi, nid oeddwn yn sylweddoli bod gennym ddôm yn Japan. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn dal ein hanadl yn aros am y lluniau o'r dôm hwnnw pan fydd yn cyrraedd y glannau hynny. Ond yr hyn sy'n allweddol, ar ddiwedd y broses hon, yw nad ydym yn dweud, 'Gwariodd Llywodraeth Cymru x ac anfon y o bobl yno.' Mae angen i ni fesur pa mor llwyddiannus y buom.

Mae'n braf clywed bod y broses o hyrwyddo bwyd a diod yn dangos difidendau eisoes, ond wrth ddatblygu'r strategaethau hyrwyddo ar gyfer cwpan rygbi'r byd, pwy a ddefnyddioch i gefnogi datblygiad y strategaeth, er mwyn i ni wybod ein bod yn cael y gwerth gorau am ein harian? Oherwydd bydd llawer o wledydd eraill yn ei ddefnyddio fel llwyfan i hyrwyddo'u nwyddau, a'r hyn sy’n hanfodol bwysig, fel yr arferai'r WDA ei wneud, yw sicrhau bod Cymru'n sefyll allan ar lwyfan gorlawn. Felly, a ydych wedi ymgysylltu'n llawn â'r conswl anrhydeddus ar gyfer Japan yma, er enghraifft, ac yn arbennig, cwmnïau Japaneaidd sydd wedi lleoli yma sy’n gallu rhoi'r arbenigedd mewnol hwnnw i ni ynglŷn â sut i ymdrin â diwylliant Japan er mwyn i ni allu agor drysau i'r cwmnïau y bwriadwn eu hanfon yno?

Thank you. I think I should probably emphasise it's not a Peter Mandelson kind of dome; it's about a 9 ft dome. It's not quite as expensive as that one, but I think it will attract a huge amount of attention. What we've done is to get people actually sponsoring the dome and it's an all-embracing facility where things are projected onto the walls and it's very exciting. Lots of companies have taken the opportunity to promote themselves out there. We have been co-operating very closely with the Welsh Rugby Union and I think they've done a terrific job so far, if you look at the welcome that the team had in Kitakyushu.

And of course, we have a Welsh presence in Japan already. We have an office there. We have 40 years of establishing a relationship with Japanese companies. We have Clwb Hiraeth, so lots of people who have worked in Wales have gone back to Japan. All of those networks are being actioned as a result of this promotional activity. So, of course, yes, we've been working with the honorary consul for Japan and all of those networks are being really stepped up as a result of the world cup.

Diolch. Rwy'n credu y dylwn bwysleisio nad dôm fel un Peter Mandelson ydyw; dôm oddeutu 9 troedfedd ydyw. Nid yw mor ddrud â hwnnw, ond rwy'n credu y bydd yn denu llawer iawn o sylw. Rydym wedi cael pobl i noddi’r dôm ac mae'n gyfleuster hollgynhwysol lle mae pethau'n cael eu taflunio ar y waliau ac mae'n gyffrous iawn. Mae llawer o gwmnïau wedi manteisio ar y cyfle i hyrwyddo'u hunain allan yno. Rydym wedi bod yn cydweithio’n agos iawn ag undeb rygbi Cymru ac rwy'n credu eu bod wedi gwneud gwaith gwych hyd yn hyn, os edrychwch ar y croeso a gafodd y tîm yn Kitakyushu.

Ac wrth gwrs, mae gennym bresenoldeb Cymreig yn Japan yn barod. Mae gennym swyddfa yno. Mae gennym 40 mlynedd o sefydlu perthynas â chwmnïau Japaneaidd. Mae gennym Glwb Hiraeth, felly mae llawer o bobl sydd wedi gweithio yng Nghymru wedi dychwelyd i Japan. Mae'r holl rwydweithiau hynny'n cael eu gweithredu o ganlyniad i'r gweithgarwch hyrwyddo hwn. Felly, wrth gwrs, rydym wedi bod yn gweithio gyda'r conswl anrhydeddus ar gyfer Japan ac mae'r holl rwydweithiau hynny’n fwy prysur o ganlyniad i gwpan y byd.

Y Prawf Gyrru Theori yn Gymraeg
The Driving Theory Test in Welsh

6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynglŷn ag argaeledd profion a deunydd adolygu ar gyfer y prawf gyrru theori yn Gymraeg? OAQ54328

6. What discussions has the Minister had regarding the availability of tests and revision material for the driving theory test in Welsh? OAQ54328

Mae Comisiynydd y Gymraeg wedi cadarnhau bod profion theori ar gael yn Gymraeg ym mhob canolfan yng Nghymru, a bod y DVSA yn bwriadu cyhoeddi fersiwn ar-lein o’r deunydd adolygu cyn diwedd y flwyddyn. Mae’r deunydd adolygu eisoes ar gael yn Gymraeg mewn ffurf papur.

The Welsh Language Commissioner has confirmed that theory tests are available in Welsh in every centre in Wales and that the DVSA intend to publish an online version of the revision materials before the end of the year. The revision material is also available in Welsh already in hard copy.

Wel, dwi bron ag eistedd lawr yn syth a dweud diolch yn fawr iawn am hynny. Mae hwn yn fater sydd wedi mynd yn ôl sbel. Dwi'n meddwl mai yn 2014-15 roeddwn i'n cyfathrebu efo'r DVSA ynglŷn â'r mater yma, achos dŷch chi'n hollol iawn wrth gwrs fod y profion ar gael yn Gymraeg ers blynyddoedd, ond wrth nad ydy'r deunydd ymarfer ar-lein ar gael yn Gymraeg—sypreis, sypreis—beth mae pobl yn ei wneud wrth ymarfer yn Saesneg yw penderfynu gwneud y prawf yn Saesneg hefyd. Dwi'n falch bod hyn yn digwydd rŵan. Mi ges i lythyr, 19 Ionawr 2015 oedd hi:

Well, I will sit down immediately and say, ’Thank you very much.’ But this is an issue that goes back a long way. I think it was in 2014-15 that I was in correspondence with the DVSA about this issue, because you're quite right in saying that the tests are available in Welsh and have been for years, but given that the online revision material isn't available—surprise, surprise—what people tend to do when practising in English is to decide to take the test in English. I'm pleased that this is happening now. I received a letter on 19 January 2015:

'You'll see from our letters to the Commissioner that we propose to re-examine the potential costs and benefits of developing an online driving theory test practice service in Welsh.'

Fe welwch o'n llythyrau at y Comisiynydd ein bod yn cynnig ail-archwilio costau a buddion posibl datblygu gwasanaeth ar-lein ar gyfer ymarfer y prawf gyrru theori drwy gyfrwng y Gymraeg.

Mae wedi cymryd pedair blynedd a hanner, ond mi wnaf i ei hawlio fe fel buddugoliaeth fach.

It has taken four and a half years, but I will claim it as a minor victory.

15:05

Wel, dwi'n falch eich bod chi'n gallu gwneud hynny. Wrth gwrs, beth sy'n bwysig nawr yw ein bod ni'n annog pobl i ddefnyddio'r gwasanaeth a'n bod ni'n gweld cynnydd yn y nifer o bobl sy'n gwneud hynny achos, ar hyn o bryd, dim ond 58 o bobl gwnaeth y prawf theori, sef 0.07 y cant. Ac, wrth gwrs, mae pobl yn deall pam mae hynny'n digwydd, ond gobeithiaf nawr y gwelwn ni gynnydd yn hynny o beth. Y cam nesaf, wrth gwrs, yw i gael yr hyn y mae pobl ifanc yn ei ddefnyddio i fynd trwy'r test yna, sef cael app yn Gymraeg. Felly, efallai y byddai'n syniad i'r comisiynydd weld os byddai'n gallu rhoi pwysau ymlaen i gael app yn Gymraeg, achos dyna'r ffordd y mae pobl ifanc yn dysgu o ran pasio'r prawf theori yma. 

Well, I'm pleased that you're able to do so. Of course, what's important now is that we encourage people to use the service and that we see an increase in the number of people doing so because, at present, only 58 people sat the theory test, which is 0.07 per cent. And, of course, one can understand why that happens, but we hope that we will see an increase in that figure. The next step, of course, is to create what young people would use to do that test, namely a Welsh language app. It might be an idea for the Welsh Language Commissioner to see whether he could bring pressure to bear to get a Welsh language app because that's the way in which young people learn in order to pass the theory test.

3. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
3. Questions to the Assembly Commission

Item 3 on the agenda is questions to the Assembly Commission, and all questions will be answered by the Llywydd today. Question 1, Mark Reckless.

Eitem 3 ar yr agenda yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad, a bydd yr holl gwestiynau'n cael eu hateb gan y Llywydd heddiw. Cwestiwn 1, Mark Reckless.

Carole Cadwalladr
Carole Cadwalladr

1. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am y penderfyniad i ddewis Carole Cadwalladr fel siaradwraig Gŵyl y Gelli'r Cynulliad yng ngŵyl GWLAD—Gŵyl Cymru'r Dyfodol? OAQ54306

1. Will the Commission make a statement on the decision to select Carole Cadwalladr as the Assembly's Hay Festival speaker at the GWLAD—Future Wales Festival? OAQ54306

Mae rhaglen gŵyl GWLAD yn cael ei darparu mewn partneriaeth ag ystod o sefydliadau allanol. Un o'r partneriaid yw Gŵyl y Gelli, sydd wedi cytuno i gynnal darlith Gŵyl y Gelli yng ngŵyl GWLAD, a Carole Cadwalladr fydd siaradwraig darlith Gŵyl y Gelli yn ystod yr ŵyl, sy'n para am y penwythnos mewn ychydig llai na phythefnos. Hi, Carole Cadwalladr, oedd enillydd medal flynyddol Gŵyl y Gelli ar gyfer newyddiaduraeth eleni. 

The GWLAD festival programme is delivered in partnership with a range of external organisations, one of which is the Hay Festival, which has agreed to deliver a Hay Festival lecture at the GWLAD festival. Carole Cadwalladr will be the speaker for the Hay Festival lecture during the weekend festival, which will be held in just under a fortnight. Carole Cadwalladr was the winner of the Hay Festival annual award for journalism this year.

Carole Cadwalladr has been responsible for some of the most extraordinary conspiracy theories relating to the EU referendum. She first called me up about three or so years ago about this, it was about Russia and Putin operatives brainwashing millions of people through social media to back leave. More recently, I think her line is that a conspiracy of hedge fund managers is trying to drive through a 'no deal' Brexit because they've shorted the pound. Even by her own admission, many of her articles have been grossly inaccurate, and I would just question the selection of this individual to speak for the Assembly. Doesn't this just underline the impression that this place speaks for a remain establishment, rather than for the people of Wales, who voted to leave?

Carole Cadwalladr sydd wedi bod yn gyfrifol am rai o'r damcaniaethau cynllwyn mwyaf rhyfeddol sy'n ymwneud â refferendwm yr UE. Fe ffoniodd hi fi am y tro cyntaf oddeutu tair blynedd yn ôl ynglŷn â hyn, roedd yn ymwneud â Rwsia a gweithwyr Putin yn cyflyru miliynau o bobl i gefnogi’r ymgyrch i adael drwy'r cyfryngau cymdeithasol. Yn fwy diweddar, rwy'n credu mai ei honiad yw bod rheolwyr cronfeydd rhagfantoli yn cynllwynio i sicrhau Brexit heb gytundeb oherwydd eu bod wedi lleihau gwerth y bunt. Mae hi ei hun, hyd yn oed, wedi cyfaddef bod llawer o'i herthyglau wedi bod yn anghywir iawn, a buaswn yn cwestiynu’r penderfyniad i ddewis y cyfryw unigolyn i siarad ar ran y Cynulliad. Onid yw hyn yn tanlinellu'r argraff fod y lle hwn yn siarad dros yr ymgyrch aros, yn hytrach na thros bobl Cymru, a bleidleisiodd i adael?

Thank you for your contribution. You sound more informed and more fascinated by Carole Cadwalladr than most of us, I suspect. I would say that freedom of speech and the right to express any view is something that this Assembly holds very dear and wants to promote, and Carole Cadwalladr is as welcome here as anybody else to speak. I'm certainly looking forward to hearing her speak, and I hope you are too.

Diolch i chi am eich cyfraniad. Rwy'n tybio eich bod yn swnio’n fwy gwybodus a than gyfaredd Carole Cadwalladr na’r rhan fwyaf ohonom. Buaswn yn dweud bod rhyddid i lefaru a'r hawl i fynegi unrhyw farn yn rhywbeth y mae'r Cynulliad hwn yn ei ystyried yn bwysig iawn ac yn awyddus i'w hyrwyddo, ac mae cymaint o groeso i Carole Cadwalladr siarad yma ag unrhyw un arall. Rwy'n sicr yn edrych ymlaen at ei chlywed yn siarad, ac rwy'n gobeithio eich bod chi hefyd.

It is important that there's plurality of thought and as many speakers as possible should be engaged by the Assembly so that that plurality can be listened to by as many people as possible. We're a democratic institution. But it is a fact that Carole Cadwalladr has had to put many clarifications and corrections out there, and I'm just interested to understand why an alternative view isn't being offered as well, and there's only just the one speaker, as I understand it, speaking on this particular topic. As I said, I don't dispute that people should be able to come forward and offer as many views as possible, but this does seem to be a one-sided view that's coming from an individual who has had to clarify and correct many of the points that she's put over in her articles.

Mae'n bwysig fod y Cynulliad yn cynnwys sawl ffordd o feddwl a chynifer o siaradwyr â phosibl fel y gall cynifer o bobl ag sy'n bosibl wrando ar yr amrywiaeth honno. Rydym yn sefydliad democrataidd. Ond mae'n ffaith fod Carole Cadwalladr wedi gorfod egluro a chywiro llawer o'i gwaith, ac mae gennyf ddiddordeb mewn deall pam nad oes barn amgen yn cael ei chynnig hefyd, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, dim ond un siaradwr sy'n siarad ar y pwnc penodol hwn. Fel y dywedais, nid wyf yn amau y dylai pobl allu cynnig cynifer o safbwyntiau ag sy'n bosibl, ond mae'n ymddangos bod hon yn farn unochrog gan unigolyn sydd wedi gorfod egluro a chywiro llawer o'r pwyntiau a gyflwynodd yn ei herthyglau.

I certainly accept the point that we want to support a plurality of views and for all of those views to be offered a platform here, both in this Chamber and in work that happens on our estate generally. This is a lecture that's being held in partnership with the Hay Festival. The winner of the journalism prize at the Hay Festival this year was Carole Cadwalladr and she is the guest lecturer. I think it's important to remember as well that she is a Cardiff woman. She is an investigative journalist who has won many awards. Whether you agree with her views on any issues that she espouses, she is somebody that we can be proud of in terms of her being a Welsh person who has had quite considerable acclaim and attention from remainers, who are equally valid in this place as leavers are. And I urge you all, if there are tickets remaining because it's proved to be very popular—all tickets remaining—I urge you all, if you can find time in your diary, to listen to Carole Cadwalladr and maybe ask her a question, rather than asking me this question. [Laughter.]

Rwy’n sicr yn derbyn y pwynt ein bod am gefnogi amrywiaeth barn a chynnig llwyfan i'r holl safbwyntiau hynny, yn y Siambr hon ac yn y gwaith sy'n digwydd ar ein hystâd yn gyffredinol. Mae hon yn ddarlith sy'n cael ei chynnal mewn partneriaeth â Gŵyl y Gelli. Enillydd y wobr newyddiaduraeth yng Ngŵyl y Gelli eleni oedd Carole Cadwalladr a hi yw'r darlithydd gwadd. Rwyf hefyd yn credu ei bod yn bwysig cofio ei bod yn dod o Gaerdydd. Mae’n newyddiadurwr ymchwiliol sydd wedi ennill llawer o wobrau. Pa un a ydych yn cytuno â'i barn ar unrhyw fater y mae'n ei arddel, mae'n rhywun y gallwn fod yn falch ohoni a hithau’n Gymraes sydd wedi cael cryn ganmoliaeth a sylw gan gefnogwyr yr ymgyrch i aros, sydd yr un mor ddilys yn y lle hwn â chefnogwyr yr ymgyrch i adael. Ac rwy'n eich annog i gyd, os oes tocynnau ar ôl, oherwydd mae wedi bod yn boblogaidd iawn—pob tocyn sydd ar ôl—rwy'n eich annog i gyd, os gallwch ddod o hyd i’r amser, i wrando ar Carole Cadwalladr a gofyn cwestiwn iddi, efallai, yn hytrach na gofyn y cwestiwn hwn i mi. [Chwerthin.

15:10
Dathlu 20 Mlynedd o Ddatganoli
Celebrating 20 Years of Devolution

2. A wnaiff y Comisiwn gadarnhau pam nad yw Ei Mawrhydi y Frenhines, yn wahanol i Senedd yr Alban, wedi cael gwahoddiad i'r Cynulliad i nodi dathliadau 20 mlynedd o ddatganoli? OAQ54309

2. Will the Commission confirm why, unlike the Scottish Parliament, Her Majesty the Queen has not been invited to the Assembly to mark celebrations of 20 years of devolution? OAQ54309

Cytunodd y Comisiwn ar ei raglen o ddigwyddiadau i nodi 20 mlynedd o ddatganoli ym mis Mawrth 2019. Drwy'r rhaglen, cafwyd cyfle i nodi'r pen-blwydd ac i bobl Cymru drafod eu dyfodol nhw a dyfodol democratiaeth yng Nghymru. Nid oes dim ymweliadau brenhinol wedi cael eu trefnu ar gyfer eleni. 

The Commission agreed its programme of events to mark 20 years of devolution in March 2019. The programme provided opportunities to reflect on the anniversary and for the people of Wales to discuss their future and that of Welsh democracy. There are no royal visits planned for this year.

I do think there's been a missed opportunity that the invitation was not extended. Sorry, my translation device fell out of my ear just as you were saying your opening remarks. But I think I am correct in saying that no invitation was extended to the head of state to come to this legislature, this Parliament, which is an important part of the democratic make-up of the United Kingdom, and I do think that's been a missed opportunity on behalf of the Commission.

I appreciate we're coming to the back end of the year now, it's most probably far too late to issue such an invitation, but irrespective of whether you're a republican or a monarchist, it is a fact that we live in a constitutional monarchy, and I do think we are the poorer for not having the head of state to address us in our twentieth year, which has been rightly celebrated by the Commission. And I would ask the Commission maybe to reflect on this for future events, key events, that the head of state is considered a guest that we would want to have within our midst and address us as the Parliament of Wales.  

Rwy'n credu ein bod wedi colli cyfle drwy beidio ag estyn y gwahoddiad. Mae'n ddrwg gennyf, syrthiodd fy offer cyfieithu o fy nghlust wrth i chi wneud eich sylwadau agoriadol. Ond rwy'n credu fy mod yn gywir yn dweud na chafodd pennaeth y wladwriaeth wahoddiad i ddod i'r ddeddfwrfa hon, y Senedd hon, sy'n rhan bwysig o gyfansoddiad democrataidd y Deyrnas Unedig, ac rwy'n credu bod hwnnw wedi bod yn gyfle a gollwyd ar ran y Comisiwn.

Rwy'n sylweddoli ein bod yn dod at ddiwedd y flwyddyn erbyn hyn, ac mae'n debyg ei bod yn llawer rhy hwyr i gyhoeddi gwahoddiad o'r fath, ond ni waeth a ydych yn weriniaethwr neu'n frenhinwr, mae'n ffaith ein bod yn byw mewn brenhiniaeth gyfansoddiadol, ac rwy'n credu mai ni sy'n waeth ein byd o beidio â chael pennaeth y wladwriaeth i'n cyfarch yn ein hugeinfed flwyddyn, rhywbeth a ddathlwyd yn briodol gan y Comisiwn. A buaswn yn gofyn i'r Comisiwn feddwl am hyn o bosibl ar gyfer digwyddiadau yn y dyfodol, digwyddiadau allweddol, ac ystyried cael pennaeth y wladwriaeth yn westai y byddem ei heisiau yn ein plith i'n cyfarch fel Senedd Cymru.

Yes, of course, the Queen did attend the events in the Scottish Parliament as part of her Holyrood week in early July. I can confirm that no invitation was sent or any discussion held at the Commission on this particular issue. Of course, the head of state is asked in every Assembly to attend the opening and be part of the opening ceremony of the Assembly, as she was three years ago. I'll reflect on the view that you've expressed. Obviously, it's late in the day now. There will be celebrations, hopefully, well into the future where the head of state will need to be considered as to whether that invitation is offered or not. That will be a matter probably now for future Commissions in celebrating other celebrations that we will have in the future, but I accept that that view is one that you've expressed to me now. As I said, our decisions on this were taken in March of this year, but I thank you for expressing that view and for noting it, and it'll certainly be something that future Commissions will need to be reminded of. 

Do, wrth gwrs, mynychodd y Frenhines y digwyddiadau yn Senedd yr Alban fel rhan o'i hwythnos Holyrood ar ddechrau mis Gorffennaf. Gallaf gadarnhau nad anfonwyd unrhyw wahoddiad ac ni thrafodwyd y mater penodol hwn yn y Comisiwn. Wrth gwrs, gofynnir i bennaeth y wladwriaeth fynychu agoriad pob Cynulliad a bod yn rhan o seremoni agoriadol y Cynulliad, fel y gwnaeth dair blynedd yn ôl. Byddaf yn ystyried y farn rydych wedi'i mynegi. Yn amlwg, mae'n hwyr i wneud hynny yn awr. Bydd dathliadau, gobeithio, ymhell i'r dyfodol lle bydd angen ystyried a gynigir y gwahoddiad hwnnw i bennaeth y wladwriaeth ai peidio. Mae'n debyg mai mater i Gomisiynau'r dyfodol fydd hynny bellach wrth ddathlu dathliadau eraill a gawn yn y dyfodol, ond rwy'n derbyn bod y farn honno'n un rydych wedi'i mynegi wrthyf yn awr. Fel y dywedais, cafodd ein penderfyniadau ar hyn eu gwneud ym mis Mawrth eleni, ond diolch i chi am fynegi'r farn honno ac am ei nodi, ac yn sicr bydd yn rhywbeth y bydd angen atgoffa Comisiynau'r dyfodol yn ei gylch.

Thank you, Deputy Presiding Officer. These might have been paired, actually, so I'm sorry to come across as a little repetitive. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bosibl fod y cwestiynau hyn wedi'u paru, mewn gwirionedd, felly mae'n ddrwg gennyf os byddaf yn ymddangos ychydig yn ailadroddus.

GWLAD—Gŵyl Cymru'r Dyfodol
GWLAD—Future Wales Festival

3. Pa ymdrech a wnaed i sicrhau bod amrywiaeth eang o siaradwyr yn rhan o ŵyl GWLAD—Gŵyl Cymru'r Dyfodol? OAQ54315

3. What effort has been made to ensure a wide variety of speakers at the GWLAD—Future Wales Festival? OAQ54315

Mae Comisiwn y Cynulliad wedi gweithio mewn partneriaeth â sefydliadau a darparwyr allanol i gyflwyno amrywiaeth o weithgareddau yn ystod gŵyl GWLAD yma yn y Senedd ddiwedd mis Medi, a hefyd mewn digwyddiadau rhanbarthol a fydd yn digwydd yn Nhachwedd yng Nghaerfyrddin, Caernarfon a Wrecsam.  

The Assembly Commission has worked in partnership with external providers and organisations to deliver a variety of activities during the GWLAD festival held here at the Senedd at the end of September, and at regional events that will take place in November at Carmarthen, Caernarfon and Wrexham. 

Diolch, Llywydd. Of course, GWLAD is advertised a conversation starter that will encourage discussion about the future of Wales. Now, despite the festival not having taken place yet, you can certainly be proud that it has technically achieved its aim—it is very much a conversation starter now. Not least, this is because of some of the invitations that have been extended to the speakers at the event. So, I am quite alarmed at the lack of attention that has been given to a fair balance of speakers, because the inclusion of Carole Cadwalladr is likely to see the discussion meander in a particular direction on Brexit, and we all know that she speaks in a very, very politically motivated way. So, in answer to the questions that have been raised here and questions that have been raised with me, what steps have been taken to counteract this? Just please tell us, in terms of balance, who else has been invited in order to actually present at the festival so that there can be a truly balanced representation at this event?

Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, mae GWLAD yn cael ei hysbysebu fel digwyddiad dechrau sgwrs a fydd yn annog trafodaeth am ddyfodol Cymru. Nawr, er nad yw'r ŵyl wedi bod eto, gallwch yn sicr fod yn falch ei bod wedi cyflawni ei nod yn dechnegol—mae'n bendant yn dechrau sgyrsiau yn awr. Yn anad dim, mae hyn oherwydd rhai o'r gwahoddiadau a roddwyd i siaradwyr yn y digwyddiad. Felly, rwyf wedi dychryn braidd yn sgil y diffyg sylw a roddwyd i gydbwysedd teg o siaradwyr, oherwydd mae cynnwys Carole Cadwalladr yn debygol o weld y drafodaeth yn crwydro i gyfeiriad penodol mewn perthynas â Brexit, ac mae pawb ohonom yn gwybod ei bod yn siarad mewn ffordd wleidyddol iawn. Felly, mewn ymateb i'r cwestiynau sydd wedi'u gofyn yma a chwestiynau sydd wedi'u codi gyda mi, pa gamau a gymerwyd i wrthsefyll hyn? Dywedwch wrthym, o ran cydbwysedd, pwy arall a wahoddwyd i gymryd rhan yn yr ŵyl fel y gallwn sicrhau cynrychiolaeth wirioneddol gytbwys yn y digwyddiad hwn?

15:15

Boris Johnson from The Telegraph. [Laughter.]

Boris Johnson o'r Telegraph. [Chwerthin.]

I can confirm that Guto Harri, who once worked for Boris Johnson from The Telegraph, is amongst the speakers invited and taking part in Gwlad, and I would have to say—and I heard it said as you were speaking, Janet Finch-Saunders—that politically motivated discussion is something that we excel at in this Chamber, in this building, and we need to promote more political discussion in Wales rather than less of it. So, the list of speakers—some are speakers, some are contributors, some will be members of the public, hopefully, coming to this building, taking part in democratic debate for the very first time. All of that should be encouraged and I encourage all of you to, if possible at all, attend any of the events and ask your constituents and others around you to attend as many events—. We need to have a festival of democracy in this place and at this time.

Gallaf gadarnhau bod Guto Harri, a oedd yn arfer gweithio i Boris Johnson o'r Telegraph, ymysg y siaradwyr a wahoddwyd i gymryd rhan yn Gwlad, ac mae'n rhaid i mi ddweud—ac fe'i clywais yn cael ei ddweud wrth i chi siarad, Janet Finch-Saunders—fod trafodaeth wleidyddol yn rhywbeth rydym yn rhagori arni yn y Siambr hon, yn yr adeilad hwn, ac mae angen i ni hyrwyddo mwy o drafodaeth wleidyddol yng Nghymru yn hytrach na llai ohoni. Felly, mae'r rhestr o siaradwyr—mae rhai yn siaradwyr, rhai yn gyfranwyr, bydd rhai'n aelodau o'r cyhoedd, gobeithio, a ddaw i'r adeilad hwn, a chymryd rhan mewn dadl ddemocrataidd am y tro cyntaf. Dylid annog hynny i gyd, ac rwy'n annog pob un ohonoch, os yn bosibl, i fynychu unrhyw un o'r digwyddiadau a gofyn i'ch etholwyr ac eraill o'ch cwmpas i fynychu cynifer o ddigwyddiadau—. Mae angen i ni gael gŵyl ddemocratiaeth yn y lle hwn ac ar yr adeg hon.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions

Item 4 is topical questions, and topical questions this afternoon will be answered by the Deputy Minister for the Economy and Transport. John Griffiths. 

Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol, a bydd y cwestiynau amserol y prynhawn yma'n cael eu hateb gan y Dirprwy Weinidog dros yr Economi a Thrafnidiaeth. John Griffiths.

Gwaith Dur Orb yng Nghasnewydd
Orb Steelworks in Newport

1. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau a gymerwyd ers cyhoeddi'r bwriad i gau gwaith dur Orb yng Nghasnewydd? 339

1. Will the Welsh Government provide an update on the action taken since the announcement of the proposed closure of the Orb Steelworks in Newport? 339

Thank you for the question. The Welsh Government has engaged with the company to understand what this announcement means and how we can best support those affected.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â'r cwmni i ddeall beth y mae'r cyhoeddiad hwn yn ei olygu a beth yw'r ffordd orau o gefnogi'r rhai yr effeithiwyd arnynt.

I'm grateful for the involvement of Welsh Government and, indeed, of course, the strong campaign by the trade unions on behalf of the workforce and grateful for the commitment that's been received that there will not be any compulsory redundancies but redeployment, possibly, in the Tata plants at Llanwern and Port Talbot. But the primary campaign, of course, is to keep the plant open and I'd be grateful for some insight into Welsh Government's activities in terms of working with the trade unions and workforce, with industry, and with UK Government to look at the possibility of the necessary investment, which, I think, Tata put at £50 million, to keep the plant open and equip it to provide electrical steel for electric cars, which we all expect to be produced en masse in the very near future. I said at First Minister's questions that the whole history of that plant and the workforce has been about adaptability, adapting to change, developing new skills, new methods of production, new products. So, the history of innovation and adaptability and flexibility is there, which, I think, is very promising for the future. The missing ingredient, really, is the necessary investment, and that's where I'd really like assurance from Welsh Government that you are working with the workforce, the trade unions, UK Government and industry to facilitate and encourage that investment.

Rwy'n ddiolchgar am ymwneud Llywodraeth Cymru ac yn wir, wrth gwrs, yr ymgyrch gref gan yr undebau llafur ar ran y gweithlu a'r ymrwymiad a gafwyd na fydd unrhyw ddiswyddiadau gorfodol ond adleoli, o bosibl, yng ngweithfeydd Tata yn Llanwern a Phort Talbot. Ond yr ymgyrch sylfaenol, wrth gwrs, yw cadw'r gwaith ar agor a buaswn yn ddiolchgar am rywfaint o wybodaeth am weithgareddau Llywodraeth Cymru o ran gweithio gyda'r undebau llafur a'r gweithlu, gyda'r diwydiant, a chyda Llywodraeth y DU i edrych ar y posibilrwydd o wneud y buddsoddiad angenrheidiol, y nodwyd gan Tata ei fod yn £50 miliwn, rwy'n credu, i gadw'r gwaith ar agor a'i gyfarparu ar gyfer darparu dur trydanol ar gyfer y ceir trydan y mae pawb ohonom yn disgwyl eu gweld yn cael eu cynhyrchu en masse yn y dyfodol agos iawn. Yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, dywedais fod hanes y gwaith hwnnw a'r gweithlu wedi ymwneud â hyblygrwydd, addasu i newidiadau, datblygu sgiliau newydd, dulliau newydd o gynhyrchu, cynnyrch newydd. Felly, mae hanes o arloesi ac addasu a hyblygrwydd yno, a chredaf fod hynny'n addawol iawn ar gyfer y dyfodol. Y cynhwysyn coll, mewn gwirionedd, yw'r buddsoddiad angenrheidiol, a dyna lle yr hoffwn yn fawr gael sicrwydd gan Lywodraeth Cymru eich bod yn gweithio gyda'r gweithlu, yr undebau llafur, Llywodraeth y DU a'r diwydiant i hwyluso ac annog y buddsoddiad hwnnw.

Thank you for the question. As I say, we have been in close discussions with the company and with the trade unions. My colleague Ken Skates spoke to the company immediately on the news breaking and officials have since been to the local plant to meet with the team there. We are reassured that the existing workforce will be fully redeployed, as we understand it, within Tata—that no worker that wants to continue working will be left without an opportunity—which is of some comfort, though, of course, it's a matter of deep regret that the facility has been lost to Newport and to the Welsh manufacturing sector.

This, obviously, is a decision for Tata. We have supported Tata with a considerable amount of money. Were it not for the intervention of the Welsh Government, Tata would no longer be manufacturing steel in the UK at all, certainly if left to the UK Government, which offered a lot of words but no action in the light of the steel crisis back in 2016. So, I think we have a strong record of intervening to make sure that steel production remained in Wales. Of course, the Orb site has been for sale since May 2018. The company tell us that it's been running at a loss and they've been unable to find a viable way forward for the plant. It's not correct to say that the steel made in Orb is used for electric vehicles, as some media have reported. That sort of steel is made by Tata in its Swedish plant, but it's not made in Orb, and in order to rekit the factory to produce that steel, it would need a considerable investment that Tata simply did not think was justifiable, given the state of the market, given the uncertainty of trading conditions, and given, also, the uncertainty in the market for electric vehicles—whether the demand simply isn't there at the moment and may not be there for some time. So, this is ultimately a decision for Tata. They themselves, who are a profit-making company, cannot find a way of making a profit from further investment in this plant. We are working with them to try and make sure that the existing workforce have as prosperous a future as could possibly be managed, but we continue to work with John Griffiths as the Assembly Member, and the local council, and the trade unions, to see if there is an alternative available to keep some manufacturing in the facility. There is a role for the UK Government here to step in and take a strategic view. We've been calling on them to come forward with a sector deal for the steel sector. The trade unions and UK Steel have been issuing similar calls and they have simply not stepped up to the mark. So, in terms of the longer term prospects of the industry in the UK, the UK Government needs to do far more to make sure it has a viable future.

Diolch am y cwestiwn. Fel y dywedaf, rydym wedi bod mewn trafodaethau agos gyda'r cwmni a chyda'r undebau llafur. Siaradodd fy nghyd-Aelod, Ken Skates, â'r cwmni ar unwaith pan gyhoeddwyd y newyddion ac ers hynny mae swyddogion wedi bod yn y gwaith yn lleol i gyfarfod â'r tîm yno. Rydym wedi cael sicrwydd y bydd y gweithlu presennol yn cael ei adleoli'n llawn, yn ôl yr hyn a ddeallwn, o fewn Tata—ac na fydd yr un gweithiwr sydd eisiau parhau i weithio yn cael ei adael heb gyfle—sy'n rhywfaint o gysur, er, wrth gwrs, mae'n destun gofid mawr fod y cyfleuster wedi'i golli i Gasnewydd ac i'r sector gweithgynhyrchu yng Nghymru.

Yn amlwg, penderfyniad i Tata yw hwn. Rydym wedi rhoi swm sylweddol o arian i gefnogi Tata. Oni bai am ymyrraeth Llywodraeth Cymru, ni fyddai Tata yn cynhyrchu dur yn y DU o gwbl mwyach, yn sicr pe bai'r mater wedi cael ei adael i Lywodraeth y DU, a gynigiodd lawer o eiriau ond fawr o weithredoedd ar adeg yr argyfwng dur yn ôl yn 2016. Felly, rwy'n credu bod gennym hanes cadarn o ymyrryd i wneud yn siŵr fod cynhyrchiant dur yn aros yng Nghymru. Wrth gwrs, mae safle Orb wedi bod ar werth ers Mai 2018. Mae'r cwmni'n dweud wrthym eu bod wedi bod yn rhedeg ar golled ac nid ydynt wedi llwyddo i ddod o hyd i ffordd ymarferol ymlaen ar gyfer y gwaith. Nid yw'n gywir dweud bod y dur a wneir yn Orb yn cael ei ddefnyddio ar gyfer cerbydau trydan, fel y mae rhai cyfryngau wedi dweud. Cynhyrchir y math hwnnw o ddur gan ffatri Tata yn eu gwaith yn Sweden, ond nid yw'n cael ei gynhyrchu yn Orb, ac er mwyn paratoi'r ffatri i gynhyrchu'r dur hwnnw, byddai angen buddsoddiad sylweddol, ac nid oedd Tata yn credu bod modd cyfiawnhau hynny, o ystyried cyflwr y farchnad, o ystyried yr ansicrwydd o ran amodau masnachu, ac o ystyried, hefyd, yr ansicrwydd yn y farchnad mewn perthynas â cherbydau trydan—efallai nad yw'r galw yno ar hyn o bryd ac efallai na fydd yno am gryn dipyn o amser. Felly, penderfyniad i Tata yw hwn yn y pen draw. Ni allant hwy, a hwythau'n gwmni sy'n gwneud elw, ddod o hyd i ffordd o wneud elw o fuddsoddiad pellach yn y gwaith hwn. Rydym yn gweithio gyda hwy i geisio sicrhau bod gan y gweithlu presennol ddyfodol mor ffyniannus â phosibl, ond rydym yn parhau i weithio gyda John Griffiths, fel yr Aelod Cynulliad, y cyngor lleol a'r undebau llafur, i weld a oes ffordd arall ar gael o sicrhau bod rhywfaint o weithgynhyrchu'n parhau i ddigwydd ar y safle. Mae rôl i Lywodraeth y DU yn y fan hon i gamu i mewn ac edrych yn strategol ar y sefyllfa. Rydym wedi bod yn galw arnynt i gyflwyno cytundeb sector i'r sector dur. Mae'r undebau llafur ac UK Steel wedi gwneud galwadau tebyg, ac nid ydynt wedi gwneud eu rhan. Felly, o ran rhagolygon mwy hirdymor y diwydiant yn y DU, mae angen i Lywodraeth y DU wneud llawer mwy i sicrhau bod ganddo ddyfodol hyfyw.

15:20

Minister, news that up to 380 jobs are at risk at Tata Steel's Orb plant is a devastating blow to the workers and their families directly affected and to Newport as a whole. Tata has said it hopes to offer jobs to those affected elsewhere in Wales. So, can I ask what assistance you will provide to those workers who can relocate, and how you will ensure that those workers, unable or unwilling to move, are aware of the support and training possibilities available so that they can seek new employment elsewhere?

Further, I understand that Tata Steel has been attempting to find a buyer for Orb Electrical Steels. Can I ask, Minister, if Tata has approached the Welsh Government for assistance in finding a buyer? And if not, will you given an assurance that every assistance will be provided, even if at a late stage, to Tata industries? Thank you.

Weinidog, mae'r newyddion bod hyd at 380 o swyddi mewn perygl yng ngwaith Orb Tata Steel yn ergyd drom i'r gweithwyr a'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol ac i Gasnewydd yn gyffredinol. Mae Tata wedi dweud eu bod yn gobeithio cynnig swyddi i'r rheini yr effeithiwyd arnynt mewn rhannau eraill o Gymru. Felly, a gaf fi ofyn pa gymorth y byddwch yn ei roi i'r gweithwyr sy'n gallu adleoli, a sut y byddwch yn sicrhau bod y gweithwyr sy'n methu symud neu'n anfodlon i wneud hynny yn ymwybodol o'r cymorth a'r posibiliadau hyfforddi sydd ar gael fel y gallant chwilio am gyflogaeth newydd yn rhywle arall?

At hynny, rwy'n deall bod Tata Steel wedi bod yn ceisio dod o hyd i brynwr ar gyfer Orb Electrical Steels. A gaf fi ofyn, Weinidog, a yw Tata wedi cysylltu â Llywodraeth Cymru am gymorth i ddod o hyd i brynwr? Ac os na, a wnewch chi roi sicrwydd y bydd pob cymorth yn cael ei ddarparu i Tata industries, hyd yn oed os yw hynny'n digwydd yn hwyr yn y dydd? Diolch.

Thank you. I can confirm that Tata have not asked for any assistance from the Welsh Government, though we are working closely with them to make sure that any assistance the workforce needs is provided.

It is worth pointing out that the uncertainty of the market that Tata's operating within has been a contributing factor for their decision to close the plant. If we are to leave the European Union without a deal, then steel imports into the EU face a quota of 25 per cent—that's a quarter increase on price of steel being exported into Europe. And similarly, if a World Trade Organization situation was to come about, as we frequently hear from Mark Reckless and others, as providing some kind of bucolic free trade solution to the future of the UK economy, that could mean that Chinese imports flood the UK market as tariffs are lowered on them. So, the two scenarios of Brexit—of tariffs going into the EU or tariffs coming off Chinese steel coming in—are very real factors in the decisions these global trading companies are making about the future of the steel industry. We're talking here in very broad, ideological terms about Brexit, but here are the hard, practical realities of the impact of British industry from these debates that we are having. These are not casualty-free discussions, and the UK steel industry is already suffering from the laissez-faire attitude of the UK Government refusing to intervene to help it with research and development, refusing to intervene to help it with energy costs, refusing to give it a viable future, signing up to the procurement requirements that have been called for by both UK Steel and by the trade unions. And now, on top that lack of help for them, they're introducing an uncertainty in trading conditions that is the straw that has broken the camel's back in this case.

Diolch. Gallaf gadarnhau nad yw Tata wedi gofyn am unrhyw gymorth gan Lywodraeth Cymru, er ein bod yn gweithio'n agos gyda hwy i sicrhau bod unrhyw gymorth sydd ei angen ar y gweithlu yn cael ei ddarparu.

Mae'n werth nodi bod ansicrwydd ynghylch y farchnad y mae Tata yn gweithredu ynddi wedi cyfrannu at eu penderfyniad i gau'r gwaith. Os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, yna bydd mewnforion dur i'r UE yn wynebu cwota o 25 y cant—mae hwnnw'n gynnydd o chwarter ar bris dur sy'n cael ei allforio i Ewrop. Ac yn yr un modd, os ceir sefyllfa Sefydliad Masnach y Byd, fel y clywn yn aml gan Mark Reckless ac eraill, i ddarparu rhyw fath o ateb masnach rydd gwladaidd i ddyfodol economi'r DU, gallai hynny olygu bod mewnforion o Tsieina yn gorlifo marchnad y DU wrth i'r tariffau arnynt gael eu gostwng. Felly, mae'r ddau senario Brexit—tariffau i mewn i'r UE neu dariffau'n dod oddi ar ddur o Tsieina a ddaw i mewn—yn ffactorau real iawn yn y penderfyniadau y mae'r cwmnïau masnachu byd-eang hyn yn eu gwneud mewn perthynas â dyfodol y diwydiant dur. Rydym yn siarad yma mewn termau eang, ideolegol am Brexit, ond dyma realiti caled ac ymarferol effaith y dadleuon a gawn ar ddiwydiant Prydain. Nid trafodaethau heb fod neb ar eu colled yw'r rhain, ac mae diwydiant dur y DU eisoes yn dioddef o agwedd laissez-faire Llywodraeth y DU sy'n gwrthod ymyrryd i'w helpu gydag ymchwil a datblygu, yn gwrthod ymyrryd i'w helpu gyda chostau ynni, ac yn gwrthod rhoi dyfodol hyfyw iddo, a chefnogi'r gofynion caffael y mae UK Steel a'r undebau llafur wedi galw amdanynt. Ac yn awr, ar ben y diffyg cymorth iddynt, maent yn cyflwyno ansicrwydd o ran yr amodau masnachu a dyna'i diwedd hi yn yr achos hwn.

Deputy Minister, I've been an Assembly Member for less than a year and I've lost count of how many times we've had to discuss the loss of jobs in our communities in this Chamber. Schaeffler in Llanelli, Ford in Bridgend, Rehau in Ynys Môn, Quinn Radiators in Newport and now Orb in Newport again—in total, it's more than 3,000 jobs in the space of months. So, Deputy Minister, I'd like to ask what is going wrong with the Government's industrial strategy and what's your analysis of the reasons behind all of these closures in such a short space of time.

In relation to the Orb announcement, I'd like to ask what steps your Government will be taking to support the workers who are facing redundancy and if you'll offer assistance to them in acquiring redundancy payments in the case of involuntary redundancies. How will you help them to get new jobs, particularly if that requires retraining? And, finally, how do you intend to hold Tata to account for the broken promise that they made to workers of job security in exchange for pension cuts? One worker told Newyddion 9 that he felt he'd been lied to. So, have you held a meeting with Tata to reiterate this justified anger? I think everyone in this Chamber would appreciate answers to these questions and an explanation of how you're going to make sure that more of these job cuts aren't seen in the near future.

Ddirprwy Weinidog, rwyf wedi bod yn Aelod Cynulliad ers llai na blwyddyn ac rwyf wedi colli cyfrif o sawl gwaith rydym wedi gorfod trafod colli swyddi yn ein cymunedau yn y Siambr hon. Schaeffler yn Llanelli, Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Rehau ar Ynys Môn, Quinn Radiators yng Nghasnewydd ac yn awr Orb yng Nghasnewydd eto—gyda'i gilydd, mae'n fwy na 3,000 o swyddi mewn mater o fisoedd. Felly, Ddirprwy Weinidog, hoffwn ofyn beth sy'n mynd o'i le gyda strategaeth ddiwydiannol y Llywodraeth a beth yw eich dadansoddiad o'r rhesymau pam fod yr holl weithfeydd hyn wedi cau mewn cyn lleied o amser.

Mewn perthynas â chyhoeddiad Orb, hoffwn ofyn pa gamau y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i gefnogi'r gweithwyr sy'n wynebu cael eu diswyddo ac a fyddwch yn cynnig cymorth iddynt gael taliadau diswyddo mewn achosion o ddiswyddiadau anwirfoddol. Sut y byddwch yn eu helpu i gael swyddi newydd, yn enwedig os yw hynny'n galw am ailhyfforddi? Ac yn olaf, sut y bwriadwch ddwyn Tata i gyfrif am dorri eu haddewid i weithwyr y byddai eu swyddi'n ddiogel yn gyfnewid am doriadau pensiwn? Dywedodd un gweithiwr wrth Newyddion 9 ei fod yn teimlo eu bod wedi dweud celwydd wrtho. Felly, a ydych wedi cynnal cyfarfod gyda Tata i ailadrodd y dicter cyfiawn hwn? Rwy'n credu y byddai pawb yn y Siambr hon yn gwerthfawrogi atebion i'r cwestiynau hyn ynghyd ag esboniad o sut y bwriadwch sicrhau na fydd mwy o swyddi'n cael eu colli yn y dyfodol agos.

15:25

Well, I think a number of those questions have already been answered in previous answers, so I won't rehearse them. In terms of the general picture of the changes in the economy and the decline of some manufacturing firms—the Member mentioned Schaeffler in my own constituency and Ford—we are facing, in many ways, a perfect storm, and I do hate the overused metaphor, but the changes in the automotive sector are clearly having a massive impact as the demand for diesel falls. Allied with the trading uncertainty I mentioned just a moment ago, it's not giving businesses the confidence to invest, particularly the prospect of significantly higher tariffs from exporting from the UK. So, these joint impacts, which are beyond the control of the Welsh Government, are clearly having a huge effect. Despite that, until now, the employment figures have been encouraging, though, of course, patchily applied.

We are working hard to find new markets and also, for the future workforce, on Monday we'll be publishing the report by Professor Phil Brown into the future of automation and digitisation, and we'll be looking at how we can make sure the Welsh economy is best placed to take advantage of new industries as they emerge.

Wel, rwy'n credu bod nifer o'r cwestiynau hynny eisoes wedi cael eu hateb mewn atebion blaenorol, felly nid wyf am eu hailadrodd. O ran y darlun cyffredinol o'r newidiadau yn yr economi a dirywiad rhai cwmnïau gweithgynhyrchu—soniodd yr Aelod am Schaeffler yn fy etholaeth a Ford—mewn sawl ffordd, rydym yn wynebu storm berffaith, ac rwy'n casáu'r trosiad hwnnw a orddefnyddir, ond mae'r newidiadau yn y sector modurol yn amlwg yn cael effaith aruthrol wrth i'r galw am ddiesel ddisgyn. Ynghyd â'r ansicrwydd masnachu y soniais amdano eiliad yn ôl, nid yw'n rhoi hyder i fusnesau fuddsoddi, yn enwedig y posibilrwydd o dariffau sylweddol uwch wrth allforio o'r DU. Felly, mae'r effeithiau hyn ar y cyd, sydd y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru, yn amlwg yn cael effaith enfawr. Er gwaethaf hynny, hyd yn hyn, mae'r ffigurau cyflogaeth wedi bod yn galonogol, ond wrth gwrs, maent yn dameidiog.

