Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

05/06/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Gweinidog Addysg
1. Questions to the Minister for Education

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mick Antoniw.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Education, and the first question is from Mick Antoniw.

Gweithgareddau Allanol mewn Ysgolion
External School Activities

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod gweithgareddau allanol mewn ysgolion yn gynhwysol i bob disgybl? OAQ53970

1. Will the Minister make a statement on Welsh Government policy in ensuring that external school activities are inclusive to all pupils? OAQ53970

Equity of provision for all learners constitutes a major priority for this Government. I strongly encourage schools to ensure that inclusivity and equity are at the forefront of all decision making when it comes to any activities that could lead to additional costs for families.

Mae darpariaeth deg ar gyfer pob dysgwr yn un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth hon. Rwy'n annog ysgolion yn gryf i sicrhau bod cynwysoldeb a thegwch yn llywio pob penderfyniad a wneir ynglŷn ag unrhyw weithgareddau a allai arwain at gostau ychwanegol i deuluoedd.

Minister, thank you for that answer. I know the efforts that have been taken to ensure that there is inclusivity. But, of course, there is the growing concern, arising from the Musicians' Union report, about the accessibility of music lessons, the issues that arise now in terms of the affordability of children being able to attend external trips—arts, culture, and so on. And, of course, there's one new one, which we seem to have inherited from America, and that is the development of school proms, where the cost seems to be not only rising, but it appears to be a competition between parents—some having limousines, and so on, going to schools. And it does raise this concern more broadly, when put within the context of all the other things, that there is a growing issue with regard to those who may or may not be able to afford to participate in some of these. And I wonder if this is an area, Minister, where you could indicate whether you'd be prepared to undertake further research and analysis, to assess what the scale of this is, and how it might be tackled.

Weinidog, diolch am eich ateb. Rwy’n ymwybodol o’r ymdrechion a wnaed i sicrhau cynwysoldeb. Ond wrth gwrs, ceir pryder cynyddol, sy’n deillio o adroddiad Undeb y Cerddorion, ynglŷn â hygyrchedd gwersi cerddoriaeth, y materion sy'n codi bellach o ran fforddiadwyedd i blant allu mynychu tripiau allanol—celfyddydau, diwylliant ac yn y blaen. Ac wrth gwrs, mae un newydd rydym wedi’i etifeddu o America, yn ôl pob tebyg, sef datblygiad promiau ysgol, lle ymddengys nid yn unig fod y gost yn codi, ond ymddengys ei bod yn gystadleuaeth rhwng rhieni—gyda rhai'n trefnu limwsinau, ac ati, i fynd i ysgolion. Ac mae hyn yn creu pryder mwy cyffredinol, yng nghyd-destun yr holl bethau eraill, fod problem gynyddol o ran y rhai a all neu na allant fforddio cymryd rhan mewn rhai o'r gweithgareddau hyn. A tybed a yw hwn yn faes, Weinidog, lle gallech nodi a fyddech yn barod i wneud rhagor o ymchwil a dadansoddi, er mwyn asesu beth yw maint y broblem, a sut y gellid mynd i'r afael â hi.

I am familiar with the phenomenon that is the prom, and it's a world away from the senior school discos I'm sure we all attended. The cost of the school day is an issue that I'm very interested in. I am fully aware of the significant impact it can have on some children, often from groups that would benefit most from those extra-curricular and out-of-school activities. I have asked Children in Wales to produce resources for schools, to encourage the consideration of the impact of additional costs on families, and the first series of guides will be available by September and will cover a range of specific issues. Of course, additional to that, we will be investing more than £5.1 million in the pupil development grant access fund this year, to help parents with the costs associated with the school day, including school uniform, and kit and equipment, as well as spending a record amount on PDG in itself to support the education of some of our most disadvantaged children.