Rydym yn gweithio'n galed i ddod o hyd i farchnadoedd newydd a hefyd, ar gyfer gweithlu'r dyfodol, ddydd Llun byddwn yn cyhoeddi adroddiad yr Athro Phil Brown ar ddyfodol awtomeiddio a digido, a byddwn yn edrych ar sut y gallwn sicrhau bod economi Cymru yn y sefyllfa orau i fanteisio ar ddiwydiannau newydd wrth iddynt ddod i'r amlwg.

I have to say, it is, of course, incredibly disappointing to hear of yet more potential job losses in south Wales, and, clearly, my thoughts are with the families affected. We are, of course, aware of a number of businesses that are having difficulties along the M4 corridor—some of the businesses were mentioned in Delyth Jewell's question as she outlined some of the businesses affected. I wonder what contribution do you think that the Welsh Government's delay in addressing the congestion and transport issues along the M4 has had in terms of Tata's decision. And what steps are you taking, Deputy Minister, to ensure that we address the wider connectivity issues, which, I would say, are stifling businesses in a very important key region of Wales?

Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn hynod siomedig wrth gwrs o glywed bod rhagor o swyddi wedi'u colli eto yn ne Cymru, ac yn amlwg rwy'n cydymdeimlo â'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt. Rydym yn ymwybodol wrth gwrs fod nifer o fusnesau'n cael anawsterau ar hyd coridor yr M4—crybwyllwyd rhai o'r busnesau yng nghwestiwn Delyth Jewell wrth iddi amlinellu rhai o'r busnesau yr effeithiwyd arnynt. Tybed i ba raddau y tybiwch chi fod arafwch Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r tagfeydd a'r problemau trafnidiaeth ar hyd yr M4 wedi cyfrannu at benderfyniad Tata. A pha gamau a gymerwch, Ddirprwy Weinidog, i sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r problemau cysylltedd ehangach y buaswn yn dweud eu bod yn tagu busnesau mewn rhanbarth allweddol hynod o bwysig yng Nghymru?

Well, I'd be interested in any evidence that Russell George has that those decisions he cited had any impact at all. I think he's kicking sand in our eyes here, trying to deflect from the blame of his own UK Government's failure to intervene to help the steel industry, creating huge uncertainty in our trading environment by openly promoting the prospect of a 'no deal' Brexit, which would increase tariffs by 25 per cent, and many in his party, including Jacob Rees-Mogg, talking optimistically about WTO, which we know would flood the market with Chinese steel. So, rather than casting around for ways to blame the Welsh Government for this—I don't think any of the workers will find any of this talk reassuring—we need to be focusing on how we can support them. [Interruption.] He's saying from a sedentary position that he was simply asking a question; he knows full well what he's doing. There is no evidence that any of the decisions he's cited have got anything to do with this at all. In fact, Tata have not mentioned them to us; Tata have not asked for any support from us. In contrast, they've asked for support from the UK Government for the steel sector deal and they've had diddly-squat in return.

Wel, byddai gennyf ddiddordeb mewn unrhyw dystiolaeth sydd gan Russell George fod y penderfyniadau a nododd wedi cael unrhyw effaith o gwbl. Rwy'n credu ei fod yn taflu llwch i'n llygaid yma, yn ceisio taflu'r bai am fethiant ei Lywodraeth ei hun yn San Steffan i ymyrryd a helpu'r diwydiant dur, gan greu ansicrwydd mawr yn ein hamgylchedd masnachu drwy hyrwyddo'n agored y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb, rhywbeth a fyddai'n cynyddu tariffau 25 y cant, a'r ffaith fod llawer yn ei blaid, gan gynnwys Jacob Rees-Mogg, yn siarad yn optimistaidd am Sefydliad Masnach y Byd, y gŵyr pawb ohonom y byddai'n gorlifo'r farchnad â dur o Tsieina. Felly, yn hytrach na cheisio meddwl am ffyrdd o feio Llywodraeth Cymru am hyn—nid wyf yn credu y bydd unrhyw un o'r gweithwyr yn cael unrhyw gysur o'r sgwrs hon—mae angen i ni ganolbwyntio ar sut y gallwn eu cefnogi. [Torri ar draws.] Mae'n dweud o'i sedd mai gofyn cwestiwn yn unig a wnaeth; mae'n gwybod yn iawn beth y mae'n ei wneud. Nid oes unrhyw dystiolaeth i ddangos bod gan unrhyw un o'r penderfyniadau a nododd ddim oll i'w wneud â hyn o gwbl. Yn wir, nid yw Tata wedi sôn amdanynt wrthym; nid yw Tata wedi gofyn am unrhyw gymorth gennym. Mewn cyferbyniad, maent wedi gofyn am gymorth gan Lywodraeth y DU ar gyfer cytundeb sector dur ac nid ydynt wedi cael unrhyw beth yn ôl.

Ni ofynnwyd cwestiwn amserol 340.

Topical question 340 not asked.

5. Datganiadau 90 Eiliad
5. 90-second Statements

Item 5 on the agenda are the 90-second statements and this afternoon—Neil McEvoy.

Eitem 5 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 yr eiliad a'r prynhawn yma—Neil McEvoy.

Diolch. The 16 September this week was Owain Glyndŵr Day. Owain Glyndŵr is particularly worth recognising this year, as Wales is quite literally on the march. In three successive All Under One Banner marches in Cardiff, Caernarfon and Merthyr, thousands of people have marched for our nation's sovereignty and independence. I was proud to take part in two of the marches, in Cardiff and Caernarfon—such great atmospheres of hope and optimism about building a just and free Wales.

Owain Glyndŵr was a visionary, well ahead of his time. He had a vision for an outward-looking Wales, secure and confident in its place in the world. Contrast that with the disunited kingdom we have now, where Wales does not count. It's no wonder so many are now choosing for Wales to stand on its own two feet. This Assembly does very little to recognise the historical significance of our national liberator, but I know that this will change when this institution becomes the sovereign parliament of a Welsh state. With such a vibrant, positive and inclusive Welsh national movement now on the march, that day is coming sooner rather than later. Diolch yn fawr.

Diolch. Roedd diwrnod Owain Glyndŵr ar 16 o Fedi yr wythnos hon. Mae'n werth cydnabod Owain Glyndŵr eleni yn arbennig, gan fod Cymru, yn llythrennol, yn gorymdeithio. Mewn tair gorymdaith All Under One Banner yn olynol, yng Nghaerdydd, Caernarfon a Merthyr, mae miloedd o bobl wedi gorymdeithio dros sofraniaeth ac annibyniaeth ein gwlad. Roeddwn yn falch o gymryd rhan mewn dwy o'r gorymdeithiau, yng Nghaerdydd a Chaernarfon—cymaint o obaith ac optimistiaeth wych ynglŷn ag adeiladu Cymru gyfiawn a rhydd.

Roedd Owain Glyndŵr yn weledydd, ymhell o flaen ei amser. Roedd ganddo weledigaeth o Gymru eangfrydig, ddiogel a hyderus o'i lle yn y byd. Cyferbynnwch hynny â'r deyrnas ranedig sydd gennym yn awr, lle nad yw Cymru'n cyfrif. Nid oes ryfedd fod cynifer o bobl bellach yn dewis gweld Cymru'n sefyll ar ei thraed ei hun. Ychydig iawn y mae'r Cynulliad hwn yn ei wneud i gydnabod arwyddocâd hanesyddol ein gwaredwr cenedlaethol, ond gwn y bydd hyn yn newid pan ddaw'r sefydliad hwn yn senedd sofran i wladwriaeth Gymreig. Gyda mudiad cenedlaethol Cymreig mor fywiog, cadarnhaol a chynhwysol wrthi'n gorymdeithio bellach, mae'r diwrnod hwnnw'n nesáu. Diolch yn fawr.

15:30
6. Cynnig o dan Reol Sefydlog 26.17(iii) mewn perthynas â’r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru)
6. Motion under Standing Order 26.17(iii) in relation to the Senedd and Elections (Wales) Bill

Item 6 on the agenda is a motion under Standing Order 26.17 in relation to the Senedd and Elections (Wales) Bill. And I call on the Llywydd to move the motion. 

Eitem 6 ar yr agenda yw cynnig o dan Reol Sefydlog 26.17 mewn perthynas â'r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru). A galwaf ar y Llywydd i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7134 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.17(iii), yn cytuno y dylai trafodion Cyfnod 2 y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) gael eu hystyried gan Bwyllgor o’r Cynulliad Cyfan.

Motion NDM7134 Elin Jones

To propose that The National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 26.17(iii), agrees that Stage 2 proceedings of the Senedd and Elections (Wales) Bill be considered by a Committee of the Whole Assembly.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor
7. Motion under Standing Order 16.5 to establish a committee

Item 7 is a motion under Standing Order 16.5 to establish a committee, and I call on the Llywydd again to move the motion. 

Eitem 7 yw cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor, a galwaf ar y Llywydd eto i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7136 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 16.5:

1. Yn sefydlu Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad.

2. Yn cytuno mai cylch gwaith y Pwyllgor yw archwilio argymhellion y Panel Arbenigol ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad.

3. Yn cytuno y caiff y Pwyllgor ei ddiddymu yn dilyn dadl yn y Cyfarfod Llawn ar ei adroddiad terfynol.

Motion NDM7136 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 16.5:

1. Establishes a Committee on Assembly Electoral Reform.

2. Agrees that the remit of the Committee is to examine the recommendations of the Expert Panel on Assembly Electoral Reform.

3. Agrees that the Committee will be dissolved following a Plenary debate on its final report.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. No speakers, therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Objection. Therefore, we defer voting on this item until voting time. 

Diolch. Nid oes unrhyw siaradwyr, felly y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebu.] Gwrthwynebiad. Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon: Gwasanaethau Endosgopi yng Nghymru
8. Debate on the Health, Social Care and Sport Committee Report: Endoscopy Services in Wales

Item 8 on the agenda this afternoon is a debate on the Health, Social Care and Sport Committee's report, 'Endoscopy services in Wales'. And I call on the Chair of the committee to move the motion—Dai Lloyd. 

Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, 'Gwasanaethau endosgopi yng Nghymru'. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Dai Lloyd.

Cynnig NDM7132 Dai Lloyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar wasanaethau endosgopi yng Nghymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Ebrill 2019.

Motion NDM7132 Dai Lloyd

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Health, Social Care and Sport Committee on endoscopy services in Wales, which was laid in the Table Office on 8 April 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl bwysig iawn yma heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar wasanaethau endosgopi yma yng Nghymru. Dyma’r cyntaf mewn cyfres o ymchwiliadau manwl a gynhaliwyd gan y pwyllgor, a thros y misoedd nesaf byddwn yn cyflwyno dadleuon byr ar ein canfyddiadau mewn nifer o feysydd, fel deintyddiaeth, hepatitis C a gwasanaethau nyrsio cymunedol a nyrsio ardal. Cytunodd y pwyllgor i gynnal ymchwiliad undydd i wasanaethau endosgopi oherwydd, ar yr adeg honno, roedd mwyafrif y byrddau iechyd yng Nghymru yn methu â chyflawni amseroedd aros am brofion a all wneud diagnosis o ganser y coluddyn. Dywedwyd wrthym hefyd fod nifer frawychus o fach o bobl gymwys yn cymryd rhan yn y rhaglen sgrinio coluddion. Sgrinio ydy’r ffordd orau i wneud diagnosis o ganser y coluddyn yn gynnar, ond, rhwng mis Ebrill 2017 a mis Mawrth 2018, dim ond 55 y cant o’r bobl sy’n gymwys i sefyll y prawf sgrinio coluddyn yng Nghymru a gwblhaodd y broses. Mae nifer y rhai sy’n manteisio yn uwch ymhlith menywod o'i gymharu â dynion. Mae cydberthynas gref hefyd ag amddifadedd, oherwydd mae nifer y rhai sy’n cymryd rhan yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yn 45 y cant o’i gymharu â’r ardaloedd lleiaf difreintiedig, sy’n 63.3 y cant.

Ynglŷn â chyflwyno'r prawf FIT, ers mis Ionawr 2019, dechreuodd Cymru ddisodli’r prawf sgrinio cyfredol gyda phrawf symlach a chywirach o’r enw prawf imiwnogemegol ysgarthol—y prawf FIT—y disgwylir iddo gynyddu nifer y bobl sy’n cael eu sgrinio. Mae pryderon, fodd bynnag, bod unedau endosgopi yn ysbytai Cymru eisoes yn ei chael hi’n anodd ymdopi efo'r galw, ac felly, er bod y prawf sgrinio newydd yn welliant cadarnhaol, gallai roi rhagor o straen ar wasanaeth sydd eisoes wedi’i or-ymestyn.

Rydym yn derbyn bod yn rhaid rheoli’r galw’n briodol, ond rydym yn siomedig bod y trothwyon ar gyfer y profion imiwnogemegol ysgarthol yn is yng Nghymru, ac rydym yn pryderu y bydd Cymru, heb gynllun clir i wneud y defnydd gorau o’r rhaglen, yn cwympo ymhellach y tu ôl i rannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Hoffem pe bai Llywodraeth Cymru, drwy’r rhaglen gwella endosgopi genedlaethol, yn gosod cerrig milltir ar gyfer sicrhau bod y rhaglen yn cael ei defnyddio i’r eithaf, o ran oedran a sensitifrwydd, fel y gellir mesur yn ôl y cerrig milltir hyn a monitro cynnydd yn y gobaith y gellir sicrhau y gwneir y defnydd gorau posibl o’r rhaglen cyn 2023. 

Gan droi at amseroedd aros, yn 2015, ymrwymodd Llywodraeth Cymru arian ychwanegol i wella amseroedd aros am brofion diagnostig, gan gynnwys ar gyfer pobl sy'n aros am driniaethau endosgopi ar ôl cael canlyniad sgrinio cadarnhaol. Darparwyd cyllid ychwanegol hefyd yn 2016-17. Fodd bynnag, er gwaethaf y cyllid ychwanegol hwn, mae ystadegau amseroedd aros yn dal i beri pryder, ac mae angen ymrwymiad clir y bydd byrddau iechyd yn cyrraedd y targed amseroedd aros uchaf am brofion diagnostig, sef wyth wythnos, erbyn diwedd 2019.

Disgrifiodd tystion yn ystod ein hymchwiliad ddull gweithredu Llywodraeth Cymru o fynd i’r afael â materion yn ymwneud â chapasiti fel dull adweithiol a thymor byr. Rhoddodd nifer o fyrddau iechyd fanylion am ysbytai sy’n contractio darparwyr allanol preifat ar gyfer darparu gwasanaethau’n fewnol i wneud triniaethau endosgopi o fewn y bwrdd iechyd ar benwythnosau, yn ogystal â rhoi gwaith ar gontract allanol, lle caiff cleifion eu hanfon at ddarparwyr preifat mewn safleoedd y tu allan i’r bwrdd iechyd, i ymdopi efo’r galw. Er bod angen rhagor o fuddsoddiad i reoli amseroedd aros, mae angen dull mwy cynaliadwy hefyd, gan fod rhoi gwaith ar gontract allanol a chontractau i ddarparu gwasanaethau’n fewnol yn ddrud ac nid yw’n darparu datrysiad hirdymor.

At y gweithlu nawr: mae angen newidiadau i natur a sgiliau’r gweithlu presennol, ac ymrwymiad nid yn unig i gynyddu nifer y gastroenterolegwyr ac endosgopyddion meddygol eraill, ond hefyd i ddatblygu endosgopyddion nyrsio ac endosgopyddion anfeddygol eraill. Roedd y pwyllgor yn siomedig, felly, i glywed bod rhai nyrsys yn cael cyflogau llai nag eraill yng Nghymru i wneud gwaith endosgopi. Mae angen mynd i’r afael efo hyn.

Y neges gan dystion oedd bod angen ffocws a brys i sicrhau nad yw Cymru ar ei hôl hi o’i chymharu â chenhedloedd eraill. Roedd Bowel Cancer UK, er enghraifft, eisiau gweld cynllun gweithredu cenedlaethol, gyda cherrig milltir allweddol, fel y gallai Llywodraeth Cymru gael ei dwyn i gyfrif am gyflawni a gweithredu’r cynllun. Nododd tystion y pwynt hefyd y bu nifer o adolygiadau, a bod y materion, neu'r problemau, yn amlwg. Gweithredu ac atebion yw’r hyn sydd ei angen nawr.

Felly, gwnaethom un argymhelliad cyffredinol yn ein hadroddiad: erbyn mis Hydref 2019, dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda’r rhaglen gwella endosgopi genedlaethol i greu a chyhoeddi cynllun gweithredu endosgopi cenedlaethol sy’n mynd i’r afael efo’r galw nawr ac yn y dyfodol am wasanaethau sydd ag amserlenni a thargedau clir ar gyfer gwella. Rwy’n croesawu ymateb cadarnhaol y Gweinidog i’n hadroddiad, a dwi’n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn, ac wedi ymrwymo i gyhoeddi cynllun gweithredu ar gyfer gwasanaethau endosgopi o fewn yr amserlen chwe mis a nodwyd gan y pwyllgor. Rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ysgrifenedig a oedd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd y rhaglen endosgopi genedlaethol yn gynharach heddiw. Dwi'n falch bod y cynllun gweithredu wedi ei ddrafftio, ac edrychaf ymlaen at ei gyhoeddi, yn unol ag argymhelliad y pwyllgor.

I gloi, fel y dywed y Gweinidog ei hun, mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau cynaliadwyedd y gwasanaethau endosgopi fel y gall pobl gyrraedd yr archwiliadau sydd eu hangen arnynt er mwyn cyflawni'r canlyniadau gorau posibl. Mae’n bryd gwneud cynnydd nawr, a hyderaf y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi'r arweinyddiaeth gref sydd ei hangen i gyflawni’r agenda hwn. Diolch yn fawr.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I’m pleased to take part in this very important debate today on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on endoscopy services in Wales. This is the first in a series of spotlight inquiries undertaken by the committee, and over the coming months we will bringing forward short debates on our findings in a number of areas, such as dentistry, hepatitis C and community and district nursing. The committee agreed to undertake a one-day inquiry into endoscopy services because, at that time, the majority of health boards in Wales were breaching waiting times for tests that can diagnose bowel cancer. We were also told that an alarmingly low number of eligible people take part in the bowel screening programme. Screening is the best way to diagnose bowel cancer early, but, between April 2017 and March 2018, only 55.7 per cent of people eligible to take the bowel screening test in Wales actually completed it. Uptake is higher in females compared to men. There is also a strong correlation with deprivation. Uptake in the most deprived areas is 45.6 per cent compared to uptake in the least deprived areas at 63.3 per cent.

In terms of the introduction of the FIT test, from January 2019, Wales began replacing the current screening test with a simpler and more accurate one called the faecal immunochemical test—the FIT test—which is expected to increase the uptake of screening. There are concerns, however, that endoscopy units in Welsh hospitals are already struggling to cope with demand, and so, even though the new screening test is a positive improvement, it could put more strain on an already overstretched service.

We recognise that demand has to be properly managed, but we are disappointed that the thresholds for FIT testing are lower in Wales, and we’re concerned that Wales, without a clear plan to optimise the programme, will fall further behind its counterparts in other parts of the UK. We would like to see the Welsh Government, through the national endoscopy improvement programme, set out milestones for achieving programme optimisation in terms of age and sensitivity, so that these can be measured and progress can be monitored in the hope of achieving full optimisation earlier than 2023. 

Turning to waiting times, in 2015, the Welsh Government committed additional funding to improve waiting times for diagnostic tests, including those waiting for endoscopy procedures following a positive screening result. Additional funding was also provided in 2016-17. However, despite this extra funding, waiting time statistics still give cause for concern, and there needs to be a clear commitment that health boards will deliver the maximum waiting time target for diagnostic tests, namely eight weeks, by the end of 2019.

Witnesses to our inquiry described the Welsh Government’s approach to tackling issues related to capacity as reactive and short-term. A number of health boards provided details of hospitals contracting with external private providers for insourcing services to deliver endoscopy procedures within the health board on weekends, as well as outsourcing, where patients are sent to private providers at sites outside the health board, to cope with demand. While more investment is needed to get waiting times under control, there also needs to be a more sustainable approach, as outsourcing and insourcing are expensive and do not deliver a long-term solution.

To the workforce now: changes are needed to the nature and skills of the current workforce, with a commitment not only to increase the number of gastroenterologists and other medical endoscopists, but also to develop nurse and other non-medical endoscopists. The committee was therefore disappointed to hear that some nurses are paid less than others in Wales to perform endoscopy. This needs to be addressed.

The message from witnesses was that focus and pace is needed to ensure that Wales doesn’t fall behind other nations. Bowel Cancer UK, for example, wanted to see a national action plan with key milestones, so that the Welsh Government could be held to account for delivery and implementation of the plan. Witnesses also made the point that there had been a number of reviews, and that the issues, or the problems, were clear. Actions and solutions are what is needed now.

We therefore made one overarching recommendation in our report: by October 2019, the Welsh Government should work with the national endoscopy improvement programme to create and publish a national endoscopy action plan that addresses current and future demand for services, with clear timescales and targets for improvement. I welcome the Minister’s positive response to our report, and I'm pleased to say that the Welsh Government has accepted this recommendation and has committed to publishing an action plan for endoscopy services within the six-month timeframe requested by the committee. I thank the Minister for the written statement, which provided an update on the progress of the national endoscopy programme, earlier today. I am pleased that the action plan has been drafted, and I look forward to its publication, in accordance with the committee's recommendation.

To close, as the Minister said himself, it's vital to maintain the sustainability of endoscopy services so that people can reach the examinations that have been set for them in order to have the best results possible. It's now time for progress to be made, and I'm confident that the Welsh Government will provide the strong leadership that is needed to deliver this agenda. Thank you very much.

15:35

I'd like to thank the committee very much for doing this report. Unfortunately, I personally was absent on the day that you did the one-day report, but I've read your report, I've read the Government response, and of course I'm reflecting the commentary of many of my constituents who come to see me over these kinds of services. And I noted the Government's response to the recommendations made by the committee, and, to be frank, I found some of it—only some of it—very weak, because you have accepted the recommendation made by the committee. However, you say that endoscopy services are under stress because of population changes, a lower threshold for cancer investigations, an increasing demand for surveillance, and the need to expand the bowel-screening programme. In response, I would say that, as a minimum, the service should be able to respond currently to the objectives of the bowel-screening programme. Given the take-up rate is so low—a mere 55 per cent—there should be some slack already in the system in any event. To aim for a higher take-up rate without ensuring the tools are on hand to deliver the programme is a complete paradox. And I would also point out that, despite recommendations made as far back as 2013, there's been little progress made in addressing the challenges that endoscopy services throughout Wales are facing. Therefore, the challenges, Minister, that you identify in your response to the committee are nothing new. To imply otherwise is disingenuous and, above all, it allows those who are charged with planning services a measure of wriggle room that they do not merit. I see that the endoscopy implementation group wanted a more directive approach from the Government, and it's to your credit that you have moved in that direction. But it does beg the question as to the capabilities for planning and delivery within health boards. 

Given the crisis facing endoscopy services, Minister, are you able to accelerate the delivery of a national plan? The commitment in September 2018 was there, but, a year later, the terms of reference are still being finalised. It's hardly fast paced and, in the meantime, I'm concerned that services continue to stagnate and people's lives continue to be affected. If there's any way that you can see to moving that forward and increasing that pace and accelerating that so that we can deliver good endoscopy services throughout Wales I think that will be a very positive step forward. 

The welcome introduction of the FIT test has the potential to improve the uptake of screening. It should improve detection rates for bowel cancer and pre-cancerous polyps in the bowel—however, a paradox again, because there are unacceptable waiting times in play, and there needs to be a clear commitment from health boards to address this issue, because no programme can work without having the appropriately trained personnel and infrastructure in place.

The current workforce is desperately short of gastroenterologists and other medical and non-medical endoscopists. Nurses involved in delivering endoscopy services are on disparate and lower pay rates, and we need to see that the joint advisory group on gastrointestinal endoscopy accreditation—my goodness, doesn't the NHS come up with some exceptionally long words at times, shall I just say that little bit again? We need to see that the joint advisory group on gastrointestinal endoscopy accreditation is put in place so that we know, so that we can be secure, that all health boards are delivering services in line with best clinical practice.

But, Minister, the real frustration comes in the lack of planning and appropriate commitment by some health boards. Let me give you an example: Ysbyty Glan Clwyd had a stable team of three gastroenterologists: one retired, one moved, yet there was no forward planning to cope with this change; there was no plan B. Wrexham Maelor is struggling on locums; weekend capacity is struggling. So, this is a prime example of mismanagement. There's no contingency plan, there was no forward planning, and it has devastating consequences for individuals. A terminal bowel cancer patient received their invitation to meet the consultant in the same month that another consultant in another hospital said they would not make. How awful would that be to get the letter saying, 'Come along in this month to have your diagnosis confirmed' and somebody else has already told you, 'You're probably going to be dead by that point'. That health board needs to do better. The NHS needs to do better. We all need to do better.

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r Pwyllgor am wneud yr adroddiad hwn. Yn anffodus, roeddwn yn absennol ar y diwrnod y gwnaethoch yr adroddiad undydd, ond rwyf wedi darllen eich adroddiad, rwyf wedi darllen ymateb y Llywodraeth, ac wrth gwrs rwy'n adlewyrchu sylwebaeth llawer o fy etholwyr sy'n dod i fy ngweld mewn perthynas â'r mathau hyn o wasanaethau. A sylwais ar ymateb y Llywodraeth i'r argymhellion a wnaed gan y pwyllgor, ac a bod yn blwmp ac yn blaen, roeddwn yn meddwl bod rhywfaint ohono—dim ond rhywfaint ohono—yn wan iawn, oherwydd rydych wedi derbyn yr argymhelliad a wnaed gan y pwyllgor. Fodd bynnag, rydych yn dweud bod gwasanaethau endosgopi o dan bwysau oherwydd newidiadau yn y boblogaeth, trothwy is ar gyfer archwiliadau canser, galw cynyddol am drefniadau cadw gwyliadwriaeth, a'r angen i ehangu rhaglen sgrinio'r coluddyn. Mewn ymateb, buaswn yn dweud, fan lleiaf, y dylai'r gwasanaeth allu ymateb yn awr i amcanion rhaglen sgrinio'r coluddyn. O ystyried bod cyfradd y rhai a gaiff eu sgrinio mor isel—55 y cant yn unig—dylai fod rhywfaint o slac yn y system eisoes beth bynnag. Mae'r cysyniad o anelu at gael cyfradd uwch o bobl wedi'u sgrinio heb sicrhau bod yr adnoddau wrth law i ddarparu'r rhaglen yn baradocs llwyr. A hoffwn nodi hefyd, er gwaethaf yr argymhellion a wnaed mor bell yn ôl â 2013, mai ychydig o gynnydd a wnaed wrth fynd i'r afael â'r heriau y mae gwasanaethau endosgopi ledled Cymru yn eu hwynebu. Felly, Weinidog, nid yw'r heriau a nodwch yn eich ymateb i'r pwyllgor yn newydd o gwbl. Mae awgrymu fel arall yn anonest ac yn bwysicach na dim, mae'n caniatáu rhywfaint o raff nad ydynt yn ei haeddu i'r rhai sy'n gyfrifol am gynllunio gwasanaethau. Gwelaf fod y grŵp gweithredu endosgopi eisiau i'r Llywodraeth fabwysiadu dull mwy cyfarwyddol, a phob clod i chi am symud i'r cyfeiriad hwnnw. Ond mae'n codi cwestiynau ynglŷn â'r gallu i gynllunio a darparu yn y byrddau iechyd.  

O ystyried yr argyfwng sy'n wynebu gwasanaethau endosgopi, Weinidog, a allwch chi gyflymu'r broses o gyflwyno cynllun cenedlaethol? Cafodd yr ymrwymiad ei wneud ym mis Medi 2018, ond, flwyddyn yn ddiweddarach, mae'r cylch gorchwyl yn dal i gael ei gwblhau. Nid yw'n gyflym iawn ac yn y cyfamser, rwy'n pryderu bod gwasanaethau'n parhau'n ddisymud a bywydau pobl yn parhau i gael eu heffeithio. Os oes unrhyw ffordd y gallwch symud y broses honno yn ei blaen yn gyflymach fel y gallwn ddarparu gwasanaethau endosgopi da ledled Cymru, credaf y byddai hwnnw'n gam cadarnhaol iawn ymlaen.  

Gallai cyflwyno'r Prawf Imiwnogemegol Ysgarthion wella'r nifer sy'n manteisio ar y rhaglen sgrinio. Dylai wella cyfraddau canfod canser y coluddyn a pholypau cyn-ganseraidd yn y coluddyn—fodd bynnag, ceir paradocs eto, oherwydd yr amseroedd aros annerbyniol, ac mae angen ymrwymiad clir gan y byrddau iechyd i fynd i'r afael â'r broblem hon, gan na all unrhyw raglen weithio heb fod y seilwaith yn ei le a phersonél wedi'u hyfforddi'n briodol.

Mae'r gweithlu presennol yn enbyd o brin o gastroenterolegwyr ac endosgopwyr meddygol ac anfeddygol eraill. Mae nyrsys sy'n ymwneud â darparu gwasanaethau endosgopi ar gyfraddau cyflog anghyfartal ac is, ac rydym angen gweld bod achrediad y cyd-grŵp cynghori ar gyfer endosgopi gastroberfeddol—mawredd, onid yw'r GIG yn creu geiriau eithriadol o hir ar brydiau, a gaf fi ddweud y darn hwnnw eto? Mae angen inni weld bod achrediad y cyd-grŵp cynghori ar gyfer endosgopi gastroberfeddol yn cael ei roi ar waith fel ein bod yn gwybod, fel y gallwn fod yn sicr, fod pob bwrdd iechyd yn darparu gwasanaethau yn unol â'r arfer clinigol gorau.

Ond Weinidog, yr hyn sy'n peri rhwystredigaeth go iawn yw diffyg cynllunio ac ymrwymiad priodol gan rai byrddau iechyd. Gadewch i mi roi enghraifft i chi: roedd gan Ysbyty Glan Clwyd dîm sefydlog o dri gastroenterolegydd: mae un wedi ymddeol ac un wedi symud, ac eto nid oedd unrhyw flaengynlluniau wedi'u gwneud i ymdopi â'r newid hwn; nid oedd ganddynt gynllun B. Mae Wrecsam Maelor yn cael trafferth gyda staff locwm; mae trafferthion gyda'r capasiti ar benwythnosau. Felly, mae hon yn enghraifft wych o gamreoli. Nid oes cynllun wrth gefn, nid oedd unrhyw flaengynllunio, ac mae'n arwain at ganlyniadau dinistriol i unigolion. Derbyniodd claf terfynol yn dioddef o ganser y coluddyn ei wahoddiad i gyfarfod â'r meddyg ymgynghorol yn yr un mis ag y dywedodd meddyg ymgynghorol arall mewn ysbyty arall na fyddent yn byw i wneud hynny. Meddyliwch pa mor ofnadwy fyddai hynny, cael llythyr yn dweud, 'Dewch draw y mis hwn i gael cadarnhad o'ch diagnosis' a rhywun arall eisoes wedi dweud wrthych, 'Mae'n debyg y byddwch wedi marw erbyn hynny'. Mae angen i'r bwrdd iechyd hwnnw wneud yn well. Mae angen i'r GIG wneud yn well. Mae angen i ni i gyd wneud yn well.

15:40

The discussion around the report has, understandably, focused on the importance of endoscopy services to the treatment of bowel cancer in Wales, and, in response, the Welsh Government points out that it's also important for the treatment for serious non-cancerous conditions, such as Crohn's disease and ulcerative colitis, and I know that Crohn's and Colitis UK have campaigned for better endoscopy services in Wales.

And, with this report in mind, I met with Norgine, a company in my constituency, based in Tir y Berth—a very big employer, and an anchor company for the Welsh Government, who manufacture pharmaceuticals that are both treating these conditions and also used in the prep for colonoscopies. So, they have a very strong interest in this area. And it was quite an education to have met with the staff there and to talk through some of the issues. They actually, when I went there, had a copy of the committee's report on their desk. So, it was good that the committee's investigated this and shows the value of the work you're doing. It's being heard out there and it's been heard by this company.

They asked me to raise some key issues, which I talked through with them, because I'm not an expert in this area. I didn't fully understand the issues until I had that conversation with them and I read your report, which is a very good report. The key issue for them is how the efficiency of services is tackled—so, doing better with what we already have. And indeed, the Welsh Government has noted that in their response to the report's key recommendation. Norgine were concerned that, in the report itself, that efficiency wasn't explicitly examined. They said that high-quality bowel preparation prior to colonoscopy is a key area that should be addressed as part of the endoscopy action plan and that initiatives to drive efficiency gains and overall sustainability were key in what the Welsh Government should do next. They told me that inadequate bowel preparation is the leading cause of a failed colonoscopy procedure and can lead to missed or delayed diagnosis, longer and more difficult procedures and the need then to repeat procedures. They said that their operation is continually trying to improve that process and that their product is designed to do that.

They have, therefore, three key asks both of the outcome of the report and of the Welsh Government in their response. They want three things: they want the prompt publication of the endoscopy action plan, which the report has pushed for and we're starting to see. But alongside training and hospital capacity, it's important that broader areas for improvement are given the appropriate level of scrutiny—so, looking beyond simply training and hospital capacity—and if required that the committee and/or the national endoscopy programme should engage with relevant stakeholders to explore what improvements could be realised in the area of bowel preparation. What they're saying to you, Minister, is that they've got expertise and they'd be more than willing to hold that conversation with you. They're a Welsh-based company; they've been in Tir-y-berth for 50 years and they would welcome a conversation with you, particularly with regard to that better prep process.

I notice that you've issued a written statement today encouraging that efficiency gain, but I urge you to engage with that company because I learned a lot that day and I think that kind of dialogue can only help in the future design of services.

Canolbwyntiodd y drafodaeth ar yr adroddiad, yn ddealladwy, ar bwysigrwydd gwasanaethau endosgopi i drin canser y coluddyn yng Nghymru, ac yn ei hymateb, mae Llywodraeth Cymru yn nodi eu bod hefyd yn bwysig i driniaethau ar gyfer cyflyrau difrifol nad ydynt yn ganser fel clefyd Crohn a llid briwiol y coluddyn, a gwn fod Crohn's and Colitis UK wedi ymgyrchu dros wasanaethau endosgopi gwell yng Nghymru.

Yn ogystal â hynny, gyda'r adroddiad hwn mewn golwg, cyfarfûm â Norgine, cwmni yn fy etholaeth, sydd wedi'i leoli yn Nhir-y-Berth—cyflogwr mawr iawn, ac un o gwmnïau angori Llywodraeth Cymru, sy'n cynhyrchu cynhyrchion fferyllol sy'n trin y cyflyrau hyn ac a ddefnyddir hefyd wrth baratoi ar gyfer colonosgopïau. Felly, mae ganddynt ddiddordeb cryf iawn yn y maes hwn. Ac roedd cyfarfod â'r staff yno a thrafod rhai o'r materion yn dipyn o addysg. Mewn gwirionedd, pan euthum yno, roedd copi o adroddiad y pwyllgor ar eu desg. Felly, roedd yn dda fod y pwyllgor wedi ymchwilio i hyn ac mae'n dangos gwerth y gwaith rydych yn ei wneud. Mae'n cael ei glywed gan bobl ac mae wedi cael ei glywed gan y cwmni hwn.

Gofynasant i mi godi rhai materion allweddol, ac fe'u trafodais gyda hwy, oherwydd nid wyf yn arbenigwr yn y maes hwn. Nid oeddwn yn deall y materion yn llawn hyd nes i mi gael y sgwrs honno gyda hwy a darllenais eich adroddiad, sy'n adroddiad da iawn. Y mater allweddol iddynt hwy yw sut y gallwn fynd i'r afael ag effeithlonrwydd gwasanaethau—felly, gwneud mwy gyda'r hyn sydd gennym yn barod. Ac yn wir, mae Llywodraeth Cymru wedi nodi hynny yn eu hymateb i argymhelliad allweddol yr adroddiad. Roedd Norgine yn pryderu nad archwiliwyd effeithlonrwydd yn benodol yn yr adroddiad ei hun. Dywedasant fod gwaith o ansawdd uchel ar baratoi'r coluddyn cyn colonosgopi yn faes allweddol y dylid mynd i'r afael ag ef fel rhan o'r cynllun gweithredu endosgopi cenedlaethol a bod mentrau i ysgogi enillion effeithlonrwydd a chynaliadwyedd cyffredinol yn allweddol i'r hyn y dylai Llywodraeth Cymru ei wneud nesaf. Dywedasant wrthyf mai gwaith annigonol ar baratoi'r coluddyn yw'r prif reswm dros driniaethau colonosgopi aflwyddiannus a gall arwain at oedi neu golli diagnosis, triniaethau hwy ac anos a'r angen wedyn i ailadrodd triniaethau. Dywedasant eu bod yn gweithio'n barhaus i geisio gwella'r broses honno a bod eu cynnyrch wedi'i gynllunio i wneud hynny.

Felly, maent wedi gofyn am dri pheth allweddol mewn perthynas â chanlyniad yr adroddiad ac ymateb Llywodraeth Cymru. Maent eisiau tri pheth: maent eisiau gweld y cynllun gweithredu endosgopi yn cael ei gyhoeddi ar fyrder, ac mae'r adroddiad wedi pwyso am hynny ac rydym yn dechrau gweld hynny'n digwydd. Ond yn ogystal â hyfforddiant a chapasiti ysbytai, mae'n bwysig fod meysydd ehangach ar gyfer gwella yn cael y lefel briodol o graffu—felly, gan edrych y tu hwnt i hyfforddiant a chapasiti ysbytai yn unig—ac os oes angen, dylai'r pwyllgor a/neu'r rhaglen endosgopi genedlaethol ymgysylltu â rhanddeiliaid perthnasol i archwilio pa welliannau y gellid eu gwneud mewn perthynas â pharatoi'r coluddyn. Yr hyn y maent yn ei ddweud wrthych, Weinidog, yw bod ganddynt arbenigedd ac y byddent yn fwy na pharod i drafod hynny gyda chi. Cwmni Cymreig ydyw; maent wedi bod yn Nhir-y-Berth ers 50 mlynedd a byddent yn croesawu sgwrs gyda chi, yn enwedig mewn perthynas â'r broses baratoi well honno.

Nodaf eich bod wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig heddiw yn annog enillion effeithlonrwydd, ond rwy'n eich annog i ymgysylltu â'r cwmni hwnnw oherwydd dysgais lawer y diwrnod hwnnw a chredaf y gall deialog o'r fath helpu'n fawr yn y gwaith o gynllunio gwasanaethau yn y dyfodol.

15:45

I thank the Health, Social Care and Sport Committee for their report on endoscopy services. As I, and many others, have highlighted, pressures on diagnostic services in Wales are impeding our ability to improve cancer survival rates. Bowel cancer is the second biggest cancer killer in Wales. Around 17 people die of bowel cancer each week. We have lost two of our own to this horrible disease. 

As with every cancer, early diagnosis is key to long-term survival. When diagnosed at stage 1, 90 per cent of bowel cancer patients survive. This drops to fewer than one in 10 when diagnosed at stage 4. Bowel screening is the best way to ensure early diagnosis, yet less than 10 per cent of bowel cancers are picked up by the Wales bowel screening programme.

Earlier this month, the FIT test fully replaced the old, less accurate blood test for bowel screening for anyone aged between 60 and 74. Unfortunately, the FIT test will be conducted at a much lower sensitivity due to capacity issues in endoscopy services. We will continue to miss many cancers because we don't have the workforce. Yet again, a lack of strategic workforce planning over the past couple of decades has left our NHS unable to cope with future pressures. We have to degrade our ability to detect cancer because we don't have the workforce to conduct further tests. 

The UK national screening committee believes that everyone over the age of 50 should be screened for bowel cancer in order to combat the 16,000 annual deaths due to this terrible disease. Once again, we have not taken up this recommendation due to capacity issues. This is not due to a shortage of money; it's due to a lack of forward planning and an utter failure of successive Governments to implement strategic workforce planning.

I welcome the committee's recommendation and calls for a national endoscopy action plan. I'm pleased that the Minister has accepted the committee's recommendations and that he has made it clear that the 60 per cent uptake threshold is a minimum requirement and not a target. We have to ensure uptake closer to 100 per cent, but in order to do so, we must ensure that we have sufficient capacity now to cope with the anticipated massive increase in the over-50 age bracket.

This will require strategic planning at a Welsh and UK level. I urge the Minister and Health Education and Improvement Wales to work closely with the other home nations, as well as the UK Government, to ensure that we have enough well-trained staff across our diagnostic services. We can beat this terrible disease by ensuring that everyone at risk is screened regularly and made aware of the early signs of bowel cancer. Only then can we ensure that other families don't have to go through what Sam and Steffan's families had to. Diolch yn fawr.

Diolch i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am ei adroddiad ar wasanaethau endosgopi. Fel rwyf fi a llawer o bobl eraill wedi'i nodi, mae'r pwysau ar wasanaethau diagnostig yng Nghymru yn llesteirio ein gallu i wella cyfraddau goroesi canser. Canser y coluddyn yw'r ail ar y rhestr o ganserau sy'n lladd y nifer fwyaf o bobl yng Nghymru. Mae tua 17 o bobl yn marw o ganser y coluddyn bob wythnos. Rydym wedi colli dau o'n pobl ein hunain i'r clefyd erchyll hwn.  

Fel gyda phob canser, mae diagnosis cynnar yn allweddol i oroesiad hirdymor. O gael diagnosis ar gam 1, mae 90 y cant o gleifion canser y coluddyn yn goroesi. Mae hyn yn gostwng i lai nag un o bob 10 pan gaiff ei ganfod ar gam 4. Sgrinio'r coluddyn yw'r ffordd orau o sicrhau diagnosis cynnar, ond caiff llai na 10 y cant o ganserau'r coluddyn eu canfod gan raglen sgrinio'r coluddyn Cymru.

Yn gynharach y mis hwn, disodlodd y Prawf Imiwnogemegol Ysgarthion yr hen brawf gwaed, a oedd yn llai cywir, ar gyfer sgrinio'r coluddyn i unrhyw un rhwng 60 a 74 oed. Yn anffodus, bydd y Prawf Imiwnogemegol Ysgarthion yn llawer llai sensitif oherwydd materion yn ymwneud â chapasiti mewn gwasanaethau endosgopi. Byddwn yn parhau i golli llawer o ganserau oherwydd nad oes gennym weithlu digonol. Unwaith eto, mae diffyg cynllunio gweithlu strategol dros y degawd neu ddau diwethaf yn golygu na fydd ein GIG yn gallu ymdopi â phwysau yn y dyfodol. Mae'n rhaid i ni ostwng ein gallu i ganfod canser am nad oes gennym weithlu i gynnal profion pellach.  

Mae pwyllgor sgrinio cenedlaethol y DU o'r farn y dylid sgrinio pawb dros 50 oed am ganser y coluddyn er mwyn mynd i'r afael â'r 16,000 o farwolaethau blynyddol o ganlyniad i'r clefyd dychrynllyd hwn. Unwaith eto, nid ydym wedi mynd i'r afael â'r argymhelliad hwn oherwydd problemau capasiti. Nid prinder arian yw'r rheswm am hyn; canlyniad diffyg blaengynllunio ydyw a methiant llwyr Llywodraethau olynol i weithredu cynllunio strategol ar gyfer y gweithlu.

Rwy'n croesawu argymhelliad y pwyllgor a galwadau am gynllun gweithredu endosgopi cenedlaethol. Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi derbyn argymhellion y pwyllgor a'i fod wedi dweud yn glir mai gofyniad sylfaenol ac nid targed yw'r trothwy sgrinio o 60 y cant. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod yn nes at 100 y cant yn defnyddio'r gwasanaeth, ond er mwyn gwneud hynny, mae angen inni sicrhau bod gennym ddigon o gapasiti yn awr i ymdopi â'r cynnydd aruthrol a ragwelir yn y garfan o bobl dros 50 oed.

Bydd hyn yn gofyn am gynllunio strategol ar lefel Cymru a'r DU. Rwy'n annog y Gweinidog ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru i weithio'n agos gyda'r gwledydd cartref eraill, yn ogystal â Llywodraeth y DU, i sicrhau bod gennym ddigon o staff wedi'u hyfforddi'n dda ar draws ein gwasanaethau diagnostig. Gallwn drechu'r clefyd ofnadwy hwn drwy sicrhau bod pawb sydd mewn perygl yn cael eu sgrinio'n rheolaidd a'u bod yn ymwybodol o arwyddion cynnar canser y coluddyn. Bryd hynny yn unig y gallwn sicrhau nad oes yn rhaid i deuluoedd eraill ddioddef yr hyn y bu'n rhaid i deuluoedd Sam a Steffan ei ddioddef. Diolch yn fawr.

15:50

Thank you. Can I now call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by thanking the Health, Social Care and Sport Committee for bringing forward today's debate on their report following their inquiry into this important issue. I recognise this is an issue that has not had much focus and attention in terms of committee reports and scrutiny in the past, and I think it's a good thing that that has taken place now. It provides questions for the Government and it's the case that we don't always have comfortable answers, but there are honest answers in our response about the current position, and indeed about our commitment to invest the time and effort that is required to deliver the sort of service that all of us in this Chamber would want for our constituents. Because I do recognise that endoscopy services are vital if we are to be in a position to deliver timely and high-quality investigations for a range of treatment areas. It's a prerequisite for delivering the diagnostic and cancer waiting times, achieving endoscopy unit accreditation, and of course delivering better outcomes for conditions such as cancer. However, we should not underestimate the very real challenges that face our NHS. It does involve necessary improvements in data and planning, recruitment and training, revising and standardising our clinical pathways, as well as capital investment in units and new digital enablers.

So, it is a multifaceted challenge, all against a background of genuine year-on-year increases in demand, which are driven both by an ageing population and changing clinical guidance. So, it requires some immediate action, of course, but that must come together with the longer-term and sustained focus that I know the committee have recognised and urged on the Government. And we agree on that, so it is not simply a matter of turning on additional funding to reduce waiting lists. That is why we will publish an endoscopy action plan as the committee recommended by the end of this October, and I will ensure it addresses the points that the committee has raised. In the meantime we have taken a range of immediate action that is required and put in place a detailed and comprehensive national programme. I have published a written statement today, which I know the Chair referred to, to outline in more detail the approach that we are taking, the progress that has been made to date, and of course the work that is due to take place in the coming months. So, we will then need to move quickly to the medium-term objective and actions that are required to stabilise endoscopy services, and then the longer-term objectives and actions needed to achieve a genuinely sustainable service. So, the programme has been set up as a nationally directed service by the Government, rather than led by the NHS, and that is consistent, if you like, in context with the ambitions that we set out in 'A Healthier Wales'. There will be times when we'll need to take a stronger, central guiding hand.

So, the new endoscopy programme board is chaired by the deputy chief executive of the NHS and the deputy chief medical officer. The board is comprised of senior health board representatives and people who represent important allied programmes of work like cancer, pathology and bowel screening. I'm thinking about Hefin David's point about the interest that Norgine have in this area, and I think it might be appropriate to see if they would meet and have direct discussion with the endoscopy board. I'll take that up in a conversation with him about the local company. But that board will oversee four work streams, looking at demand and capacity planning, workforce education and training, clinical pathway development and facilities and infrastructure requirements. Significant support is already being provided by the NHS collaborative. That includes the national programme lead and their team, as well as clinical and managerial leads for each of the four work streams that I've outlined. This programme will be supported by the £1 million allocation that I've put in place as part of the NHS budget for 2019-20. More than half of that has already been allocated to support the programme work that I have identified.

In the coming months, all units across Wales will be receiving pre-assessment visits to determine what is required locally to achieve the accreditation standard set by the Royal College of Physicians. I won’t try and deliver the full tile as Angel Burns bravely did, but there is a real challenge about making sure that the infrastructure is in place to meet those standards. I recently met with the team in the Royal Gwent and they recognise that they’re unlikely to meet the standard because of the physical place in which they’re currently located. And there’s some perhaps not very interesting in terms of a political discussion, but the technical way in which you need to design an area, the space that you need—all those things are really important aspects of actually delivering the outcomes that all of us here want to see. So, it will require capital investment, which will take some time. We should know the condition within each of our units, so there is a national workshop planned to consider that further and the unit reports are due to be received by health boards by the end of the year. We’ve also scoped out—no pun intended—the training programme, secured key elements of its delivery, and I’m hopeful that the first clinical endoscopist trainees will begin their training before the end of this calendar year. And these roles will be key to sustainable services given the challenging recruitment pipeline for doctors, who have until now been the main providers of investigations and interventions.

I can see that time is against us, Chair but I have provided a detailed response to the committee and I will, of course, keep Members and the committee itself updated on the actions that we are taken and progress that is made, and I have no doubt the committee themselves will return in the future to this report and the action the Government has undertaken to take today.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am gyflwyno'r ddadl heddiw ar eu hadroddiad yn dilyn eu hymchwiliad i'r mater pwysig hwn. Rwy'n cydnabod nad yw'r mater wedi cael llawer o ffocws a sylw o ran adroddiadau pwyllgor a gwaith craffu yn y gorffennol, ac rwy'n credu ei bod yn dda fod hynny wedi digwydd yn awr. Mae'n darparu cwestiynau i'r Llywodraeth ac mae'n wir nad oes gennym atebion cyfforddus bob amser, ond mae atebion gonest yn ein hymateb am y sefyllfa bresennol, ac yn wir, yn ein hymrwymiad i fuddsoddi'r amser a'r ymdrech sy'n angenrheidiol i gyflawni'r math o wasanaeth y byddai pob un ohonom yn y Siambr hon ei eisiau i'n hetholwyr. Oherwydd rwy'n cydnabod bod gwasanaethau endosgopi yn hanfodol os ydym am fod mewn sefyllfa i gynnal archwiliadau amserol o ansawdd uchel ar gyfer ystod o feysydd triniaeth. Mae'n rhagofyniad ar gyfer cyflawni'r amseroedd aros ar gyfer diagnosteg a chanser, cyflawni achrediad uned endosgopi, ac wrth gwrs darparu gwell canlyniadau ar gyfer cyflyrau fel canser. Fodd bynnag, ni ddylem ddiystyru'r heriau gwirioneddol sy'n wynebu ein GIG. Mae'n cynnwys gwelliannau angenrheidiol mewn data a chynllunio, recriwtio a hyfforddi, diwygio a safoni ein llwybrau clinigol, yn ogystal â buddsoddi cyfalaf mewn unedau a galluogwyr digidol newydd.

Felly, mae'n her amlochrog, a'r cyfan yn erbyn cefndir o gynnydd gwirioneddol yn y galw o flwyddyn i flwyddyn, a gaiff ei lywio gan boblogaeth sy'n heneiddio a chanllawiau clinigol sy'n newid. Felly, mae'n galw am weithredu ar unwaith, wrth gwrs, ond mae'n rhaid i hynny gyd-fynd â'r ffocws mwy hirdymor a pharhaus y gwn fod y pwyllgor wedi'i gydnabod a'i ddeisyfu gan y Llywodraeth. Ac rydym yn cytuno ar hynny, felly nid mater syml o roi arian ychwanegol er mwyn lleihau rhestrau aros yw hyn. Dyna pam y byddwn yn cyhoeddi cynllun gweithredu endosgopi cenedlaethol fel yr argymhellwyd gan y pwyllgor erbyn diwedd mis Hydref, a byddaf yn sicrhau ei fod yn rhoi sylw i'r pwyntiau y mae'r pwyllgor wedi'u codi. Yn y cyfamser, rydym wedi gweithredu amryw o gamau brys sy'n ofynnol ac wedi rhoi rhaglen genedlaethol fanwl a chynhwysfawr ar waith. Rwyf wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig heddiw, a gwn fod y Cadeirydd wedi cyfeirio ato, i amlinellu'r dull rydym wedi'i fabwysiadu yn fanylach, y cynnydd a wnaed hyd yma, ac wrth gwrs, y gwaith a fydd yn digwydd dros y misoedd nesaf. Felly, bydd angen inni symud yn gyflym wedyn at yr amcan a'r gweithredoedd sy'n ofynnol yn y tymor canolig er mwyn sefydlogi gwasanaethau endosgopi, ac yna'r amcanion a'r camau mwy hirdymor sydd eu hangen i sicrhau gwasanaeth gwirioneddol gynaliadwy. Felly, sefydlwyd y rhaglen fel gwasanaeth a gyfarwyddir yn genedlaethol gan y Llywodraeth, yn hytrach na'i harwain gan y GIG, ac mae hynny'n gyson, os mynnwch, yng nghyd-destun yr uchelgeisiau a nodwyd gennym yn 'Cymru Iachach'. Bydd yna adegau pan fydd angen i ni weithredu arweiniad canolog cryfach.

Felly, cadeirir bwrdd y rhaglen endosgopi newydd gan ddirprwy brif weithredwr y GIG a'r dirprwy brif swyddog meddygol. Mae'r bwrdd yn cynnwys uwch gynrychiolwyr o'r byrddau iechyd a phobl sy'n cynrychioli rhaglenni gwaith cysylltiedig pwysig fel canser, patholeg a sgrinio'r coluddyn. Rwy'n meddwl am bwynt Hefin David ynglŷn â’r diddordeb sydd gan Norgine yn y maes hwn, ac rwy'n credu y gallai fod yn briodol gweld a fyddent yn cyfarfod ac yn cael trafodaeth uniongyrchol â'r bwrdd endosgopi. Fe af ar drywydd hynny mewn sgwrs gydag ef am y cwmni lleol. Ond bydd y bwrdd hwnnw'n goruchwylio pedair ffrwd waith, gan edrych ar gynllunio galw a chapasiti, addysg a hyfforddiant y gweithlu, datblygu llwybrau clinigol a gofynion cyfleusterau a seilwaith. Darparir cefnogaeth sylweddol eisoes gan gydweithrediaeth y GIG. Mae hynny'n cynnwys arweinydd y rhaglen genedlaethol a'u tîm, yn ogystal ag arweinwyr clinigol a rheolaethol ar gyfer pob un o'r pedair ffrwd waith a amlinellais. Cefnogir y rhaglen gan y £1 miliwn a ddyrannais fel rhan o gyllideb y GIG ar gyfer 2019-20. Mae mwy na hanner hwnnw wedi'i ddyrannu eisoes i gefnogi'r rhaglen waith a nodais.

Yn ystod y misoedd nesaf, bydd pob uned ledled Cymru yn cael ymweliadau cyn-asesu i bennu'r hyn sydd ei angen yn lleol i gyflawni'r safon achredu a osodwyd gan Goleg Brenhinol y Meddygon. Nid wyf am geisio dweud y teitl llawn fel y bu Angela Burns yn ddigon dewr i wneud, ond mae yna her wirioneddol i sicrhau bod y seilwaith yn ei le er mwyn cyrraedd y safonau hynny. Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r tîm yn Ysbyty Brenhinol Gwent ac maent yn cydnabod nad ydynt yn debygol o fodloni'r safon oherwydd eu lleoliad ffisegol ar hyn o bryd. Ac mae’n bosibl nad yw hyn yn ddiddorol iawn o ran trafodaeth wleidyddol, ond mae’r ffordd dechnegol y mae angen i chi gynllunio lle, y gofod sydd ei angen arnoch chi—mae'r holl bethau hynny'n elfennau gwirioneddol bwysig yn y gwaith o gyflawni'r canlyniadau y mae pob un ohonom yma eisiau eu gweld. Felly, bydd yn galw am fuddsoddiad cyfalaf, a fydd yn cymryd cryn dipyn o amser. Dylem wybod beth yw cyflwr pob un o'n hunedau, felly mae gweithdy cenedlaethol wedi'i gynllunio i roi ystyriaeth bellach i hynny a disgwylir y bydd adroddiadau'r unedau'n dod i law y byrddau iechyd erbyn diwedd y flwyddyn. Rydym hefyd wedi cwmpasu’r rhaglen hyfforddi, wedi sicrhau'r elfennau sy’n allweddol i’r gwaith o’i chyflawni, ac rwy'n gobeithio y bydd yr hyfforddeion endoscopi clinigol cyntaf yn dechrau ar eu hyfforddiant cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. A bydd y rolau hyn yn allweddol i wasanaethau cynaliadwy o ystyried y sefyllfa recriwtio heriol ar gyfer meddygon, sef prif ddarparwyr archwiliadau ac ymyriadau hyd yma.

Gallaf weld bod amser yn brin, Gadeirydd, ond rwyf wedi rhoi ymateb manwl i'r pwyllgor ac wrth gwrs, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau a'r pwyllgor ei hun ar y camau rydym yn eu cymryd a'r cynnydd a wneir, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth y bydd y pwyllgor ei hun yn dychwelyd at yr adroddiad hwn yn y dyfodol, a'r camau y mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i'w cymryd heddiw.

15:55

Thank you. I call on Dai Lloyd to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Byr ydy'r amser sydd gennyf innau hefyd. Allaf i longyfarch a diolch i bawb am gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma? Angela Burns yn gyntaf, yn olrhain yr her sylweddol—gweithredu ac atebion sydd eu hangen nawr. Ac, wrth gwrs, i ddweud y peth sy'n amlwg: mae angen mwy o staff arbenigol a mwy o unedau endosgopi nawr i fynd i'r afael â'r her yma.

Dwi'n ddiolchgar iawn i Hefin David am olrhain ei brofiad diweddar e, a hefyd am ddweud, yn amlwg, bod yna glefydau eraill y dylem ni fod yn meddwl amdanynt, ddim jest cancr y coluddion, megis clefyd Crohn ac ulcerative colitis, a phwysigrwydd paratoi'r coluddion gogyfer colonosgopi yn y lle cyntaf. Weithiau dyn ni'n anghofio am baratoi y pethau mwyaf sylfaenol.

Dwi hefyd yn diolch i Caroline Jones am bwysleisio'r pwysau sydd ar wasanaethau a phwysigrwydd diagnosis cynnar yn hyn o beth. A hefyd dwi'n diolch i'r Gweinidog am ei ymateb cadarnhaol i argymhelliad y pwyllgor. Dyn ni'n edrych ymlaen at weld y cynllun gweithredu yma'n gweld golau dydd. Mae'r her yn sylweddol, ac mae'r her yn mynnu ateb cadarn nawr. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’ve only got a brief amount of time left. Could I congratulate and thank everyone for taking part in this very important debate? Angela Burns, first, setting out the challenge—we need actions and solutions now. And, of course, to say the obvious thing: we need more specialist staff and more endoscopy units now to tackle this challenge.

I’m very grateful to Hefin David for setting out his recent experience, and also for saying that there are other diseases that we should be thinking about, not just bowel cancer, but also Crohn's and ulcerative colitis and so forth, and the importance of preparing bowels for colonoscopies in the first place, because we forget about preparing the most basic things.

I also thank Caroline Jones for emphasising the pressure on services and the importance of early diagnosis. Also, I thank the Minister for his positive response to the recommendation by the committee. We’re looking forward to seeing the action plan seeing the light of day. The challenge is significant, and the challenge requires a robust response now. Thank you very much.

Thank you. The proposal is to note the committee’s report. Does any Member object? No. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Ansawdd Aer
9. Welsh Conservatives Debate: Air Quality

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

We now move to item 9, which is the Welsh Conservatives debate on air quality, and I call on Angela Burns to move the motion.

Symudwn yn awr at eitem 9, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ansawdd aer, a galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7133 Darren Millar

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi mai  yng Nghymru y mae peth o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU a bod rhai ardaloedd wedi torri rheoliadau'r UE ers sawl blwyddyn, gan arwain at gymryd Llywodraeth Cymru i'r llys am ddiffyg gweithredu.

2. Yn gresynu bod tua 2,000 o bobl yn marw'n gynnar bob blwyddyn (6 y cant o'r holl farwolaethau yng Nghymru) o ganlyniad i ansawdd aer gwael.

3. Yn nodi ymhellach bod llygredd aer yn dwysáu cyflyrau presennol ar yr ysgyfaint ac yn achosi asthma a chanser yr ysgyfaint, ac nad oes dealltwriaeth lawn eto o effeithiau hirdymor ansawdd aer gwael.

4. Yn galw ar y Cynulliad hwn i basio bil aer glân, a'i ddeddfu, yn ystod tymor y Cynulliad hwn, cyn etholiadau nesaf y Cynulliad.

5. Yn credu y dylai'r Ddeddf:

a) ymgorffori yn y gyfraith ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd;

b) mandadu Llywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth ansawdd aer statudol bob pum mlynedd;

c) rhoi dyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i fonitro ac asesu llygredd aer yn briodol, a chymryd camau yn ei erbyn;

d) cyflwyno 'hawl i anadlu' lle y mae'n ofynnol i awdurdodau lleol hysbysu grwpiau agored i niwed pan fydd rhai lefelau yn torri'r canllawiau a argymhellir.   

Motion NDM7133 Darren Millar

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that Wales has some of the worst air quality in the UK and that some areas have breached EU regulations for several years, culminating in the Welsh Government being taken to court for its lack of action.

2. Regrets that around 2,000 people die early each year (6 per cent of all deaths in Wales) as a result of poor air quality.

3. Further notes that air pollution exacerbates existing lung conditions and is a cause of asthma and lung cancer, and that long-term impacts of poor air quality are not yet fully understood.

4. Calls on this Assembly to pass and enact a clean air bill in this Assembly term before the next Assembly elections. 

5. Believes that the act should:

a) enshrine in law World Health Organisation air quality guidelines; 

b) mandate the Welsh Government to produce a statutory air quality strategy every five years; 

c) provide a statutory duty on local authorities to appropriately monitor and assess air pollution, and take action against it; 

d) introduce a ‘right to breathe’ whereby local authorities are obliged to inform vulnerable groups when certain levels breach recommended guidance. 

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm delighted to move the motion tabled in the name of Darren Millar. During the debate today the Welsh Conservatives will demonstrate that not only does Wales currently have the worst air quality in the UK—a damning statistic in itself—but it's further compounded by the awful reality that 6 per cent of deaths annually in Wales are as a result of poor air quality and the impact that poor air quality has on asthma, lung conditions and heart and circulatory conditions. And this is why it's vital for the Assembly to prioritise bringing forward a clean air Bill before the end of the fifth assembly.

Breathing problems affect one in five of the population. Whilst charities and medical professionals are working hard to find new and innovative ways of treating and preventing respiratory diseases, they are fighting a battle against ever worsening air quality. A Public Health Wales report in 2014 estimated that over 13,500 life years were lost in Wales. What a tortured sentence that is. It's not actually people, but it's the amount of years that they could have lived if they hadn't had these awful diseases because of poor air quality. And 13,500 life years are an awful lot of life years. They also describe air pollution as second only to smoking as a public health priority. It is estimated that the cost to NHS Wales from health service costs and lost work days because of air pollution is over £1 billion per year. That's 11 per cent of the 2019-20 Welsh NHS budget.

An air pollutant is defined as any substance in the air that can harm people. Particulate matter and nitrogen dioxide are two pollutants. Particulate matter is a mix of solids and liquids, which includes carbon, sulphates, nitrates, mineral dust and water suspended in the air. The UK Government's air quality expert group states that half of particle pollution from road transport is made up from particles to do with brake wear, tyre and road surface degradation, which are enormous contributing factors. It is surprising that Wales has some of the worst air quality in the UK, considering our relatively low population density and our smaller cities. But, Cardiff and Port Talbot both have higher levels of some pollutants than Birmingham or Manchester, and part of Caerphilly is classed as the most polluted road in the UK outside of London.

This is down to us. The vast majority of air pollutants are man-made and the rising levels are a result of the choices that Governments and citizens make every day. We must accept our decisions—[Interruption.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf wneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Yn ystod y ddadl heddiw, bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn dangos mai Cymru sydd â'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU—ystadegyn damniol ynddo'i hun—ond yn ogystal â hynny, caiff ei waethygu ymhellach gan y realiti ofnadwy fod 6 y cant o'r marwolaethau blynyddol yng Nghymru yn digwydd o ganlyniad i ansawdd aer gwael a'r effaith y mae ansawdd aer gwael yn ei chael ar asthma, cyflyrau'r ysgyfaint a chyflyrau'r galon a chylchrediad y gwaed. A dyma pam ei bod yn hanfodol i'r Cynulliad roi blaenoriaeth i gyflwyno Bil aer glân cyn diwedd y pumed Cynulliad.

Mae problemau anadlu'n effeithio ar un o bob pump o'r boblogaeth. Wrth i elusennau a gweithwyr meddygol proffesiynol weithio'n galed i ddod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o drin ac atal clefydau anadlol, maent yn ymladd brwydr yn erbyn ansawdd aer sy'n gwaethygu'n barhaus. Amcangyfrifodd adroddiad gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn 2014 fod dros 13,500 o flynyddoedd bywyd wedi'u colli yng Nghymru. Am frawddeg ingol yw honno. Nid pobl ydynt mewn gwirionedd, ond y blynyddoedd y gallent fod wedi byw pe na baent wedi cael y clefydau erchyll hyn oherwydd ansawdd aer gwael. Ac mae 13,500 o flynyddoedd bywyd yn nifer enfawr o flynyddoedd bywyd. Maent hefyd yn dweud mai llygredd aer yw'r ail flaenoriaeth iechyd cyhoeddus ar ôl ysmygu. Amcangyfrifir bod cost llygredd aer i GIG Cymru o ran costau i'r gwasanaeth iechyd a diwrnodau gwaith a gollir yn fwy na £1 biliwn y flwyddyn. Mae hynny'n 11 y cant o gyllideb GIG Cymru ar gyfer 2019-20.

Diffinnir llygrydd aer fel unrhyw sylwedd yn yr aer sy'n gallu niweidio pobl. Mae deunydd gronynnol a nitrogen deuocsid yn ddau lygrydd. Mae deunydd gronynnol yn gymysgedd o solidau a hylifau, sy'n cynnwys carbon, sylffadau, nitradau, llwch mwynol a dŵr yn hongian yn yr aer. Mae grŵp arbenigol Llywodraeth y DU ar ansawdd aer yn nodi bod hanner y llygredd gronynnol o drafnidiaeth ffyrdd yn cynnwys gronynnau sy'n ymwneud â thraul breciau, cyflwr wyneb y ffordd a theiars yn dirywio, sy'n ffactorau enfawr sy'n cyfrannu at y broblem. Mae'n syndod fod peth o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU yng Nghymru, o ystyried ein dwysedd poblogaeth cymharol isel a'n dinasoedd llai. Ond mae gan Gaerdydd a Phort Talbot lefelau uwch o rai llygryddion na Birmingham neu Fanceinion, ac mae rhan o Gaerffili wedi'i dynodi fel y ffordd fwyaf llygredig yn y DU y tu allan i Lundain.

Ni sydd ar fai am hyn. Mae'r mwyafrif llethol o lygryddion aer yn rhai a wneir gan bobl ac mae'r lefelau cynyddol yn deillio o'r dewisiadau y mae Llywodraethau a dinasyddion yn eu gwneud bob dydd. Mae'n rhaid i ni dderbyn bod ein penderfyniadau—[Torri ar draws.]

16:00

Thanks for giving way and I'm sorry to interrupt your opening remarks. How far do you think we should go as legislators and policy makers in recognising the challenge that she has said about individual citizens as well, in actually prescribing things such as active travel around schools, beyond simply providing routes, but actually saying, 'Parents will work with those schools to actually make sure that their children are going to school by walking or cycling or scooting, and not by cars'? Because the impact on children's health around schools is massive.

Diolch am ildio ac mae'n ddrwg gennyf dorri ar draws eich sylwadau agoriadol. Pa mor bell y credwch y dylem fynd fel deddfwyr a llunwyr polisi i gydnabod yr her y mae hi wedi'i nodi mewn perthynas â dinasyddion unigol hefyd, o ran presgripsiynu pethau megis teithio llesol o amgylch ysgolion, y tu hwnt i ddarparu llwybrau'n unig, ond dweud mewn gwirionedd, 'Bydd rhieni'n gweithio gyda'r ysgolion hynny i sicrhau bod eu plant yn mynd i'r ysgol drwy gerdded neu feicio neu ar sgwter, ac nid mewn ceir'? Oherwydd mae'r effaith ar iechyd plant o amgylch ysgolion yn enfawr.

If my esteemed colleague would just hold on a few more moments, I will develop that a little bit more. But, what you have just said absolutely reinforces our call for a clean air Bill, because those are the kinds of discussions that we as an Assembly, within all our committees and taking appropriate evidence from people, could actually start to boil down—how far can we push it, where do we lead, what are the promises, what's the stick, where's the carrot, how does it work?

Because it is down to us. The vast majority of these pollutants are man-made and the rising levels are our choices. We must accept that our decisions, the ones we make when undertaking those car journeys or those foreign holidays or whatever, do have an impact on the quality of air that we breathe. I'm not advocating that we should legislate to reduce car usage, but I am saying we should all consider how we make use of our cars, and that means that public transport has to step up and we need to reduce our car usage and improve our public transport usage.

A simple solution, and here's one thing that we could put in our clean air Bill, would be to reduce the pollution in some of our cities and towns by encouraging local authorities to enforce current bye-laws around idling cars, by which I mean cars that are parked up and leave their engines running for an unreasonable period of time. We've all seen it, there's a range of people who do this kind of thing. We know it, we've probably done it ourselves. There's evidence that for every £1 invested in tackling this problem by a local authority, there is a return of over £4. I'd like to urge the Welsh Government to look at how this issue could be better addressed, because this would be a quick and simple win.   

The Welsh Government have often hidden behind the environmental arguments when it comes to their reluctance in going ahead with the M4 upgrade, but the counter argument conveniently ignored is that for several hours each day that motorway around Newport is blocked with vehicles stationary or travelling at very slow speeds—the same problem—pumping pollutants into the atmosphere. The Government also seems to think that investing in electric vehicle infrastructure will help solve the problem of emissions, but it doesn't address the whole issue. Whilst such vehicles do not produce the same levels of greenhouse gases, they still emit particle matter pollutants, and 45 per cent of those pollutants, as I said earlier, are from brake and tyre dust. What we need to focus on is fewer cars rather than newer cars. We need to be looking—you need to be looking—at how we get people off the road and expand those public transport networks.

The health risks associated with poor air quality are very well known. There is an exacerbation of existing cardiovascular diseases and an increased risk of asthma and lung cancer. Children, as I think Huw Irranca-Davies already mentioned, are particularly vulnerable. The effects of the pollution that they're taking in today will be seen into the future. They tend to breathe faster than adults and their lungs are still growing. Air pollution exposure during pregnancy is linked with low birth weight and premature birth. Children are smaller so they're often much lower and are therefore nearer. In their little pushchairs, they're being pushed up and down the pavements and they're breathing in all those exhaust fumes.

According to Asthma UK, the number of people dying from an asthma attack in 2018 increased by 8 per cent from the previous year. And 33 per cent—over a third—more people are dying since 2008 because of this. Furthermore, in the elderly population, poor air quality can have a detrimental effect on existing conditions. Chronic exposure to elevated levels of air pollution has been correlated to incidences of chronic obstructive pulmonary disease, chronic bronchitis, asthma and emphysema.

Pollutant-attributed mortality is significantly higher in urban areas compared to rural areas and there is a deprivation gradient, with the most deprived areas having the highest nitrogen dioxide concentrations and pollutant-attributed mortality. It is interesting and sad to note that, according to the British Lung Foundation's 'Toxic air at the door of the NHS' report in 2018, two Cardiff hospitals and more than half of the city's GP surgeries report particulate matter levels above the World Health Organization guidelines. Preventable deaths due to respiratory disease in the most deprived areas of Wales run at over 60 per cent in men and 66 per cent in women, compared to only 11 per cent in both the sexes if you happen to live in a nice leafy suburb or out in the country. A shocking statistic, wildly unfair and leads yet further to the inequalities in society.

It is not just respiratory conditions that air pollution has an effect on, but also circulatory conditions. British Heart Foundation research has found that even short-term inhalation of elevated concentrations of particulate matter increases the risk of a heart attack within the first 24 hours of exposure. Studies have also found that particulates in diesel exhausts exacerbate the disease atherosclerosis—gosh, it's my day for saying difficult words today, isn't it?—more commonly referred to as a build-up of fat around the arteries. Globally, it is estimated that 80 per of deaths attributed to air pollution are from cardiovascular disease.

Now, Minister, I have set out much of the background here as to why we urgently need to tackle poor air quality and just want to touch on what action we are going to ask you to take. As a party, we welcome the direction of travel the Welsh Government is going in when tackling air pollution and air quality, but we do call on you to go much further. In June 2019, the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs told the Chamber that clean air is central to our well-being, and I call on her to consider this statement when you consider our motion today.

The UK Conservative Government has set out an ambitious plan to reduce levels of particulate matter by 30 per cent next year and by 46 per cent by 2030, cutting the costs of air pollution to society by £5.3 billion every year from 2030. And our motion today calls on the Welsh Government to follow this lead. The UK Government's clean air strategy works in tandem with the clean growth strategy and the 25-year environmental plan creates a holistic approach to cleaning the UK's air and improving all of our health. But we think you've dragged your feet on sufficiently reducing emissions in Wales. Here, emissions increased by 5 per cent between 2015 and 2016 and, on average, between 2009 and 2016, by another 1.4 per cent per year, whilst throughout the UK emissions reduced by 5 per cent. We want this clean air Bill. We do think that we would like to have very clear ideas of what it could do. We do think that we could get to it by cohesive cross-party working together on a good Bill that would tackle this awful and very difficult problem.

I just want to very quickly turn to the amendments. We're delighted and very grateful for Plaid Cymru's amendment. We are supporting it. I do want to make one point, which is that we really need to encourage the manufacturers of the technology to keep pace with our political ambition, because we want to have these 2030 targets, but we need them to step up to the plate and really make it happen. And, as for the Government, I have to say that the Government amendment, a 'delete all', is so unhelpful for a discursive debate and it does go against the spirit of co-operation that we look to see on such an important global issue. I look forward to hearing everyone's contributions today to see how we can work together to deliver better, cleaner air for the people of Wales. 

Os gwnaiff fy nghyd-Aelod aros ychydig funudau, fe ddatblygaf ychydig mwy ar hynny. Ond mae'r hyn rydych newydd ei ddweud yn atgyfnerthu ein galwad am Fil aer glân, oherwydd dyna'r math o drafodaethau y gallem ni fel Cynulliad, ym mhob un o'n pwyllgorau a chan gymryd tystiolaeth briodol gan y bobl, ddechrau eu cael—pa mor bell y gallwn ei wthio, ble y gallwn arwain, beth yw'r addewidion, beth sy'n gorfodi, beth sy'n cymell, sut y mae'n gweithio?

Oherwydd mater i ni yw hyn. Mae'r mwyafrif llethol o'r llygryddion hyn yn rhai a wnaed gan bobl, a ni sy'n dewis cynyddu'r defnydd ohonynt. Rhaid inni dderbyn bod ein penderfyniadau ni, y rhai a wnawn wrth fwrw ati i deithio yn y car neu fynd ar wyliau tramor neu beth bynnag, yn effeithio ar ansawdd yr aer a anadlwn. Nid wyf yn awgrymu y dylem ddeddfu i leihau'r defnydd o geir, ond rwy'n dweud y dylem i gyd ystyried sut y defnyddiwn ein ceir, a golyga hynny fod yn rhaid i drafnidiaeth gyhoeddus wella ac mae angen inni wneud llai o ddefnydd o geir a gwella ein defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus.

Un ateb syml, a dyma un peth y gallem ei roi yn ein Bil aer glân, fyddai lleihau'r llygredd yn rhai o'n dinasoedd a'n trefi drwy annog awdurdodau lleol i orfodi'r is-ddeddfau presennol ynglŷn â cheir sy'n segura, sef ceir ar stop â'u hinjan yn rhedeg am gyfnod afresymol o amser. Mae pawb ohonom wedi'i weld, mae yna amrywiaeth o bobl sy'n gwneud y math yma o beth. Rydym yn gwybod hynny, mae'n siŵr ein bod wedi'i wneud ein hunain. Am bob £1 a fuddsoddwyd ar fynd i'r afael â'r broblem hon gan awdurdod lleol, ceir tystiolaeth fod dros £4 yn dychwelyd. Hoffwn annog Llywodraeth Cymru i edrych ar sut y gellid mynd i'r afael â'r mater hwn yn well, oherwydd byddai'n rhywbeth y gellid ei wneud yn hawdd ac yn gyflym.    

Mae Llywodraeth Cymru yn aml wedi cuddio y tu ôl i'r dadleuon amgylcheddol yn eu hamharodrwydd i fwrw ymlaen ag uwchraddio'r M4, ond yr wrthddadl a anwybyddir yn gyfleus yw bod y draffordd o amgylch Casnewydd wedi'i blocio am sawl awr bob dydd â cherbydau ar stop neu'n teithio ar gyflymder araf iawn—yr un broblem—gan bwmpio llygryddion i'r atmosffer. Ymddengys hefyd fod y Llywodraeth yn credu y bydd buddsoddi mewn seilwaith cerbydau trydan yn helpu i ddatrys problem allyriadau, ond nid yw'n datrys y broblem yn ei chyfanrwydd. Er nad yw cerbydau o'r fath yn cynhyrchu'r un lefelau o nwyon tŷ gwydr, maent yn dal i allyrru llygryddion gronynnol, ac mae 45 y cant o'r llygryddion hynny, fel y dywedais yn gynharach, yn dod o lwch breciau a theiars. Yr hyn y mae angen inni ganolbwyntio arno yw llai o geir yn hytrach na cheir mwy newydd. Mae angen inni edrych—mae angen i chi fod yn edrych—ar sut y mae tynnu pobl oddi ar y ffordd ac ehangu'r rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus.

Mae'r risgiau i iechyd sy'n gysylltiedig ag ansawdd aer gwael yn hysbys iawn. Mae clefydau cardiofasgwlaidd presennol yn gwaethygu a cheir risg uwch o asthma a chanser yr ysgyfaint. Fel y crybwyllodd Huw Irranca-Davies eisoes rwy'n credu, mae plant yn arbennig o agored i niwed. Bydd effeithiau'r llygredd y maent yn ei anadlu heddiw i'w weld yn y dyfodol. Maent yn tueddu i anadlu'n gynt nag oedolion ac mae eu hysgyfaint yn dal i dyfu. Mae cysylltiad rhwng anadlu llygredd aer yn ystod beichiogrwydd a phwysau geni isel a genedigaeth gynamserol. Mae plant yn llai o faint felly maent yn aml yn llawer is ac felly'n nes. Yn eu cadeiriau gwthio bach, cânt eu gwthio i fyny ac i lawr y palmentydd ac maent yn anadlu'r holl fygdarthau o bibelli ecsôst.

Yn ôl Asthma UK, gwelwyd cynnydd o 8 y cant yn nifer y bobl a fu farw o bwl o asthma yn 2018 o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ac mae 33 y cant yn fwy—mwy na thraean—o bobl yn marw ers 2008 oherwydd hyn. At hynny, ymhlith y boblogaeth hŷn, gall ansawdd aer gwael effeithio'n andwyol ar gyflyrau presennol. Cafodd cysylltiad cronig â lefelau uchel o lygredd aer uwch eu cysylltu ag achosion o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, broncitis cronig, asthma ac emffysema.

Mae niferoedd y marwolaethau a briodolir i lygryddion yn uwch o lawer mewn ardaloedd trefol o gymharu ag ardaloedd gwledig a cheir graddiant amddifadedd, gyda'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn gweld y crynodiadau nitrogen deuocsid uchaf a'r nifer fwyaf o farwolaethau a briodolir i lygryddion. Mae'n ddiddorol ac yn drist nodi, yn ôl adroddiad 'Toxic air at the door of the NHS' gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yn 2018, fod dau ysbyty yng Nghaerdydd a mwy na hanner meddygfeydd meddygon teulu'r ddinas yn cofnodi lefelau o ddeunydd gronynnol sy'n uwch na chanllawiau Sefydliad Iechyd y Byd. Mae marwolaethau y gellir eu hatal sy'n deillio o glefydau anadlol yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru yn uwch na 60 y cant ymhlith dynion a 66 y cant ymhlith menywod, o gymharu â dim ond 11 y cant ymhlith dynion a menywod os ydych yn digwydd byw mewn maestref ddeiliog braf neu allan yn y wlad. Ystadegyn ysgytwol, sy'n ofnadwy o annheg ac sy'n arwain at ragor o anghydraddoldebau mewn cymdeithas.

Nid ar gyflyrau anadlol yn unig y mae llygredd aer yn effeithio, ond ar gyflyrau cylchrediad y gwaed hefyd. Mae ymchwil gan Sefydliad Prydeinig y Galon wedi canfod bod mewnanadlu crynodiadau uchel o ddeunydd gronynnol yn y tymor byr yn unig yn cynyddu'r risg o drawiad ar y galon o fewn y 24 awr gyntaf i ddod i gysylltiad â llygredd o'r fath. Mae astudiaethau hefyd wedi canfod bod gronynnau mewn pibelli ecsôst diesel yn gwaethygu'r clefyd atherosglerosis—mawredd, heddiw yw fy niwrnod ar gyfer dweud geiriau anodd, onid e?—y cyfeirir ato'n fwy cyffredin fel braster sy'n crynhoi o gwmpas y rhydwelïau. Yn fyd-eang, amcangyfrifir bod 80 y cant o'r marwolaethau a briodolir i lygredd aer yn deillio o glefyd cardiofasgwlaidd.

Nawr, Weinidog, rwyf wedi nodi llawer o'r cefndir yma i ddangos pam y mae angen i ni fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael a hoffwn sôn yn fyr am y camau y byddwn yn gofyn i chi eu cymryd. Fel plaid, rydym yn croesawu'r cyfeiriad y mae Llywodraeth Cymru yn mynd iddo wrth fynd i'r afael â llygredd aer ac ansawdd aer, ond galwn arnoch i fynd lawer ymhellach. Ym mis Mehefin 2019, dywedodd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig wrth y Siambr fod aer glân yn ganolog i'n llesiant, a galwaf arni i ystyried y datganiad hwn pan fyddwch yn ystyried ein cynnig heddiw.

Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi gosod cynllun uchelgeisiol i leihau lefelau deunydd gronynnol 30 y cant y flwyddyn nesaf a 46 y cant erbyn 2030, gan dorri £5.3 biliwn oddi ar gostau llygredd aer i gymdeithas yn flynyddol o 2030 ymlaen. Ac mae ein cynnig heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddilyn yr arweiniad hwn. Mae strategaeth aer glân Llywodraeth y DU yn gweithio law yn llaw â'r strategaeth twf glân ac mae'r cynllun amgylcheddol 25 mlynedd yn creu ymagwedd gyfannol tuag at lanhau aer y DU a gwella iechyd pawb ohonom. Ond credwn eich bod wedi llusgo'ch traed ar leihau allyriadau'n ddigonol yng Nghymru. Yma, cynyddodd yr allyriadau 5 y cant rhwng 2015 a 2016 ac 1.4 y cant arall y flwyddyn, ar gyfartaledd, rhwng 2009 a 2016, ond gostyngodd allyriadau'r DU 5 y cant. Rydym eisiau'r Bil aer glân hwn. Credwn y byddem yn hoffi cael syniadau clir iawn o'r hyn y gallai ei wneud. Rydym yn credu y gallem ei gyrraedd drwy gydweithio cydlynol ar draws y pleidiau ar Fil da a fyddai'n mynd i'r afael â'r broblem ofnadwy ac anodd iawn hon.

Rwyf am droi'n gyflym iawn at y gwelliannau. Rydym wrth ein boddau ac yn ddiolchgar iawn am welliant Plaid Cymru. Rydym yn ei gefnogi. Mae arnaf eisiau gwneud un pwynt, sef bod gwir angen inni annog gwneuthurwyr y dechnoleg i gyd-fynd â'n huchelgais gwleidyddol, oherwydd rydym am gael y targedau 2030 hyn, ond mae angen iddynt ysgwyddo'u cyfrifoldeb a gwneud i hynny ddigwydd mewn gwirionedd. Ac o ran y Llywodraeth, mae'n rhaid i mi ddweud bod gwelliant y Llywodraeth, gwelliant 'dileu popeth', mor ddi-fudd mewn dadl eang ac mae'n mynd yn groes i'r ysbryd cydweithredol yr ydym eisiau ei weld ar fater mor bwysig yn fyd-eang. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau pawb heddiw i weld sut y gallwn weithio gyda'n gilydd i ddarparu awyr lanach a gwell i bobl Cymru.  

16:05

Thank you. I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. 

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi bod lefelau annerbyniol o lygredd aer yn parhau mewn rhai ardaloedd o Gymru, y DU ac Ewrop.

Yn gresynu at y ffaith bod rhai amcangyfrifon yn awgrymu bod dod i gysylltiad ag ansawdd aer gwael am dymor hir yn cyfrannu at farwolaeth cynifer â 36,000 o bobl yn y DU, a chynifer â 1,400 o bobl yng Nghymru.

Yn nodi hefyd y gall dod i gysylltiad â llygredd aer yn y tymor byr wneud clefydau anadlol yn waeth, fod dod i gysylltiad â llygredd aer yn yr hirdymor yn cynyddu perygl afiachusrwydd a marwolaeth o ganser yr ysgyfaint a chyflyrau eraill, ac y gallwn ddisgwyl i effeithiau iechyd eraill ansawdd aer gwael ddod i’r amlwg wrth i’r ddealltwriaeth wyddonol wella.

Yn croesawu camau cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru gan gynnwys cyflwyno terfynau cyflymder parhaol o 50mya; cyflwyno ymgyrch y Diwrnod Aer Glân a datblygu Cynllun Aer Glân i Gymru.

Yn galw ar Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddefnyddio pob cam deddfwriaethol ac anneddfwriaethol posibl er mwyn gwella ansawdd aer.

Amendment—Rebecca Evans

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes that unacceptable levels of air pollution persist in some areas of Wales, the UK and Europe.

Regrets that some estimates suggest long term exposure to poor air quality is a contributory factor in the death of as many as 36,000 people in the UK, and as many as 1,400 people in Wales.

Further notes that short term exposure to air pollution can exacerbate respiratory disease, that long term exposure increases morbidity and mortality risk from lung cancer and other conditions, and that we may expect other health impacts of poor air quality to be identified as the scientific understanding evolves.

Welcomes positive action by Welsh Government including the introduction of permanent 50mph speed limits, the delivery of the Clean Air Day campaign and the development of a Clean Air Plan for Wales.

Calls on the UK and Welsh governments to use all available legislative and non-legislative actions to improve air quality.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you. I call on Llyr Gruffydd to move amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Llyr.

Diolch. Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Llyr.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Cynnwys is-bwyntiau newydd ym mhwynt 5:

mynnu bod cerbydau sy'n defnyddio diesel yn unig a phetrol yn unig yn cael eu dileu yn raddol erbyn 2030;

creu parthau aer glân mewn trefi a dinasoedd;

rhoi'r hawl i gymunedau osod offer monitro llygredd y tu allan i ysgolion ac ysbytai;

galluogi awdurdodau lleol i gyflwyno taliadau llygredd a thagfeydd;

llunio cynlluniau cenedlaethol a rhanbarthol i leihau llygredd aer yng Nghymru;

diwygio'r gyfraith gynllunio i'w gwneud yn ofynnol y rhoddir mwy o bwys ar effaith llygredd aer yn y system gynllunio.

Amendment—Rhun ap Iorwerth

Insert as new sub-points in point 5:

require the gradual phase-out of the sale of diesel-only and petrol-only vehicles by 2030;

create clean air zones in towns and cities;

give communities the right to place pollution-monitoring equipment outside of schools and hospitals;

enable local authorities to introduce pollution and congestion charges;

set national and regional plans to reduce air pollution in Wales;

reform planning law to require impact of air pollution to be given greater weight in the planning system.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A gaf i groesawu'r cynnig yma? Mi fyddwn ni, wrth gwrs, yn hapus iawn i gefnogi'r cynnig, ond rŷm ni am gynnig gwelliant jest er mwyn ymhelaethu ychydig ynglŷn â'r hyn rŷm ni'n teimlo y gellid ei weithredu.

Mi wnaeth Plaid Cymru, wrth gwrs, gynnal trafodaeth ar y pwnc yma yn gynharach eleni, felly rŷm ni'n hapus iawn i weld bod y gefnogaeth yn parhau a bod hwn yn rhywbeth rŷm ni gyd, wrth gwrs, yn awyddus i'w weld, neu gobeithio bod pob un ohonom ni yn awyddus i'w weld. Oherwydd mae'r difrod sy'n cael ei achosi gan lygredd yn yr aer yn ddiamheuol. Rŷm ni wedi clywed rhai o'r ystadegau.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I welcome this motion? We'll be happy to support it, of course, but we do want to move an amendment just to expand a little on what we believe can be done.

Plaid Cymru, of course, did hold a debate on this issue earlier this year, and, therefore, we are very happy to see that support continues, and this is something that we are all eager to see, or I hope that each and every one of us is eager to see. Because the damage caused by air pollution is undoubted. We've heard some of the statistics.

We've heard some of the statistics already listed. We know that Public Health Wales has said that air pollution is now a public health crisis second only to smoking, and this figure of 2,000 deaths a year is a startling figure. Maybe I and others are guilty of bandying this figure around so many times that you lose that sense of proportionality—2,000 deaths, or 40-odd deaths a week, from something that we could actually prevent. That's the reality. And of course—

Rydym wedi clywed rhai o'r ystadegau sydd eisoes wedi'u rhestru. Gwyddom fod Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi dweud bod llygredd aer bellach yn argyfwng iechyd cyhoeddus gwaeth na dim heblaw ysmygu, ac mae'r ffigur o 2,000 o farwolaethau y flwyddyn yn ffigur syfrdanol. Efallai fy mod i ac eraill yn euog o grybwyll y ffigur gynifer o weithiau fel eich bod yn colli'r synnwyr o faint—2,000 o farwolaethau, neu oddeutu 40 marwolaeth yr wythnos, o rywbeth y gallem ei atal mewn gwirionedd. Dyna'r realiti. Ac wrth gwrs—

16:10

I'm grateful to the Member for taking an intervention. Of course, that's the deaths figure that Public Health Wales have put there, but how much illness, and critical illness, is caused that is underlying that graphic figure that you just put out there?

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dderbyn ymyriad. Wrth gwrs, dyna'r ffigur ar gyfer marwolaethau a roddwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, ond faint o salwch, a salwch difrifol, a achosir sy'n cuddio o dan y ffigur graffig hwnnw rydych newydd ei roi?

An absolutely valid point, and I'm glad you made it because it's important that we do remember that as well.

It disproportionately affects, of course, people in deprived areas, which, again, is something that is of huge concern. We know that both short and long-term exposure to ambient air pollution can lead to reduced lung function, respiratory infections and aggravated asthma. Maternal exposure is associated with adverse birth outcomes, such as low birth weight, pre-term birth and small gestational age births. There's emerging evidence also suggesting that ambient air pollution can affect diabetes and neurological development in children. It can cause, as we know, many cancers, and some air pollutants are also linked to psychiatric conditions.

As Plaid Cymru environment spokesperson, of course, there are ecological effects as well. Air pollution can cause serious environmental damages, clearly to the air, but also to the groundwater and to soil, and it can seriously threaten the diversity of life. Studies on the relationship between air pollution and reducing species diversity clearly show the detrimental effects of environmental contaminants on the extinction of animals and plant species.

Many Members will be aware that we have, of course, a cross-party group on a clean air Act in this Assembly, and Dr Dai Lloyd chairs that. I have to say, when Dai used his short debate, a number of months ago now, to call for an Act, he shared with us one thing that really stuck with me: 150 and more years ago people tolerated dirty drinking water, and we look back and we think, 'How outrageous was that?' Well, we're tolerating, or we have been tolerating, dirty air. In years to come, we'll be looking back in the same way and thinking, 'How on earth did we ever imagine that we could tolerate that?' I hope now that people are realising that the time has come to act.

So, moving on to our amendment, clearly, as I say, we're supportive of the motion and the principle behind it, we just wanted to maybe articulate a bit further some of the actions that we feel are needed.

Pwynt cwbl ddilys, ac rwy'n falch eich bod wedi'i wneud oherwydd mae'n bwysig ein bod yn cofio hynny hefyd.

Mae'n effeithio'n anghymesur, wrth gwrs, ar bobl mewn ardaloedd difreintiedig, ac mae hynny, unwaith eto, yn rhywbeth sy'n peri pryder enfawr. Rydym yn gwybod y gall cysylltiad tymor byr a hirdymor â llygredd aer amgylchynol arwain at gyfyngu ar weithrediad yr ysgyfaint, heintiau anadlol ac asthma sy'n gwaethygu. Mae cysylltiad rhwng mamau a anadlodd lygredd a chanlyniadau geni anffafriol, fel pwysau geni isel, genedigaethau cyn amser a babanod sy'n fach o ystyried oedran y beichiogrwydd. Mae tystiolaeth yn dod i'r amlwg hefyd sy'n awgrymu y gall llygredd aer amgylchynol effeithio ar ddiabetes a datblygiad niwrolegol mewn plant. Gall achosi llawer o ganserau, fel y gwyddom, ac mae rhai llygryddion aer hefyd yn gysylltiedig â chyflyrau seiciatrig.

Fel llefarydd Plaid Cymru ar yr amgylchedd, wrth gwrs, ceir effeithiau ecolegol hefyd. Gall llygredd aer achosi niwed amgylcheddol difrifol i'r aer wrth gwrs, ond hefyd i ddŵr daear ac i bridd, a gall fygwth amrywiaeth bywyd yn ddifrifol. Mae astudiaethau ar y berthynas rhwng llygredd aer a lleihad yn amrywiaeth rhywogaethau yn dangos yn glir effeithiau niweidiol halogion amgylcheddol ar ddiflaniad anifeiliaid a rhywogaethau o blanhigion.