Rwy'n gyfarwydd â ffenomenon y prom, ac mae'n wahanol iawn i’r disgos ysgol fawr a fynychwyd gan bawb ohonom, rwy'n siŵr. Mae cost y diwrnod ysgol yn fater y mae gennyf gryn ddiddordeb ynddo. Rwy'n ymwybodol iawn o'r effaith sylweddol y gall ei chael ar rai plant, yn aml o’r grwpiau a fyddai'n elwa fwyaf o weithgareddau allgyrsiol a'r tu allan i'r ysgol. Rwyf wedi gofyn i Plant yng Nghymru gynhyrchu adnoddau ar gyfer ysgolion, i’w hannog i ystyried effaith costau ychwanegol ar deuluoedd, a bydd y gyfres gyntaf o ganllawiau ar gael erbyn mis Medi, ac yn canolbwyntio ar ystod o faterion penodol. Wrth gwrs, yn ychwanegol at hynny, byddwn yn buddsoddi mwy na £5.1 miliwn eleni yng nghronfa mynediad y grant datblygu disgyblion, i helpu rhieni gyda'r costau sy'n gysylltiedig â'r diwrnod ysgol, gan gynnwys gwisg ysgol, a dillad ac offer addysg gorfforol, yn ogystal â gwario mwy nag erioed ar y grant datblygu disgyblion ei hun i gefnogi addysg rhai o'n plant mwyaf difreintiedig.

Can I concur with some of the points that have been made by Mick Antoniw? The issue of mental health in schools has been one that's been rising up the agenda, and I think there's growing evidence that extra-curricular activities in school are beneficial, in many cases, to pupils' mental health. But, of course, the costs that Mick Antoniw talked about—the associated costs—can also have a negative effect, so those two need to be balanced. In terms of the wider mental health issue, what are you doing in terms of making sure that pupils do have advocacy available to them at the earliest opportunity, and that they're aware of where to go if there are issues of not being able to attend extra-curricular activities and of feeling excluded?

A gaf fi gytuno â rhai o'r pwyntiau a wnaed gan Mick Antoniw? Mae mater iechyd meddwl mewn ysgolion wedi bod yn un sy'n codi'n uwch ar yr agenda, a chredaf fod tystiolaeth gynyddol fod gweithgareddau allgyrsiol yn yr ysgol yn fuddiol, mewn llawer o achosion, i iechyd meddwl disgyblion. Ond wrth gwrs, gall y costau y soniodd Mick Antoniw amdanynt—y costau cysylltiedig—gael effaith negyddol hefyd, felly mae angen cydbwyso'r ddau beth. Mewn perthynas â'r broblem iechyd meddwl ehangach, beth a wnewch i sicrhau bod eiriolaeth ar gael i ddisgyblion o’r cychwyn cyntaf, a'u bod yn gwybod ble i fynd os ydynt yn wynebu problemau o ran methu mynychu gweithgareddau allgyrsiol, a theimlo wedi'u heithrio?

Thank you for that. You're correct—the opportunity to participate in a wide range of activities can have a very positive effect on mental health and well-being for our children, and an inability, or a worry that you won't be able to do that can have the opposite effect. And that's why, as I said, we have commissioned Children in Wales to produce these resources and guides for schools, so that they can be cognisant of that when they are making decisions. With regard to general health and well-being in school, you'll be aware that both I and the Minister for Health and Social Services continue to work with a wide range of stakeholders to ensure the successful implementation of the recommendations of the Children, Young People and Education Committee's 'Mind over Matter' report. And some of these issues were, indeed, discussed at this week's meeting.

Diolch. Rydych yn llygad eich lle—gall y cyfle i gymryd rhan mewn ystod eang o weithgareddau effeithio'n gadarnhaol iawn ar iechyd meddwl a lles ein plant, a gall anallu, neu bryder na fyddwch yn gallu gwneud hynny gael effaith i’r gwrthwyneb. Ac fel y dywedais, dyna pam ein bod wedi comisiynu Plant yng Nghymru i gynhyrchu'r adnoddau a'r canllawiau hyn ar gyfer ysgolion, fel y gallant fod yn ymwybodol o hynny wrth wneud penderfyniadau. O ran iechyd a lles cyffredinol yn yr ysgol, fe fyddwch yn gwybod fy mod i a'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn parhau i weithio gydag ystod eang o randdeiliaid i sicrhau bod argymhellion adroddiad 'Cadernid Meddwl' y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn cael eu rhoi ar waith yn llwyddiannus. Ac yn wir, trafodwyd rhai o'r materion hyn yn y cyfarfod yr wythnos hon.