Bydd llawer o'r Aelodau'n ymwybodol fod gennym grŵp trawsbleidiol ar Ddeddf aer glân yn y Cynulliad hwn wrth gwrs, a Dr Dai Lloyd sy'n ei gadeirio. Mae'n rhaid imi ddweud, pan ddefnyddiodd Dai ei ddadl fer, nifer o fisoedd yn ôl bellach, i alw am Ddeddf, rhannodd gyda ni un peth a arhosodd gyda mi: 150 a mwy o flynyddoedd yn ôl roedd pobl yn goddef dŵr yfed brwnt, ac rydym yn edrych yn ôl ac yn meddwl, 'Dyna warthus oedd hynny'. Wel, rydym ni'n goddef, neu rydym wedi bod yn goddef aer brwnt. Yn y blynyddoedd sydd i ddod, byddwn yn edrych yn ôl yn yr un ffordd ac yn meddwl, 'Sut ar y ddaear y gallasom ddychmygu y gallem oddef hynny?' Rwy'n gobeithio'n awr fod pobl yn sylweddoli bod yr amser wedi dod i weithredu.

Felly, gan symud ymlaen at ein gwelliant, yn amlwg, fel y dywedais, rydym yn gefnogol i'r cynnig a'r egwyddor y tu ôl iddo, ac roeddem am sôn ymhellach efallai am rai o'r camau y teimlwn fod eu hangen.

Mae angen bod cerbydau sy'n defnyddio disel yn unig a phetrol yn unig yn cael eu dileu yn raddol erbyn 2030, a chyn hynny os yn bosibl, ond yn sicr mae angen i'r dechnoleg fedru caniatáu inni wneud hynny. Mae yna opsiynau. Mae yna le yng nghanolbarth Cymru sy'n cynhyrchu ceir hydrogen. Bues i ar ymweliad yna—Riversimple. Hynny yw, mae yna opsiynau yn bodoli. Yr hyn sydd yn rhaid inni ei wneud yw sicrhau bod pobl yn gallu manteisio ar y cyfleoedd hynny.

Rydym ni angen gweld parthau aer glân mewn trefi a dinasoedd. Mi glywom ni am Gaerdydd a Phort Talbot â lefelau uwch o particulate matter na Birmingham a Manceinion, a rhai o'r strydoedd, wrth gwrs, sydd ymhlith y mwyaf llygredig ym Mhrydain y tu allan i Lundain.

Rydym ni angen rhoi hawl i gymunedau osod offer monitro llygredd y tu allan i ysgolion ac ysbytai. Rydym ni angen galluogi awdurdodau lleol i gyflwyno taliadau llygredd a thagfeydd. Rydym ni angen llunio, ie, cynlluniau cenedlaethol ond cynlluniau rhanbarthol hefyd er mwyn lleihau llygredd aer yng Nghymru, a dwi yn teimlo'n gryf bod angen diwygio'r gyfraith gynllunio hefyd, i'w gwneud yn ofynnol i roi mwy o bwys ar effaith llygredd aer o fewn y gyfundrefn honno.

Mae yna lawer mwy y gellir ei wneud. Y rhwystredigaeth fwyaf i fi yw nad yw lot o hyn wedi'i wneud yn barod. Mae yna ormod o lusgo traed wedi bod. Fel yr oeddwn yn ei ddweud yn gynharach, mae pob wythnos arall rydym ni'n aros yn golygu tua 40 o farwolaethau diangen, i bob pwrpas. Felly, mae'r amser am siarad yn gorfod dod i ben, a dwi'n edrych ar y Llywodraeth fan hyn gan ddweud, 'Mae'n amser gweithredu.'

We need to ensure that diesel-only and petrol-only vehicles are phased out gradually by 2030, and before that if possible, but certainly the technology must allow us to do that. There are options. There is a place in mid Wales producing hydrogen vehicles. I went on a visit there—Riversimple. So, there are options out there. What we must do is ensure that people can take advantage of those opportunities.

We need to see clean air zones in towns and cities. We heard about Cardiff and Port Talbot, which have higher levels of particulate matter than Birmingham and Manchester, and some of the most polluted streets in Britain outside London are in Wales.

We need to give communities rights to place pollution-monitoring equipment outside schools and hospitals. We need to enable local authorities to introduce pollution and congestion charges. We need, yes, national plans, but also regional plans to reduce air pollution in Wales. And I do feel strongly that we need to reform planning law to make it a requirement to put more emphasis on the impact of air pollution within that planning system.

There is a lot more that can be done. The major frustration for me is that much of this hasn't already been done. There’s been too much dragging of feet. And, as I said earlier, every week that we wait will lead to around 40 unnecessary deaths. So, the time for talking must be over, and I'm looking to Government here and saying, 'It's time for action.'

16:15

Margaret Barnard was secretary of a British Lung Foundation-supported Breathe Easy in Neath, a Welsh group of people living with lung disease, mainly chronic obstructive pulmonary disease. The group offered mutual support and raised money for pulmonary rehabilitation equipment. She was utterly unforgettable to everyone who knew her. I mention Margaret not just for her award-winning work with the British Lung Foundation, but her determination to live well, set an example, despite a most debilitating condition that eventually took her life in 2016.

Margaret may have been marvellous, but suffocation is not. That's why we need action to help all the other Margarets in Wales—5,500 years of life lost every year in the former Abertawe Bro Morgannwg university health board area, 368 actual deaths from nitrogen dioxide, and the smallest particulate matter pollution every year, and that's just one health board area. In my own area, in South Wales East, there's an estimated 300 deaths a year of those aged 25 and above that's been attributed to air pollution.

Now, these may not be the headline-grabbing figures that we see for heart disease and cancer, but, of course, air pollution is implicated in cardiovascular and cancer cases too. You might expect the number of deaths due to air pollution to look pretty bad in areas of densest population, of car users, power stations and, of course, heavy industry. But, actually, air pollution's status as an invisible killer is best evidenced by the fact that it's in north Wales where we see the greatest number of deaths, due to the smallest particulate matter, which was mentioned by my colleague Angela Burns earlier—the danger dust that comes from brake wear, tyre wear and from road surface wear. North Wales may be more rural, less populated, but like areas in the south—Newport and conurbations—it doesn't have free-flowing traffic. That traffic, rather than other sources, is the greatest air contaminant in Wales, and it's a daunting problem. Replacing petrol and diesel vehicles with electric equivalents still means that cars, lorries and buses producing that danger dust—the PM2.5—are with us today. Yet, separating us from our cars, as we've discussed, requires huge culture change as well as realistic alternatives. Of course, change has happened in the past; I remember when ultra-low sulphur petrol was first brought in—hailed as a great innovation. It was an innovation—it was better than the leaded petrol that had come before—but here we are a number of years down the line now and we need other innovations as well, and electric vehicles must be part of that.

It needs us to be brave and bold, and that's far less intimidating if we all agree it needs doing. I think the political will is here in this Chamber, however disguised it is by the amendment that Angela Burns mentioned earlier—the 'delete all' amendment. We do welcome Plaid Cymru's amendment, which we think brings a valuable aspect to this debate, but we look to see whether that will carry.

This isn't a time for Government, either Welsh Government or UK Government, to get defensive; it's time for all of us to turn a commitment into action. Bridgend County Borough Council announced its first air quality management area in January 2019 for Park Street, not incidentally a particularly deprived area. Details on exactly how the council plans to make improvements there are not so easy to find, although you can find details of how planning permission for two controversial building developments will add further to traffic congestion there.

It's an issue not just for us to discuss, but for local authorities out there across Wales who do a lot of the work on the ground, to make sure that there's transparency in their operations so that people do have access to this sort of information so that informed decisions can be taken. Reducing the volume of road traffic is one thing, but poor traffic management is every bit as much of a culprit here as our love of the car, and it's a big ask of councils to retrofit much-needed changes to local infrastructure, particularly at a time when, obviously, budgets are stretched.

Fifty miles per hour zones are a potential part of the answer, but not the whole answer that Welsh Government might be hoping for. In my area, we have high hopes for the south Wales metro, but many of the more promising innovations are in the future: in south-west Wales, a metro there may be part of the answer, and we look for planning towards that; traffic management must be part of the answer and reducing traffic volume over time; more active travel has been mentioned by Assembly Members; public transport, of course, that people will be able to use effectively, and I mentioned in the business statement yesterday how in my area it's one thing to get to Cardiff to work in the morning, but it's very difficult to get home at night when there isn't a bus service after 5.30 pm. Local development plans should insist that the location of candidate sites for housing will help and not exacerbate the problem in existing hotspots—rather, it should alleviate them. As I said earlier, Dirprwy Lywydd, we are not supportive of the 'delete all' amendment. We do support what the Plaid Cymru amendment brings to the debate.

Roedd Margaret Barnard yn ysgrifennydd Anadlu'n Rhydd yng Nghastell-nedd a gefnogir gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, grŵp o bobl yng Nghymru sy'n byw gyda chlefyd yr ysgyfaint, a chlefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint yn bennaf. Roedd y grŵp yn cynnig cymorth i'w gilydd ac yn codi arian ar gyfer cyfarpar adsefydlu'r ysgyfaint. Roedd Margaret yn gwbl fythgofiadwy i bawb a oedd yn ei hadnabod. Soniaf amdani, nid yn unig oherwydd ei gwaith arobryn gyda Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, ond oherwydd ei phenderfyniad i fyw'n dda, i osod esiampl, er gwaethaf y cyflwr gwanychol a'i lladdodd yn y diwedd yn 2016.

Efallai fod Margaret yn wych, ond nid yw mygu'n rhywbeth gwych o gwbl. Dyna pam y mae angen inni weithredu i helpu pob Margaret arall yng Nghymru—5,500 o flynyddoedd bywyd yn cael eu colli bob blwyddyn yn hen ardal bwrdd iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, 368 o farwolaethau o nitrogen deuocsid, a llygredd deunydd gronynnol lleiaf bob blwyddyn, ac un ardal bwrdd iechyd yn unig yw honno. Yn fy ardal fy hun, yn Nwyrain De Cymru, amcangyfrifir bod 300 o farwolaethau bob flwyddyn ymhlith rhai 25 oed a hŷn wedi'u priodoli i lygredd aer.

Nawr, efallai nad yw'r rhain yn ffigurau sy'n llenwi'r penawdau fel y gwelwn ar gyfer clefyd y galon a chanser, ond wrth gwrs, mae llygredd aer yn chwarae rhan mewn achosion cardiofasgwlaidd a chanser hefyd. Efallai y byddech yn disgwyl i nifer y marwolaethau oherwydd llygredd aer edrych yn eithaf gwael mewn ardaloedd lle mae'r dwysedd mwyaf o ddefnyddwyr ceir, gorsafoedd pŵer a diwydiant trwm wrth gwrs. Ond mewn gwirionedd, y dystiolaeth orau o statws llygredd aer fel lladdwr anweledig yw'r ffaith mai yng ngogledd Cymru y gwelwn y nifer fwyaf o farwolaethau, oherwydd y deunydd gronynnol lleiaf, a grybwyllwyd gan fy nghyd-Aelod Angela Burns yn gynharach—y llwch peryglus sy'n dod o draul breciau, traul teiars ac o draul wyneb y ffordd. Efallai fod gogledd Cymru'n fwy gwledig, yn llai poblog, ond fel ardaloedd yn y de—Casnewydd a chytrefi—nid oes yno draffig sy'n llifo'n rhydd. Y traffig hwnnw, yn hytrach na ffynonellau eraill, yw'r halogydd aer mwyaf yng Nghymru, ac mae'n broblem frawychus. Mae cael cerbydau trydan cyfatebol yn lle rhai petrol a diesel yn dal i olygu bod ceir, lorïau a bysiau sy'n cynhyrchu'r llwch peryglus hwnnw—y PM2.5—gyda ni heddiw. Eto i gyd, mae ein gwahanu oddi wrth ein ceir, fel y trafodwyd gennym, yn galw am newid diwylliant enfawr yn ogystal â dewisiadau amgen realistig. Wrth gwrs, mae newid wedi digwydd yn y gorffennol; rwy'n cofio pan gyflwynwyd petrol swlffwr isel iawn am y tro cyntaf—a châi hynny ei ystyried yn enghraifft o arloesi gwych. Roedd yn arloesi—roedd yn well na'r petrol plwm a oedd wedi dod cyn hynny—ond dyma ni, nifer o flynyddoedd yn ddiweddarach, ac mae arnom angen datblygiadau eraill hefyd, a rhaid i gerbydau trydan fod yn rhan o hynny.

Mae angen inni fod yn ddewr ac yn feiddgar, ac mae hynny'n llawer llai brawychus os ydym i gyd yn cytuno bod angen ei wneud. Rwy'n credu bod ewyllys gwleidyddol yma yn y Siambr hon, er mor gelfydd y mae'r gwelliant a grybwyllodd Angela Burns yn gynharach yn cuddio hynny—y gwelliant 'dileu popeth'. Rydym yn croesawu gwelliant Plaid Cymru, sy'n cyflwyno elfen werthfawr i'r ddadl hon yn ein barn ni, ond cawn weld a fydd yn cael ei dderbyn.

Nid dyma'r amser i Lywodraeth, boed yn Llywodraeth Cymru neu Lywodraeth y DU, fod yn amddiffynnol; mae'n bryd i bob un ohonom droi ymrwymiad yn weithredoedd. Cyhoeddodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ei barth rheoli ansawdd aer cyntaf yn Ionawr 2019 ar gyfer Stryd y Parc, nad yw, gyda llaw, yn ardal arbennig o ddifreintiedig. Nid yw mor hawdd dod o hyd i fanylion ynglŷn â sut yn union y mae'r Cyngor yn bwriadu gwneud gwelliannau, er y gallwch ddod o hyd i fanylion ynglŷn â sut y bydd caniatâd cynllunio ar gyfer dau ddatblygiad adeiladu dadleuol yn ychwanegu ymhellach at dagfeydd traffig yno.

Mae'n broblem y dylid ei thrafod, nid yn unig gennym ni, ond gan awdurdodau lleol ledled Cymru sy'n gwneud llawer o'r gwaith ar lawr gwlad, i sicrhau bod eu gweithrediadau'n dryloyw er mwyn i bobl allu cael gafael ar wybodaeth o'r fath i allu gwneud penderfyniadau gwybodus. Un peth yw lleihau cyfaint y traffig ar y ffyrdd, ond mae llawn cymaint o fai ar reolaeth draffig wael ag sydd ar ein cariad at y car, ac mae'n gofyn llawer i gynghorau ôl-osod newidiadau mawr eu hangen i seilwaith lleol, yn enwedig ar adeg pan fo cyllidebau o dan bwysau wrth gwrs.

Mae parthau 50 milltir yr awr yn rhan bosibl o'r ateb, ond nid yr ateb cyfan y byddai Llywodraeth Cymru yn gobeithio amdano. Yn fy ardal i, mae gennym obeithion mawr ar gyfer metro de Cymru, ond mae llawer o'r newidiadau arloesol mwy addawol yn perthyn i'r dyfodol: yn ne-orllewin Cymru, gallai metro yno fod yn rhan o'r ateb, ac edrychwn am gynllunio tuag at hynny; rhaid i reoli traffig fod yn rhan o'r ateb a lleihau cyfaint y traffig dros amser; mae Aelodau'r Cynulliad wedi crybwyll mwy o deithio llesol; trafnidiaeth gyhoeddus, wrth gwrs, y bydd pobl yn gallu ei defnyddio'n effeithiol, a soniais yn y datganiad busnes ddoe sut y mae cyrraedd Caerdydd i weithio yn y bore yn un peth yn fy ardal i, ond mae'n anodd iawn cyrraedd adref yn y nos pan nad oes gwasanaeth bws ar ôl 5.30 pm. Dylai cynlluniau datblygu lleol fynnu bod lleoliad safleoedd ceisiadau tai yn helpu ac nid yn gwaethygu'r broblem mewn mannau lle y ceir problemau eisoes—yn hytrach, dylent eu lliniaru. Fel y dywedais yn gynharach, Ddirprwy Lywydd, nid ydym yn cefnogi'r gwelliant 'dileu popeth'. Rydym yn cefnogi'r hyn y mae gwelliant Plaid Cymru yn ei gynnig i'r ddadl.

16:20

Thank you. I can't say I disagree with anything that the speakers have said so far and I think there is a huge measure of agreement on the emergency that faces us and the action needed. So, I hope that the Minister will in her response tell us why she thinks there are only 1,400 people in Wales dying of air pollution when the British Lung Foundation says it's 2,000, because that's quite a significant difference.

I'm going to speak about the situation in Cardiff, as I'm a Cardiff representative on my feet, and Cardiff has air pollution equivalent to or worse than the air pollution in Manchester and Birmingham and that is a pretty damning statistic given that Birmingham and Manchester are much larger conurbations. So, we have a really serious problem here in Cardiff, and we can see why, because we know that four in five people commute into Cardiff by car and only 8 per cent were made on foot and a mere 2 per cent by bike. So, there's a massive culture change and behaviour change that needs to happen.

One of the most polluted areas in my constituency is Newport Road, which both contains the Cardiff Royal Infirmary—ex-hospital, now enlarged health centre—but which is bang next door to a primary school, which has absolutely ghastly levels of air pollution because of the number of commuters going past the door in the morning. So, they've introduced a green screen, an artificial green tree on the fence to try and protect their playground from toxic fumes, and it's a good idea—it does, indeed, according to pilots elsewhere, reduce the amount of pollution by about 20 per cent, but, clearly, that is not sufficient in a highly polluted area. I would like to see the closure of that road but I'm told that, already, the traffic going on the alternative route is working at 106 per cent of capacity. So, those sort of localised solutions aren't sufficient.

We have to reduce the amount of traffic being used for commuting both for school journeys and for people going to work overall, and that means we obviously need a better public transport system, but we also need to completely change the way we think about how our children get to school. We need to have zero tolerance of these parents who are still insisting on taking their child straight to the school gates, which is both bad for the child and bad for the whole community. Last week, I went with the cabinet member for the environment and transport for Cardiff Council on a bicycle ride from Llanishen High School to Pentwyn, from where a lot of students from my constituency are travelling to Llanishen High School. It's nearly 3 miles and the cost of the school transport is a huge barrier to many young people who are simply not turning up in school because they can't afford the bus fare by the end of the week, even though they are eligible for free school meals. That is a desperate situation and we need to ensure that these pupils have alternative modes of transport, and if we can give them a bicycle purchase scheme, there are routes already available, with one or two pinch points that need addressing, to enable them to get to school quite easily—they are aged 11 and above—without having to resort to this expensive school transport. So, that's one thing.

There are electric buses going to be coming into Cardiff because they've been successful in getting Department for Transport money, and that's going to go—. Four of these bus routes on Newport Road are going to be cleaned up as a result. But we really do need to see the sort of clean air zones that are going to be introduced into Birmingham, and are promised in Manchester as well, to ensure our capital city actually feels like a capital city rather than a place where the most deprived population is having to live in areas of huge pollution.

I want to just remind members of the Conservative Party that the lack of electrification of the main line to Swansea is also a huge contributor to the ongoing pollution in Cardiff, and that is because the bi-mode transport means that once the train is either heading towards Swansea or coming back from Swansea, they're belching out diesel fumes instead of much cleaner electric. So, we absolutely need to see a massive change.

And the other big change we need to see is e-bikes, which many of us tried out yesterday when they were brought for us to try out. This is a massive opportunity to switch people not from push bikes but from cars onto e-bikes because they enable the less able, physically, to use a bicycle, they enable you to go up steep hills, as I have in my constituency, and they also enable you to get heavy shopping home without struggling. So, I think e-bikes are one of the ways that we can really promote a different way of getting around our city. But we also have to think of things like school exclusion zones to stop these people from doing the wrong thing and cluttering up the traffic outside of school that endangers all pupils.

Diolch. Ni allaf ddweud fy mod yn anghytuno â dim y mae'r siaradwyr wedi'i ddweud hyd yn hyn ac rwy'n credu bod llawer iawn o gytundeb ynglŷn â'r argyfwng sy'n ein hwynebu a'r camau gweithredu sydd eu hangen. Felly, gobeithiaf y bydd y Gweinidog, yn ei hymateb, yn dweud wrthym pam y mae'n credu mai dim ond 1,400 o bobl yng Nghymru sy'n marw o lygredd aer pan fo Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yn dweud ei fod yn 2,000, oherwydd mae hwnnw'n wahaniaeth eithaf sylweddol.

Rwy'n mynd i siarad am y sefyllfa yng Nghaerdydd, gan fy mod i'n gynrychiolydd o Gaerdydd, ac mae gan Gaerdydd lygredd aer sy'n cyfateb i, neu'n waeth na'r llygredd aer ym Manceinion a Birmingham ac mae hwnnw'n ystadegyn eithaf damniol o ystyried bod Birmingham a Manceinion yn gytrefi llawer iawn mwy o faint. Felly, mae gennym broblem wirioneddol ddifrifol yma yng Nghaerdydd, a gallwn weld pam, gan ein bod yn gwybod bod pedwar o bob pump o bobl yn cymudo i Gaerdydd mewn car a dim ond 8 y cant sy'n cerdded a 2 y cant yn unig sy'n beicio. Felly, mae angen gweld newid mawr yn y diwylliant a newid ymddygiad.

Un o'r ardaloedd mwyaf llygredig yn fy etholaeth i yw Ffordd Casnewydd, sy'n cynnwys Ysbyty Brenhinol Caerdydd—cyn-ysbyty, canolfan iechyd estynedig bellach—ond sydd drws nesaf i ysgol gynradd, sydd â lefelau hollol erchyll o lygredd aer oherwydd nifer y cymudwyr sy'n mynd heibio'r drws yn y bore. Felly, maent wedi cyflwyno sgrin werdd, coeden werdd artiffisial ar y ffens i geisio diogelu eu buarth rhag mwg gwenwynig, ac mae'n syniad da—yn wir, yn ôl cynlluniau peilot mewn mannau eraill, bydd yn lleihau'r llygredd oddeutu 20 y cant, ond yn amlwg, nid yw hynny'n ddigonol mewn ardal hynod o lygredig. Hoffwn weld y ffordd honno'n cau ond dywedir wrthyf fod y traffig sy'n mynd ar y llwybr amgen eisoes ar 106 y cant o'r capasiti. Felly, nid yw'r mathau hynny o atebion lleol yn ddigon.

Rhaid inni gyfyngu ar y traffig a ddefnyddir i gymudo ar gyfer teithiau ysgol a phobl sy'n mynd i'r gwaith yn gyffredinol, ac mae hynny'n golygu wrth gwrs fod angen gwell system trafnidiaeth gyhoeddus, ond mae angen inni hefyd newid yn gyfan gwbl y ffordd y meddyliwn am sut y mae ein plant yn mynd i'r ysgol. Mae angen inni beidio â dangos unrhyw oddefgarwch tuag at rieni sy'n dal i fynnu mynd â'u plentyn yn syth at gatiau'r ysgol, sy'n ddrwg i'r plentyn ac yn ddrwg i'r gymuned gyfan. Yr wythnos diwethaf, euthum gyda'r aelod cabinet dros yr amgylchedd a thrafnidiaeth ar Gyngor Caerdydd ar daith feicio o Ysgol Uwchradd Llanisien i Ben-twyn, o ble y bydd llawer o fyfyrwyr yn fy etholaeth yn teithio i Ysgol Uwchradd Llanisien. Mae bron yn 3 milltir ac mae cost cludiant i'r ysgol yn rhwystr enfawr i lawer o bobl ifanc nad ydynt yn mynd i'r ysgol oherwydd nad ydynt yn gallu fforddio'r tocyn bws erbyn diwedd yr wythnos, er eu bod yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Mae honno'n sefyllfa enbyd ac mae angen inni sicrhau bod gan y disgyblion hyn ddulliau amgen o deithio, ac os gallwn roi cynllun prynu beiciau iddynt, mae llwybrau ar gael eisoes, gydag un neu ddau o fannau cyfyng y mae angen mynd i'r afael â hwy, i'w galluogi i gyrraedd yr ysgol yn eithaf rhwydd—maent yn 11 oed a hŷn—heb orfod dibynnu ar gludiant ysgol drud. Felly, dyna un peth.

Bydd bysiau trydan yn dod i Gaerdydd am eu bod wedi llwyddo i gael arian gan yr Adran Drafnidiaeth, ac mae hynny'n mynd i fynd—. Mae pedwar o'r llwybrau bws hyn ar Ffordd Casnewydd yn mynd i fod yn lanach o ganlyniad. Ond mae gwir angen i ni weld y math o barthau aer glân sy'n mynd i gael eu cyflwyno yn Birmingham, ac sydd wedi'u haddo ym Manceinion hefyd, er mwyn sicrhau bod ein prifddinas yn teimlo fel prifddinas yn hytrach na man lle mae'r boblogaeth fwyaf difreintiedig yn gorfod byw mewn ardaloedd lle y ceir llygredd helaeth.

Hoffwn atgoffa Aelodau'r Blaid Geidwadol fod peidio â thrydaneiddio'r brif lein i Abertawe hefyd yn cyfrannu'n helaeth at y llygredd sy'n parhau yng Nghaerdydd, a hynny am fod y drafnidiaeth ddeufodd yn golygu, pan fydd y trên naill ai'n mynd tuag at Abertawe neu'n dod yn ôl o Abertawe, ei bod yn chwydu nwyon diesel allan yn hytrach na thrydan sy'n llawer glanach. Felly, mae angen inni weld newid enfawr.

A'r newid mawr arall y mae angen inni ei weld yw e-feiciau, y rhoddodd llawer ohonom gynnig arnynt pan ddaethant yma ddoe. Mae hwn yn gyfle enfawr i bobl newid o ddefnyddio ceir i ddefnyddio, nid beiciau ond e-feiciau, am eu bod yn galluogi rhai llai abl yn gorfforol i ddefnyddio beic, maent yn eich galluogi i fynd i fyny bryniau serth, fel sydd gennyf yn fy etholaeth, ac maent hefyd yn eich galluogi i gario siopa trwm adref yn ddidrafferth. Felly, rwy'n credu bod e-feiciau yn un o'r ffyrdd y gallwn hyrwyddo ffordd wahanol o symud o gwmpas ein dinas. Ond mae'n rhaid i ni feddwl hefyd am bethau fel barthau gwahardd traffig ger ysgolion i atal pobl rhag gwneud y peth anghywir a gwaethygu traffig y tu allan i'r ysgol gan beryglu pob disgybl.

16:25

In a speech at the American University in Washington in June 1963, President John F. Kennedy said:

'our most basic common link is that we all inhabit this small planet. We all breathe the same air.'

That was a famous quote by a very famous man and, of course, what a true statement. Later in the same speech, he spoke about human rights and went on to say—his quote is:

'the right to breathe air as nature provided it—the right of future generations to a healthy existence'.

That is what this debate is all about this afternoon, Deputy Presiding Officer. It is a sad fact that Wales contains some of the most polluted areas in the United Kingdom, and there is a clear link between air quality, deprivation and health. Studies have shown that there's a danger to public health that follows repeated exposure to air pollution. Air pollution increases the links to mortality by having a detrimental effect on existing lung conditions. It is also a cause of asthma and lung cancer. This risk is particularly acute to children exposed to air pollution. It's linked to diabetes, cognitive functions, birth defects, outcomes, and damage to organs such as the liver and kidneys—very, very important parts of our body. Some of the most polluted areas exist in my south-east Wales region. Across the Aneurin Bevan health board area, some 15 per cent of adults are receiving treatment for breathing problems.

Members will be aware that homes at the A472 at Hafodyrynys suffer the highest level of nitrogen dioxide in Wales. Levels recorded in 2015 and 2016 were exceeded only by those recorded in central London. In response, Caerphilly council has decided to take the drastic measure of buying 23 of the worst-affected properties and demolishing them. The Welsh Government has agreed to provide the necessary funding, estimated at £4.5 million. This situation at Hafodyrynys has been allowed to continue for too long. Caerphilly council's policy of doing the minimum and waiting for technology to change by 2025 has been woefully inadequate.

Deputy Presiding Officer, this highlights the need for a clean air Act in Wales. The British Lung Foundation and Healthy Air Cymru have called on the Welsh Government to introduce such a Bill. The Welsh Government has been slow in responding to the health risks posed by the poor air quality in Wales. This failure to act resulted in ClientEarth taking legal action. Ministers have failed to set clear targets instead of making a vague statement that denies accountability. A Welsh clean air Act would enshrine in law air quality guidelines produced by the World Health Organization. It would mandate the Welsh Government to produce a statutory air quality strategy with clear targets to improve air quality in Wales. There would be a duty on local authorities to monitor and assess air pollution and to take prompt and effective action accordingly, and it would introduce an obligation on local authorities to inform vulnerable groups when pollution levels breach recommended guidelines.

Deputy Presiding Officer, as President Kennedy said more than 50 years ago, the right to breathe clean air is a human right. We all breathe the same air; we all have a right to breathe clean air. I would like to urge all of you to support this motion today. Thank you.

Mewn araith yn y Brifysgol Americanaidd yn Washington ym mis Mehefin 1963, dywedodd yr Arlywydd John F. Kennedy:

yr hyn sy'n ein cysylltu yn fwyaf sylfaenol yw ein bod i gyd yn byw ar y blaned fach hon. Mae pob un ohonom yn anadlu'r un aer.

Roedd hwnnw'n ddyfyniad enwog gan ddyn enwog iawn ac wrth gwrs, mae'n ddatganiad mor wir. Yn ddiweddarach yn yr un araith, siaradodd am hawliau dynol ac aeth ymlaen i ddweud—dyma'r dyfyniad:

yr hawl i anadlu fel y darparodd natur—hawl cenedlaethau'r dyfodol i fod yn iach.

Am hynny y mae'r ddadl hon y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd. Mae'n ffaith drist fod Cymru'n cynnwys rhai o'r ardaloedd mwyaf llygredig yn y Deyrnas Unedig, ac mae cysylltiad clir rhwng ansawdd aer, amddifadedd ac iechyd. Mae astudiaethau wedi dangos bod perygl i iechyd y cyhoedd yn sgil cysylltiad mynych â llygredd aer. Mae llygredd aer yn cynyddu'r cysylltiadau â marwolaethau drwy gael effaith andwyol ar gyflyrau presennol yr ysgyfaint. Mae hefyd yn achosi asthma a chanser yr ysgyfaint. Mae'r risg hon yn arbennig o ddifrifol i blant sy'n dod i gysylltiad â llygredd aer. Mae'n gysylltiedig â diabetes, gweithredoedd gwybyddol, namau geni, canlyniadau, a niwed i organau fel yr iau a'r arennau—rhannau hynod o bwysig o'n cyrff. Mae rhai o'r ardaloedd mwyaf llygredig yn fy rhanbarth i, sef de-ddwyrain Cymru. Ar draws ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan, mae tua 15 y cant o oedolion yn cael triniaeth ar gyfer problemau anadlu.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol mai cartrefi wrth yr A472 yn Hafodyrynys sy'n dioddef y lefel uchaf o nitrogen deuocsid yng Nghymru. Dim ond y rhai a gofnodwyd yng nghanol Llundain oedd yn uwch na'r lefelau a gofnodwyd yn 2015 a 2016. Mewn ymateb, mae cyngor Caerffili wedi penderfynu rhoi camau drastig ar waith i brynu 23 o'r adeiladau yr effeithiwyd arnynt waethaf er mwyn eu dymchwel. Mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno i ddarparu'r cyllid angenrheidiol, yr amcangyfrifir y bydd yn £4.5 miliwn. Caniatawyd i'r sefyllfa hon yn Hafodyrynys barhau'n rhy hir. Mae polisi cyngor Caerffili o wneud cyn lleied â phosibl ac aros i dechnoleg newid erbyn 2025 wedi bod yn druenus o annigonol.

Ddirprwy Lywydd, mae hyn yn pwysleisio'r angen am Ddeddf aer glân yng Nghymru. Mae Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint ac Awyr Iach Cymru wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Bil o'r fath. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn araf yn ymateb i'r risgiau iechyd a achosir gan ansawdd aer gwael yng Nghymru. O ganlyniad i'r methiant hwn i weithredu, mae ClientEarth wedi rhoi camau cyfreithiol ar waith. Mae Gweinidogion wedi methu gosod targedau clir yn hytrach na gwneud datganiad amwys sy'n gwadu atebolrwydd. Byddai Deddf aer glân Gymreig yn ymgorffori yn y gyfraith y canllawiau ansawdd aer a gynhyrchwyd gan Sefydliad Iechyd y Byd. Byddai'n mynnu bod Llywodraeth Cymru yn cynhyrchu strategaeth ansawdd aer statudol gyda thargedau clir i wella ansawdd aer yng Nghymru. Byddai dyletswydd ar awdurdodau lleol i fonitro ac asesu llygredd aer ac i roi camau buan ac effeithiol ar waith yn unol â hynny, a byddai'n cyflwyno gorfodaeth ar awdurdodau lleol i hysbysu grwpiau diamddiffyn pan fydd lefelau llygredd yn torri'r canllawiau a argymhellir.

Ddirprwy Lywydd, fel y dywedodd yr Arlywydd Kennedy dros 50 mlynedd yn ôl, mae'r hawl i anadlu aer glân yn hawl ddynol. Rydym oll yn anadlu'r un aer; mae gan bob un ohonom hawl i anadlu aer glân. Hoffwn annog pawb ohonoch i gefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch.

16:30

I welcome the opportunity to discuss this important topic and thank the Welsh Conservatives for bringing forward this debate. As I've highlighted many times, poor air quality is one of the biggest public health challenges facing Wales. This is particularly true in the region I represent and live in, South Wales West, which has some of the dirtiest air quality in the UK. PM10s are often well above the safe daily limit; at several schools in my region, we have had many days in the last few months where they were double the safe daily limit.

Air pollutants are to blame for the deaths of at least five people per day in Wales and the biggest contributor to air pollution is transport. Since the UK Labour Government incentivised the switch to diesel, the number of particulates and nitrogen dioxide in our atmosphere increased dramatically. The current UK Government recognised the folly of this policy and have introduced a new vehicle tax system to penalise the most polluting vehicles. They have also introduced a new scrappage scheme designed to get old polluting vehicles off the road, and made a commitment to move to an all-electric vehicle future by phasing out all fossil-fuelled engines by 2040.

I welcome these moves. These moves by the UK Government need to be backed up by the action of the Welsh Government. The Welsh Government has been taken to court for its lack of action on tackling air pollution. It’s high time they fulfilled their duties to the Welsh public. They can start by taking action to reduce traffic congestion, which amplifies the effect of traffic pollution. They have introduced 50 mph speed limits on the M4 near my home, yet there is little to no evidence that it will help improve air quality. All this has done is to increase traffic congestion. I would like to see the Welsh Government ensuring that the planning system takes account of the effect new developments will have on traffic congestion.

I have said all along that air pollution is a public health issue and that the Welsh Government must develop a strategy to tackle poor air quality at a national level—

Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y pwnc pwysig hwn a diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon. Fel y nodais droeon, ansawdd aer gwael yw un o'r heriau iechyd cyhoeddus mwyaf sy'n wynebu Cymru. Mae hyn yn arbennig o wir yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli ac yn byw ynddo, Gorllewin De Cymru, sydd â pheth o'r ansawdd aer mwyaf brwnt yn y DU. Mae lefelau PM10 yn aml yn uwch na'r trothwy dyddiol diogel; mewn sawl ysgol yn fy rhanbarth, rydym wedi cael llawer o ddyddiau yn yr ychydig fisoedd diwethaf lle'r oeddent yn ddwbl y trothwy dyddiol diogel.

Llygryddion aer sy'n gyfrifol am farwolaethau o leiaf bump o bobl y dydd yng Nghymru a'r cyfrannwr mwyaf i lygredd aer yw trafnidiaeth. Ers i Lywodraeth Lafur y DU gymell y newid i ddiesel, cynyddodd nifer y gronynnau a'r nitrogen deuocsid yn ein hatmosffer yn ddramatig. Cydnabu Llywodraeth bresennol y DU ffolineb y polisi hwn ac mae wedi cyflwyno system dreth cerbydau newydd i gosbi'r cerbydau sy'n llygru fwyaf. Maent hefyd wedi cyflwyno cynllun sgrapio newydd wedi'i gynllunio i dynnu hen gerbydau sy'n llygru oddi ar y ffordd, a gwnaethant ymrwymiad i symud tuag at ddyfodol o gerbydau trydan yn unig drwy gael gwared ar yr holl injans tanwydd ffosil yn raddol erbyn 2040.

Rwy'n croesawu'r camau hyn. Mae angen i Lywodraeth Cymru weithredu i gefnogi'r camau hyn gan Lywodraeth y DU. Mae Llywodraeth Cymru wedi wynebu achos llys am ei diffyg gweithredu i fynd i'r afael â llygredd aer. Mae'n hen bryd iddi gyflawni ei dyletswyddau i'r cyhoedd yng Nghymru. Gall ddechrau drwy weithredu i leihau tagfeydd traffig, sy'n chwyddo effaith llygredd traffig. Mae wedi cyflwyno cyfyngiadau cyflymder o 50 mya ar yr M4 ger fy nghartref, ac eto ychydig iawn o dystiolaeth os o gwbl a geir y bydd yn helpu i wella ansawdd yr aer. Y cyfan y mae wedi'i wneud yw cynyddu tagfeydd traffig. Hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y system gynllunio yn rhoi ystyriaeth i'r effaith y bydd datblygiadau newydd yn ei chael ar dagfeydd traffig.

Rwyf bob amser wedi dweud bod llygredd aer yn broblem iechyd y cyhoedd a bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael ar lefel genedlaethol—

I'm just struggling to understand how you think it's a major issue, but you still resist 50 mph, which obviously reduces the amount of—

Rwy'n ei chael hi'n anodd deall sut y credwch ei bod yn broblem fawr, ond rydych chi'n dal i wrthwynebu 50 mya, sy'n amlwg yn lleihau faint o—

Well, because the traffic congestion on junction 41 and so on is awful.

Wel, oherwydd bod y tagfeydd traffig ar gyffordd 41 ac yn y blaen yn erchyll.

You could have everybody running around at 100 mph, but it would just increase the pollution, because there'd be even more vehicles.

Gallech gael pawb yn rhuthro o gwmpas ar 100 mya, ond ni fyddai ond yn cynyddu'r llygredd, oherwydd byddai mwy fyth o gerbydau.

But the congestion there of vehicles stopped has—

Ond mae'r tagfeydd yno o gerbydau ar stop wedi—

No, you can't have a conversation across the Chamber.

Na, ni allwch gael sgwrs ar draws y Siambr.

We can have a conversation later.

In addition to local authorities monitoring air quality, there needs to be a reporting system to alert residents of poor air quality. Developments such as the British-made Sentinel-5P satellite, which monitors air pollutants, could be utilised at a national level to improve forecasting of high levels of air pollution and should be used to warn the public about such events, in much the same way that weather reports feature pollen counts. Welsh and UK Governments need to act on this urgently. High pollution levels kill.

We have to consider the huge infrastructure challenges brought by the electrification of transport. How can we deliver charging points to those people not fortunate to have a driveway or garage? I would urge the Governments, both in Wales and at Westminster, to invest in the development of wireless vehicle charging. 

Gallwn gael sgwrs yn nes ymlaen.

Yn ogystal ag awdurdodau lleol yn monitro ansawdd aer, mae angen cael system adrodd i rybuddio trigolion am ansawdd aer gwael. Gellid defnyddio datblygiadau fel y lloeren Sentinel-5C a wnaed ym Mhrydain, sy'n monitro llygryddion aer, ar lefel genedlaethol i wella'r dull o ragfynegi lefelau uchel o lygredd aer a dylid eu defnyddio i rybuddio'r cyhoedd am ddigwyddiadau o'r fath, yn yr un modd ag y mae adroddiadau tywydd yn cynnwys cyfrif paill. Mae angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU weithredu ar hyn ar frys. Mae lefelau llygredd uchel yn lladd.

Rhaid inni ystyried yr heriau enfawr o ran seilwaith a ddaw yn sgil trydaneiddio trafnidiaeth. Sut y gallwn gyflwyno pwyntiau gwefru i'r bobl nad ydynt yn ddigon ffodus i feddu ar dramwyfa neu garej? Buaswn yn annog y Llywodraethau, yng Nghymru ac yn San Steffan, i fuddsoddi yn y gwaith o ddatblygu dulliau di-wifr o wefru cerbydau.

16:35

Not another one, sorry. Oh, go on. Go on.

Nid un arall, mae'n ddrwg gennyf. O, ewch ymlaen. Ewch ymlaen.

In regard to the importance of pollution, is your party now of the understanding and of the nature that pollution and climate change are very intricately linked?

O ran pwysigrwydd llygredd, a yw eich plaid bellach yn deall ac o'r farn fod cysylltiad agos iawn rhwng llygredd a newid yn yr hinsawdd?

I have always been of that mind. [Interruption.] I'm speaking for myself. You've asked me a question; you haven't asked my party. You've asked me—my point, and I've emphasised it. Thank you.

So, both Wales and Westminster need to invest in the development of wireless vehicle charging. Both Governments also need to ensure the roll-out of electric vehicle charging is not impeded by the planning system. We have to tackle this major public health challenge head on. We have to clean up our act. Alternative forms of transport—walking, when possible—are to be encouraged. We must all work together, though, to ensure no-one dies as a result of poor air quality in the future. We need a clean air Act, as simply demolishing houses in heavily polluted areas is not the answer. We have to tackle the problem and not the symptoms. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi credu hynny erioed. [Torri ar draws.] Rwy'n siarad drosof fy hun. Rydych wedi gofyn cwestiwn i mi; nid gofyn i fy mhlaid a wnaethoch. Fe ofynnoch chi i mi—fy mhwynt, ac rwyf wedi'i bwysleisio. Diolch.

Felly, mae angen i Gymru a San Steffan fuddsoddi yn y gwaith o ddatblygu dulliau di-wifr o wefru cerbydau. Mae angen i'r ddwy Lywodraeth sicrhau hefyd na rwystrir y broses o gyflwyno pwyntiau gwefru cerbydau trydan gan y system gynllunio. Rhaid inni fynd benben â'r her iechyd cyhoeddus fawr hon. Rhaid inni wella ein ffordd o weithredu. Dylid annog ffyrdd amgen o deithio—cerdded, pan fo modd. Mae'n rhaid i ni gyd weithio gyda'n gilydd, er mwyn sicrhau nad oes neb yn marw o ganlyniad i ansawdd aer gwael yn y dyfodol. Mae arnom angen Deddf aer glân, gan nad yw dymchwel tai mewn ardaloedd sydd wedi'u llygru'n helaeth yn ateb. Rhaid inni fynd i'r afael â'r broblem ac nid y symptomau. Diolch yn fawr.

I'm pleased to contribute to this debate. In recent years, for very proper reasons, climate change has come to dominate our political agenda. But, for many people, I think because they don't see an immediate impact in what they're doing, they're dissuaded from making some of the choices that would really benefit us long term. But, when we come to air quality, it is an area that has an immediate impact, and improving air quality an immediate benefit. I think that's what we need to emphasise this afternoon.

I've championed this continuously. It was one of the first speeches I made in this fifth Assembly, when I challenged the Government as to why they didn’t have an air quality section on their programme for government. Fortunately, they put that right very quickly, and I think we have advanced considerably. It was a central part of the strategy we launched last year on liveable cities, and I'm delighted to see the innovations that are being brought and suggestions in this policy area, and indeed I put Plaid's amendment in that category.

Coincidentally, Deputy Presiding Officer, there's an excellent article in today's Financial Times that summarises some of the recent research that shows the short-term impacts of bad air, and I don't think anyone's actually concentrated on that this afternoon, so perhaps I will be able to outline some of the latest studies. It's basically showing the short-term impacts on child development, on productivity, on cognitive effectiveness—all these things are being seen to have big short-term effects, as well as long ones. Research conducted in Israel found that a modest increase in particulates on the day of an Israeli students' high school examination is associated with a significant decline in the exam results of those students. When you really think about it, one significant day of air pollution could have a dramatic impact on your education and your future prospects—quite remarkable.

Another piece of research looked at call centre staff working for the same company but in different Chinese cities. On polluted days, productivity fell by between 5 and 6 per cent. Poor air quality also causes weaker performance in—and I'm not making this up—German professional footballers. They have been able to measure, on the day of the game, that, if you have been subjected to poor quality, it has an effect on your physical and mental abilities. Another study shows that living in an area of the US with a high carbon monoxide pollution rate does more harm to a baby in utero than the mother smoking 10 cigarettes a day, and another study shows that almost 3,000 children in Barcelona who were exposed to more than average air pollution suffered slower cognitive development. These are really quite significant and worrying findings, and we need to really take them very seriously indeed.

I would also like to look at a completely different area to conclude, and that’s the quality of indoor air pollution. Studies have shown that this can be over three times worse than outdoor air pollution, and UK campaigners have called this effect on our households as 'toxic boxes' due to the number of air pollution particulates that can be trapped inside our homes. Research has said this is due to a combination of indoor activities, such as cooking or burning wood, alongside outdoor pollution from transport, which travel inside, creating a build-up of pollution inside the home, and these pollution peaks take a lot longer to disperse than outdoor pollution. So, I think it’s very important that we remember, in terms of the quality of housing design and our current policy, in terms of how we renovate and improve energy efficiency and the like, that there’s a real air quality impact, and those pollutants building up at home can turn our most precious spaces into zones of significant harm.

So, we really need now to have a comprehensive strategy, I think, around air quality. It fits into climate change, but it also fits into many public health issues, productivity, the efficiency of the economy and educational outcomes. But I’ve been very pleased with the tone of the debate this afternoon. I really do think this is beyond party politics, and what we want from everyone and from the Government is more ambition, and we’ll encourage you when you set more ambitious targets, and that’s really also what I think the people of Wales want.

Rwy'n falch o gael cyfrannu at y ddadl hon. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, am resymau cywir iawn, mae newid hinsawdd wedi dod i ddominyddu ein hagenda wleidyddol. Ond i lawer o bobl, oherwydd nad ydynt yn gweld effaith uniongyrchol yn yr hyn y maent yn ei wneud, ni chânt eu darbwyllo i wneud rhai o'r dewisiadau a fyddai o fudd mawr i ni yn hirdymor. Ond o ran ansawdd aer, mae'n faes sy'n cael effaith ar unwaith, ac mae gwella ansawdd aer yn cynnig mantais uniongyrchol. Rwy'n credu mai dyna sydd angen i ni ei bwysleisio y prynhawn yma.

Rwyf wedi cefnogi hyn yn gyson. Dyma oedd un o'r areithiau cyntaf imi eu gwneud yn y pumed Cynulliad hwn, pan heriais y Llywodraeth ynglŷn â pham nad oedd ganddynt adran ar ansawdd aer yn eu rhaglen lywodraethu. Yn ffodus, fe wnaethant unioni hynny'n gyflym iawn, ac rwy'n credu ein bod wedi datblygu'n sylweddol. Roedd yn rhan ganolog o'r strategaeth a lansiwyd gennym y llynedd ar ddinasoedd byw, ac rwy'n falch iawn o weld y camau arloesol a gyflwynir ac awgrymiadau yn y maes polisi hwn, ac yn wir rwy'n cynnwys gwelliant Plaid yn y categori hwnnw.

Drwy gyd-ddigwyddiad, Ddirprwy Lywydd, ceir erthygl ragorol yn y Financial Times heddiw sy'n crynhoi rhywfaint o'r gwaith ymchwil diweddar sy'n dangos effeithiau tymor byr aer gwael, ac nid wyf yn credu bod neb wedi canolbwyntio ar hynny y prynhawn yma mewn gwirionedd, felly efallai y caf amlinellu rhai o'r astudiaethau diweddaraf. Yn y bôn, mae'n dangos yr effeithiau tymor byr ar ddatblygiad plant, ar gynhyrchiant, ar effeithiolrwydd gwybyddol—mae'r holl bethau hyn yn cael eu gweld fel rhai ag iddynt effeithiau tymor byr mawr, yn ogystal â rhai hirdymor. Darganfu ymchwil a wnaed yn Israel fod cynnydd cymedrol mewn deunydd gronynnol ar ddiwrnod arholiad ysgol uwchradd myfyrwyr Israelaidd yn gysylltiedig â gostyngiad sylweddol yng nghanlyniadau arholiadau'r myfyrwyr hynny. Pan fyddwch yn meddwl amdano o ddifrif, gallai un diwrnod arwyddocaol o lygredd aer gael effaith ddramatig ar eich addysg a'ch rhagolygon ar gyfer y dyfodol—mae hynny'n syfrdanol.

Edrychodd gwaith ymchwil arall ar staff canolfannau galwadau a weithiai i'r un cwmni ond mewn gwahanol ddinasoedd yn Tsieina. Ar ddiwrnodau llygredig, gostyngai'r cynhyrchiant rhwng 5 a 6 y cant. Mae ansawdd aer gwael hefyd yn achosi perfformiad gwannach—ac nid wyf yn dychmygu hyn—ymhlith pêl-droedwyr proffesiynol yn yr Almaen. Ar ddiwrnod gêm, os ydych wedi dod i gysylltiad ag aer o ansawdd gwael, maent wedi gallu mesur ei fod yn cael effaith ar eich gallu corfforol a meddyliol. Dengys astudiaeth arall fod byw mewn rhan o'r Unol Daleithiau sydd â chyfradd uchel o lygredd carbon monocsid yn gwneud mwy o niwed i faban yn y groth na phe bai'r fam yn ysmygu 10 sigarét y dydd, a dengys astudiaeth arall fod bron i 3,000 o blant yn Barcelona a ddaeth i gysylltiad â mwy na'r cyfartaledd o lygredd aer yn dioddef yn sgil datblygiad gwybyddol arafach. Mae'r rhain yn ganfyddiadau arwyddocaol iawn sy'n peri pryder, ac mae angen inni roi ystyriaeth ddifrifol iawn iddynt.

Hoffwn edrych hefyd ar faes hollol wahanol i orffen, sef ansawdd llygredd aer dan do. Mae astudiaethau wedi dangos y gall fod dros dair gwaith yn waeth na llygredd awyr agored, ac mae ymgyrchwyr yn y DU wedi galw'r effaith hon ar ein cartrefi yn 'flychau gwenwynig' oherwydd nifer y gronynnau llygredd aer sy'n gallu cael eu dal y tu mewn i'n cartrefi. Mae ymchwil wedi dweud bod hyn yn deillio o ganlyniad i gyfuniad o weithgareddau dan do, fel coginio neu losgi coed, ynghyd â llygredd awyr agored o drafnidiaeth, sy'n dod i mewn, gan greu crynhoad o lygredd y tu mewn i'r cartref, ac mae'r crynoadau hyn o lygredd yn cymryd llawer mwy o amser i wasgaru na llygredd awyr agored. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cofio, o ran ansawdd cynllunio tai a'n polisi presennol, o ran sut yr awn ati i adnewyddu a gwella effeithlonrwydd ynni ac yn y blaen, fod yna effaith real ar ansawdd aer, ac y gall y llygryddion sy'n cronni yn y cartref droi ein mannau mwyaf gwerthfawr yn fannau sy'n peri niwed sylweddol.

Felly, rwy'n credu bod gwir angen inni gael strategaeth gynhwysfawr yn awr ar gyfer ansawdd aer. Mae'n cyd-fynd â newid yn yr hinsawdd, ond mae hefyd yn cyd-fynd â llawer o faterion iechyd y cyhoedd, cynhyrchiant, effeithlonrwydd yr economi a chanlyniadau addysgol. Ond rwy'n falch iawn ynglŷn â chywair y ddadl y prynhawn yma. Rwy'n credu o ddifrif fod hyn y tu hwnt i wleidyddiaeth bleidiol, a'r hyn yr hoffem ei gael gan bawb a chan y Llywodraeth yw mwy o uchelgais, a byddwn yn eich annog pan fyddwch yn gosod targedau mwy uchelgeisiol, ac rwy'n credu o ddifrif hefyd mai dyna y mae pobl Cymru ei eisiau.

16:40

Since becoming an Assembly Member, I now travel between north Wales and south Wales regularly, and I use the M4 around Newport to do this. Like other drivers, I adhere to the speed limit. However, the reduction of speed on the M4 comes as a bit of a surprise, as signage doesn’t give any reason for the change, and there are no warnings. The natural reaction is to slow right down sometimes, which is well below the 50 mph speed limit, and this is also hazardous. In these circumstances, I can see how accidents happen, and I know that even minor accidents bring this major piece of infrastructure to a standstill, and I only do this once a week; some people have to do this every day to get to work, make deliveries and so on. Could you think about more effective signage to alert drivers to the forthcoming reduction in speed limit and the reason why?

And I also know that the M4 around Newport and the feeder road into it are often at a standstill, because I have to drive on them coming into Cardiff, with cars idling on the roads for long periods of time and creating massive bottlenecks. I fail to see how the reduction in the speed limit helps when cars are sat spewing out exhaust fumes. I also understand that assessments of air quality have been taken after the speed limits have been reduced and the results have come out as inconclusive. I did think that the Welsh Government made decisions and policy based on evidence, and that doesn’t appear to have happened here—perhaps you could clarify that for me. As this is the case, does this Government plan to continue to assess, test and publish the results, and take action like extending the speed limit restrictions, or, where no difference is made, reinstating them? As someone who lives in a very, very rural area with good air quality, I really do notice the difference when I arrive in south-east Wales. I do, however, accept that there is also a fine balance to be struck between the quest for clean air and the ability of people to make their living and get to where they need to be, and I thank the Conservatives for bringing this debate to the Chamber today, and I will support this debate.

Ers dod yn Aelod Cynulliad, rwyf bellach yn teithio rhwng gogledd Cymru a de Cymru'n rheolaidd, ac rwy'n defnyddio'r M4 o amgylch Casnewydd i wneud hyn. Fel gyrwyr eraill, rwy'n cadw at y cyfyngiad cyflymder. Fodd bynnag, mae gostwng y cyflymder ar yr M4 yn dipyn o syndod, gan nad yw'r arwyddion yn rhoi unrhyw reswm dros y newid, ac nid oes rhybuddion. Yr adwaith naturiol weithiau yw arafu cryn dipyn, yn is o dipyn na'r terfyn cyflymder o 50 mya, ac mae hyn hefyd yn beryglus. Yn yr amgylchiadau hyn, gallaf weld sut y mae damweiniau'n digwydd, a gwn fod hyd yn oed mân ddamweiniau'n dod â'r darn pwysig hwn o seilwaith i stop, a dim ond unwaith yr wythnos yn unig y byddaf yn gwneud hyn; rhaid i rai pobl wneud hyn bob dydd er mwyn cyrraedd y gwaith, dosbarthu pethau ac yn y blaen. A wnewch chi feddwl am arwyddion mwy effeithiol i dynnu sylw gyrwyr at y gostyngiad yn y terfyn cyflymder sydd ar ddod a'r rheswm pam?

Ac rwyf hefyd yn gwybod bod yr M4 o amgylch Casnewydd a'r ffordd sy'n bwydo i mewn iddi yn aml ar stop, oherwydd mae'n rhaid i mi yrru arnynt i ddod i mewn i Gaerdydd, gyda cheir yn segura ar y ffyrdd am gyfnodau hir ac yn creu tagfeydd enfawr. Ni allaf weld sut y mae'r gostyngiad yn y terfyn cyflymder yn helpu pan fydd ceir yn sefyll yn llonydd yn chwydu nwyon ecsôst. Rwyf hefyd yn deall bod asesiadau o ansawdd aer wedi'u cynnal ar ôl i'r terfynau cyflymder gael eu gostwng a bod y canlyniadau'n amhendant. Roeddwn yn meddwl bod Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau a pholisi yn seiliedig ar dystiolaeth, ac nid yw'n ymddangos bod hynny wedi digwydd yma—efallai y gallech egluro hynny imi. Gan i hyn ddigwydd, a yw'r Llywodraeth yn bwriadu parhau i asesu, profi a chyhoeddi'r canlyniadau, a rhoi camau ar waith megis ymestyn y cyfyngiadau ar derfynau cyflymder, neu eu hadfer lle nad ydynt yn gwneud gwahaniaeth? Fel rhywun sy'n byw mewn ardal wledig tu hwnt gydag ansawdd aer da, rwy'n sylwi ar y gwahaniaeth pan fyddaf yn cyrraedd de-ddwyrain Cymru. Fodd bynnag, rwy'n derbyn bod cydbwysedd da i'w daro rhwng yr ymdrech i gael aer glân a gallu pobl i wneud bywoliaeth a chyrraedd lle mae angen iddynt fod, a diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon i'r Siambr heddiw, a byddaf yn cefnogi'r ddadl hon.

Thank you. Can I now call the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths?

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I'd like to take this opportunity to update Members on the action this Government has taken to enable people in Wales to breathe clean air. And, since my last statement on this subject early this year, our efforts have been focused on tackling air pollution in those areas of Wales worst affected by it, and are making progress towards the introduction of a clean air Act. As well as setting out the steps we're taking towards new legislation, the Government amendments correct inaccuracies in the original motion, which includes outdated figures and erroneous statements. 

In answer to Jenny Rathbone's specific question around figures, I think it's really important to stress that the figures provided by Public Health Wales on the impact of air pollution are based on scientific studies that look to provide a reasoned estimate of the overall level of harm caused. It's a calculation to illustrate the scale of the harm. It's not the same, for example, as saying 2,000 people die early each year as a result of car accidents. Such a list would really understate the true harm. The impact of air pollution cannot be easily attributed in the same way and different assumptions made in the calculations used to produce estimates will produce different figures. But, those statistical challenges aside, the figure gives us the ability to say confidently that air pollution is our biggest environmental public health risk.

The legal action to which the opposition motion refers relates to localised air quality issues in Cardiff city centre and Hafodyrynys Road in Caerphilly. It is of course the case that even worse air quality issues led to the same legal challenge in England, and indeed in countries right across the European Union. Since our last debate, both Cardiff and Caerphilly local authorities have produced their plans to tackle the problem under direction from Welsh Government and in response the Welsh Government's funded independent expert advice, and we've also deployed our own officials to assist the local authorities with additional capacity and expertise. We've produced a further set of directions for both local authorities and we've allocated additional funding to support delivery so we can be certain these issues will be tackled in the shortest possible time. I commend both authorities for proceeding with this work without hesitation or delay. 

In my last statement on air quality, I announced my colleague Ken Skates's decision to make permanent the 50 mph speed limits that we introduced in air pollution hotspots on the motorway and trunk road network. Since then, we have continued to monitor their effectiveness and we've installed average speed cameras to ensure the limits are observed by all drivers using those roads. We're currently—[Interruption.] Not for a moment. We're currently bringing forward clearer signage, in answer to Mandy Jones's specific question. I think it's really important that that signange explains why those 50 mph zones are there so that the public understand the reasons behind it, because I think that's where we have made a mistake with that. I think it's really important. I've got one in my own constituency, you will have heard me say before, and people don't understand the reason for it. So, we are in the process of drawing that up and they will be installed in the very near future. I give way.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn achub ar y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y camau y mae'r Llywodraeth hon wedi'u cymryd i alluogi pobl yng Nghymru i anadlu aer glân. Ac ers fy natganiad diwethaf ar y pwnc hwn yn gynnar eleni, mae ein hymdrechion wedi canolbwyntio ar fynd i'r afael â llygredd aer yn yr ardaloedd o Gymru y mae'n effeithio arnynt waethaf, ac fe wneir cynnydd tuag at gyflwyno Deddf aer glân. Yn ogystal â nodi'r camau yr ydym yn eu cymryd tuag at ddeddfwriaeth newydd, mae gwelliannau'r Llywodraeth yn cywiro gwallau yn y cynnig gwreiddiol, sy'n cynnwys hen ffigurau a datganiadau gwallus.  

Wrth ateb cwestiwn penodol Jenny Rathbone ynghylch ffigurau, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn pwysleisio bod y ffigurau a ddarparwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ar effaith llygredd aer yn seiliedig ar astudiaethau gwyddonol sy'n ceisio rhoi amcangyfrif rhesymedig o'r lefel gyffredinol o niwed a achosir. Mae'n gyfrifiad i ddangos maint y niwed. Nid yw'r un peth, er enghraifft, â dweud bod 2,000 o bobl yn marw'n gynnar bob blwyddyn o ganlyniad i ddamweiniau ceir. Byddai rhestr o'r fath mewn gwirionedd yn tanddatgan y gwir niwed. Nid yw'n hawdd priodoli effaith llygredd aer yn yr un modd a bydd tybiaethau gwahanol a wneir yn y cyfrifiadau a ddefnyddir i lunio amcangyfrifon yn cynhyrchu ffigurau gwahanol. Ond ar wahân i'r heriau ystadegol hynny, mae'r ffigur yn ein galluogi i ddweud yn hyderus mai llygredd aer yw'r risg iechyd cyhoeddus mwyaf sydd gennym.

Mae'r camau cyfreithiol y cyfeiria cynnig yr wrthblaid atynt yn ymwneud â materion ansawdd aer lleol yng nghanol dinas Caerdydd a Heol Hafodyrynys yng Nghaerffili. Mae'n wir, wrth gwrs, fod problemau ansawdd aer hyd yn oed yn waeth wedi arwain at yr un her gyfreithiol yn Lloegr, ac yn wir mewn gwledydd ar draws yr Undeb Ewropeaidd. Ers ein dadl ddiwethaf, mae awdurdodau lleol Caerdydd a Chaerffili wedi cynhyrchu eu cynlluniau i fynd i'r afael â'r broblem o dan gyfarwyddyd Llywodraeth Cymru ac mewn ymateb i gyngor arbenigol annibynnol a ariennir gan Lywodraeth Cymru, ac rydym hefyd wedi defnyddio ein swyddogion ein hunain i gynorthwyo'r awdurdodau lleol gyda chapasiti ac arbenigedd ychwanegol. Rydym wedi llunio set arall o gyfarwyddiadau ar gyfer y ddau awdurdod lleol ac rydym wedi dyrannu cyllid ychwanegol i gefnogi'r gwaith o gyflawni fel y gallwn fod yn sicr yr eir i'r afael â'r materion hyn yn yr amser byrraf posibl. Rwy'n cymeradwyo'r ddau awdurdod am fwrw ymlaen â'r gwaith hwn heb betruso nac oedi.  

Yn fy natganiad diwethaf ar ansawdd aer, cyhoeddais benderfyniad fy nghyd-Aelod, Ken Skates, i wneud y cyfyngiadau cyflymder o 50 mya a gyflwynwyd gennym mewn ardaloedd â phroblem llygredd aer ar y rhwydwaith traffyrdd a chefnffyrdd yn rhai parhaol. Ers hynny, rydym wedi parhau i fonitro eu heffeithiolrwydd ac rydym wedi gosod camerâu cyflymder cyfartalog i sicrhau bod yr holl yrwyr sy'n defnyddio'r ffyrdd yn cadw at y terfynau. Ar hyn o bryd rydym— [Torri ar draws.] Ddim am funud. Rydym wrthi'n cyflwyno arwyddion cliriach, yn ateb i gwestiwn penodol Mandy Jones. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod yr arwyddion yn esbonio pam y mae'r parthau 50 mya hynny yno fel bod y cyhoedd yn deall y rhesymau sy'n sail iddynt, oherwydd rwy'n credu mai dyna lle y gwnaethom gamgymeriad gyda hynny. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Mae gennyf un yn fy etholaeth i, fel y byddwch wedi fy nghlywed yn dweud o'r blaen, ac nid yw pobl yn deall y rheswm drosto. Felly, rydym wrthi'n cynllunio hynny a byddant yn cael eu gosod yn y dyfodol agos iawn. Fe ildiaf.

16:45

Can I ask, Minister, is there compelling evidence as yet as to whether these zones are successful in reducing air pollution?

A gaf fi ofyn, Weinidog, a oes tystiolaeth rymus eto fod y parthau hyn yn llwyddo i leihau llygredd aer?

We are awaiting—I think it's the end of this month that we will have a year's data, but certainly the facts and data that we have seen show that we are absolutely right to bring those now onto a permanent basis.

Since our last debate, we've also continued to make progress towards the introduction of a clean air Act for Wales and the next stage in developing the Act will be the publication of a clean air plan for consultation before the end of this calendar year. As well as outlining the need for new powers through primary legislation, the plan will also explain how we will make better use of existing powers, the steps we will take to strengthen monitoring, and how we will improve the accessibility of air quality information we make publicly available with a focus on protecting vulnerable groups. So, I urge all Assembly Members with an interest in this subject to contribute their ideas to this process, and I welcome the cross-party consensus developing on this issue, because our health and the environment will benefit as a result. 

The motion from the Conservative Party says it would be better for a clean air Act to be brought forward this Assembly term—so, within the next 18 months. Of course, there would be far greater legislative capacity available to this Assembly if it wasn't for the shambolic Tory Brexit over which their party presides. I really feel in making this call Welsh Conservative Members would do very well to recognise the intense pressures on this legislature and our officials due to their party's failures. 

The Tories in opposition in Wales are keen to talk about rights also, whilst it's clear to the rest of us, from their actions in Government, their respect for rights is very shallow indeed. The Tories criticise us for respecting the rulings of the European Court, for instance, where their party policy is to dodge the jurisdiction of the court entirely in order to undermine environmental regulation, workers' rights and any other social protections that they think they can get away with taking away from us. 

So, I do believe a clean air Act for Wales will be necessary to achieve the level of protection that we need, and I do hope everyone will work and support us in doing this. 

Rydym yn disgwyl—rwy'n credu y bydd gennym flwyddyn o ddata ddiwedd y mis hwn, ond yn sicr mae'r ffeithiau a'r data a welsom yn dangos ein bod yn gwbl gywir i wneud y rheini'n barhaol yn awr.

Ers ein dadl ddiwethaf, rydym hefyd wedi parhau i wneud cynnydd tuag at gyflwyno Deddf aer glân i Gymru a'r cam nesaf wrth ddatblygu'r Ddeddf fydd cyhoeddi cynllun aer glân i ymgynghori arno cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Yn ogystal ag amlinellu'r angen am bwerau newydd drwy ddeddfwriaeth sylfaenol, bydd y cynllun hefyd yn egluro sut y byddwn yn gwneud gwell defnydd o'r pwerau presennol, y camau y byddwn yn eu cymryd i gryfhau monitro, a sut y byddwn yn gwella hygyrchedd yr wybodaeth am ansawdd aer yr ydym am ei chyhoeddi gan ganolbwyntio ar ddiogelu grwpiau agored i niwed. Felly, anogaf yr holl Aelodau Cynulliad sydd â diddordeb yn y pwnc i gyfrannu eu syniadau i'r broses hon, a chroesawaf y consensws trawsbleidiol sy'n datblygu ar y mater hwn, oherwydd bydd ein hiechyd a'r amgylchedd yn elwa o ganlyniad.  

Mae'r cynnig gan y Blaid Geidwadol yn dweud y byddai'n well cyflwyno Deddf aer glân yn ystod y tymor Cynulliad hwn—felly, o fewn y 18 mis nesaf. Wrth gwrs, byddai llawer mwy o gapasiti deddfwriaethol ar gael i'r Cynulliad hwn oni bai am lanastr Brexit y Torïaid y mae eu plaid yn llywyddu drosto. Rwy'n teimlo y byddai'n werth i Aelodau Ceidwadol Cymru gydnabod, wrth wneud yr alwad hon, y pwysau dwys ar y ddeddfwrfa hon a'n swyddogion oherwydd methiannau eu plaid.  

Mae'r Torïaid yn yr wrthblaid yng Nghymru yn awyddus i siarad am hawliau hefyd, er ei bod yn amlwg i'r gweddill ohonom, o'u gweithredoedd mewn Llywodraeth, fod eu parch at hawliau yn denau iawn. Mae'r Torïaid yn ein beirniadu am barchu dyfarniadau'r Llys Ewropeaidd, er enghraifft, a pholisi eu plaid yw osgoi awdurdodaeth y llys yn llwyr er mwyn tanseilio rheoliadau amgylcheddol, hawliau gweithwyr ac unrhyw amddiffyniadau cymdeithasol eraill y credant y gallant ein hamddifadu ohonynt.  

Felly, credaf y bydd angen Deddf aer glân i Gymru er mwyn sicrhau'r lefel o amddiffyniad sydd ei angen arnom, ac rwy'n gobeithio y bydd pawb yn gweithio tuag at hyn ac yn ein cefnogi i'w wneud.  

16:50

I call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate. 

Galwaf ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the contributions from across the floor on this very important subject. We can split hairs on the totality of the numbers, whether it's 1,400 or 2,000; I think what we all accept is that there's an unacceptable number of premature deaths in Wales. The figure that is in our motion is taken from Public Health Wales, which as I understand it is the Government's own body that advises it on public health matters. To put that into a quantifiable number, that's in excess of 40 deaths a week. Now, if anyone came to this Chamber or came to this legislature and said that there was this number of premature deaths in any other facet of our lives, there would be rapid action in this particular area.

I draw on what Llyr Gruffydd said about Dai Lloyd's short debate, where he highlighted the legislation that came forward to clean up dirty water. One hundred and fifty years ago, it was seen as the norm for people just to draw out of polluted wells et cetera, and that's what society accepted. It cannot be acceptable for us, as Angela Burns in her opening remarks said, to put up with something that is a right. It is a right that we should have clean air. And wherever you live, in whatever community you live in, you should have that right, and Mohammad Asghar touched on what President John F. Kennedy said: we should have it as nature intended. And we have the means to do that. We know the mechanics around pollution, as many speakers have spoken about, in particular in the field of transport, but also in the field of planning. 

Jenny Rathbone, the Member for Cardiff Central, highlighted an arterial road in Cardiff that I know very well—Newport Rd, for example. And for huge tracts of the day, that is just bumper to bumper, and it's bumper to bumper because, for many people, they don't have alternatives. They do have to use the car. And unless we as policy makers, working with other levers of government, local government and at a national UK level, make these changes, then we're going to continue seeing this level of premature deaths.

And, of course, what people are reflecting on as well are obviously the critical illnesses that lead up to those premature deaths. Many, many tens of thousands of people, as Nick Ramsay touched on in his remarks, talking about Margaret Barnard, are suffocating to death. Can you imagine watching a loved one suffocating to death slowly over months and years, knowing that the people who are in charge of our environment and in charge of our legislatures and our policy positions could, if they wanted to, make dramatic improvements across the board? And that's why this motion does call for a clean air Act to be brought forward in the legislative programme.

Regrettably, the Government have chosen not to do that, and I do not accept the Minister's rebuttal that, ultimately, it's because of Brexit that this can't be done. The Government have proven time and time again, when they have a pressing issue, they can bring the legislation forward, as the agricultural wages Bill proved, which was brought forward in record time. Is 2,000 people dying a year not a national emergency, Minister, which you have the levers to deal with? Why won't you as a Government deal with that? Surely this is something that should be on your radar and dealt with in a timely manner, rather than blaming Brexit for not bringing the legislative process forward.

And likewise, subscribing to the World Health Organization recommendations around clean air, which is what our motion is calling for—you can go further. The UK Government have subscribed to the World Health Organization's recommendations, why is the Welsh Government not doing that? Why aren't you using that as the benchmark, rather than saying about the so-called UK Government rowing back on workers' rights, et cetera? That is not the case? The Prime Minister and other leaders up in Westminster have said that they will enshrine in law those rights that have been hard earned over many decades. That is a fact. You can shrug your shoulders there, Minister, as much as you want, but that is a fact. On your watch, people are dying because of poor air quality and this Government is not using the levers that are available to it. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfraniadau o bob cwr i'r llawr ar y pwnc pwysig hwn. Gallwn hollti blew ynglŷn â'r rhifau, boed yn 1,400 neu'n 2,000; rwy'n credu mai'r hyn y mae pawb ohonom yn ei dderbyn yw bod nifer annerbyniol o farwolaethau cynamserol yng Nghymru. Daeth y ffigur yn ein cynnig ni gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, sef corff y Llywodraeth ei hun, yn ôl yr hyn a ddeallaf, sy'n ei chynghori ar faterion iechyd cyhoeddus. I roi rhif mesuradwy, mae hynny'n fwy na 40 o farwolaethau yr wythnos. Nawr, pe bai rhywun yn dod i'r Siambr hon neu i'r ddeddfwrfa hon a dweud bod y nifer hon o farwolaethau cynamserol yn digwydd mewn unrhyw agwedd arall ar ein bywydau, byddai gweithredu cyflym yn y maes penodol hwn.

Nodaf yr hyn a ddywedodd Llyr Gruffydd am ddadl fer Dai Lloyd, lle y tynnodd sylw at y ddeddfwriaeth a gyflwynwyd i lanhau dŵr budr. Gant a hanner o flynyddoedd yn ôl, câi ei weld fel peth arferol i bobl dynnu dŵr o ffynhonnau llygredig ac ati, a dyna beth oedd cymdeithas yn ei dderbyn. Fel y dywedodd Angela Burns yn ei sylwadau agoriadol, ni all fod yn dderbyniol i ni ddioddef rhywbeth sy'n hawl. Mae gennym hawl i gael aer glân. A lle bynnag yr ydych yn byw, ym mha gymuned bynnag yr ydych yn byw, dylech gael yr hawl honno, a soniodd Mohammad Asghar am yr hyn a ddywedodd yr Arlywydd John F. Kennedy: dylem ei chael fel y bwriadodd natur. Ac mae gennym fodd o wneud hynny. Gwyddom beth yw'r peirianwaith mewn perthynas â llygredd, fel y nododd llawer o siaradwyr, yn enwedig ym maes trafnidiaeth, ond hefyd ym maes cynllunio.  

Tynnodd Jenny Rathbone, yr Aelod dros Ganol Caerdydd, sylw at ffordd brifwythiennol yng Nghaerdydd yr wyf yn gyfarwydd iawn â hi—Ffordd Casnewydd, er enghraifft. Ac am rannau mawr o'r dydd, mae tagfeydd arni, ac mae'r tagfeydd hynny'n digwydd am nad oes gan lawer o bobl ddewis arall. Mae'n rhaid iddynt ddefnyddio'r car. Ac oni bai ein bod ni fel llunwyr polisi, gan weithio gyda rhannau eraill o Lywodraeth, Llywodraeth Leol ac ar lefel y DU yn genedlaethol, yn gwneud y newidiadau hyn, byddwn yn parhau i weld y lefel hon o farwolaethau cynamserol.

Ac wrth gwrs, yr hyn y mae pobl yn ei weld yn amlwg hefyd yw'r afiechydon critigol sy'n arwain at y marwolaethau cynamserol hynny. Mae llawer o ddegau o filoedd o bobl, fel y crybwyllodd Nick Ramsay yn ei sylwadau, wrth sôn am Margaret Barnard, yn mygu i farwolaeth. A allwch chi ddychmygu gwylio rhywun annwyl yn mygu i farwolaeth araf dros fisoedd a blynyddoedd, gan wybod y gallai'r bobl sy'n gyfrifol am ein hamgylchedd ac yn gyfrifol am ein deddfwrfeydd a'n safbwyntiau polisi wneud gwelliannau dramatig ym mhob ffordd pe baent eisiau? A dyna pam y mae'r cynnig hwn yn galw am gyflwyno Deddf aer glân yn y rhaglen ddeddfwriaethol.

Yn anffodus, mae'r Llywodraeth wedi dewis peidio â gwneud hynny, ac nid wyf yn derbyn ateb y Gweinidog mai'r rheswm na ellir gwneud hyn yn y pen draw yw Brexit. Mae'r Llywodraeth wedi profi dro ar ôl tro y gallant gyflwyno'r ddeddfwriaeth pan fydd ganddynt fater pwysig dan sylw, fel y profodd y Bil cyflogau amaethyddol, a gyflwynwyd yn gyflym iawn. Onid yw 2,000 o bobl yn marw bob blwyddyn yn argyfwng cenedlaethol, Weinidog, argyfwng y mae gennych arfau i ymdrin ag ef? Pam na wnewch chi fel Llywodraeth ymdrin â hynny? Does bosibl nad yw hyn yn rhywbeth a ddylai fod ar eich radar ac na ddylid ymdrin ag ef mewn modd amserol, yn hytrach na beio Brexit am beidio â chyflwyno'r broses ddeddfwriaethol.

Yn yr un modd, gan gefnogi argymhellion Sefydliad Iechyd y Byd ynghylch aer glân, sef yr hyn y mae ein cynnig yn galw amdano—gallwch fynd ymhellach. Mae Llywodraeth y DU wedi cefnogi argymhellion Sefydliad Iechyd y Byd, pam nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny? Pam nad ydych chi'n defnyddio hynny fel meincnod, yn hytrach na dweud bod Llywodraeth y DU, fel y dywedwch, yn cyfyngu ar hawliau gweithwyr, ac ati? Onid dyna'r gwir? Mae'r Prif Weinidog ac arweinwyr eraill yn San Steffan wedi dweud y byddant yn ymgorffori yn y gyfraith yr hawliau a enillwyd drwy waith caled dros ddegawdau lawer. Mae hynny'n ffaith. Gallwch godi eich ysgwyddau cymaint ag y dymunwch, Weinidog, ond mae hynny'n ffaith. O dan eich goruchwyliaeth chi, mae pobl yn marw oherwydd ansawdd aer gwael ac nid yw'r Llywodraeth hon yn defnyddio'r dulliau sydd ar gael iddi.  

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

I would also draw on what David Melding has said about the Conservative benches bringing forward the 'Liveable Cities' document, which is now some 12 or 18 months old, with real solutions for some real quick wins that we can achieve in this particular area. And I would urge the Government to redouble its efforts in this particular field.

I am grateful for the Brexit Party's contribution as well and the indication of support from Caroline Jones and Mandy Jones, because we do know that, yes, transport is a big player in this, and many people turning to electric cars has been part of the solution and moving forward on that agenda, but we also know that brake pads and tyre particles in the air still account for 40 per cent of the particle matter that is breathed in by citizens the length and breadth of Wales. So, I would hope that Members will support the motion that's before them today, amended by the acceptable amendment that we've taken from Plaid Cymru, and reject the 'delete all' amendment that was put down by the Government, which is bitterly regrettable in what should be a consensual debate.

Buaswn hefyd yn tynnu sylw at yr hyn a ddywedodd David Melding am feinciau'r Ceidwadwyr yn cyflwyno'r ddogfen 'Dinasoedd Byw', sydd bellach oddeutu 12 neu 18 mis oed, gydag atebion go iawn ar gyfer enillion cyflym iawn y gallwn eu cyflawni yn y maes penodol hwn. A buaswn yn annog y Llywodraeth i ddyblu ei hymdrechion yn y maes penodol hwn.

Rwy'n ddiolchgar am gyfraniad Plaid Brexit hefyd a'r arwydd o gefnogaeth gan Caroline Jones a Mandy Jones, oherwydd gwyddom fod trafnidiaeth yn chwarae rhan fawr yn hyn, ac mae gweld llawer o bobl yn troi at geir trydan wedi bod yn rhan o'r ateb a symud tuag at yr agenda honno, ond rydym yn gwybod hefyd mai padiau breciau a gronynnau teiars yn yr aer sydd i gyfrif o hyd am 40 y cant o'r deunydd gronynnol sy'n cael ei anadlu gan ddinasyddion ar hyd a lled Cymru. Felly, buaswn yn gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r cynnig sydd ger eu bron heddiw, wedi'i ddiwygio gan y gwelliant derbyniol a gawsom gan Blaid Cymru, ac yn gwrthod y gwelliant 'dileu popeth' a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, sy'n destun gofid mawr yn yr hyn a ddylai fod yn ddadl gydsyniol.

16:55

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. Dadl Plaid Cymru: Cyfiawnder Hinsawdd
10. Plaid Cymru Debate: Climate Justice

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rebecca Evans. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendments 2 and 3 in the name of Rebecca Evans. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar gyfiawnder hinsawdd. Rwy'n galw ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig.

The next item is the Plaid Cymru debate on climate justice. I call on Llyr Gruffydd to move the motion.

Cynnig NDM7137 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn croesawu'r alwad gan Greta Thunberg ac ymgyrchwyr ieuenctid o Fridays for Future, i oedolion ymuno â myfyrwyr a phobl ifanc sydd ar streic ar 20 Medi 2019 i fynnu cyfiawnder hinsawdd.

2. Yn cymeradwyo'r rôl y mae myfyrwyr a phobl ifanc wedi'i chwarae yng Nghymru ac ar draws y byd o ran dod ag argyfwng yr hinsawdd i sylw llunwyr polisi a'r cyhoedd.

3. Yn cefnogi'r streiciau a'r gwrthdystiadau a drefnwyd gan bobl ifanc ac oedolion ar 20 Medi 2019.

Motion NDM7137 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Welcomes the call from Greta Thunberg and youth activists from Fridays for Future for adults to join with students and young people striking on 20 September 2019 to demand climate justice.

2. Applauds the role that students and young people have played in Wales and across the world in bringing the climate emergency to the attention of policy makers and the public.

3. Supports the planned strikes and demonstrations by young people and adults on 20 September 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch am y cyfle i siarad i'r cynnig yma gan Blaid Cymru i ddatgan cefnogaeth y Cynulliad yma i'r streiciau ysgol dros yr hinsawdd. Fridays for future, youth for climate, youth strike for climate—beth bynnag neu pa bynnag fathodyn ŷch chi eisiau rhoi arno fe, nid oes amheuaeth ei fod e nawr yn fudiad rhyngwladol o bobl ifanc sydd wedi penderfynu bod yr amser wedi dod i'w llais nhw gael ei glywed yn y drafodaeth a'r gwrthsafiad sydd ei angen i fynnu gweithredu i atal cynhesu byd eang ac i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd rŷm ni yn ei brofi ar hyn o bryd.

Nawr, rŷm ni'n gwybod y stori, wrth gwrs, yn dyddio yn ôl i weithred Greta Thunberg, pan gynhaliodd hi'r brotest yn Awst 2018—dim ond 12 mis yn ôl—y tu allan i'r Riksdag yn Sweden, yn dal arwydd 'school strike for the climate', a hithau wedyn yn penderfynu ei bod hi'n teimlo ei bod hi'n gorfod gwneud hyn bob dydd Gwener tan y byddai Llywodraeth Sweden yn alinio â chytundeb Paris. Hi fathodd y slogan 'Fridays for future', ac, fel rwy'n dweud, mewn cwta 12 mis rŷm ni wedi gweld y mudiad yma yn ymledu i bob rhan o'r byd.

Mi fydd hi, wrth gwrs, yn cymryd rhan mewn streiciau ysgol yn yr Unol Daleithiau ddydd Gwener yma, 20 Medi, ac mi fydd yna streiciau nawr yn digwydd ar bob cyfandir ar draws y byd, o Wlad yr Iâ i Gyprus yn Ewrop, i India a Phacistan, i Awstralia, Japan, y Philippines, De Affrica, gwledydd De America, yr Unol Daleithiau, fel yr oeddwn i'n ei ddweud, a Chanada. Yma yng Nghymru, wrth gwrs, mi fydda i'n ymuno â chriw o bobl ifanc o sir Conwy a fydd yn dod at ei gilydd ym Mae Colwyn. Rwy'n gwybod y bydd yna weithredu hefyd yn Wrecsam, fel y bydd mewn sawl tref a rhan o Gymru. Mae'r amseru yr wythnos yma yn arwyddocaol hefyd, wrth gwrs, o gofio bod yna uwchgynhadledd ar yr hinsawdd yn cael ei chynnal gan y Cenhedloedd Unedig yr wythnos nesaf.

Nawr, mae'r streiciau yma wedi bod yn hynod, hynod o effeithiol, nid yn unig yn troi pennau ac yn denu sylw ac yn ennyn trafodaeth o gwmpas yr argyfwng hinsawdd mewn ystafelloedd dosbarth ac ar fuarthau ysgol, ie, ac mewn cartrefi, mewn tafarndai ac mewn senedd-dai, wrth gwrs, fel rŷm ni yn ei wneud heddiw ac fel rŷm ni wedi'i wneud lawer tro cyn heddiw. Ond, ar y cyd â'r hyn y mae Extinction Rebellion wedi bod yn ei wneud dros y cyfnod diwethaf, mae'r naratif gwleidyddol, wrth gwrs, o gwmpas newid hinsawdd wedi newid yn llwyr. Yn wir, mae'r derminoleg wedi newid. Dŷn ni ddim yn dweud 'newid hinsawdd' bellach—rŷm ni'n cydnabod mai argyfwng hinsawdd sydd gennym. Ac roeddwn yn falch iawn, wrth gwrs, fod y Senedd yma wedi cefnogi cynnig Plaid Cymru i ddatgan argyfwng hinsawdd, sef y Senedd gyntaf, o beth rwy'n ddeall, yn y byd i wneud hynny. Roedd hi'n dda hefyd gweld Llywodraeth Cymru yn datgan yr un peth yn ogystal.

Mae'r momentwm sydd wedi cael ei adeiladu gan y bobl ifanc yma, ac eraill, wrth gwrs, wedi creu yr amgylchfyd newydd yna o safbwynt gwell dealltwriaeth ynglŷn â'r hyn sydd angen ei gyflawni. Nawr, dwi yn deall y bydd rhai pobl efallai'n meddwl dŷn ni ddim eisiau annog pobl ifanc i beidio â bod yn y dosbarth—i fod yn colli ychydig oriau neu ddiwrnod o addysg bob hyn a hyn—a bod yna risg i addysg y plant yn sgil hynny. Ond, wrth gwrs, nid yw hynny'n ddim byd o'i gymharu â'r risg sy'n dod yn sgil goblygiadau'r newid hinsawdd y maen nhw yn ei wynebu llawer mwy nag y bydd nifer ohonom ni yn ei wynebu.

Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to speak to this motion tabled by Plaid Cymru to declare this Assembly’s support for the school climate strikes. Fridays for future, youth for climate, youth strike for climate—whatever badge you want to give it, there is no doubt that it’s now an international movement of young people who have decided that the time has come for their voice to be heard in the discussion and in the stance taken to insist upon action to prevent global warming and to tackle the climate emergency that we are experiencing at the moment.

Now, we know the story dating back to the actions of Greta Thunberg, when she held that protest in August 2018—just 12 months ago—outside the Riksdag in Sweden, holding a 'school strike for the climate' sign. She decided that she needed to do this every Friday until the Swedish Government aligned to the Paris accord. She came up with the slogan ‘Fridays for future’, and in 12 months we have seen this movement spreading to all parts of the world.

She, of course, will participate in school strikes in the United States this Friday, 20 September, and these strikes will now happen on every continent across the globe—from Iceland to Cyprus in Europe, India, Pakistan, Australia, Japan, the Philippines, South Africa, nations in South America, the United States and Canada. Here in Wales, I will be joining a group of young people from the county of Conwy who will come together in Colwyn Bay. I know that there will also be action in Wrexham, as there will be in a number of other towns in Wales. The timing, of course, is significant, bearing in mind that there is a climate summit being held by the UN next week.

Now, these strikes have been exceptionally effective, not only turning heads and attracting coverage, but engendering discussion around the climate emergency in classrooms and on school playgrounds, and also in homes, in pubs and in Parliaments, of course, as we have experienced today and as we have seen a number of times before today. But, along with what Extinction Rebellion have been doing over recent months, the political narrative around climate change has been transformed. Indeed, the terminology has changed. We’re not saying ‘climate change‘ now—we are now recognising it as a climate emergency. I was very pleased that this Senedd has supported a Plaid Cymru motion to declare a climate emergency—the first Parliament, as I understand it, in the world to do that. It was good to see the Welsh Government declaring a climate emergency too.

The momentum that’s been built by these young people, and by others, of course, has created this new environment in terms of a better understanding of what needs to be delivered. Now, I do understand that some people will perhaps think that we don’t want to encourage young people not to attend classes, and to miss a few hours or maybe a day’s education every now and again—that there is a risk to the pupils’ education as a result of that. But, that is nothing compared to the risk of the implications of climate change that they are going to face a lot more than many of us will experience.

I think we have to put missing the odd day of school into perspective. Before, back in the day—I can see the education Minister in her seat there, looking at me attentively and wondering what I'm going to say next. But, before my election to this Assembly, back in the day, I used to be a youth worker. Of course, we know there's a youth work curriculum, and, yes, formal education is very important—of course it is.

But, we're not writing off a day's education. Young people are learning in different ways—we know that—and a key part of the youth work curriculum talks about giving young people expressive experiences, participative opportunities and empowerment. What better way of delivering those outcomes than through these activities? We're seeing active citizenship in action from our young people here, young people coming together, mobilising, raising their voices and standing up for what they think is right. And the very least we can do, I believe, as a National Assembly is to offer our support to them in those endeavours.

Now, one of the most striking placards that I've probably ever seen in my life was one of those held by a young person at one of these events, and it said, 'By the time I get my hands on power, it'll be too late'. The Intergovernmental Panel on Climate Change has warned that we have 11 or 12 years to turn this around, and we have to listen to the voices of those young people. Of course, the strikes are very timely because of the climate summit that's happening next week, and I believe that Greta Thunberg will actually be addressing that summit as well.

We're in the throes of a climate emergency. We've said it before: it can't be business as usual, and young people have much more to lose. They'll bear the brunt of our failings. Yes, we need to act. We need to respond with practical actions to address climate change, but I think the least we can do this afternoon in this debate is to extend our support to those young people who will be standing up to be counted on Friday.

Rwy'n credu bod yn rhaid i ni osod colli diwrnod o ysgol yn achlysurol mewn persbectif. O'r blaen, ers llawer dydd—gallaf weld y Gweinidog addysg yn ei sedd yno yn edrych arnaf yn ofalus ac yn pendroni beth rwy'n mynd i'w ddweud nesaf. Ond cyn i mi gael fy ethol i'r Cynulliad hwn, ers llawer dydd, roeddwn i'n arfer bod yn weithiwr ieuenctid. Wrth gwrs, fe wyddom fod yna gwricwlwm gwaith ieuenctid, a bod addysg ffurfiol yn bwysig iawn—wrth gwrs ei bod.

Ond nid diystyru diwrnod o addysg a wnawn. Mae pobl ifanc yn dysgu mewn ffyrdd gwahanol—gwyddom hynny—ac mae rhan allweddol o'r cwricwlwm gwaith ieuenctid yn sôn am roi profiadau mynegiannol, cyfleoedd cyfranogol i bobl ifanc, a'u grymuso. Pa ffordd well o gyflawni'r canlyniadau hynny na thrwy'r gweithgareddau hyn? Rydym yn gweld dinasyddiaeth weithgar ar waith gan ein pobl ifanc yma, pobl ifanc yn dod at ei gilydd, yn ysgogi, yn codi eu lleisiau ac yn sefyll dros yr hyn sy'n iawn yn eu golwg hwy. A'r lleiaf y gallwn ei wneud, rwy'n credu, fel Cynulliad Cenedlaethol, yw cynnig ein cefnogaeth iddynt yn yr ymdrechion hynny.

Nawr, un o'r placardiau mwyaf trawiadol a welais erioed mae'n debyg oedd un o'r rhai a gâi eu dal gan unigolyn ifanc yn un o'r digwyddiadau hyn, a dywedai, 'Erbyn i mi gael fy nwylo ar rym, fe fydd yn rhy hwyr'. Mae'r Panel Rhynglywodraethol ar y Newid yn yr Hinsawdd wedi rhybuddio bod gennym 11 neu 12 mlynedd i wyrdroi hyn, a rhaid inni wrando ar leisiau'r bobl ifanc hynny. Wrth gwrs, mae'r streiciau'n amserol iawn oherwydd yr uwchgynhadledd hinsawdd sy'n digwydd yr wythnos nesaf, a chredaf y bydd Greta Thunberg yn annerch yr uwchgynhadledd honno hefyd.

Rydym ynghanol argyfwng hinsawdd. Rydym wedi'i ddweud o'r blaen: ni all fod yn fusnes fel arfer, ac mae gan bobl ifanc lawer mwy i'w golli. Byddant yn ysgwyddo baich ein methiannau. Oes, mae angen i ni weithredu. Mae angen i ni ymateb gyda chamau ymarferol i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, ond rwy'n credu mai'r peth lleiaf y gallwn ei wneud y prynhawn yma yn y ddadl hon yw rhoi ein cefnogaeth i'r bobl ifanc a fydd yn sefyll dros yr hyn y maent yn credu ynddo ddydd Gwener.

17:00

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Rwy'n galw ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Andrew R.T. Davies. 

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call on Andrew R.T. Davies to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Andrew R.T. Davies.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Yn cymeradwyo'r rôl y mae pobl ifanc wedi'i chwarae o ran llywio'r agenda newid yn yr hinsawdd, fodd bynnag, yn credu nad streic a phobl ifanc yn colli ysgol yw'r ateb.

Yn cydnabod y pryder cyhoeddus eang ynghylch cynhesu byd-eang a bod cyfyngu ar y newid yn yr hinsawdd yn gofyn am ymdrech a chydweithrediad rhyngwladol, ac yn nodi'r camau canlynol a gymerwyd i fynd i'r afael â phryderon o'r fath:

a) y rôl flaengar y mae Llywodraeth y DU wedi'i chwarae o ran mynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd a symud i dwf glân;

b) bod y DU wedi lleihau allyriadau dros 40 y cant ers 1990 tra'n tyfu'r economi fwy na dwy ran o dair, sef y perfformiad gorau fesul person nag unrhyw genedl arall yn y G7;

c) bod Llywodraeth y DU wedi gosod targed sero net â rhwymedigaeth gyfreithiol i roi terfyn ar gyfraniad y DU i gynhesu byd-eang yn gyfan gwbl erbyn 2050.

Yn nodi datganiad argyfwng hinsawdd Llywodraeth Cymru ond yn gresynu at fethiant y llywodraeth i gyflwyno cyfres gynhwysfawr o fesurau sy'n addas ar gyfer argyfwng o'r fath.

Amendment 1—Darren Millar

Delete all and replace with:

Applauds the role young people have played in driving the climate change agenda, however, believes that striking and young people missing school is not the solution.

Recognises the widespread public concern regarding global warming and that limiting climate change requires international effort and co-operation, and notes the following actions taken to address such concerns:

a) the world-leading role taken by the UK Government in tackling climate change and the transition to clean growth;

b) that the UK has cut emissions by more than 40 per cent since 1990 while growing the economy by more than two thirds, the best performance on a per person basis than any other G7 nation;

c) the introduction by the UK Government of a legally binding net zero target to end the UK's contribution to global warming entirely by 2050.

Notes the Welsh Government’s declaration of a climate emergency but regrets the government’s failure to bring forward a comprehensive set of measures fitting for such an emergency.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Presiding Officer, and I move the amendment in the name of Darren Millar that's from the Conservative group today. And I would be one of the biggest supporters of young people expressing their views, taking part in action, but I do think that we do have to pause and reflect when we actually encourage students and pupils to come out of school on strike, and the damage that might do to individuals.

It was put on a radio station this morning—well, I can hear a sedentary voice; I'll happily take an intervention—but I was listening to the Jason Mohammad show, and there was a contributor who phoned in and said, 'Those who don't strike on Friday are climate change deniers.' And that is putting a lot of pressure on people who most probably believe fully in what is being done to improve the environment but, for whatever reason—it might be sitting an exam, it might be taking a mock paper, it might be a special needs lesson that is organised within the school setting—but because of peer pressure, feel that they have to leave that organised setting, because that's what school is—it's an organised setting, and there's a limited amount of time that teachers and the school have to put forward the curriculum and get through the curriculum—and if it is climate change this week, which we all support making positive moves on and positive actions, what's it to be next week? What's it to be the following week?

I want to empower young people to make sure they do get involved—. [Interruption.] I'll happily take an intervention from the Member for South Wales West, but I do think you do need to reflect on that point when you're calling on people to come out on strike from school, and people feel peer pressure to come out through those school gates, because that's what this motion is commending people to do that you have tabled here today.

And it is worth reflecting on the journey that we have undertaken over the last 20 to 30 years, and the improvements that have made, especially when we've kept economic growth going as well to make sure that the economy keeps employment levels. [Interruption.] Happily.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant yn enw Darren Millar o'r grŵp Ceidwadol heddiw. A buaswn i'n un o gefnogwyr mwyaf pobl ifanc yn mynegi eu barn drwy weithredu, ond credaf fod yn rhaid inni oedi a meddwl pan fyddwn yn annog myfyrwyr a disgyblion i ddod allan o'r ysgol ar streic, a'r niwed y gallai ei wneud i unigolion.

Cafodd ei roi ar orsaf radio y bore yma—wel, gallaf glywed llais Aelod ar eu heistedd; rwy'n hapus i dderbyn ymyriad—ond roeddwn i'n gwrando ar raglen Jason Mohammad, ac roedd cyfrannwr wedi ffonio i mewn i ddweud, 'Mae'r rhai nad ydynt yn streicio ddydd Gwener yn gwadu newid hinsawdd.' Ac mae hynny'n rhoi llawer o bwysau ar bobl sy'n credu'n gyfan gwbl yn yr hyn a wneir i wella'r amgylchedd yn ôl pob tebyg, ond am ba bynnag reswm—efallai eu bod yn sefyll arholiad, papur ffug-arholiad efallai, neu wers anghenion arbennig a drefnir o fewn yr ysgol—ond oherwydd pwysau gan gyfoedion, efallai eu bod yn teimlo bod yn rhaid iddynt adael y lleoliad sefydliadol hwnnw, gan mai dyna beth yw ysgol—mae'n lleoliad sefydliadol, ac amser cyfyngedig sydd gan athrawon a'r ysgol i gyflwyno'r cwricwlwm a gweithio drwy'r cwricwlwm—ac os yw'n newid hinsawdd yr wythnos hon, ac mae pawb ohonom yn cefnogi symud ymlaen yn gadarnhaol ar hynny a chymryd camau cadarnhaol, beth fydd yr achos yr wythnos nesaf? Beth fydd yr achos yr wythnos ganlynol?

Rwyf am rymuso pobl ifanc i wneud yn siŵr eu bod yn cymryd rhan—. [Torri ar draws.] Rwy'n fodlon derbyn ymyriad gan yr Aelod dros Orllewin De Cymru, ond credaf fod angen i chi fyfyrio ar y pwynt hwnnw pan fyddwch yn galw ar bobl i ddod allan ar streic o'r ysgol, ac mae pobl yn teimlo pwysau gan eu cyfoedion i ddod allan drwy gatiau'r ysgol, oherwydd dyna beth y mae'r cynnig hwn a gyflwynwyd gennych heddiw yn ei gymeradwyo.

Ac mae'n werth myfyrio ar y daith y buom arni dros yr 20 i 30 mlynedd diwethaf, a'r gwelliannau a wnaed, yn enwedig â ninnau wedi cadw twf economaidd i fynd yn ogystal er mwyn gwneud yn siŵr fod yr economi'n cynnal lefelau cyflogaeth. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

As you invited me, have you talked to some of those young people about why they're out on strike, instead of just tarnishing them because they're 'out on strike', which I think is deflecting from the real issue? They're campaigning about an issue that they care deeply about. Have you asked them why they're doing it? 

Gan eich bod wedi fy ngwahodd, a ydych chi wedi siarad â rhai o'r bobl ifanc ynglŷn â pham y maent allan ar streic, yn hytrach na dim ond eu beirniadu am eu bod 'allan ar streic', sy'n gwyro oddi wrth y broblem go iawn yn fy marn i? Maent yn ymgyrchu am fater y maent yn poeni'n fawr yn ei gylch. A ydych chi wedi gofyn iddynt pam y maent yn ei wneud?

I really resent the implication that I'm tarnishing young people. I speak to young people every day of the week; I have four children myself. I am not tarnishing anyone. In fact, in my opening remarks I made the point that we need to empower young people to be engaged in the process and put their views forward. But by your motion, which talks of strikes in education and withdrawing themselves from the formal setting of education—

Rwy'n digio'n fawr at yr awgrym fy mod yn beirniadu pobl ifanc. Rwy'n siarad â phobl ifanc bob dydd o'r wythnos; mae gennyf bedwar o blant fy hun. Nid wyf yn beirniadu neb. Yn wir, yn fy sylwadau agoriadol gwneuthum y pwynt fod angen inni rymuso pobl ifanc i ymgysylltu â'r broses a chyflwyno eu barn. Ond yn ôl eich cynnig chi, sy'n sôn am streiciau mewn addysg a gadael lleoliad addysg ffurfiol—

You're just against strikes, aren't you?

Yn erbyn streiciau ydych chi, onid e?

No, I'm not at all. At the end of the day, if this was on another issue, I'm sure Leanne Wood would be taking a separate view on this. But how can you force people—force people, because that's what you're doing and I used the example that was on the Jason Mohammad show this morning—to say that if you didn't engage in this strike action on Friday, you would be a climate change denier?

We have made huge progress on climate change and we need to continue, we need to continue to do that. And, in particular, the carbon-neutral target set for 2050; the support that we have given to industry to make the transition to green energy. Let's not forget that, many days now, the entire energy generation within the UK is coal-free and carbon-free and it is green energy that is powering that and that is real progress in the real economy that is happening.

And, so, instead of calling for disruptive action within the school setting, let us empower young people to actually engage in the journey that the whole of society—the whole of society—needs to take, and make sure that they stay part of this journey, because, ultimately, it will be every sector of society that will benefit from a better, cleaner environment that has climate change at its heart, because we know the clock is ticking and we know that the time is greatly limited to 11 or 12 years for us to make that significant action and that improvement in our environment. But we do not support the motion that's before us this afternoon, put down by Plaid Cymru, which in our view is merely chasing a headline.

Na, ddim o gwbl. Yn y pen draw, pe bai hyn yn digwydd ar fater arall, rwy'n siŵr y byddai gan Leanne Wood farn wahanol ar hyn. Ond sut y gallwch chi orfodi pobl—gorfodi pobl, oherwydd dyna beth rydych chi'n ei wneud a defnyddiais yr enghraifft a oedd ar raglen Jason Mohammad y bore yma—i ddweud os nad ydych yn cymryd rhan yn y streic hon ddydd Gwener, y byddech chi'n gwadu newid hinsawdd?

Rydym wedi gwneud cynnydd aruthrol ar newid yn yr hinsawdd ac mae angen inni barhau, mae angen inni barhau i wneud hynny. Ac yn arbennig, y targed carbon niwtral a osodwyd ar gyfer 2050; y gefnogaeth a roesom i'r diwydiant i newid i ynni gwyrdd. Gadewch inni beidio ag anghofio bod yr holl gynhyrchiant ynni o fewn y DU ar lawer o ddiwrnodau erbyn hyn yn ddi-lo ac yn ddi-garbon, ac ynni gwyrdd sy'n pweru hynny ac mae hwnnw'n gynnydd gwirioneddol yn yr economi go iawn.

Ac felly, yn lle galw am weithredu aflonyddgar o fewn yr ysgol, gadewch inni rymuso pobl ifanc i gymryd rhan yn y daith y mae angen i gymdeithas gyfan—y gymdeithas gyfan—ei gwneud, a sicrhau eu bod yn aros yn rhan o'r daith hon, oherwydd, yn y pen draw, bydd pob sector o gymdeithas yn elwa o amgylchedd gwell a glanach sydd â newid yn yr hinsawdd yn ganolog iddo, oherwydd gwyddom fod y cloc yn tician a gwyddom fod yr amser wedi'i gyfyngu'n fawr i 11 neu 12 mlynedd inni wneud y gwaith arwyddocaol hwnnw a'r gwelliant hwnnw yn ein hamgylchedd. Ond nid ydym yn cefnogi'r cynnig sydd ger ein bron y prynhawn yma, a gyflwynwyd gan Blaid Cymru sydd, yn ein barn ni, ond yn chwilio am bennawd.

17:05

Galwaf ar Weinidog yr amgylchedd i gynnig yn ffurfiol gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. 

I call on the Minister for environment to move formally amendments 2 and 3, tabled in the name of Rebecca Evans. 

Gwelliant 2—Rebecca Evans

Dileu pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn cefnogi galwad mudiad Fridays for Future ar gyfer holl wleidyddion ac arweinwyr busnes i wrando ar bobl ifanc oherwydd bod angen eu penderfynoldeb, eu syniadau a’u hymdrechion ar frys i sicrhau Cymru carbon isel.

Amendment 2—Rebecca Evans

Delete point 1 and replace with:

Supports the call of the Fridays for Future movement for all politicians and business leaders to listen to young people because their determination, their ideas and their efforts are urgently needed to bring about a low carbon Wales.

Gwelliant 3—Rebecca Evans

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn croesawu’r ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i roi’r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed erbyn etholiadau Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 2021, gan roi llais cryfach i’r bobl ifanc hynny ynghylch sut y mae Cymru’n wynebu’r her newid hinsawdd.

Amendment 3—Rebecca Evans

Delete point 3 and replace with:

Welcomes the commitment from Welsh Government to introduce votes for 16 and 17 years olds in time for the 2021 elections to the National Assembly for Wales, giving those young people a stronger voice in how Wales rises to the challenge of climate change.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Amendments 2 and 3 moved.

Let's remember where this is coming from: this is motivated not just by an issue people care about, but by massive frustration on the behalf of young people and fear—and fear—it's fear for the future that they have. It isn't something they're just campaigning on. It's something that is very material and real to the lives of our children and their future. And think about it, they're seeing the likes of Donald Trump being elected in America; they're seeing the Government of China; they're seeing what's happening in Brazil; they're seeing David Cameron saying he's going to lead the greenest government ever and then saying, 'Let's get rid of all this green crap', later on—excuse me, Llywydd—in the course of his Government. These people are scared.

I've spoken to an 18-year-old young Labour activist who's just off to university this month, Morgan Paulett, in my constituency, about how seriously we should be taking this. Believe me, I was sitting with him in the office and this isn't just a campaign; this is something that people feel deeply about their future. He actually sent me a couple of paragraphs, about which he said, 'If I was in your position, this is what I would say.' So, with your permission, Llywydd, I'd like to read what he would have liked to have said.

'Rising global temperatures mean that thousands of miles of permafrost in the Arctic circle are melting, which could mean two very worrying things. Carbon dioxide stored in that permafrost will be released into the atmosphere when it melts and there are pathogens that have been locked in the ice since the prehistoric era with which humans are yet to ever come into contact. Rising temperatures could also mean the drying up of the Indus river in Pakistan as well as unpredictable monsoons in India, meaning two hostile neighbouring nuclear powers with rapidly growing populations could experience acute food shortages in the coming days. These are just two of the many major crises that future generations will be hit with in the decades to come and many young people are increasingly anxious and frustrated about Governments, collective Governments' failure to deal with these threats seriously and commit to carbon neutrality by 2030.'

Those are his words. This is what he's written for me and wanted me to say, and I have no problem saying it. He added to that that he would like a youth general strike across the world to deal with this. This is his view.

My view is that we need to look at what we can do here, and I feel strongly, and I've said before in this Chamber, we need fundamental root-and-branch reform of our representative democracy in this country, and I think part of it is making sure 16-year-olds have a voice, and part of it is making sure that when you vote, the parties you vote for are then represented and they have to work on these issues or they will lose power. Donald Trump wasn't elected by a system that works. It isn't true representative democracy, in my view, in America. Certainly not in China and the same in Brazil. We need young people's voices to be heard and I think those changes in our democracy will enable that.

I'd also like to draw the Chamber's attention to—. I'm seeing my time's up. We've got three minutes, Llywydd, for these speeches. 

Beth am gofio o ble y daw hyn: caiff ei gymell nid yn unig gan fater y mae pobl yn poeni yn ei gylch, ond gan rwystredigaeth enfawr ar ran pobl ifanc ac ofn—ac ofn—ynglŷn â'r dyfodol sy'n eu hwynebu. Nid unrhyw ymgyrch yw hi. Mae'n rhywbeth sy'n berthnasol iawn ac yn real i fywydau ein plant a'u dyfodol. A meddyliwch am y peth, maent yn gweld pobl fel Donald Trump yn cael eu hethol yn America; maent yn gweld Llywodraeth China; maent yn gweld beth sy'n digwydd yn Brasil; maent yn gweld David Cameron yn dweud ei fod yn mynd i arwain y Llywodraeth wyrddaf erioed ac yna'n dweud, 'Gadewch i ni gael gwared ar yr holl gachu gwyrdd yma', yn ddiweddarach—esgusodwch fi, Lywydd—yn ystod ei Lywodraeth. Mae ofn ar y bobl hyn.

Rwyf wedi siarad ag ymgyrchydd Llafur ifanc 18 oed sy'n mynd i'r brifysgol y mis hwn, Morgan Paulett, yn fy etholaeth, ynghylch pa mor o ddifrif y dylem fod ynglŷn â hyn. Credwch fi, roeddwn yn eistedd gydag ef yn y swyddfa ac nid dim ond ymgyrch yw hon; mae pobl yn teimlo'n ddwfn am eu dyfodol. Anfonodd un neu ddau o baragraffau ataf, a dywedodd, 'Pe bawn i yn eich sefyllfa chi, dyma'r hyn y buaswn yn ei ddweud.' Felly, gyda'ch caniatâd, Lywydd, hoffwn ddarllen yr hyn y byddai wedi hoffi ei ddweud.

Mae'r cynnydd yn y tymheredd byd-eang yn golygu bod miloedd o filltiroedd o rew parhaol yng nghylch yr Arctig yn toddi, a gallai hynny olygu dau beth sy'n peri pryder mawr. Bydd y carbon deuocsid sy'n cael ei storio yn y rhew parhaol hwnnw'n cael ei ryddhau i'r atmosffer pan fydd yn toddi ac mae pathogenau wedi'u cloi yn y rhew ers y cyfnod cynhanesyddol nad yw bodau dynol wedi dod i gysylltiad â hwy hyd yma. Gallai tymereddau cynyddol olygu hefyd fod afon Indus ym Mhacistan yn sychu yn ogystal â monsynau anrhagweladwy yn India, sy'n golygu y gallai dau rym niwclear gelyniaethus sy'n ffinio â'i gilydd gyda phoblogaethau sy'n tyfu'n gyflym brofi prinder bwyd dirfawr yn y dyfodol agos. Dim ond dau yw'r rhain o'r argyfyngau mawr niferus a fydd yn wynebu cenedlaethau'r dyfodol yn y degawdau i ddod ac mae llawer o bobl ifanc yn fwyfwy pryderus a rhwystredig am Lywodraethau, methiant Llywodraethau cyfunol i ymdrin â'r bygythiadau hyn o ddifrif ac ymrwymo i fod yn garbon niwtral erbyn 2030.

Ei eiriau ef yw'r rheini. Dyma'r hyn y mae wedi'i ysgrifennu i mi ac eisiau i mi ei ddweud, ac nid oes gennyf unrhyw broblem yn ei ddweud. Ychwanegodd at hynny y byddai'n hoffi streic gyffredinol ymhlith ieuenctid ar draws y byd i ymdrin â hyn. Dyna yw ei farn ef.

Yn fy marn i, mae angen inni edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yma, ac rwy'n teimlo'n gryf, ac rwyf wedi'i ddweud o'r blaen yn y Siambr hon, mae angen diwygio sylfaenol o'r bôn i'r brig ar ein democratiaeth gynrychiadol yn y wlad hon, a chredaf mai rhan ohono yw sicrhau bod gan bobl ifanc 16 oed lais, a rhan ohono yw sicrhau, pan fyddwch yn pleidleisio, fod y pleidiau y pleidleisiwch drostynt yn cael eu cynrychioli wedyn a'u bod yn gorfod gweithio ar y materion hyn neu byddant yn colli grym. Ni chafodd Donald Trump ei ethol gan system sy'n gweithio. Nid yw'n ddemocratiaeth wirioneddol gynrychioliadol, yn fy marn i, yn America. Yn sicr nid yn Tsieina a'r un fath yn Brasil. Mae angen i leisiau pobl ifanc gael eu clywed ac rwy'n credu y bydd y newidiadau hynny yn ein democratiaeth yn galluogi hynny.

Hefyd, hoffwn dynnu sylw'r Siambr at—. Rwy'n gweld bod fy amser wedi dod i ben. Tair munud sydd gennym ar gyfer yr areithiau hyn, Lywydd.  

Okay. Well, I'd also say that Coleg y Cymoedd in Ystrad Mynach is holding a protest at 12.30 p.m. to 1.30 p.m. at the UCU campus, and staff and students at the college are taking very clear actions to deal with that issue too. Apologies, I thought I had longer. So, I wanted to highlight attention to that, but, really, what I'm saying is: listen to these people and change our system to help them.

O'r gorau. Wel, hoffwn ddweud hefyd fod Coleg y Cymoedd yn Ystrad Mynach yn cynnal protest rhwng 12.30 p.m. a 1.30 p.m. ar gampws y coleg, ac mae staff a myfyrwyr y coleg yn gweithredu'n glir iawn ynghylch y mater hwnnw hefyd. Ymddiheuriadau, roeddwn i'n meddwl fod gennyf fwy o amser. Felly, roeddwn eisiau tynnu sylw at hynny, ond mewn gwirionedd, yr hyn rwy'n ei ddweud yw: gwrandewch ar y bobl hyn a newidiwch ein system i'w helpu.

17:10

The movement towards greater environmental awareness is a long one and it's been building momentum since the 1960s and 1970s across the world, and the current, arguably, much bigger movement has come about after years of raising awareness and concerns. So, we've submitted this motion because younger people are right to be concerned about the environment that they are currently set to inherit.

When young people see global policy makers simply not doing enough, or agreeing to measures and international goals that scientists and those working in the field in every capacity criticise as not enough, or too little too late, well, I can understand why they would feel compelled to get to direct action to make their voices heard and to make those voices heard now. If children and young people want to miss school to strike on this issue—. Call it whatever you want: call it direct action; call it a protest. Let's not deflect from what it is: it's young people getting out there, having a voice, and I support this wholeheartedly.

How many times in this Chamber have we sat here, wanting to get more young people involved in politics? Sometimes we're struggling or they're not interested or they're disengaged or we can't make then come forward to us with opinions, and then they come out, and then we're going, 'Oh my God, isn't it awful that little Johnny's left school because they've come out and have an opinion on something? Oh, my gosh, how dare they have an opinion?' Let's patronise them to death instead and say, 'Well, let's go and sit in a room with them and ask them what they think, but let's not really listen; let's just go away and pretend that we've listened and then we're all okay and we can go back to what we've always done and ignore them.' They're not going to be ignored this time, and more fool us if they are going to be this time because I hope that we'll see more young people getting elected so that they can tell us, 'Well, actually, this is why we are doing it because you ignored us at your peril.'

And another thing: how many times have we seen young people from schools—sorry, I've got my hands on my hip; I'm sure Elin Jones won't have a go—being wheeled out for the royal family, waving their little flags to the Queen? Yes, they get permission from their school, but do you hear people complaining? Do we hear the Tory benches complaining that they've missed an hour of school? No, we don't. So, it's okay for them to do that, but it's not okay for them to have a political opinion, one that doesn't suit them.

And if you talk about strikes, well, I had a Twitter tête-à-tête with Andrew R.T. Davies about the hauliers who were blocking the roads. They were moving very slowly, but they were still blocking the roads. And yourself, and Nick Bourne previously, came out and supported them wholeheartedly. You went to the M4 petrol station and you stood there with them with a petition, saying that you supported them. If that's not direct action, what is it?

Mae'r mudiad dros fwy o ymwybyddiaeth amgylcheddol yn un hir ac mae wedi bod yn adeiladu momentwm ers y 1960au a'r 1970au ar draws y byd, ac mae'r mudiad presennol y gellir dadlau ei fod yn llawer mwy wedi digwydd ar ôl blynyddoedd o godi ymwybyddiaeth a lleisio pryderon. Felly, rydym wedi cyflwyno'r cynnig hwn am fod pobl iau yn iawn i boeni am yr amgylchedd y maent yn mynd i'w etifeddu.

Pan fydd pobl ifanc yn gweld llunwyr polisi byd-eang yn peidio â gwneud digon, neu'n cytuno i fesurau a nodau rhyngwladol y mae gwyddonwyr a'r rhai sy'n gweithio yn y maes mewn swyddi o bob math yn eu beirniadu fel rhai nad ydynt yn ddigonol, neu'n rhy ychydig yn rhy hwyr, wel, gallaf ddeall pam y byddent yn teimlo rheidrwydd i weithredu'n uniongyrchol er mwyn sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed ac i wneud i'r lleisiau hynny gael eu clywed yn awr. Os yw plant a phobl ifanc am golli ysgol i streicio ynglŷn â'r mater hwn—. Galwch hyn yn beth bynnag a ddymunwch: yn weithredu uniongyrchol; yn brotest. Gadewch i ni beidio â gwyro oddi wrth yr hyn ydyw: pobl ifanc yn mynd allan ac yn cael llais, ac rwy'n cefnogi hynny'n llwyr.

Sawl gwaith yn y Siambr hon y buom yn eistedd yma, eisiau cael mwy o bobl ifanc i ymwneud â gwleidyddiaeth? Weithiau rydym yn cael trafferth neu nid oes ganddynt ddiddordeb neu maent wedi ymddieithrio neu ni allwn wneud iddynt ddod atom i roi eu barn, ac yna dônt allan, a bryd hynny rydym yn dweud, 'O mawredd, onid yw'n ofnadwy fod Joni bach wedi dod o'r ysgol am eu bod wedi dod allan ac wedi lleisio barn ar rywbeth? Gogoniant, sut y beiddiant gael barn ar rywbeth?' Gadewch i ni eu trin yn hynod nawddoglyd yn lle hynny a dweud, 'Wel, gadewch i ni fynd i eistedd mewn ystafell gyda hwy a gofyn iddynt beth y maent yn ei feddwl, ond na foed inni wrando mewn gwirionedd; gadewch inni fynd oddi yno a chymryd arnom ein bod wedi gwrando ac yna bydd pawb yn iawn a gallwn ddychwelyd at yr hyn y buom yn ei wneud erioed a'u hanwybyddu.' Nid ydynt yn mynd i gael eu hanwybyddu y tro hwn, ac rydym yn ffyliaid os ydynt yn mynd i gael eu hanwybyddu y tro hwn oherwydd rwy'n gobeithio y gwelwn fwy o bobl ifanc yn cael eu hethol er mwyn iddynt allu dweud wrthym, 'Wel, a dweud y gwir, rydym yn ei wneud i ddial arnoch chi am ein hanwybyddu.'

A pheth arall: sawl gwaith y gwelsom bobl ifanc o ysgolion—mae'n ddrwg gennyf, mae fy nwylo ar fy nghanol; rwy'n siŵr na fydd Elin Jones yn fy ngheryddu—yn cael eu gwthio allan i gyfarfod â'r teulu brenhinol, i chwifio eu baneri bach i'r Frenhines? Cânt ganiatâd gan eu hysgol, ond a ydych chi'n clywed pobl yn cwyno? A ydym yn clywed meinciau'r Torïaid yn cwyno eu bod wedi colli awr o ysgol? Nac ydym. Felly, mae'n iawn iddynt wneud hynny, ond nid yw'n iawn iddynt gael barn wleidyddol, un nad yw'n cyd-fynd â'u barn hwy.

Ac os ydych chi'n siarad am streiciau, wel, cefais tête-à-tête ar Twitter gydag Andrew R.T. Davies ynglŷn â'r cludwyr nwyddau a oedd yn blocio'r ffyrdd. Roeddent yn symud yn araf iawn, ond roeddent yn dal i flocio'r ffyrdd. Ac rydych chi, a Nick Bourne o'r blaen, wedi dod allan a'u cefnogi'n gyfan gwbl. Fe aethoch i orsaf betrol yr M4 a sefyll yno gyda hwy gyda deiseb, yn dweud eich bod yn eu cefnogi. Os nad yw hynny'n weithredu uniongyrchol, beth ydyw?

[Inaudible.]—distort the view, but I was a member, like you, of the Petitions Committee and I was receiving a petition from them because the police had stopped them coming to the Assembly. They were corralled in Cardiff—[Interruption.] I can hear the Member for the Rhondda heckling again, as she normally does, but don't try and distort the situation. They couldn't come to the Assembly that day because the police had stopped them.

[Anghlywadwy.]—yn ystumio pethau, ond roeddwn yn aelod, fel chithau, o'r Pwyllgor Deisebau, ac roeddwn yn derbyn deiseb ganddynt gan fod yr heddlu wedi'u hatal rhag dod i'r Cynulliad. Fe'u corlannwyd yng Nghaerdydd—[Torri ar draws.] Gallaf glywed yr Aelod dros y Rhondda yn heclo eto, fel y mae'n arfer gwneud, ond peidiwch â cheisio ystumio'r sefyllfa. Ni allent ddod i'r Cynulliad y diwrnod hwnnw am fod yr heddlu wedi'u hatal.

I'm not trying to distort the situation. You supported that and I'm saying that is totally fine, but don't dismiss another cause just because it's deemed to be a strike and something that you don't think is politically pertinent for young people to do.

I'm running out of time, so all I would like to say is: listen to the young people when they bring those issues to us. Take them seriously, hear them, meet with them and don't patronise them.

Nid wyf yn ceisio ystumio'r sefyllfa. Fe wnaethoch chi gefnogi hynny ac rwy'n dweud bod hynny'n hollol iawn, ond peidiwch â diystyru achos arall am y bernir mai streic ydyw a rhywbeth nad ydych chi'n meddwl ei fod yn addas yn wleidyddol i bobl ifanc ei wneud.

Rwy'n brin o amser, felly yr unig beth yr hoffwn ei ddweud yw: gwrandewch ar y bobl ifanc pan fyddant yn dod â'r materion hynny atom. Dylech eu cymryd o ddifrif, eu clywed, cyfarfod â hwy a pheidio â'u trin yn nawddoglyd.

I was surprised to receive an e-mail from one of my children's schools earlier, saying, 'We are happy to authorise leave for any students. Please let us know if your child will be absent due to taking part in the strike.' I was particularly surprised because my child in question is two years old.

But I oppose these strikes; I don't support strikes in general. I think strikes are a sense of a failure, whether in an employment context or whether here, and Plaid are boasting about how these are happening everywhere in the world. Part of the problem of them is they are indiscriminate. I give way.

Cefais fy synnu wrth gael e-bost o un o ysgolion fy mhlant yn gynharach yn dweud, 'Rydym yn fodlon awdurdodi absenoldeb i unrhyw fyfyrwyr. Rhowch wybod i ni os bydd eich plentyn yn absennol o ganlyniad i gymryd rhan yn y streic.' Cefais fy synnu'n arbennig gan fod y plentyn dan sylw yn ddwyflwydd oed.

Ond rwy'n gwrthwynebu'r streiciau hyn; nid wyf yn cefnogi streiciau yn gyffredinol. Rwy'n credu bod streiciau'n awgrym o fethiant, boed yng nghyd-destun cyflogaeth neu yma, ac mae Plaid Cymru yn brolio sut y mae'r rhain yn digwydd ym mhobman yn y byd. Rhan o'r broblem yw eu bod yn anwahaniaethol. Fe ildiaf.

Thank you very much for giving way. All I wanted to make was the point that, yes, this strike is a symptom of failure, the failure to get to grips with the climate emergency that we're currently facing.

Diolch yn fawr iawn am ildio. Y cyfan y dymunwn ei wneud oedd y pwynt fod y streic hon, ydy, yn symptom o fethiant, y methiant i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd yr ydym yn ei wynebu ar hyn o bryd.

This country has reduced carbon dioxide emissions by more than almost any country in the world. A 40 per cent cut in carbon dioxide emissions since 1990. We have cut back our emissions levels not to those of the 1980s but to the 1880s. Where is the recognition of that?

Mae'r wlad hon wedi lleihau allyriadau carbon deuocsid fwy na bron unrhyw wlad yn y byd. Gostyngiad o 40 y cant mewn allyriadau carbon deuocsid ers 1990. Rydym wedi lleihau lefelau ein hallyriadau nid i rai'r 1980au ond i rai'r 1880au. Ble mae'r gydnabyddiaeth i hynny?

17:15

Will you take an intervention? Do you think climate change is a real thing, or do you think we're making it up?

A wnewch chi dderbyn ymyriad? A ydych chi'n meddwl bod newid hinsawdd yn rhywbeth go iawn, neu a ydych chi'n meddwl ein bod ni'n ei ddychmygu?

Rhianon Passmore is also trying to intervene, so if I could deal with the point she also made earlier, because it's as relevant—she asked one of my colleagues, 'Do the Brexit Party now accept that the problems of air quality and climate change are intricately linked?' Yes, we do. And a key way in which they have been intricately linked is the policy of Labour Governments and the European Union to incentivise a switch from petrol to diesel, because the marginal reduction in carbon dioxide emissions is actually what is leading to much of the problems we were discussing in our last debate in terms of air pollution and people dying who otherwise would not be so—

Mae Rhianon Passmore hefyd yn ceisio ymyrryd, felly os caf ymdrin â'r pwynt a wnaeth hi hefyd yn gynharach, oherwydd ei fod yr un mor berthnasol—gofynnodd i un o fy nghyd-Aelodau, 'A yw Plaid Brexit bellach yn derbyn bod cysylltiad agos iawn rhwng problemau ansawdd aer a newid yn yr hinsawdd?' Ydym, rydym yn derbyn hynny. Ac un ffordd allweddol y maent wedi'u cysylltu'n agos yw polisi Llywodraethau Llafur a'r Undeb Ewropeaidd i gymell newid o betrol i ddiesel, gan mai'r lleihad ymylol mewn allyriadau carbon deuocsid mewn gwirionedd yw'r hyn sy'n arwain at lawer o'r problemau yr oeddem yn eu trafod yn ein dadl ddiwethaf ar lygredd aer a phobl yn marw na fyddent fel arall yn marw—

So, you do believe in climate change now.

Felly, rydych chi bellach yn credu bod newid hinsawdd yn digwydd.

I have always—well, since I studied the subject, since Margaret Thatcher first put this on the agenda by speaking to the UN about what was potentially happening with climate—[Interruption.] My view, ever since I first started looking at this issue 20 or 30 years ago, has been that it is likely that human activity is increasing the climate. What I questioned is what should be done about it, what are the policies that are being applied? Like the switch from petrol to diesel, in many of them, the costs of those policies are greater than any benefit. In this country, we have cut 40 per cent emissions. We had a target of an 80 per cent cut; there was something of a consensus, almost, developing around it. But now we've gone to a 90 or 100 per cent cut and we talk about it and we virtue signal, but do we actually will the means to do what would be needed? Do we want to shut down Port Talbot? Do we want to get rid of all the livestock farming in Wales? What about when the Committee on Climate Change advises Welsh Government of the billions we will have to switch from other priorities to climate change if we want to get even to the 90 per cent reduction, let alone net zero? Oh, they couldn't possibly manage that. [Interruption.] I give way—no, I will conclude because I am already in the red. And I say, do you want to rip out every gas boiler for every home in this country? If so, how are you going to pay for it? Start addressing some of these issues, start recognising that this country has done more than any other country in the world so far to reduce its emissions and have a sensible policy rather than just this virtue signalling, plus strikes.

Rwyf bob amser—wel, ers imi astudio'r pwnc, ers i Margaret Thatcher roi hyn ar yr agenda am y tro cyntaf drwy siarad â'r Cenhedloedd Unedig am yr hyn a allai fod yn digwydd gyda'r hinsawdd—[Torri ar draws.] Fy marn i, byth ers i mi ddechrau edrych ar y mater hwn 20 neu 30 mlynedd yn ôl, yw ei bod hi'n debygol fod gweithgarwch dynol yn cynyddu'r hinsawdd. Yr hyn a gwestiynais yw beth y dylid ei wneud am y peth, beth yw'r polisïau a roddir ar waith? Fel y newid o betrol i ddiesel, yn llawer ohonynt, mae costau'r polisïau hynny'n fwy nag unrhyw fudd. Yn y wlad hon, rydym wedi lleihau allyriadau 40 y cant. Roedd gennym darged o doriad o 80 y cant; roedd rhywfaint o gonsensws, bron, yn datblygu o'i gwmpas. Ond erbyn hyn rydym wedi mynd i doriad o 90 neu 100 y cant ac rydym yn siarad amdano ac yn siarad yn rhinweddol, ond a ydym eisiau'r gallu i wneud yr hyn y byddai ei angen mewn gwirionedd? A ydym am gau Port Talbot? A ydym am gael gwared ar yr holl ffermio da byw yng Nghymru? Beth am pan fydd y Pwyllgor ar Newid Hinsawdd yn rhoi gwybod i Lywodraeth Cymru am y biliynau y bydd yn rhaid inni eu symud o flaenoriaethau eraill i newid hinsawdd os ydym am gyrraedd y gostyngiad o 90 y cant hyd yn oed, heb sôn am sero net? O, ni allent ymdopi â hynny. [Torri ar draws.] Rwy'n ildio—na, deuaf i ben oherwydd rwyf eisoes yn y coch. Ac rwy'n dweud, a ydych am dynnu pob boeler nwy ar gyfer pob cartref yn y wlad hon? Os felly, sut ydych chi'n mynd i dalu amdano? Dechreuwch fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn, dechreuwch gydnabod bod y wlad hon wedi gwneud mwy nag unrhyw wlad arall yn y byd hyd yma i leihau ei hallyriadau a chael polisi synhwyrol yn hytrach na'r holl siarad rhinweddol, a streiciau.

I've heard lots of criticism here today of our Government by the Tories, but I hope that they will criticise the Tory Government in Westminster on their decision to cancel Green Great Britain Week in November. It reminds us again that, whilst the Tories claim green credentials when it suits them, their support for the climate change agenda doesn't go that far. But contrast that with next month, with the Welsh Labour Government's climate change conference going ahead as planned, and Brexit will not distract the Government from keeping their focus on the issues that must be addressed for the sake of the future of our children and future generations who follow them.

One of the most important actions the Government is taking is to change the way that farmers receive subsidy payments from Government, with proposals that all farmers will be rewarded for the vital contributions they make to looking after the environment, protecting habitats and tackling climate change. And that change will see billions invested in protecting the natural environment in Wales. I note also that Plaid Cymru opposes some of those changes and prefers instead that farmers are given payments based on the amount of land that they farm, and the biggest payment going to the largest farms. I'm sure if Plaid Cymru can today commit to changing that position on this issue, then I'm sure that everyone will warmly welcome it.

I'd also warmly welcome a commitment by Plaid Cymru to welcome some of the work that's going into the Summit to Sea—O'r Mynydd i'r Môr. It's a pioneering project that will rewild the area from the Pumlumon massif, the highest area in mid Wales, down through the wooded valleys to the Dyfi estuary and out into Cardigan bay. And within five years it will bring together one continuous nature-rich area comprising at least 10,000 hectares of land and 28,500 hectares of sea. It's that sort of action that actually will make a difference.

I've heard a lot of people being very emotional here today, and it is, in some ways, a very emotive issue, but there's very little point in anybody, whomsoever they are, sitting on a chair that they haven't actually thought about where that wood has come from. So, people go into department stores and they buy goods that are quite cheap, they take them home and very often they're sitting on the very seats that have created the clearance of the Brazilian rainforest, whilst they're sitting there crying in desperation about what that is doing to the world's climate. So, I suppose my point here is: whilst the politicians will do what they can, some will do more than others, and the citizens also have to look at what they're doing and ask the real questions when they're going about purchasing things for their own use.

Rwyf wedi clywed llawer o feirniadaeth yma heddiw yn erbyn ein Llywodraeth gan y Torïaid, ond rwy'n gobeithio y byddant yn beirniadu'r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan am eu penderfyniad i ganslo Wythnos Prydain Fawr Werdd ym mis Tachwedd. Er bod y Torïaid yn honni bod ganddynt gymwysterau gwyrdd pan fydd hynny'n gyfleus iddynt, mae'n ein hatgoffa eto nad yw eu cefnogaeth i'r agenda newid hinsawdd yn mynd mor bell â hynny. Ond cyferbynnwch hynny â'r mis nesaf pan fydd cynhadledd newid hinsawdd Llywodraeth Lafur Cymru yn mynd rhagddi yn ôl y bwriad, ac ni fydd Brexit yn tynnu sylw'r Llywodraeth rhag canolbwyntio ar y materion y mae'n rhaid mynd i'r afael â hwy er mwyn dyfodol ein plant a chenedlaethau'r dyfodol sy'n eu dilyn.

Un o'r camau pwysicaf y mae'r Llywodraeth yn eu rhoi ar waith yw newid y ffordd y mae ffermwyr yn derbyn cymorthdaliadau gan y Llywodraeth, gyda chynigion y bydd pob ffermwr yn cael eu gwobrwyo am y cyfraniadau hanfodol y maent yn eu gwneud i ofalu am yr amgylchedd, gan warchod cynefinoedd a mynd i'r afael â newid hinsawdd. A bydd y newid hwnnw'n gweld biliynau'n cael eu buddsoddi i ddiogelu'r amgylchedd naturiol yng Nghymru. Sylwaf hefyd fod Plaid Cymru yn gwrthwynebu rhai o'r newidiadau hynny ac yn ffafrio yn lle hynny fod ffermwyr yn cael taliadau'n seiliedig ar faint o dir y maent yn ei ffermio, gyda'r taliad mwyaf yn mynd i'r ffermydd mwyaf. Os gall Plaid Cymru ymrwymo heddiw i newid y safbwynt hwnnw ar y mater hwn, rwy'n siŵr y bydd pawb yn croesawu hynny'n fawr.

Buaswn hefyd yn croesawu'n gynnes ymrwymiad gan Blaid Cymru i groesawu rhywfaint o'r gwaith sy'n cael ei wneud ar O'r Mynydd i'r Môr. Prosiect arloesol ydyw i ddad-ddofi'r ardal rhwng masiff Pumlumon, yr ardal uchaf yng nghanolbarth Cymru, i lawr drwy'r dyffrynnoedd coediog i aber afon Dyfi ac allan i fae Ceredigion. Ac o fewn pum mlynedd bydd yn dwyn ynghyd un ardal natur-gyfoethog ddi-dor sy'n cynnwys o leiaf 10,000 hectar o dir a 28,500 hectar o fôr. Dyna'r math o weithredu a fydd yn gwneud gwahaniaeth mewn gwirionedd.

Rwyf wedi clywed llawer o bobl yn bod yn emosiynol iawn yma heddiw, ac mewn rhai ffyrdd mae'n fater sy'n ennyn teimladau cryf, ond nid oes llawer o ddiben i neb, pwy bynnag ydynt, eistedd ar gadair heb eu bod wedi meddwl o ble y daeth y pren ar ei chyfer mewn gwirionedd. Felly, mae pobl yn mynd i siopau adrannol ac maent yn prynu nwyddau sy'n eithaf rhad, maent yn mynd â hwy adref ac yn aml iawn maent yn eistedd ar yr union seddi sydd wedi peri i fforest law Brasil gael ei chlirio, tra byddant yn eistedd yno'n crio mewn anobaith am yr hyn y mae hynny'n ei wneud i hinsawdd y byd. Felly, mae'n debyg mai fy mhwynt yma yw: er y bydd y gwleidyddion yn gwneud yr hyn a allant, bydd rhai'n gwneud mwy nag eraill, ac mae'n rhaid i'r dinasyddion hefyd edrych ar yr hyn y maent yn ei wneud a gofyn y cwestiynau go iawn pan fyddant yn mynd ati i brynu pethau at eu defnydd eu hunain.

17:20

Y Gweinidog Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

The Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. It's very clear from the motions and the amendments today that all the major parties in this National Assembly applaud children and young people for the role they're playing in the climate change debate. They should have absolutely no doubt as to the difference they've already made, and that they will continue to make. I and other Welsh Ministers regularly discuss climate change issues with the young people we meet. I recently received a climate change magna carta, produced by one primary school pupil, and, I have to say, it showed a keener understanding of the issues and contained in it a far more comprehensive set of measures than those suggested to me by some opposition Members in this Assembly.

In March of this year, the Welsh Government published 'Prosperity for All: A Low Carbon Wales', which sets out details of the origin of all greenhouse gas emissions in Wales and our plans to reduce them. On the day we launched the plan, the First Minister held a round-table discussion with children and young people to answer their questions about the plan and the actions we are taking. We believe we cannot rely primarily on individuals to tackle climate change on their own. This really is not an issue we can afford to leave to be determined by the free market. We believe Government must play an active role in making collective action possible.

One example of this is the eco-schools initiative in which, every week, thousands of children and young people take actions in their school that have a direct impact on tackling climate change and other critical environmental issues. This year we're also working with Size of Wales to deliver five climate change summits styled on the United Nations Conference of the Parties conferences, which will involve pupils from 80 secondary schools across Wales. Initiatives like these amplify children and young people's voices and support them to take action in their communities.

We must remember we also have a responsibility to represent those children and young people who do not choose to strike. That is why our Government amendment to the motion reflects the central call of the Fridays for Future campaign for all politicians and business leaders to listen to what children and young people have to say about climate change. One important way in which we can add further weight to the views of children and young people in Wales—and Hefin David referred to this—is through our commitment to lower the voting age in Wales from 18 to 16 in time for the next elections to this National Assembly in 2021. This is not only the right thing to do, it is absolutely necessary if children and young people are to fulfil the role that we need them to play in achieving a low-carbon Wales.

Diolch, Lywydd. Mae'n amlwg iawn o'r cynigion a'r gwelliannau heddiw fod pob un o'r prif bleidiau yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn cymeradwyo plant a phobl ifanc am y rôl y maent yn ei chwarae yn y ddadl ar y newid yn yr hinsawdd. Ni ddylai fod ganddynt unrhyw amheuaeth ynghylch y gwahaniaeth y maent wedi'i wneud eisoes, ac y byddant yn parhau i'w wneud. Rwyf fi a Gweinidogion eraill Cymru yn trafod materion newid hinsawdd yn rheolaidd gyda'r bobl ifanc yr ydym yn cyfarfod â hwy. Yn ddiweddar, derbyniais y magna carta newid hinsawdd, a gynhyrchwyd gan un disgybl ysgol gynradd, ac mae'n rhaid imi ddweud ei fod yn dangos dealltwriaeth graffach o'r problemau ac yn cynnwys set lawer mwy cynhwysfawr o fesurau na'r rhai a awgrymwyd wrthyf gan rai o Aelodau'r gwrthbleidiau yn y Cynulliad hwn.

Ym mis Mawrth eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru 'Ffyniant i Bawb: Cymru Carbon Isel', sy'n nodi manylion ynglŷn â tharddiad yr holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru a'n cynlluniau i'w lleihau. Ar y diwrnod y lansiwyd y cynllun, cynhaliodd y Prif Weinidog drafodaeth bwrdd crwn gyda phlant a phobl ifanc i ateb eu cwestiynau am y cynllun a'r camau yr ydym yn eu cymryd. Credwn na allwn ddibynnu'n bennaf ar unigolion i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd ar eu pennau eu hunain. Nid yw hwn yn fater y gallwn fforddio gadael iddo gael ei benderfynu gan y farchnad rydd. Credwn fod yn rhaid i Lywodraeth chwarae rôl weithredol o ran gwneud gweithredu ar y cyd yn bosibl.

Un enghraifft o hyn yw'r fenter eco-ysgolion lle mae miloedd o blant a phobl ifanc yn rhoi camau ar waith yn eu hysgolion bob wythnos sy'n cael effaith uniongyrchol ar fynd i'r afael â newid hinsawdd a materion amgylcheddol hanfodol eraill. Eleni rydym hefyd yn gweithio gyda Maint Cymru i ddarparu pum uwchgynhadledd newid hinsawdd ar ffurf cynadleddau Cynhadledd y Partïon y Cenhedloedd Unedig, a fydd yn cynnwys disgyblion o 80 o ysgolion uwchradd ledled Cymru. Mae mentrau fel hyn yn cryfhau lleisiau plant a phobl ifanc ac yn eu cynorthwyo i weithredu yn eu cymunedau.

Rhaid inni gofio bod gennym gyfrifoldeb hefyd i gynrychioli'r plant a'r bobl ifanc nad ydynt yn dewis streicio. Dyna pam y mae gwelliant ein Llywodraeth i'r cynnig yn adlewyrchu galwad ganolog ymgyrch Fridays for Future ar bob gwleidydd ac arweinydd busnes i wrando ar yr hyn sydd gan blant a phobl ifanc i'w ddweud am newid hinsawdd. Un ffordd bwysig y gallwn ychwanegu mwy o bwysau at farn plant a phobl ifanc yng Nghymru—a chyfeiriodd Hefin David at hyn—yw drwy ein hymrwymiad i ostwng yr oedran pleidleisio yng Nghymru o 18 i 16 mewn pryd ar gyfer yr etholiadau nesaf i'r Cynulliad Cenedlaethol hwn yn 2021. Dyma'r peth iawn i'w wneud, ond mae'n gwbl angenrheidiol hefyd er mwyn i blant a phobl ifanc gyflawni'r rôl sydd angen iddynt ei chwarae er mwyn creu Cymru carbon isel.

Can I thank everyone for their participation? It is ironic that, in an earlier debate, Andrew R.T. Davies was berating a 'delete all' amendment and then getting up to speak to support a 'delete all' amendment in this debate, but there we are.

Hefin David is absolutely right: frustration and fear—young people are scared of the consequences of the climate emergency, and your constituent listed some things that would happen in decades to come. Well, you know, they're happening now. We saw what happened in Mozambique, with the recent cyclones Idai and Kenneth. The coast moved 15 miles inland, and Beira city was devastated—90 per cent of it was wiped out, with thousands killed and 0.5 million displaced. It's happening today; it isn't something that might happen in the future. Mark Reckless, I think I agree with you for the first time ever—strikes are a sign of failure. You listed the cost of reducing carbon emissions, but you told us nothing about what cost there would be for failing to deal, or for trying to deal, with some of the disastrous outcomes of climate events that we're facing as a result of the climate emergency.

I'm not sure why Joyce Watson was looking for a quarrel with Plaid Cymru, because you misrepresented two of our policies, but there we are; maybe we'll have to take that up later on, because I am limited in terms of time.

Greta Thunberg said, and I quote:

'Since our leaders are behaving like children',

and I’m saying nothing—her words—

'Since our leaders are behaving like children, we will have to take the responsibility they should have taken long ago'.

And that is exactly what they are doing this Friday in taking part in these school strikes. So, let’s make it clear that we as a National Assembly for Wales are with our young people on that journey, and let’s support Plaid Cymru’s motion today.

A gaf fi ddiolch i bawb am gymryd rhan? Mae'n eironig fod Andrew R.T. Davies, mewn dadl gynharach, yn difrïo gwelliant 'dileu popeth' ac yna'n codi i siarad i gefnogi gwelliant 'dileu popeth' yn y ddadl hon, ond dyna ni.

Mae Hefin David yn llygad ei le: rhwystredigaeth ac ofn—mae pobl ifanc yn ofni canlyniadau'r argyfwng hinsawdd, a rhestrodd eich etholwr rai pethau a fyddai'n digwydd mewn degawdau i ddod. Wel, wyddoch chi, maent yn digwydd nawr. Gwelsom yr hyn a ddigwyddodd ym Mozambique, gyda seiclonau Idai a Kenneth yn ddiweddar. Symudodd yr arfordir 15 milltir i mewn i'r tir, a chafodd dinas Beira ei dinistrio—cafodd 90 y cant ohoni ei difa'n llwyr, gyda miloedd wedi'u lladd a 0.5 miliwn wedi'u dadleoli. Mae'n digwydd heddiw; nid yw'n rhywbeth a allai ddigwydd yn y dyfodol. Mark Reckless, rwy'n credu fy mod yn cytuno â chi am y tro cyntaf erioed—mae streiciau'n arwydd o fethiant. Fe restroch chi'r gost o leihau allyriadau carbon, ond ni ddywedasoch ddim wrthym am y gost o fethu ymdrin, neu o geisio ymdrin â rhai o ganlyniadau trychinebus y digwyddiadau hinsawdd a wynebwn o ganlyniad i'r argyfwng hinsawdd.

Nid wyf yn siŵr pam oedd Joyce Watson yn chwilio am ffrae gyda Phlaid Cymru, oherwydd fe gamliwioch chi ddau o'n polisïau, ond dyna ni; efallai y bydd yn rhaid inni fynd ar drywydd hynny yn nes ymlaen, oherwydd nid oes gennyf lawer o amser.

Dywedodd Greta Thunberg, ac rwy'n dyfynnu:

Gan fod ein harweinwyr yn ymddwyn fel plant,

ac nid wyf i'n dweud dim—ei geiriau hi yw'r rhain—

Gan fod ein harweinwyr yn ymddwyn fel plant, bydd yn rhaid i ni ysgwyddo'r cyfrifoldeb y dylent hwy fod wedi'i ysgwyddo ymhell yn ôl.

A dyna'n union y maent yn ei wneud ddydd Gwener yma drwy gymryd rhan yn y streiciau ysgol hyn. Felly, gadewch i ni ei gwneud yn glir ein bod ni fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru gyda'n pobl ifanc ar y daith honno, a gadewch i ni gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

17:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

11. Dadl Plaid Cymru: Tâl ac amodau gweithwyr y GIG
11. Plaid Cymru Debate: NHS Pay and Conditions

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Darren Milllar. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected.

Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar dâl ac amodau gweithwyr y gwasanaeth iechyd, a dwi'n galw ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig.

The next item, therefore, is the Plaid Cymru debate on NHS pay and conditions, and I call on Llyr Gruffydd to move the motion.

Cynnig NDM7138 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu at gynigion Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ymestyn sifftiau nyrsio heb dâl ar gyfer dros 4,000 o nyrsys a gweithwyr cymorth gofal iechyd.

2. Yn ofni colli ewyllys da ymysg staff sydd eisoes yn gweithio drwy eu cyfnodau egwyl neu sydd ar alwad ar eu wardiau neu eu hunedau.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu tâl ac amodau gweithwyr rheng flaen o fewn y GIG drwy sicrhau bod y cynnig atchweliadol hwn yn cael ei ddiddymu.

Motion NDM7138 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Regrets Betsi Cadwaladr University Health Board’s proposals to extend nursing shifts without pay for more than 4,000 nurses and health care support workers.

2. Fears the loss of goodwill among staff who already regularly work through their breaks or are on call on their wards or units.

3. Calls on the Welsh Government to protect frontline workers’ pay and conditions within the NHS by ensuring that this regressive proposal is scrapped.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. Yesterday, a consultation into changes in nursing rotas at Betsi Cadwaladr health board came to an end. The proposal, ostensibly, to standardise and simplify nurses’ breaks and handovers is actually trying to save money for the health board, at a time, of course, when its chair is admitting that it’s having trouble meeting targets to reduce its £42 million deficit. Now, it’s within this context—a desperate attempt to save money—that this plan has been dreamed up. And that desperation may explain why the proposal has led senior management at the board to come up with this hair-brained idea to save cash. Put in a nutshell, it’s extending nurses' shifts by an extra half-hour without pay. It would mean a nurse currently working a 12.5-hour shift, which includes a half-hour unpaid break, is expected to work the same shift but only get paid for 11.5 hours.

I think it’s important that we recognise that many nurses currently take their breaks on their wards or units, and are effectively on call in an emergency. Now, this is purely down to the goodwill of hardworking staff, and this proposal is aiming to take advantage of that goodwill. What management fails to understand is that—[Interruption.] No, I won't, I'm afraid—I need to get this—. You can speak in the debate. It’s a very short debate. What management fails to understand is that the proposal threatens to totally undermine nursing morale and goodwill. The changes will effectively mean full-time nurses having to work an extra shift a month to make up the unpaid hours.

Now, these aren’t minor changes—if implemented it will affect over 4,000 nurses and healthcare support workers across my region in north Wales. Nurses that we have spoken to anonymously say that if the plan goes ahead, they will consider reducing their hours, some will consider quitting completely, some say that they’ll be taking their breaks off their unit or ward, and some will be taking annual leave rather than work extra shifts.

Similar changes have been imposed in English hospitals, but this is quite possibly one of the first times, although there may be ABMU—they may have done something similar. But I feel strongly that we have to challenge these proposals, and as a representative of north Wales, clearly I have the interest of our nurses in north Wales at heart.

Now, underlying the proposal is the need, in law, of course, to ensure safe staffing on every ward, while reducing agency nursing costs, by ensuring that Betsi Cadwaladr nursing and healthcare support worker staff make up the numbers. Poor management also means that there is a huge variety in staff breaks, from no breaks to 75-minute paid breaks. Standardising these shouldn’t mean enforcing an unfair extra burden on nurses.

The health board, of course, has been in special measures due to a variety of clinical failures since 2015. It’s entering its fifth year of direct Government control, yet shows no sign of dealing with the workforce challenges that underpin much of its problems. There are acute shortages of doctors and nurses, as we know, and at the last count, there were 500 nursing vacancies in the north—one in 10 of the workforce. So, you can understand why the staff who are there are already under pressure, and why the health board is looking to cut its huge agency nursing bill. Now, a freedom of information response to me last week revealed that Betsi Cadwaladr University Health Board is currently spending over £1 million a month on agency nursing alone. Indeed, at one time, it was spending £3 million a month on locums and agency staff. Now, these nurses are filling gaps, but employing agency staff, of course, costs more, and they are unable to carry out some of the duties that staff nurses routinely do.

So, how much will this proposal save? Well, according to the health board itself, they expect to save £25,000 a month from their agency nursing bill. That’s around 2 per cent—2 per cent of the monthly bill. I'm sure the health board will argue that when you're facing such a mountain of debt you have to count the pennies, and I wouldn't disagree with that, but I fear that they've lost sight of how this has been received at ward level. The gap between board and ward has never been greater, judging by the response. 

Concerned nurses have contacted us because this proposal will backfire badly on the health board. The loss of goodwill among thousands of nurses who are already working under immense pressures will make matters worse, not better. It's no way to treat skilled, experienced and specialist staff. I want the health board to reconsider this proposal. It's causing anxiety amongst staff who don't need further stress in their working lives. Staff morale is already low and this could be the straw that breaks the camel's back. The health board, yes, they may save £25,000 a month, but you can't put a price on the goodwill of over 4,000 nurses.

Now, I hope the health Minister, whose department has, of course, direct oversight of Betsi Cadwaladr, will understand this. I hope—. Well, I understand that his colleague the Crewe and Nantwich MP Laura Smith has been very forthright in opposing similar changes that have been imposed on nurses at Leighton Hospital in her constituency. So, if he doesn't listen to Plaid Cymru, I wonder whether he'd listen to her argument.

Is he listening to the unions, such as Unite, and the Royal College of Nursing, who are both opposing these changes in the strongest possible terms? I would urge him to step in and ensure that this policy is abandoned before it causes real problems with the workforce, and ultimately, of course, with the NHS across north Wales.

Will he listen to the over 6,000 people, many of whom are nurses and their families, who have signed petitions to scrap this change? Nurses and healthcare support workers are at the front line of delivering a fantastic service across the north. Nurses work damned hard and don't need more pressure being put on them by management, who of course can leave their offices at 5 p.m. come what may. So, does senior management really think that this move is going to help retention and recruitment?

I close my opening contribution with a quote from a staff nurse who signed our petition and who left this message on the message board:

'This will be the final nail in the coffin for nurses working for Betsi. We already work on an understaffed ward so we are lucky if we take a break. This will mean lots of nurses moving away from the nursing profession and I will be one of them. I absolutely love being a nurse but will not have my health threatened by the trust putting more pressures on me. Betsi are showing their true colours in my opinion. They care more for finances than patient or staff well-being. Maybe if they put money into their frontline staff by making wards safely staffed and not paying companies to come up with stupid ideas then they might save money in the long run.'

Those were her words. Now, I urge the Assembly to support the Plaid Cymru motion and to support our nurses this afternoon.

Diolch, Lywydd. Ddoe, daeth ymgynghoriad ar newidiadau i rotâu nyrsio ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i ben. Mae'r argymhelliad, i bob golwg, i safoni a symleiddio cyfnodau egwyl nyrsys a throsglwyddiadau yn ceisio arbed arian i'r bwrdd iechyd mewn gwirionedd, ar adeg, wrth gwrs, pan fo'i gadeirydd yn cyfaddef ei fod yn cael trafferth cyrraedd targedau i leihau ei ddiffyg o £42 miliwn. Nawr, yn y cyd-destun hwn—ymgais daer i arbed arian—y lluniwyd y cynllun. A gallai'r ysfa daer honno esbonio pam y mae'r argymhelliad wedi arwain uwch-reolwyr yn y bwrdd i lunio'r syniad gwallgof hwn i arbed arian. Yn gryno, mae'n ymestyn sifftiau nyrsys hanner awr yn ychwanegol yn ddi-dâl. Byddai'n golygu y bydd disgwyl i nyrs sy'n gweithio sifft 12.5 awr ar hyn o bryd, sy'n cynnwys egwyl o hanner awr yn ddi-dâl, weithio'r un sifft a chael ei thalu am 11.5 awr yn unig.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gydnabod bod llawer o nyrsys yn treulio'u cyfnodau egwyl ar eu wardiau neu eu hunedau ar hyn o bryd, a'u bod ar alwad i bob pwrpas mewn argyfwng. Nawr, ewyllys da staff gweithgar yn unig sydd i gyfrif am hynny, ac mae'r argymhelliad hwn yn ceisio manteisio ar yr ewyllys da hwnnw. Yr hyn y mae'r rheolwyr yn methu ei ddeall yw—[Torri ar draws.] Na, ni wnaf, mae arnaf ofn—mae angen i mi gael hyn—. Gallwch siarad yn y ddadl. Mae'n ddadl fer iawn. Yr hyn y mae rheolwyr yn methu deall yw bod yr argymhelliad yn bygwth tanseilio morâl ac ewyllys da nyrsys yn llwyr. Bydd y newidiadau'n golygu, i bob pwrpas, fod nyrsys amser llawn yn gorfod gweithio sifft ychwanegol y mis i gyflawni'r oriau di-dâl.

Nawr, nid newidiadau bach yw'r rhain—os cânt eu gweithredu bydd yn effeithio ar dros 4,000 o nyrsys a gweithwyr cymorth gofal iechyd ar draws fy rhanbarth yng ngogledd Cymru. Mae nyrsys yr ydym wedi siarad â hwy'n ddienw yn dweud, os aiff y cynllun yn ei flaen, y byddant yn ystyried lleihau eu horiau, bydd rhai'n ystyried rhoi'r gorau iddi yn llwyr, dywed rhai y byddant yn treulio'u cyfnodau egwyl i ffwrdd o'u huned neu eu ward, a bydd rhai'n cymryd gwyliau blynyddol yn hytrach na gweithio sifftiau ychwanegol.

Mae newidiadau tebyg wedi'u rhoi ar waith mewn ysbytai yn Lloegr, ond mae'n bosibl mai dyma un o'r adegau cyntaf, er ei bod yn bosibl bod Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg—efallai eu bod hwy wedi gwneud rhywbeth tebyg. Ond teimlaf yn gryf fod yn rhaid inni herio'r argymhellion hyn, ac fel cynrychiolydd o ogledd Cymru, mae'n amlwg fod lles ein nyrsys yng ngogledd Cymru yn agos at fy nghalon.

Nawr, yn sail i'r argymhelliad y mae'r angen, yn ôl y gyfraith wrth gwrs, i sicrhau lefelau staffio diogel ar bob ward, gan leihau costau nyrsys asiantaeth ar yr un pryd, drwy sicrhau niferoedd cymwys o staff nyrsio a gweithwyr cymorth gofal iechyd ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Mae rheoli gwael hefyd yn golygu bod amrywiaeth enfawr o ran cyfnodau egwyl i staff, o ddim egwyl o gwbl i 75 munud o egwyl â thâl. Ni ddylai safoni'r rhain olygu gorfodi baich ychwanegol annheg ar nyrsys.

Mae'r bwrdd iechyd wedi bod yn destun mesurau arbennig, wrth gwrs, oherwydd amrywiaeth o fethiannau clinigol ers 2015. Mae'n dechrau ar ei bumed flwyddyn o reolaeth uniongyrchol gan y Llywodraeth, ac eto nid yw'n dangos unrhyw arwydd ei fod yn ymdopi â heriau'n ymwneud â'r gweithlu sy'n sail i lawer o'i broblemau. Mae prinder dybryd o feddygon a nyrsys, fel y gwyddom, ac yn ôl y cyfrif diwethaf, roedd 500 o swyddi nyrsio gwag yn y gogledd—un o bob 10 o'r gweithlu. Felly, gallwch ddeall pam y mae'r staff sydd yno eisoes o dan bwysau, a pham y mae'r bwrdd iechyd yn awyddus i dorri ei fil nyrsys asiantaeth enfawr. Nawr, datgelodd ymateb rhyddid gwybodaeth i mi yr wythnos diwethaf fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar hyn o bryd yn gwario dros £1 miliwn y mis ar nyrsys asiantaeth yn unig. Yn wir, ar un adeg, roedd yn gwario £3 miliwn y mis ar feddygon locwm a staff asiantaeth. Nawr, mae'r nyrsys hyn yn llenwi bylchau, ond mae cyflogi staff asiantaeth yn costio mwy wrth gwrs, ac nid ydynt yn gallu cyflawni rhai o'r dyletswyddau y mae nyrsys staff yn eu gwneud fel mater o drefn.

Felly, faint fydd yr argymhelliad hwn yn ei arbed? Wel, yn ôl y bwrdd iechyd ei hun, maent yn disgwyl arbed £25,000 y mis oddi ar eu bil nyrsys asiantaeth. Mae hynny oddeutu 2 y cant—2 y cant o'r bil misol. Rwy'n siŵr y bydd y bwrdd iechyd yn dadlau bod yn rhaid i chi gyfri'r ceiniogau pan fyddwch yn wynebu'r fath fynydd o ddyled, ac ni fuaswn yn anghytuno â hynny, ond ofnaf eu bod wedi colli golwg ar sut y mae hyn wedi cael ei dderbyn ar lefel y ward. Nid yw'r bwlch rhwng y bwrdd a'r ward erioed wedi bod yn fwy, o farnu wrth yr ymateb.  

Mae nyrsys pryderus wedi cysylltu â ni oherwydd bydd yr argymhelliad yn effeithio'n wael ar y bwrdd iechyd. Bydd colli ewyllys da ymhlith miloedd o nyrsys sydd eisoes yn gweithio o dan bwysau aruthrol yn gwneud pethau'n waeth, nid yn well. Nid dyma'r ffordd i drin staff medrus, profiadol ac arbenigol. Rwyf am i'r bwrdd iechyd ailystyried yr argymhelliad. Mae'n achosi pryder ymhlith staff nad oes angen straen pellach arnynt yn eu bywyd gwaith. Mae morâl y staff eisoes yn isel ac efallai mai dyma fydd ei diwedd hi. Efallai y bydd y bwrdd iechyd yn arbed £25,000 y mis, ond ni allwch roi pris ar ewyllys da dros 4,000 o nyrsys.

Nawr, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog iechyd, y mae ei adran, wrth gwrs, yn goruchwylio Betsi Cadwaladr yn uniongyrchol, yn deall hyn. Gobeithio—. Wel, rwy'n deall bod ei gyd-Aelod, yr AS dros Crewe a Nantwich, Laura Smith, wedi gwrthwynebu newidiadau tebyg a orfodwyd ar nyrsys yn ysbyty Leighton yn ei hetholaeth yn hallt iawn. Felly, os nad yw'n gwrando ar Blaid Cymru, tybed a fyddai'n gwrando ar ei dadl hi.

A yw'n gwrando ar yr undebau, fel Unite, a'r Coleg Nyrsio Brenhinol, sydd ill dau'n gwrthwynebu'r newidiadau hyn yn y modd cryfaf posibl? Buaswn yn ei annog i gamu i mewn a sicrhau y rhoddir y gorau i'r polisi hwn cyn iddo achosi problemau gwirioneddol gyda'r gweithlu, ac yn y pen draw, wrth gwrs, gyda'r GIG ar draws gogledd Cymru.

A wnaiff wrando ar y dros 6,000 o bobl, gyda llawer ohonynt yn nyrsys a'u teuluoedd, sydd wedi llofnodi deisebau i roi'r gorau i'r newid hwn? Mae nyrsys a gweithwyr cymorth gofal iechyd yn rheng flaen y gwaith o ddarparu gwasanaeth gwych ledled y gogledd. Mae nyrsys yn gweithio'n aruthrol o galed ac nid oes angen mwy o bwysau arnynt gan y rheolwyr, sy'n gallu gadael eu swyddfeydd am 5 p.m, wrth gwrs, doed a ddêl Felly, a yw'r uwch-reolwyr yn meddwl o ddifrif y bydd y newid yn helpu i gadw a recriwtio staff?

Fe orffennaf fy nghyfraniad agoriadol gyda dyfyniad gan nyrs staff a lofnododd ein deiseb ac a adawodd y neges hon ar yr hysbysfwrdd:

Dyma'r hoelen olaf yn yr arch i nyrsys sy'n gweithio i Betsi Cadwaladr. Rydym eisoes yn gweithio ar ward sy'n brin o staff, felly rydym yn lwcus os ydym yn cael egwyl. Bydd hyn yn golygu bod llawer o nyrsys yn symud o'r proffesiwn nyrsio a byddaf yn un ohonynt. Rwyf wrth fy modd yn bod yn nyrs, ond nid wyf yn mynd i beryglu fy iechyd wrth i'r ymddiriedolaeth roi mwy o bwysau arnaf. Mae Betsi Cadwaladr yn dangos eu gwir liwiau yn fy marn i. Maent yn poeni mwy am arian na lles y claf na'r staff. Pe baent yn rhoi arian tuag at staff rheng flaen drwy sicrhau bod wardiau'n cael eu staffio'n ddiogel a pheidio â thalu cwmnïau i gynnig syniadau dwl, efallai y gallent arbed arian yn y pen draw.

Ei geiriau hi oedd y rheini. Nawr, rwy'n annog y Cynulliad i gefnogi cynnig Plaid Cymru ac i gefnogi ein nyrsys y prynhawn yma.

17:30

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Thank you. I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. Can I ask the Minister for Health and Social Services to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans?

Diolch. Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn gwerthfawrogi gweithlu’r GIG a’n trefniadau gwaith partneriaeth gymdeithasol.

Yn disgwyl i holl gyrff y GIG weithio, ymgysylltu ac ymgynghori gyda’u staff, eu hundebau llafur a chyrff cynrychiadol eraill ar newidiadau gweithredol sy’n effeithio ar staff.

Amendment 1—Rebecca Evans

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

Values the NHS workforce and our social partnership working arrangements.

Expects all NHS bodies to work with, engage and consult with staff, their trades unions and other representative bodies on operational changes that impact upon staff.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you. I call on Angela Burns to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Darren Millar. 

Diolch. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Gwelliant 2—Darren Millar

Cynnwys pwynt 2 newydd ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn gresynu ymhellach bod nifer y diwrnodau gwaith a gollwyd o ganlyniad i straen a phroblemau'n ymwneud ag iechyd meddwl o fewn y bwrdd iechyd wedi cynyddu 20 y cant ers 2014.

Amendment 2—Darren Millar

Insert as new point 2 and renumber accordingly:

Further regrets that the number of working days lost due to stress and mental health related issues within the health board has increased by 20 per cent since 2014.

Gwelliant 3—Darren Millar

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn mynegi pryder na fydd y cynnig hwn o gymorth i forâl y staff ac y bydd yn gosod disgwyliadau ychwanegol ar nyrsys a gweithwyr gofal iechyd i aberthu eu cyfnodau egwyl cytundebol.

Amendment 3—Darren Millar

Delete point 3 and replace with:

Expresses concern that this proposal will be unhelpful to staff morale and will place additional expectations on nurses and health care workers to sacrifice their contractual break periods.

Gwelliant 4—Darren Millar

Ym mhwynt 3, dileu 'drwy sicrhau' a rhoi yn ei le:

'ac i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ymyrryd er mwyn sicrhau'

Amendment 4—Darren Millar

In point 3, delete ‘by ensuring’ and replace with:

‘and for the Minister for Health and Social Services to intervene to ensure’

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Amendments 2, 3 and 4 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I formally move those amendments. But I'm afraid that my colleague over the Chamber here, Llyr Huws Gruffydd, has said exceptionally eloquently pretty much everything I wanted to say. Because we  have an NHS that is under an immense amount of pressure. We have staff who work over and above the call of duty. They work longer hours and they don't chase overtime payments, which they very, very seldom would get anyway. They stay and don't have the breaks they should have, because there's always somebody who needs a bit of help, somebody who needs lifting, somebody who needs feeding, and a drug to administer, a handover to undertake. They don't ask for that extra money; they just get on and do it. The RCN has been very clear about if every single nurse in the Welsh NHS worked to time we would have some shocking shortfall of nurses throughout Wales—in the order of 3,500 to 4,000 personnel.

So, when you're under that immense pressure, to—as you have said, Llyr—have people tinkering around the edges and making those kinds of changes actually just makes you feel incredibly unloved, unworthy, undervalued. I think what goes against the grain is that the parliamentary review was really clear about the importance, going forward, that the vision for health was going to put on staff and on patients that we were going to become a much more people-centric NHS. 

Because I'll ask you this, Members—the NHS, if nothing else, is a people business. It is all about people—the people who are patients, the people who are the people who work in it, who make people well, who send them back out into the world. It's about human interactions, it's about communication, it's about skill, it's about one person helping another person or being part of another person's life for a very brief moment, and you have to feel good about yourself to do it. And I want to just do a quick comparison, and I hold my hands up to this: on the days when I don't feel great, when I'm tired, when I'm knackered, when I'm fed up, when I'm reading 450 committee papers in a very short space of time, I'm pretty short with my husband, I'm pretty short with my kids, I'm pretty you know, because I feel under pressure, I feel under stress. It's how human beings react. So, what are we doing to all these NHS staff who are working their socks off for us? We're putting them under even more pressure, but expecting them to be sunshine and light, to do their job the best they can with that passion in their heart.

Now, it is all about cost saving, and Betsi does need to trim some of its sails, but there are better places to trim those sails. And I would suggest that PricewaterhouseCoopers, who have helped them to do this little exercise, are probably very good at looking at the numbers and very good at looking at the books, but I really challenge them to walk through those wards in the dead of night and get on and do and see what these staff do. 

We absolutely support your motion. We've made a few amendments, but it was an effort to try to just tidy it up and to make it sharper, because the one thing we do call for, Minister, is for you personally, directly, to intervene in this, to have a long, hard look, because you've already in earlier debates today said that you react and make things go directive because health boards aren't performing. Betsi is not performing, and this latest thing is just going to upset so many people and cause morale—. I've run out of time, but I just want to make one final point. Staff sickness absence for mental health issues within Betsi Cadwaladr has risen year on year on year, and in 2018-19—and these are little figures, and I couldn't believe it when I read them—full-time days lost, over 72,000. You get those days back into Betsi Cadwaladr, back into the NHS and you'd have a completely different NHS. You can only do it with happy, healthy staff who feel rewarded and feel that people are committed to them. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau hynny'n ffurfiol. Ond rwy'n ofni bod fy nghyd-Aelod ar yr ochr arall i'r Siambr, Llyr Huws Gruffydd, wedi dweud yn eithriadol o huawdl bopeth yr oeddwn am ei ddweud. Oherwydd mae gennym GIG sydd o dan bwysau aruthrol. Mae gennym staff sy'n gwneud mwy nag sy'n ofynnol o ran dyletswydd. Maent yn gweithio oriau hwy ac nid ydynt yn mynd ar drywydd taliadau goramser, na fyddent yn aml iawn yn eu cael beth bynnag. Maent yn aros ac nid ydynt yn cael y cyfnodau egwyl y dylent eu cael, am fod yna bob amser rywun sydd angen ychydig o help, rhywun sydd angen ei godi, rhywun sydd angen eu bwydo, a moddion i'w roi, trosglwyddiad i'w wneud. Nid ydynt yn gofyn am yr arian ychwanegol; maent yn mynd ati i wneud y gwaith. Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol wedi dweud yn glir iawn pe bai pob un nyrs yn y GIG yng Nghymru yn gweithio'r amser y mae i fod i'w weithio, byddai gennym brinder affwysol o nyrsys ledled Cymru—tua 3,500 i 4,000 o bersonél.

Felly, pan fyddwch o dan bwysau aruthrol o'r fath—fel y dywedoch chi, Llyr—mae cael pobl yn potsian o gwmpas yr ymylon ac yn gwneud y mathau hynny o newidiadau yn gwneud i chi deimlo nad oes neb yn eich gwerthfawrogi. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n mynd yn groes i'r graen yw bod yr adolygiad seneddol yn wirioneddol glir ynglŷn â phwysigrwydd staff a chleifion yn y dyfodol yn y weledigaeth ar gyfer iechyd a'n bod yn mynd i fod yn GIG sy'n canolbwyntio llawer mwy ar bobl.  

Oherwydd fe ofynnaf hyn i chi, Aelodau—mae'r GIG, os nad yw'n ddim arall, yn fusnes pobl. Mae'n ymwneud yn llwyr â phobl—y bobl sy'n gleifion, y bobl sy'n gweithio ynddo, sy'n gwneud pobl yn iach, sy'n eu hanfon yn ôl allan i'r byd. Mae'n ymwneud â rhyngweithio rhwng pobl, mae'n ymwneud â chyfathrebu, mae'n ymwneud â medr, mae'n ymwneud ag un person yn helpu person arall neu'n rhan o fywyd person arall am ennyd fer iawn, ac mae'n rhaid i chi deimlo'n dda amdanoch eich hun er mwyn gwneud hynny. Ac rwyf am wneud cymhariaeth gyflym, ac rwy'n cyffesu hyn: ar y dyddiau pan nad wyf yn teimlo'n wych, pan fyddaf wedi blino, pan fyddaf wedi ymlâdd, pan fyddaf wedi cael llond bol, pan fyddaf yn darllen 450 o bapurau pwyllgor mewn cyfnod byr iawn o amser, rwy'n eithaf diamynedd gyda fy ngŵr, rwy'n eithaf diamynedd gyda fy mhlant, rwy'n eithaf, wyddoch chi, oherwydd fy mod yn teimlo o dan bwysau, rwy'n teimlo straen. Dyma sut y mae bodau dynol yn adweithio. Felly, beth ydym yn ei wneud i'r holl staff hyn yn y GIG sy'n gweithio'n ddyfal drosom? Rydym yn eu rhoi o dan fwy byth o bwysau, ond yn disgwyl iddynt fod yn hapus ac yn llawen, i wneud eu gwaith mor dda ag y gallant ei gwneud a chydag angerdd yn eu calon.

Nawr, mae'n ymwneud ag arbed costau, ac mae angen i Betsi Cadwaladr docio peth ar ei gwariant, ond mae llefydd gwell i docio arnynt. A buaswn yn awgrymu bod PricewaterhouseCoopers, sydd wedi'u helpu i wneud yr ymarfer bach hwn, yn dda iawn yn ôl pob tebyg am edrych ar y ffigurau ac yn dda iawn am edrych ar y llyfrau, ond rwy'n eu herio i gerdded drwy'r wardiau hynny ynghanol nos a mynd i weld a gwneud beth y mae'r staff hyn yn ei wneud.  

Rydym yn cefnogi eich cynnig yn llwyr. Rydym wedi gwneud rhai gwelliannau, ond ymdrech i geisio'i dacluso a'i wneud yn gryfach oedd hynny, oherwydd un peth yr ydym yn galw amdano, Weinidog, yw i chi yn bersonol ymyrryd yn hyn yn uniongyrchol, i edrych yn hir ac yn fanwl, oherwydd rydych eisoes wedi dweud mewn dadleuon blaenorol heddiw eich bod yn ymateb ac yn gwneud i bethau fod yn gyfarwyddol am nad yw byrddau iechyd yn perfformio. Nid yw Betsi Cadwaladr yn perfformio, ac mae'r peth diweddaraf hwn yn mynd i gynhyrfu cymaint o bobl ac achosi i forâl—.   Mae fy amser wedi dod i ben, ond rwyf am wneud un pwynt terfynol Mae absenoldeb salwch staff yn sgil problemau iechyd meddwl yn Betsi Cadwaladr wedi cynyddu o flwyddyn i flwyddyn, ac yn 2018-19—a ffigurau bach yw'r rhain, ac ni allwn gredu'r peth pan ddarllenais hwy—y dyddiau amser llawn a gollwyd, dros 72,000. Pe baech chi'n cael y dyddiau hynny yn ôl i Betsi Cadwaladr, yn ôl i'r GIG, byddai gennych GIG hollol wahanol. Dim ond gyda staff hapus ac iach sy'n teimlo eu bod yn cael eu gwobrwyo ac sy'n teimlo bod pobl yn ymroddedig iddynt y gallwch wneud hyn.  

17:35

I also commend what Llyr and Angela have just said. Often in this Chamber we refer to 'our health service', 'our hard-working health service staff' and I think this is a way of saying that we value beyond measure the services we receive and the people we receive them from.

The health service provides vital services—many people rely on them very heavily at times and when they are vulnerable, ill and upset. We all know that nursing or caring is a vocation that not everyone wants to do and not everyone can nurse someone back to health, comfort the bereaved or deal with a medical emergency. We know that, when you put your heart and soul into your job, when it is a vocation, you will give more, do more, unrewarded and unrecognised.

But that is sort of okay when you feel valued by your patients and by your employer. The Betsi Cadwaladr health board remains in special measures. This means that the level of quality of service that is being experienced by people across north Wales is not as good as that they enjoy in other parts of the country. Despite being directly supervised in certain areas by you, health Minister, there is no end date in sight for the cessation of these measures and may I venture that this sorry state of affairs leads me to think that perhaps there are structural deficiencies in the whole set-up that need to be addressed?

Now, it seems to me that the strength of any organisation is its people, and, considering the amount of e-mails that I've had on this health board subject, it is now in the process of eroding the goodwill of its staff by seeking to change terms and conditions and, effectively, make staff work one extra shift per month for free. This is not on. I see that they talk about standardising and rationalising shift patterns—well, fine, but not to the detriment of staff who are already overstretched, overstressed and working beyond their own capacity. 

A couple of questions spring to mind, and I'd be grateful to get your thoughts on this. If the health board has been in existence since 2009, why has it only realised in 2019 that rationalisation needs to take place? And we all know how cynical consultations can be. Will the health Minister please do everything he can to make sure that consultation responses are truly taken into account?

Finally, someone who is not affected by these proposed changes, as they have moved roles, has actually written to me, and I quote, 'We need to look after our nurses and healthcare assistants, and show them how valued and appreciated they really are, and stop these changes being put into effect'. I could not have put that better myself. Thank you.

Rwyf innau hefyd yn cymeradwyo'r hyn y mae Llyr ac Angela newydd ei ddweud. Yn aml yn y Siambr hon cyfeiriwn at 'ein gwasanaeth iechyd', 'ein staff gwasanaeth iechyd gweithgar' a chredaf fod hon yn ffordd o ddweud ein bod yn rhoi gwerth enfawr ar y gwasanaethau a gawn a'r bobl sy'n eu rhoi i ni.

Mae'r gwasanaeth iechyd yn darparu gwasanaethau hanfodol—mae llawer o bobl yn dibynnu arnynt yn helaeth iawn ar adegau a phan fyddant yn fregus, yn sâl ac yn ofidus. Mae pawb ohonom yn gwybod bod nyrsio neu ofalu'n alwedigaeth nad yw pawb am ei gwneud ac nid yw pawb yn gallu nyrsio rhywun yn iach, cysuro'r rhai sydd wedi cael profedigaeth neu ymdopi ag argyfwng meddygol. Pan fyddwch yn rhoi eich calon a'ch enaid yn eich swydd, pan fydd yn alwedigaeth, gwyddom y byddwch yn rhoi mwy, yn gwneud mwy, yn ddi-wobr a heb gael eich cydnabod.

Ond mae hynny'n iawn efallai pan fyddwch yn teimlo bod eich cleifion a'ch cyflogwr yn eich gwerthfawrogi. Mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn parhau i fod o dan fesurau arbennig. Golyga hyn nad yw lefel ansawdd y gwasanaeth sy'n cael ei brofi gan bobl ar draws gogledd Cymru gystal â'r hyn y maent yn ei gael mewn rhannau eraill o'r wlad. Er ei fod yn cael ei oruchwylio'n uniongyrchol gennych chi, Weinidog iechyd, mewn meysydd penodol, nid oes dyddiad gorffen yn y golwg ar gyfer rhoi'r gorau i'r mesurau hyn ac a gaf fi awgrymu bod y sefyllfa druenus hon yn fy arwain i feddwl bod angen mynd i'r afael â diffygion strwythurol yn y system gyfan?

Nawr, mae'n ymddangos i mi mai cryfder unrhyw sefydliad yw ei bobl, ac o ystyried faint o negeseuon e-bost a gefais ar fater y bwrdd iechyd hwn, mae bellach yn y broses o erydu ewyllys da ei staff drwy geisio newid telerau ac amodau a gwneud i staff weithio un sifft ychwanegol y mis am ddim i bob pwrpas. Nid yw hyn yn iawn. Gwelaf eu bod yn sôn am safoni a rhesymoli patrymau sifftiau—wel, yn burion, ond nid ar draul staff sydd eisoes o dan bwysau, o dan ormod o straen ac sy'n gweithio y tu hwnt i'w gallu eu hunain.  

Daw un neu ddau o gwestiynau i'r meddwl, a buaswn yn ddiolchgar i gael eich barn ar hyn. Os yw'r bwrdd iechyd wedi bodoli ers 2009, pam mai yn 2019 y sylweddolodd fod angen i resymoli ddigwydd? Ac mae pawb ohonom yn gwybod pa mor sinigaidd y mae ymgyngoriadau'n gallu bod. A wnaiff y Gweinidog iechyd wneud popeth yn ei allu, os gwêl yn dda, i sicrhau bod yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn cael eu hystyried o ddifrif?

Yn olaf, mae rhywun nad yw'r newidiadau arfaethedig hyn yn effeithio arnynt am eu bod wedi newid eu swydd wedi ysgrifennu ataf, ac rwy'n dyfynnu, 'Mae angen inni edrych ar ôl ein nyrsys a'n cynorthwywyr gofal iechyd, a dangos iddynt pa mor werthfawr ydynt mewn gwirionedd, ac atal y newidiadau hyn rhag cael eu rhoi ar waith'. Ni allwn fod wedi rhoi hynny'n well fy hun. Diolch.

17:40

Can I now call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?

A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to Members for their contributions in the debate. I'll start by making it clear that staff rotas are an operational matter and the responsibility of individual organisations. They should ensure that all of their rotas take into consideration compliance with the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016, are designed to meet the needs of staff, service delivery, and place patient need at the centre of the management of the workforce.

I expect all NHS employers to work closely with trade unions on the staff side on proposed changes, to consider and respond appropriately to all comments and concerns. The current proposal being consulted on by Betsi Cadwaladr University Health Board does seek to standardise shift patterns, handover durations and break durations across all divisions, and the whole consultation has not concluded yet; they're still engaging and consulting on the proposal.

I understand that, in response to a request from trade union partners, the consultation period has been extended to ensure adequate time for all staff potentially affected to consider information and take part in the consultation. I also understand that trade union representatives have raised concerns about the potential impact, including work-life balance, potentially increased childcare costs, and travel, laundry and food costs. I do expect the health board management to consider any equality impact and all feedback before any decision is made. So, the motion does not reflect the reality that local consultation processes have not yet been completed—that is ongoing and no decision has yet been taken.

The motion also refers to protecting front-line workers' pay and conditions within the NHS. The rota proposals are about shift design and wouldn't affect contractual pay, terms and conditions that are set out under the collectively agreed 'Agenda for Change'. 

In opposing the motion, I've also moved amendments to reiterate the value that we place on the NHS workforce and social partnership working arrangements here in Wales, and that we continue to expect all NHS bodies to work with and engage and consult with staff, their trade unions and other representative bodies on any operational change that does impact upon staff.

The social partnership and trade union engagement are normal arrangements here in Wales. Our arrangements in Wales are understandably viewed with some envy by trade union colleagues in England, where there is a radically different approach. I am happy to say that data quality in recording absences is improving, and this will help to identify and address specific themes and areas to focus on.

Work is ongoing throughout Wales, following the 'Agenda for Change' agreement, to reduce sickness absence in every health board and trust. NHS organisations are engaged in a range of initiatives to support both the physical and emotional health and well-being of their staff. Like all colleagues, I am also concerned about stress and mental health-related issues that affect our health and care staff. Employers do have to fully consider their employees' health and well-being. It's actually—that discussion about how to reduce sickness absence has been taken forward jointly by trade unions and by employers, and has been supported by additional resource from the Government. So, we'll not be supporting the amendments proposed by Darren Millar. As I've said before, these proposals are rightly subject to engagement and consultation with staff, trade unions and representative bodies.

I do want to make it clear that I have the best interests of our staff and the public that we serve in mind with every decision that I take. I know that that is something that other Members would say—that they too have that in mind when they make contributions in this Chamber. But I expect NHS employers to take a similar approach in listening to and working with our staff and their elected representatives on the trade union side. 

That does not, of course, mean that employers and trade unions agree on every proposal made. We do, though, in Wales, however, have a track record of finding a way to reach agreement on a way forward. I expect that constructive and grown-up approach that we have fostered, encouraged and embedded through social partnership to find a way forward in this case, and I will, of course, take continued interest in the progress of that in this matter once the consultation responses have been concluded. Then the health board will have to consider any proposal they still have at that point, or to revise it, discuss it and, I hope, agree in the partnership that we have fostered and, I'm proud to say, delivered here in Wales.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn y ddadl. Fe ddechreuaf drwy egluro bod rotâu staff yn fater gweithredol ac yn gyfrifoldeb i sefydliadau unigol. Dylent sicrhau bod pob un o'u rotâu yn ystyried cydymffurfiaeth â Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016, wedi'u llunio i ddiwallu anghenion staff a'r gwasanaeth, ac yn gosod angen y claf yn ganolog yn y gwaith o reoli'r gweithlu.

Rwy'n disgwyl i holl gyflogwyr y GIG gydweithio'n agos â'r undebau llafur ar ochr y staff ar y newidiadau arfaethedig, i ystyried yr holl sylwadau a phryderon ac ymateb yn briodol iddynt. Mae'r argymhelliad cyfredol sy'n destun ymgynghoriad gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ceisio safoni patrymau sifftiau, cyfnodau trosglwyddo a chyfnodau egwyl ar draws pob is-adran, ac nid yw'r ymgynghoriad cyfan wedi dod i ben eto; maent yn dal i ymgysylltu ac ymgynghori ar yr argymhelliad.

Mewn ymateb i gais gan bartneriaid undebau llafur, rwy'n deall bod y cyfnod ymgynghori wedi'i ymestyn er mwyn sicrhau digon o amser i'r holl staff y gallai'r argymhelliad effeithio arnynt ystyried yr wybodaeth a chymryd rhan yn yr ymgynghoriad. Deallaf hefyd fod cynrychiolwyr undebau llafur wedi mynegi pryderon am yr effaith bosibl, gan gynnwys y cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, y posibilrwydd o gynnydd yng nghostau gofal plant, a chostau teithio, golchi dillad a bwyd. Rwy'n disgwyl i reolwyr y bwrdd iechyd ystyried unrhyw effaith ar gydraddoldeb a'r holl adborth cyn gwneud unrhyw benderfyniad. Felly, nid yw'r cynnig yn adlewyrchu'r realiti nad yw prosesau ymgynghori lleol wedi'u cwblhau eto—maent yn mynd rhagddynt ac ni wnaed penderfyniad hyd yma.

Mae'r cynnig hefyd yn cyfeirio at ddiogelu cyflogau ac amodau gwaith gweithwyr rheng flaen yn y GIG. Mae'r argymhellion ar gyfer y rotâu yn ymwneud â chynllunio sifftiau ac ni fyddent yn effeithio ar gyflog, telerau ac amodau cytundebol a nodwyd o dan yr 'Agenda ar gyfer Newid' y cytunwyd arni ar y cyd.

Wrth wrthwynebu'r cynnig, rwyf hefyd wedi cynnig gwelliannau i ategu'r gwerth a roddwn ar weithlu'r GIG a threfniadau gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol yng Nghymru, a'n bod yn parhau i ddisgwyl i holl gyrff y GIG weithio, ymgysylltu ac ymgynghori â'u staff, eu hundebau llafur a chyrff cynrychiadol eraill ar unrhyw newid gweithredol sy'n effeithio ar staff.

Mae'r bartneriaeth gymdeithasol ac ymwneud undebau llafur yn drefniadau arferol yma yng Nghymru. Mae'n ddealladwy fod cymheiriaid undebau llafur yn Lloegr, lle mae'r dull o weithredu yn sylfaenol wahanol, yn eiddigeddus o'n trefniadau yng Nghymru. Rwy'n falch o ddweud bod ansawdd y data wrth gofnodi absenoldebau yn gwella, a bydd hyn yn helpu i nodi a mynd i'r afael â themâu a meysydd penodol i ganolbwyntio arnynt.

Mae gwaith yn mynd rhagddo ledled Cymru, yn dilyn y cytundeb 'Agenda ar gyfer Newid', i leihau absenoldeb oherwydd salwch ym mhob bwrdd ac ymddiriedolaeth iechyd. Mae sefydliadau'r GIG yn ymwneud ag ystod o fentrau i gefnogi iechyd a lles corfforol ac emosiynol eu staff. Fel pob un o fy nghyd-Aelodau, rwyf hefyd yn pryderu am straen a materion sy'n ymwneud ag iechyd meddwl sy'n effeithio ar ein staff iechyd a gofal. Rhaid i gyflogwyr ystyried iechyd a lles eu gweithwyr yn llawn. Mewn gwirionedd—mae'r drafodaeth ar sut i leihau absenoldeb oherwydd salwch wedi cael ei datblygu ar y cyd gan yr undebau llafur a chan gyflogwyr, ac fe'i cefnogwyd gan adnoddau ychwanegol gan y Llywodraeth. Felly, ni fyddwn yn cefnogi'r gwelliannau a gynigiwyd gan Darren Millar. Fel y dywedais yn gynt, mae'r argymhellion hyn, yn gwbl briodol, yn amodol ar ymgysylltu ac ymgynghori â staff, undebau llafur a chyrff cynrychiadol.

Rwyf am ei gwneud yn glir fy mod yn cadw budd gorau ein staff a'r cyhoedd a wasanaethwn mewn cof ym mhob penderfyniad a wnaf. Gwn fod hynny'n rhywbeth y byddai Aelodau eraill yn ei ddweud—eu bod hwythau'n cadw hynny mewn cof wrth wneud cyfraniadau yn y Siambr hon. Ond rwy'n disgwyl i gyflogwyr y GIG fabwysiadu ymagwedd debyg wrth wrando ar ein staff a'u cynrychiolwyr etholedig ar ochr yr undebau llafur a gweithio gyda hwy.  

Wrth gwrs, nid yw hynny'n golygu bod cyflogwyr ac undebau llafur yn cytuno ar bob argymhelliad a wneir. Er hynny, yng Nghymru, mae gennym hanes o ddod o hyd i ffordd o ddod i gytundeb ar y ffordd ymlaen. Rwy'n disgwyl i'r dull adeiladol ac aeddfed o weithredu yr ydym wedi'i feithrin, ei annog a'i ymgorffori drwy bartneriaeth gymdeithasol ganfod ffordd ymlaen yn yr achos hwn, ac wrth gwrs, byddaf yn parhau i fod â diddordeb yn y cynnydd ar hynny yn y mater hwn ar ôl i'r ymatebion i'r ymgynghoriad ddod i law. Yna bydd yn rhaid i'r bwrdd iechyd ystyried unrhyw argymhelliad a fydd yn dal i fod ganddynt ar y pwynt hwnnw, neu ei adolygu, ei drafod, a chytuno arno, gobeithio, yn y bartneriaeth yr ydym wedi'i meithrin, ac rwy'n falch o ddweud, wedi'i sicrhau yma yng Nghymru.  

17:45

Thank you. Can I call on Dai Lloyd to reply to the debate? 

Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r amser yn brin. Allaf fi longyfarch pawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl bwysig yma, yn benodol felly Llyr Gruffydd a hefyd Angela Burns, sydd wedi olrhain beth sydd o'n blaenau ni a'r her? Ac, wrth gwrs, galwedigaeth ydy nyrsio, ac mae hynny'n golygu bod pobl yn mynd y filltir ychwanegol yna dros eu cleifion. Weithiau, mae nyrsys, fel meddygon, yn gallu cael eu gweld gan weinyddwyr fel rhyw fath o soft touch, achos wnawn ni aros ymlaen beth bynnag mae'n gymryd achos mae'n claf ni fanna yn sâl. Mae eisiau dangos parch i'r agwedd yna bod nyrsio yn alwedigaeth, a dangos y parch angenrheidiol a chefnogi'r cynnig yma. Diolch yn fawr. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I only have a brief amount of time. Could I congratulate everybody who has taken part in this important debate, specifically Llyr Gruffydd and Angela Burns who have set out what is in front of us—the challenges? Of course, nursing is a calling, and that means that people go the extra mile for their patients, and nurses, like doctors, are seen sometimes by administrators as a soft touch, because we will stay on and do whatever it takes because our patient is there, sick or ill, and we have to show respect to that attitude and that nurses have a calling. We have to show that its due respect, and support this motion. Thank you very much.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Object. Therefore, we defer voting on this item until voting time. 

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

We have now reached voting time on the agenda, so unless three Members wish for the bell to be rung, I'm going to proceed to the vote. 

Rydym yn awr wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio ar yr agenda, felly oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n mynd i symud ymlaen at y bleidlais.

12. Cyfnod Pleidleisio
12. Voting Time

The first vote this afternoon, then, is to vote on the motion under Standing Order 16.5 to establish a committee. So, I call for a vote on the motion tabled in the name of Elin Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 35, one abstention, 11 against. Therefore, the motion is agreed. 

Y bleidlais gyntaf y prynhawn yma, felly, yw pleidlais ar y cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor. Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 35, un yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM7136 - Cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor: O blaid: 35, Yn erbyn: 11, Ymatal: 1

Derbyniwyd y cynnig

NDM7136 - Motion under Standing Order 16.5 to establish a committee: For: 35, Against: 11, Abstain: 1

Motion has been agreed

We now move to vote on the Welsh Conservative debate on air quality, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we then go to vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, no abstentions, 33 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ansawdd aer, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, awn ati wedyn i bleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM7133 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 33, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7133 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 33, Abstain: 0

Motion has been rejected

We now move to vote on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 26, no abstentions, 21 against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar welliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 26, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

NDM7133 - Gwelliant 1: O blaid: 26, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7133 - Amendment 1: For: 26, Against: 21, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

I now call for a vote on the motion as amended. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7133 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi bod lefelau annerbyniol o lygredd aer yn parhau mewn rhai ardaloedd o Gymru, y DU ac Ewrop.

Yn gresynu at y ffaith bod rhai amcangyfrifon yn awgrymu bod dod i gysylltiad ag ansawdd aer gwael am dymor hir yn cyfrannu at farwolaeth cynifer â 36,000 o bobl yn y DU, a chynifer â 1,400 o bobl yng Nghymru.

Yn nodi hefyd y gall dod i gysylltiad â llygredd aer yn y tymor byr wneud clefydau anadlol yn waeth, fod dod i gysylltiad â llygredd aer yn yr hirdymor yn cynyddu perygl afiachusrwydd a marwolaeth o ganser yr ysgyfaint a chyflyrau eraill, ac y gallwn ddisgwyl i effeithiau iechyd eraill ansawdd aer gwael ddod i’r amlwg wrth i’r ddealltwriaeth wyddonol wella.

Yn croesawu camau cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru gan gynnwys cyflwyno terfynau cyflymder parhaol o 50mya; cyflwyno ymgyrch y Diwrnod Aer Glân a datblygu Cynllun Aer Glân i Gymru.

Yn galw ar Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddefnyddio pob cam deddfwriaethol ac anneddfwriaethol posibl er mwyn gwella ansawdd aer.

Motion NDM7133 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes that unacceptable levels of air pollution persist in some areas of Wales, the UK and Europe.

Regrets that some estimates suggest long term exposure to poor air quality is a contributory factor in the death of as many as 36,000 people in the UK, and as many as 1,400 people in Wales.

Further notes that short term exposure to air pollution can exacerbate respiratory disease, that long term exposure increases morbidity and mortality risk from lung cancer and other conditions, and that we may expect other health impacts of poor air quality to be identified as the scientific understanding evolves.

Welcomes positive action by Welsh Government including the introduction of permanent 50mph speed limits, the delivery of the Clean Air Day campaign and the development of a Clean Air Plan for Wales.

Calls on the UK and Welsh governments to use all available legislative and non-legislative actions to improve air quality.

Open the vote. Close the vote. For the motion 25, no abstentions, 20 against. Therefore, the motion as amended is agreed. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 25, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM7133 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7133 - Welsh Conservatives Debate - Motion as amended: For: 25, Against: 20, Abstain: 0

Motion has been agreed

We now move to vote on the Plaid Cymru debate on climate justice, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Again, if the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion eight, no abstentions, 39 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar gyfiawnder hinsawdd, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Unwaith eto, os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig wyth, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM7137 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 8, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7137 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 8, Against: 39, Abstain: 0

Motion has been rejected

We now move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1 tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the motion 12, one abstention, 34 against. Therefore, amendment 1 is not agreed. 

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 12, un yn ymatal, 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.

NDM7137 - Gwelliant 1: O blaid: 12, Yn erbyn: 34, Ymatal: 1

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM7137 - Amendment 1: For: 12, Against: 34, Abstain: 1

Amendment has been rejected

I now call for a vote on amendment 2 tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 27, eight abstentions, 13 against. Therefore, amendment 2 is agreed. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 27, wyth yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.

NDM7137 - Gwelliant 2: O blaid: 27, Yn erbyn: 13, Ymatal: 8

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7137 - Amendment 2: For: 27, Against: 13, Abstain: 8

Amendment has been agreed

I call for a vote on amendment 3 tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 30, three abstentions, 15 against. Therefore, amendment 3 is agreed. 

Galwaf am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 30, roedd tri yn ymatal, 15 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 3.

NDM7137 - Gwelliant 3: O blaid: 30, Yn erbyn: 15, Ymatal: 3

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7137 - Amendment 3: For: 30, Against: 15, Abstain: 3

Amendment has been agreed

17:50

I now call for a vote on the motion as amended. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7137 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cefnogi galwad mudiad Fridays for Future ar gyfer holl wleidyddion ac arweinwyr busnes i wrando ar bobl ifanc oherwydd bod angen eu penderfynoldeb, eu syniadau a’u hymdrechion ar frys i sicrhau Cymru carbon isel.

2. Yn cymeradwyo'r rôl y mae myfyrwyr a phobl ifanc wedi'i chwarae yng Nghymru ac ar draws y byd o ran dod ag argyfwng yr hinsawdd i sylw llunwyr polisi a'r cyhoedd.

3. Yn croesawu’r ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i roi’r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed erbyn etholiadau Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 2021, gan roi llais cryfach i’r bobl ifanc hynny ynghylch sut y mae Cymru’n wynebu’r her newid hinsawdd.

Motion NDM7137 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Supports the call of the Fridays for Future movement for all politicians and business leaders to listen to young people because their determination, their ideas and their efforts are urgently needed to bring about a low carbon Wales.

2. Applauds the role that students and young people have played in Wales and across the world in bringing the climate emergency to the attention of policy makers and the public.

3. Welcomes the commitment from Welsh Government to introduce votes for 16 and 17 years olds in time for the 2021 elections to the National Assembly for Wales, giving those young people a stronger voice in how Wales rises to the challenge of climate change.

Open the vote. Close the vote. For the motion 26, 15 abstentions, six against. Therefore, the motion as amended is agreed. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 26, roedd 15 yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM7137 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 6, Ymatal: 15

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7137 - Plaid Cymru Debate - Motion as amended: For: 26, Against: 6, Abstain: 15

Motion as amended has been agreed

We now move to vote on the Plaid Cymru debate on NHS pay and conditions. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth, and, again, if the proposal is not agreed to, we vote on the amendments tabled to that motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 13, no abstentions, 35 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar dâl ac amodau gweithwyr y GIG. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth, ac unwaith eto, os gwrthodir y cynnig, pleidleisiwn ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig hwnnw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 13, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM7138 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7138 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 35, Abstain: 0

Motion has been rejected

We move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2, 3 and 4 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 27, no abstentions, 21 against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

Symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Pleidleisiodd 27 o blaid gwelliant 1, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

NDM7138 - Gwelliant 1: O blaid: 27, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7138 - Amendment 1: For: 27, Against: 21, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliannau 2, 3 a 4 eu dad-ddethol.

Amendments 2, 3 and 4 deselected.

I now call for a vote on the motion as amended. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7138 fel y'i diwygiwyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn gwerthfawrogi gweithlu’r GIG a’n trefniadau gwaith partneriaeth gymdeithasol.

Yn disgwyl i holl gyrff y GIG weithio, ymgysylltu ac ymgynghori gyda’u staff, eu hundebau llafur a chyrff cynrychiadol eraill ar newidiadau gweithredol sy’n effeithio ar staff.

Motion NDM7138 as amended

To propose that the National Assembly for Wales:

Values the NHS workforce and our social partnership working arrangements.

Expects all NHS bodies to work with, engage and consult with staff, their trades unions and other representative bodies on operational changes that impact upon staff.

Open the vote. Close the vote. For the motion 33, three abstentions, 11 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 33, tri yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM7137 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 33, Yn erbyn: 11, Ymatal: 3

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7138 - Plaid Cymru Debate - Motion as amended: For: 33, Against: 11, Abstain: 3

Motion as amended has been agreed

We now move to the short debate, so if Members are leaving, can you do so quickly and quietly please?

Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, felly os yw'r Aelodau'n gadael, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn ddistaw os gwelwch yn dda?

13. Dadl Fer: Hapus i Redeg
13. Short Debate: Run Happy

We now move to the short debate, and I call on Rhianon Passmore to speak on the topic she has chosen. Rhianon.

Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Rhianon Passmore i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddi. Rhianon.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Perhaps now more than ever we are truly beginning to understand the importance of physical activity to aid an individual's mental and social well-being. Today, across Wales, boys, girls, men and women of all ages, all backgrounds and all sizes will have taken the opportunity in this late and beautiful summer sunshine we are enjoying to indulge in the elemental pursuits of walking, jogging and running, and yet it's not confined to the summer.

In less than three weeks, the capital city of Wales will hold the United Kingdom's second biggest half marathon, and on Sunday, Swansea will host the Swansea Bay 10k run. And this year alone, we have seen Welsh Athletics and their partners showcase high-profile communal and social running events across our nation, ranging from the Cardiff Bay 10k, the Newport 10k, the Newport half and the Newport marathon, the Porthcawl—and I could go on. These events are characterised by mass participation running with so many of the runners running not just for themselves but to raise money for charities and causes close to their families' hearts. It is social and sociable running. And you will see often on the streets large crowds gathered to cheer and will on the runners, because running is not easy, whatever your standard or level of physical fitness. The crowds will on the runners and the runners take part for many, many reasons, but also in part to raise themselves to the challenge. There is a well-known saying, 'You run your own race', and as in life we are challenged to raise ourselves to be the very best that we can be, the same is true of nations. In Wales, we challenge ourselves to be the very best that we can be.

Islwyn is a proud Gwent valley where we also have a strong tradition of running pedigree. Local running clubs like the famous Islwyn runners are pivotal in their community life and continue to reach out to new people, with new initiatives to encourage wider participation. Islwyn runners are currently running a project called Future Flyers, which is targeting women to start running for the very first time. Islwyn runners meet twice a week every Tuesday and Thursday in Pontllanfraith—in case anybody's interested—and the sessions are free for participants with all abilities and all are welcome. The inclusiveness of the club and of running can be evidenced by the fact that over 50 women take part during sessions each week. Only last Sunday, the Islwyn Running Club hosted the Scenic 7, a seven-mile road race at Cwmcarn forest drive. You will have heard me say relentlessly the importance of the full reopening of the Cwmcarn forest drive, not only for Islwyn, but for Wales and internationally. Events like last Sunday's bear true witness to how we can holistically transform communities—a mass participation event for the entire family held within some of the most stunning natural landscapes that our nation possesses. Come and visit us.

The Welsh Labour Government has consistently encouraged the benefits of physical activity and running to the next generation of Wales, and in recent years, we have seen the daily mile officially launched in Wales. This initiative was officially launched in Islwyn, in Pontllanfraith Primary School in Blackwood by the then public health Minister Rebecca Evans and the founder of the daily mile, Elaine Wyllie. This groundbreaking initiative sees primary-aged children run, walk or jog for 15 minutes every day in school. The joy of running ensures that it is inclusive, simple and free, with no equipment or set-up required. In Islwyn, the list of the schools signed up to the Daily Mile include Pantside, Cefn Fforest, Pengam, Ysgol Trelyn, Fleur de Lis, Bryn, Pontllanfraith, Libanus, Ysgol Cwm Gwyddon, Waunfawr, Ty Sign, Ty Isaf, and more to follow. Plus, it is happening within the Newbridge area in the childminding settings of Hannah's Bananas, assisting the holistic offer for childcare applicants.

The daily mile has the potential for numerous benefits beyond simply improving fitness. And like music, and like musical access, it can help children become more engaged with the outdoors, build self-esteem and confidence as well as help developing team-working skills. The Fitbit and counting steps is not the preserve of adults, and so I'm heartened to see more and more children consciously aware of the need to be active, as a former teacher and educator, especially with all the temptations they face of staying sedentary in front of screens and now a myriad of devices, potentially, for many hours. So, from the daily mile, athletics within the physical education curriculum, to promoting the very successful Penallta park run every Saturday morning, it is good for my constituents. The simple and stunning popularity of parkrun throughout the United Kingdom is now spreading across the world. It's an event that I will be working on with my local communities to bring about the first parkrun in Islwyn.

The addition of junior parkruns on a Sunday at some venues is further testimony to how running is for everyone. Many parkruns incorporate the Couch to 5K programme that follows the Welsh national health service plan, thus encouraging people on the journey from sedentary activity to being able to run 5K by the end of the programme. Our council has ambitious plans for running on the school fields located at Rhiw Syr Dafydd Primary School in Oakdale in Islwyn, and the construction has been developed with a track and field consultant, including the sports governing body, Welsh Athletics. The new sports facilities within this proposal will provide an opportunity for 90 schools and the community to use an athletics track that will assist in supporting the increase in demand. And it will be a further opportunity within Islwyn to support the drive to increase participation to include women and girls through targeted interventions, and through partnership working with the authority's sports development team, Sport Caerphilly, Disability Sport Wales, and a number of other key partners.

But it is the lack of facilities that will always be a barrier to further elite participation, and in a decade of austerity, where the Tories have sought to squeeze Welsh and local government until the pips squeak, what further financial support can, and will, the Welsh Government give to aid Caerphilly County Borough Council in ensuring that Islwyn's future runners are given the opportunities they deserve?

A new athletics running track located in Islwyn would offer the wider Caerphilly County Borough Council area, former Objective funded areas, and my communities, the facilities they crave—a facility fit for the twenty-first century, a facility fit to serve the approximate 10 social running clubs of the area as well as the wider social running community. And I would, indeed, welcome an opportunity beyond this debate to discuss with the Deputy Minister this and the opportunities the Welsh Government has to transform Islwyn for her people. And I know that the Deputy Minister and the Welsh Government is committed to doing all that they can to make Islwyn run happy, and our aim together must be to make Wales a happy, healthier country. In running, there is an expression of encouragement that states, 'I know you've got this'. So, Deputy Minister, I know that you've got this. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn awr yn fwy nag erioed efallai, rydym yn dechrau deall pwysigrwydd gweithgarwch corfforol i hybu lles meddyliol a chymdeithasol unigolyn. Heddiw, ledled Cymru, bydd bechgyn, merched, dynion a menywod o bob oed, pob cefndir a phob maint wedi manteisio ar y cyfle yn heulwen yr haf bach mihangel hwn yr ydym yn ei fwynhau i gymryd rhan mewn gweithgareddau elfennol fel cerdded, loncian a rhedeg, ac eto nid yw'n gyfyngedig i'r haf.

Mewn llai na thair wythnos, bydd prifddinas Cymru yn cynnal hanner marathon mwyaf ond un y Deyrnas Unedig, a ddydd Sul, bydd Abertawe yn cynnal ras 10k Bae Abertawe. Ac eleni'n unig, gwelsom Athletau Cymru a'u partneriaid yn cynnal digwyddiadau rhedeg cymunedol a chymdeithasol proffil uchel ledled ein gwlad, yn amrywio o 10k Bae Caerdydd, 10k Casnewydd, hanner marathon Casnewydd a marathon Casnewydd, ras Porthcawl—a gallwn barhau. Cyfranogiad pobl mewn rhedeg torfol sy'n nodweddu'r digwyddiadau hyn, gyda chymaint o'r rhedwyr yn rhedeg nid yn unig drostynt eu hunain ond er mwyn codi arian ar gyfer elusennau ac achosion sy'n agos at galonnau eu teuluoedd. Mae'n rhedeg cymdeithasol a chymdeithasgar. Ac yn aml, byddwch yn gweld tyrfa fawr ar y strydoedd yn dod at ei gilydd i gymeradwyo ac i godi calonnau'r rhedwyr, oherwydd nid yw rhedeg yn hawdd, beth bynnag yw eich safon neu lefel eich ffitrwydd corfforol. Bydd y torfeydd yn annog y rhedwyr, a'r rhedwyr yn cymryd rhan am lawer iawn o resymau, ond hefyd yn rhannol er mwyn ymateb i'r her. Mae yna ddywediad adnabyddus, 'Rydych yn rhedeg eich ras eich hun', ac fel mewn bywyd, cawn ein herio i wella'n hunain i fod y gorau y gallwn fod, ac mae'r un peth yn wir am wledydd. Yng Nghymru, rydym yn herio ein hunain i fod y gorau y gallwn fod.

Un o ddyffrynnoedd balch Gwent yw Islwyn, lle mae gennym ninnau hefyd draddodiad rhedeg cadarn. Mae clybiau rhedeg lleol fel clwb rhedwyr enwog Islwyn yn ganolog i'w bywyd cymunedol ac yn parhau i ymestyn allan at bobl newydd, gyda mentrau newydd i annog cyfranogiad ehangach. Ar hyn o bryd mae rhedwyr Islwyn yn cynnal prosiect o'r enw Future Flyers, sy'n targedu menywod i ddechrau rhedeg am y tro cyntaf. Mae rhedwyr Islwyn yn cyfarfod ddwywaith yr wythnos bob dydd Mawrth a dydd Iau ym Mhontllan-fraith—rhag ofn fod gan unrhyw un ddiddordeb—ac mae'r sesiynau'n rhad ac am ddim i gyfranogwyr o bob gallu ac mae croeso i bawb. Mae'r ffaith fod dros 50 o fenywod yn cymryd rhan mewn sesiynau bob wythnos yn tystio i ba mor gynhwysol yw'r clwb a'r rhedeg. Ddydd Sul diwethaf, cynhaliodd Clwb Rhedeg Islwyn ras y Scenic 7, ras ffordd saith milltir ar hyd ffordd goedwig Cwmcarn. Fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn ddi-baid pa mor bwysig yw ailagor ffordd goedwig Cwmcarn yn llawn, nid yn unig ar gyfer Islwyn, ond ar gyfer Cymru ac yn rhyngwladol. Mae digwyddiadau fel un dydd Sul diwethaf yn dystiolaeth wirioneddol o'r ffordd y gallwn drawsnewid cymunedau'n gyfannol—digwyddiad torfol cyfranogol i'r teulu cyfan a gynhelir yn rhai o'r tirweddau naturiol mwyaf syfrdanol sydd gennym fel gwlad. Dewch i ymweld â ni.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi hybu manteision gweithgarwch corfforol a rhedeg yn gyson i'r genhedlaeth nesaf yng Nghymru, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld y filltir ddyddiol wedi'i lansio'n swyddogol yng Nghymru. Lansiwyd y fenter hon yn swyddogol yn Islwyn, yn Ysgol Gynradd Pontllan-fraith yn y Coed Duon gan y Gweinidog iechyd cyhoeddus ar y pryd, Rebecca Evans, a sylfaenydd y filltir ddyddiol, Elaine Wyllie. Mae'r fenter arloesol hon yn sicrhau bod plant oedran cynradd yn rhedeg, cerdded neu loncian am 15 munud bob dydd yn yr ysgol. Mae'r llawenydd a geir o redeg yn sicrhau ei fod yn gynhwysol, yn syml ac am ddim, heb fod angen unrhyw offer na gwaith paratoi. Yn Islwyn, mae'r rhestr o ysgolion sydd wedi ymrwymo i'r Filltir Ddyddiol yn cynnwys Pantside, Cefn Fforest, Pengam, Trelyn, Fleur de Lis, Bryn, Pontllan-fraith, Libanus, Cwm Gwyddon, Waunfawr, Tŷ Sign, Tŷ Isaf, a mwy i ddilyn. Yn ogystal, mae'n digwydd o fewn ardal Trecelyn yn lleoliadau gwarchod plant Hannah's Bananas, gan helpu'r cynnig cyfannol i ymgeiswyr gofal plant.

Mae potensial gan y filltir ddyddiol i sicrhau nifer o fanteision y tu hwnt i wella ffitrwydd yn unig. Ac fel cerddoriaeth, ac yn debyg i hygyrchedd cerddorol, gall helpu plant i gymryd mwy o ran yn yr awyr agored, adeiladu hunan-barch a hyder yn ogystal â helpu i ddatblygu sgiliau gweithio mewn tîm. Nid yw Fitbit a chyfrif camau wedi'u cyfyngu i oedolion yn unig, ac felly, fel cyn-athrawes ac addysgwr, rwy'n falch o weld mwy a mwy o blant yn ymwybodol o'r angen i fod yn egnïol, yn enwedig gyda'r holl demtasiynau y maent yn eu hwynebu i aros yn llonydd o flaen sgriniau a myrdd o ddyfeisiau eraill bellach, a hynny am oriau lawer o bosibl. Felly, o'r filltir ddyddiol, athletau o fewn y cwricwlwm addysg gorfforol, i hyrwyddo ras lwyddiannus parc Penallta bob bore dydd Sadwrn, mae'n dda i fy etholwyr. Mae poblogrwydd syml a syfrdanol rasys parciau ledled y Deyrnas Unedig bellach yn lledu ar draws y byd. Mae'n ddigwyddiad y byddaf yn gweithio arno gyda fy nghymunedau lleol er mwyn cynnal y ras parc gyntaf yn Islwyn.

Mae ychwanegu rasys parciau i rai iau ar ddydd Sul mewn rhai lleoliadau yn dystiolaeth bellach o'r ffordd y mae rhedeg yn rhywbeth i bawb. Mae llawer o rasys parciau yn ymgorffori'r rhaglen Couch to 5K sy'n dilyn cynllun y gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru, gan annog pobl ar y daith o weithgarwch eisteddog i allu rhedeg 5K erbyn diwedd y rhaglen. Mae gan ein cyngor gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer rhedeg ar gaeau'r ysgol a leolir yn ysgol gynradd Rhiw Syr Dafydd yn Oakdale yn Islwyn, a datblygwyd y gwaith adeiladu ar y cyd ag ymgynghorydd trac a maes, gan gynnwys y corff llywodraethu chwaraeon, Athletau Cymru. Bydd y cyfleusterau chwaraeon newydd yn y cynnig hwn yn rhoi cyfle i 90 o ysgolion a'r gymuned ddefnyddio trac athletau a fydd yn helpu i gefnogi'r cynnydd yn y galw. A bydd yn gyfle pellach yn Islwyn i gefnogi'r ymgyrch i gynyddu cyfranogiad i gynnwys menywod a merched drwy ymyriadau wedi'u targedu, a thrwy weithio mewn partneriaeth gyda thîm datblygu chwaraeon yr awdurdod, Chwaraeon Caerffili, Chwaraeon Anabledd Cymru, a nifer o bartneriaid allweddol eraill.

Ond y diffyg cyfleusterau fydd bob amser yn rhwystr i gyfranogiad elitaidd pellach, ac mewn degawd o gyni, pan fo'r Torïaid wedi ceisio gwasgu Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol i'r eithaf, pa gymorth ariannol pellach y gall, ac y bydd, Llywodraeth Cymru yn ei roi i gynorthwyo Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i sicrhau bod rhedwyr Islwyn yn y dyfodol yn cael y cyfleoedd y maent yn eu haeddu?

Byddai trac rhedeg athletau newydd wedi'i leoli yn Islwyn yn cynnig y cyfleusterau y maent yn awchu amdanynt i ardal ehangach Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, hen ardaloedd a dderbyniai arian Amcan, a fy nghymunedau i—cyfleusterau sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, cyfleusterau sy'n addas i wasanaethu'r oddeutu 10 o glybiau rhedeg cymdeithasol yn yr ardal yn ogystal â'r gymuned ehangach o redwyr cymdeithasol. Ac yn wir, buaswn yn croesawu cyfle y tu hwnt i'r ddadl hon i drafod y mater a'r cyfleoedd sydd gan Lywodraeth Cymru i drawsnewid ardal Islwyn ar gyfer ei phobl gyda'r Dirprwy Weinidog. Ac rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud popeth yn eu gallu i wneud i Islwyn redeg yn hapus, a rhaid inni ei wneud yn nod gyda'n gilydd i wneud Cymru yn wlad hapus ac iachach. Yn y byd rhedeg, ceir mynegiant o anogaeth sy'n dweud, 'Mae hi 'da ti'. Felly, Ddirprwy Weinidog, rwy'n gwybod ei bod hi 'da chi. Diolch.

17:55

Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to reply to the debate? Dafydd Elis-Thomas.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i ymateb i'r ddadl? Dafydd Elis-Thomas.

Diolch yn fawr, Rhianon. Mae'n bleser cael cyfle ar ddiwedd sesiwn heddiw i drafod mater sydd yn bleser personal i mi. Dwi'n parhau, os caf gychwyn ar nodyn personol, yn rhedwr, ddim mor gyflym, efallai, ag y dylwn i fod, ond yr amcan sydd gyda fi ydy cwblhau 5 cilomedr dair gwaith yr wythnos, ond nid gyda'i gilydd—ar ddyddiau ar wahân, dwi'n trio dweud. Felly, mae'r cyfle i mi gael dod mas, fel petai, fel un sydd yn parhau i redeg llwybrau yn y de ac yn y gogledd, yn dangos fy mod i fy hun yn gwbl gefnogol i'r hyn y mae Rhianon wedi'i ddweud. Yn sicr, fe fyddaf i'n barod iawn i gyfarfod â hi i drafod yr hyn y mae hi wedi'i osod gerbron ynglŷn ag anghenion Islwyn.

Thank you very much, Rhianon. It is a pleasure to have an opportunity at the end of today's session to discuss an issue that gives me great enjoyment personally. If I could start on a personal note, I am a runner myself, not as swift as I should be, perhaps, but my aim is to complete 5 km three times a week, but not all at the same time, of course; they are separate 5 km. So, this opportunity for me to come out, as it were, as one who continues to run in both north and south Wales does demonstrate that I myself am entirely supportive of what Rhianon has said. Certainly, I would be more than willing to meet with her to discuss what she has put forward today in terms of the needs of Islwyn in this regard.

Ond, beth sydd gen i i'w ddweud y prynhawn yma yw ymateb yn fwy cyffredinol ynglŷn â phwysigrwydd symud ac ymarfer corfforol, ac i droi'r ddadl fer yma, fel, yn wir, mae Rhianon wedi gwneud yn barod, yn rhyw fath o apêl ar i bawb ohonom ni yng Nghymru ddysgu gwers pwysigrwydd ymarfer corff yn rheolaidd a'r manteision i iechyd corfforol a meddyliol sy'n dod yn sgil hynny. Fel y dywedwyd, mae ymarfer yn gostwng y risg o ddioddef afiechydon, ac mae'n ffordd o reoli cyflyrau sydd gyda ni eisoes. Mae'r dystiolaeth yn amlwg ac mae pwysigrwydd gweithgaredd corfforol rheolaidd bob dydd yn glir. Pe bai ymarfer corff yn gyffur, fe fyddai'n cael ei ystyried yn rhyw fath o ffisig neu driniaeth wyrthiol—moddion gwyrthiol ar gyfer iechyd—gan fod modd iddo atal a helpu cymaint o afiechydon.

Yn ogystal â bod yn dda ar gyfer iechyd yr unigolyn, fel y dywedaist ti, Rhianon, mae ymarfer corff hefyd yn ffordd o ddod ag unigolion at ei gilydd i fwynhau gweithgareddau ar y cyd. Mae o'n ffordd o gryfhau ysbryd cymunedol, a dyma'n union y mae'n ei wneud pan fydd yna gymaint o redwyr yn dod at ei gilydd, a dyna mae o'n ei wneud hefyd pan fydd rhedwyr unigol hyd yn oed yn pasio'i gilydd ar lwybrau yn ddyddiol, wrth redeg. Mae pobl yn dod i adnabod ei gilydd gan eu bod nhw'n rhannu ymarfer corfforol. Ac mae teimladau o unigrwydd ac o fod yn ynysig mewn cymdeithas yn deimladau, dŷn ni'n deall, sydd yn cynyddu ac mae cymryd rhan mewn gweithgaredd corfforol yn gyhoeddus gyda'r wisg briodol, yn amlwg, a gyda'r esgidiau priodol—mae hynny'n bwysig iawn, yn enwedig pan fydd rhywun yn mynd yn hŷn—. Af i ddim i hysbysebu siop arbennig yng Nghaerdydd lle byddaf i'n mynd i adnewyddu fy esgidiau rhedeg, ond mae o'n beth pwysig iawn i ni gael esgidiau cyfforddus a diogel bob amser, ac mae'r ffordd dŷn ni'n gwisgo a'r ffordd dŷn ni'n paratoi ar gyfer rhedeg yn allweddol.

Yn anffodus, mae'r sefyllfa rydym ni ynddi hi, yn ôl y wybodaeth ddiweddaraf sydd gyda ni fel Llywodraeth yn arolwg cenedlaethol Cymru, yn datgelu mai dim ond 53 y cant o oedolion—hynny yw, ychydig dros hanner oedolion Cymru—sydd yn dweud iddyn nhw wneud 150 o funudau o ymarfer corff yn yr wythnos flaenorol. Dwi ddim eisiau swnio fel rhyw bregethwr anghydffurfiol—er bod gen i bregethwr anghydffurfiol ardderchog yn y gynulleidfa'n gwrando arnaf i, a diolch yn fawr i ti—drwy ddweud ein bod ni'n condemnio hyn, ond mae o yn rhywbeth y dylai pobl ei ailystyried. A beth sydd yn arbennig o boenus ydy bod dynion yn fwy tebygol o ymarfer na menywod, bod pobl ddifreintiedig o ardaloedd llai breintiedig a phobl dros 75 oed yn llai tebygol o wneud unrhyw fath o ymarfer nag unrhyw ran arall o'r boblogaeth. Hynny yw, mae hwnna, mewn gwirionedd, yn groes i beth fyddai rhywun yn gobeithio amdano fo o ran gwerth ymarfer.

Felly, mae codi graddfeydd gweithgaredd corfforol yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac mae gen i, fel Dirprwy Weinidog yn y swydd yma, gyfrifoldeb penodol ynglŷn â hyn ac mae o'n gyfirfoldeb yr ydw i'n ei gymryd o ddifrif. Rydyn ni wedi ymrwymo i godi lefelau gweithgarwch corfforol. Er mwyn cyflawni hynny, dŷn ni wedi sefydlu Partneriaeth Gweithgarwch Corfforol Cymru. Dyma un o'r cyfarfodydd mwyaf adeiladol dwi wedi bod ynddo, a dwi wedi bod yn y swydd yma bron i ddwy flynedd erbyn hyn, gan fod Iechyd Cyhoeddus Cymru, Chwaraeon Cymru a Chyfoeth Naturiol Cymru yn dod at ei gilydd, yn swyddogion a phenaethiaid, a swyddogion Llywodraeth Cymru, i ysgogi a chefnogi cydweithio o bob math. A dyma, dwi'n meddwl, ydy'r ffordd ymlaen yn y maes yma, sef bod y cyrff cyhoeddus sydd gyda ni yn gweithio drosom ni mewn gwahanol gyfeiriadau—Iechyd Cyhoeddus Cymru ar yr ochr iechyd, Chwaraeon Cymru o ran fy adran i, a Chyfoeth Naturiol Cymru o ran yr adran sydd yn gyfrifol ynglŷn â'r amgylchedd—yn dod at ei gilydd. Ac mi fydd yna, mae'n dda gen i gyhoeddi, gynhadledd genedlaethol yn y gwanwyn i'r rhanddeiliaid yma ddod at ei gilydd i ddatblygu cynllun gweithredu.

​But what I would like to say this afternoon is to respond in more general terms about the importance of physical activity, and to turn this short debate, as Rhianon has already done, to some sort of appeal that each and every one of us in Wales should learn the importance of regular physical activities for both of physical and mental health, and the benefits that they provide. As has already been stated, exercise reduces the risk of ill-health and it is a means of managing existing conditions. The evidence is clear, as it the importance of regular physical activity. If physical activity were a drug, it would be considered to be miraculous—a miracle cure for our health—because it can prevent and assist with so many conditions.

But, as well as being good for individual health, as you said, Rhianon, physical exercise is also a means of bringing individuals together to enjoy activities in a social context. It strengthens community ethos too, and this is exactly what it does when runners come together. This is what it does, too, when individual runners simply pass each other on a daily basis as they jog. People get to know each other because they share physical activity as an interest. Feelings of loneliness and isolation in society are increasing, and participating in physical activity in public, with the appropriate attire, obviously, and with the appropriate footwear, too, which is very important as one grows older—. I won’t advertise a particular shop in Cardiff where I buy running shoes regularly, but it’s important that we have comfortable and safe footwear. And the way we prepare for running is also crucially important.

Unfortunately, the situation we are facing, according to the latest information we have as a Government in the national survey for Wales, is that only 53 per cent of adults—so, a little over half of Welsh adults—say that they undertook 150 minutes of physical activity in the previous week. I don’t want to sound like a nonconformist preacher—although we have an excellent nonconformist preacher listening to us, and thank you for doing so—and I don’t want to condemn this, but it is something that people should reconsider. What is particularly worrying is that men are more likely to exercise than women and that people living in more deprived areas and people over the age of 75 are also less likely to be undertaking any sort of physical activity than any other part of the population. So, that is contrary to what one would hope to see in terms of the value of exercise.

So, increasing physical activity rates is a priority for the Welsh Government, and I, as Deputy Minister in this role, have a particular responsibility in this area, and it’s a responsibility I take very seriously indeed. We are committed to increasing levels of physical activity and, in order to deliver that, we have established a physical activity partnership for Wales. This was one of the most constructive meetings that I have attended, having been in this role for almost two years, in that officials and leaders at Public Health Wales, Sport Wales and Natural Resources Wales have come together, along with Welsh Government officials, to encourage and support collaboration on all levels. I think this is the way forward in this area, namely that the public bodies that work on our behalf in various different spheres—Public Health Wales in health, Sport Wales from the point of view of my department, and NRW from the point of view of the department responsible for the environment—come together and work together. I am pleased to announce that there will be a national summit in the spring for these bodies to come together to develop an action plan.
 

Fel dwi wedi dweud yn aml iawn yn y lle hwn, dydw i ddim yn ffan o'r hyn a elwir yn 'strategaeth'. Dwi'n fwy o ffan o'r hyn mae rhywun yn ei alw yn 'gynlluniau gweithredol', a dyna pam mae'r bartneriaeth yma mor bwysig, yn gweithio ar nifer o flaenoriaethau i wella data a ffyrdd o newid ymddygiad drwy ddatblygu'r hyn dŷn ni'n ei alw'n 'arsyllfa gweithgarwch corfforol'. Mae hwnna wedyn yn datblygu gwaith cyfathrebu ac ymgyrchu ar y cyd, ac yn integreiddio ein rhaglenni mewn ysgolion, Campau'r Ddraig, rhwydwaith ysgolion iach Cymru ac ysgolion eco er mwyn i hyn i gyd fod yn gynnig cynhwysfawr o ymarfer corfforol i gefnogi'r cwricwlwm newydd. Dwi'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor yn y Cynulliad yma, y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon. Yn dilyn eu hymchwiliad nhw i weithgarwch corfforol plant a phobl ifanc, dŷn ni'n gallu symud ymlaen gyda'r argymhellion a gafodd eu gwneud gan y pwyllgor, ac mi fydd y camau yma yn dod yn rhan annatod o gynllun gweithredol 'Pwysau iach, Cymru iach'. Ac mae hyn yn ategu'r gwaith o wella iechyd ar draws ein poblogaeth.

Dwi'n falch iawn o glywed Rhianon yn sôn am hanes datblygu milltir y dydd, oherwydd dwi wedi cael y cyfle i fynd i sawl ysgol i weld milltir y dydd yn digwydd. Dwi am fod bach yn blwyfol a sôn yn arbennig am ysgol yn ardal hyfryd iawn o'r enw Llansantffraid Glan Conwy, ar waelod dyffryn Conwy lle dwi'n byw, a chael gweld y disgyblion yn gallu mwynhau rhedeg ar hyd cae ysgol a oedd ddim yn rhy wastad. Roedden nhw'n gallu rhedeg lan a rhedeg lawr, ac roedden nhw wirioneddol yn mwynhau eu hunain, ac roedden nhw'n deall beth oedden nhw'n ei wneud a pham oedden nhw'n ei wneud o. Mae 36 y cant o'n hysgolion, sef 450 ohonyn nhw, yn cymryd rhan yn y filltir y dydd. Felly, mae yna waith eto i wella yn y fan yna, ac mi fuaswn i'n annog hynny.

Dŷn ni hefyd wedi ymrwymo i gynyddu nifer y plant sy'n beicio, yn cerdded neu yn mynd ar sgwter i'r ysgol. Rydym ni'n aildendro ar gyfer rhaglen teithio llesol i'r ysgol, ac mae'n rhaid imi ddweud, fel tad-cu i bedwar o blant ifanc o oed ysgol, er bod un ohonyn nhw wedi mynd i'r ysgol uwchradd yn ddiweddar iawn, mae o'n beth annifyr iawn gen i i weld y perygl gwirioneddol sydd tu fas i gymaint o ysgolion pan fydd pobl yn defnyddio ceir a'u gyrru nhw mor agos ag y medran nhw tuag at yr ysgol. Wnaf i ddim enwi ysgolion, ond dwi'n ei weld o'n digwydd yn y de ac yn y gogledd, a dyna pam mae damweiniau wedi digwydd—mae damweiniau difrifol wedi digwydd yn y sefyllfa yna. Felly, mae angen inni weithredu nodau Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, yn sicr gan gynnwys mwy o lwybrau diogel o lawer i ysgolion, er mwyn annog pobl i ddefnyddio'r llwybrau yna yn hytrach na defnyddio ceir rhieni neu deulu i bigo pobl lan o'r ysgol.

Mae ein hysgolion ni'n rhan hanfodol, gyda rhan hanfodol i'w chwarae, yn annog plant a phobl ifanc i wneud mwy o weithgaredd corfforol, ac mae yna lot o waith wedi cael ei wneud, gan gynnwys darpariaeth yn y cwricwlwm newydd. Un o'r pedwar pwrpas ydy i ddysgwyr yn y cwricwlwm newydd ddatblygu yn unigolion iach a hyderus, ac mae hynna yn golygu cymryd mwy o weithgaredd corfforol, medru defnyddio gwybodaeth am effaith ymarfer corff a deiet ar iechyd corfforol ac iechyd meddwl, a'r holl ddaioni a ddaw o hynny. Mae ymarfer corff a chwaraeon yn creu cyfleoedd hefyd i newid cymunedau, fel y dywedodd Rhianon, yn dod â phobl ynghyd at ei gilydd. A dyna pam rydym ni wedi bod yn gwario, fel Llywodraeth, yn barod yn y maes yma. Yn 2018-19, fe wnaethom ni gyfrannu dros £21 miliwn—£21.64 miliwn—i Chwaraeon Cymru o gyfanswm eu cyllideb o £43.24 miliwn. O'r swm hwn, mae £16 miliwn ar gyfer gweithredu ac ymarfer chwaraeon cymunedol. Mae hwnna'n neges glir iawn o beth yw blaenoriaeth y Llywodraeth yma. 

Mae cyrff llywodraethu cenedlaethol chwaraeon Cymru hefyd yn benderfynol o'n cefnogi ni wrth greu Cymru egnïol drwy eu gwaith ar chwaraeon cymunedol. A gaf i ganmol yn arbennig Athletau Cymru? Yn 2015, fe wnaethon nhw lansio rhaglen rhedeg cymdeithasol, Rhedeg Cymru. Dwi yn un sydd yn hapus yn gwisgo dillad glaw coch gyda 'Rhedeg Cymru' wedi ei ysgrifennu arno fo, yn dilyn cymryd rhan yn lansio'r gweithgaredd yna. Mae'r rhaglen wedi cael effaith aruthrol ers cychwyn. Mae yna, erbyn hyn, 331,000 o oedolion yn rhedeg yn rheolaidd ledled Cymru. Mae yna gynnydd wedi bod o 176,000 o oedolion yn 2009.  Felly, mae yna gynnydd yn parhau i ddigwydd yn y niferoedd sydd yn rhedeg. Mae llwyddiant rhaglen Athletau Cymru yn seiliedig ar gyfleoedd rhedeg cyfeillgar, cefnogol a chynhwysol ar gyfer unigolion a grwpiau sydd am redeg.

Rydyn ni am i bobl fwynhau gwell iechyd a lles drwy fwy o hamddena yn yr awyr agored a byw bywydau mwy egnïol. Roeddwn i'n mwynhau'n fawr clywed Rhianon yn cyfeirio at Gwmcarn. Mae o'n lle nodedig iawn, dwi'n meddwl. Dwi wedi bod yna sawl gwaith, yn enwedig ar ymweliad yn ddiweddar, a dwi'n edrych ymlaen at y diwrnod pan fydd y cyfan wedi gallu cael ei ailagor. Dwi'n siŵr y bydd yr ymarfer arbennig a welwn ni—pobl yn rhedeg yn yr ardal yna—yn rhan o hynny. Ond dwi hefyd yn cymeradwyo pobl efallai sydd ddim yn teimlo fel rhedeg, ond sydd yn gerddwyr cyflym a thalog, a dwi wedi cael cyfle i gerdded gyda cherddwyr Treorci ac eraill yn ystod y cyfnod yn y swydd yma. 

Ond i grynhoi bellach, mae'r holl gyllid rydyn ni wedi'i wario—cyhoeddiad a wnaed gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a finnau ym mis Mehefin—wedi tynnu sylw at 17 o brojectau cronfa iach ac egnïol sydd yn werth £5.4 miliwn. Dŷn ni hefyd yn cydweithio â'r adran iechyd ynglŷn â phapurau doctor, 'presgripsiynu' cymdeithasol, os mai dyna'r gair cywir—a dwi'n edrych ar y meddyg da dros y ffordd i mi yn fanna. Mae hyn yn cysylltu pobl ag asedau cymunedol, yn rhoi pŵer iddyn nhw reoli eu hiechyd a'u llesiant. Mae'r cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff wedi bod yn gynllun dŷn ni'n sicr yn meddwl y bydd yn cyfrannu tuag at heneiddio yn dda yng Nghymru.

Diolch yn fawr i Rhianon am roi cyfle i mi ddod mas fel rhedwr, os rhedwr hŷn, rhesymol yn ei redeg, ac a gaf i ddiolch iddi hi am ei disgrifiad o bwysigrwydd rhedeg. Ac, felly, dewch i ni wneud hi'n rhan o ddyletswydd pob un ohonom ni fel Aelod Cynulliad ac aelod o'r Llywodraeth i redeg Cymru bob amser. Diolch yn fawr.  

As I have said very often in this place, I am not a fan of what's described as a strategy. I'm more of a fan of what one would call 'action plans', and that's why this partnership is so very important, working on a number of priorities to improve data and to encourage behavioural change by developing what we are calling a 'physical activity observatory'. That will then develop communications and campaigning work, and will integrate our programmes in schools, Dragon Sports, the healthy schools network and eco-schools so that all of this can be a comprehensive offer of physical activity to support the new curriculum. I'm very grateful to the Assembly committee, the Health, Social Care and Sport Committee. Following their inquiry into the physical activity of children and young people, we can make progress with the recommendations made by that committee, and these steps will become an integral part of the 'Healthy Weight, Healthy Wales' action plan, which will support the work of improving health across our population.

I was very pleased to hear Rhianon talk about the development of the daily mile, because I have had an opportunity to go to a number of schools to see the daily mile in action. I'm going to be slightly parochial and just mention a school in a wonderful area called Llansantffraid Glan Conwy at the bottom of the Conwy valley, where I live, and seeing the pupils there enjoying running along a school playing field that wasn't particularly flat—they could run up and they could run down, but they were really enjoying themselves, and they understood what they were doing and why they were doing it. Thirty-six per cent of our schools, that's 450 schools, take part in the daily mile, so there is some scope for improvement there, and I would encourage that.

We have already also committed to increasing the number of children who cycle, walk or scoot to school, and we are re-tendering for an active travel to school programme. I have to say, as a grandfather to four young children of school age, although the eldest has just gone to secondary school very recently, it is something that I find very concerning to see the dangers outside so many schools when people choose to use cars and to drive them as close as possible to schools. I won't name individual schools, but I've seen it happening in north and south Wales, and there have been accidents—serious accidents—in that situation. Therefore, we need to implement the aims of the Active Travel (Wales) Act 2013, including more safe routes to school, in order to encourage people to use those routes rather than using cars driven by parents or family to take children to school and to pick them up.

Our schools have a crucial role to play in encouraging children and young people to undertake more physical activity, and a great deal of work has been done, including provision within the new curriculum. One of the four purposes is that learners within the new curriculum develop as healthy, confident individuals, and that does mean taking part in more physical activity and being able to use knowledge on the impact of exercise and diet on physical and mental health, and all of the benefits that can be derived from that. Physical activity and sports create powerful opportunities to change communities, as Rhianon has said, bringing people together, and that is why we have, as a Government, already been investing in this area. In 2018-19, we provided over £21 million—£21.64 million—to Sport Wales, within their total budget of £43.24 million. Of that sum, £16 million is for community sport work. That's a very clear indication of the Government's priorities.

National sport governing bodies are also determined to support us as we create an active Wales through their work on community sport. May I particularly praise Welsh Athletics? In 2015, they launched their social running programme, Run Wales. I am happy to wear red waterproofs with ‘Run Wales’ writ large on them, following participation in the launch of that particular activity. The programme has had a huge impact since its inception. There are now 331,000 adults regularly running throughout Wales. There’s been an increase from 176,000 adults in 2009. So, that progress is still being made in terms of the numbers that do run, and the success of the Welsh Athletics programmes comes from supportive and inclusive running for individuals and groups who choose to run.

We want people to enjoy improved health and wellbeing through enhanced outdoor recreation and more active lifestyles. I particularly enjoyed Rhianon referring to Cwmcarn. It’s a very special place. I have been there a number of times and was there recently, and I look forward to all of that being reopened. I am sure that running in that area will form a part of that. But I also wish to praise people who perhaps don’t feel that they want to run but are walkers, and I have had an opportunity to walk with the Social Strollers in Treorchy and elsewhere during my time in this post.  

But, to summarise, all of the funding that we have invested—the announcement made by the Minister for Health and Social Services and I in June—has highlighted 17 projects in the healthy and active fund, worth £5.4 million. We’re also working with the health department on social prescribing, if I have the terminology right—and I do look at the GP across the Chamber. This links people with community assets, giving them power to manage their own health and well-being. The national exercise referral scheme has been a scheme that we certainly believe will contribute to ageing well in Wales. 

So, thank you very much to Rhianon for giving me an opportunity to come out as a runner, albeit an older runner who runs at a reasonable level. But may I also thank her for her description of the importance of running? Let us make it part of the duty of each and every one of us as Assembly Members and as members of the Government to run Wales always. Thank you.

18:10

Thank you very much, and that brings today's proceedings to a close. Thank you. 

Diolch yn fawr iawn, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:14.

The meeting ended at 18:14.