Canlyniadau Addysgol yng Nghymoedd y De
Educational Outcomes in the South Wales Valleys

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella canlyniadau addysgol yng nghymoedd y de? OAQ53947

2. What action is the Welsh Government taking to improve educational outcomes in the south Wales valleys? OAQ53947

The Welsh Government, regional consortia and local authorities are collectively supporting schools in the south Wales Valleys—and, indeed, throughout the whole of Wales—to improve educational outcomes, in line with the priorities in 'Our national mission'.

Mae Llywodraeth Cymru, consortia rhanbarthol ac awdurdodau lleol ar y cyd yn cynorthwyo ysgolion yng Nghymoedd de Cymru—a ledled Cymru gyfan yn wir—i wella canlyniadau addysgol, yn unol â'r blaenoriaethau yn 'Cenhadaeth ein Cenedl'.

Thank you, Minister. As we know, the life opportunities of people living in areas like Merthyr Tydfil and Rhymney are determined by many factors, but especially their educational and training opportunities. The Learning and Work Institute Cymru has recently published a youth opportunity index, showing that young people in my constituency, and across the south Wales Valleys, have the least access to opportunities. For too many young people, it remains the place of their birth which determines their opportunities and outcomes in life, and not their own abilities. What further action can you take as education Minister to help end this unfairness?

Diolch, Weinidog. Fel y gwyddom, caiff cyfleoedd bywyd pobl sy'n byw mewn ardaloedd fel Merthyr Tudful a Rhymni eu pennu gan lawer o ffactorau, ond yn enwedig eu cyfleoedd addysgol a hyfforddiant. Yn ddiweddar, mae Sefydliad Dysgu a Gwaith Cymru wedi cyhoeddi mynegai cyfle ieuenctid, sy'n dangos mai pobl ifanc yn fy etholaeth, a ledled Cymoedd de Cymru, sydd â’r lleiaf o fynediad at gyfleoedd. I ormod o bobl ifanc, eu man geni sy'n pennu eu cyfleoedd a'u canlyniadau mewn bywyd o hyd, yn hytrach na’u galluoedd eu hunain. Pa gamau pellach y gallwch eu cymryd fel Gweinidog addysg i helpu i ddod â'r annhegwch hwn i ben?

13:35

Well, Presiding Officer, given that the question is about schools in the south Wales Valleys, can I give a warm welcome to Tredegar Comprehensive School pupils, who I think have joined us in the viewing gallery this afternoon? Tredegar comprehensive is the old school of Alun Davies AM. I'm not sure whether the children have a suitable role model in Mr Davies, but it's something to aspire to. And I do know that some of the pupils who are with us today are ex-pupils of Deighton Primary School, which, again, is Mr Davies's old primary school, whom I had the pleasure of meeting when they were in the primary school. 

But returning to Dawn's question, can I agree with you, Dawn, that it's totally unacceptable for children's success to be determined by their social or economic circumstances? And underpinning all of our work is the belief that someone's ability to benefit from education should not be determined by where they live, what their background is or what their parents' income is. As I said in my first answer, we are investing unprecedented amounts in the pupil development grant—over £190 million last year—to improve outcomes for some of our most disadvantaged learners, and we're also looking at different types of opportunities. We have committed a total of £1.5 million to fund shared apprenticeships across the Valleys taskforce area, and our junior apprenticeship programme offers year 10 and 11 pupils the opportunity to study full time for a future career in a college setting, from the age of 14, and that is specifically targeted at those children who may have low aspirations or are in danger of being not in education, employment or training. 

Wel, Lywydd, gan fod y cwestiwn yn ymwneud ag ysgolion yng Nghymoedd de Cymru, a gaf fi roi croeso cynnes i ddisgyblion Ysgol Gyfun Tredegar, sydd wedi ymuno â ni, rwy’n credu, yn yr oriel y prynhawn yma? Ysgol Gyfun Tredegar yw hen ysgol Alun Davies AC. Nid wyf yn siŵr a yw Mr Davies yn esiampl addas i’r plant, ond mae'n rhywbeth i anelu ato. A gwn fod rhai o'r disgyblion sydd gyda ni heddiw yn gyn-ddisgyblion ysgol gynradd Deighton, sef, unwaith eto, hen ysgol gynradd Mr Davies, a chefais y pleser o gyfarfod â hwy pan oeddent yn yr ysgol gynradd.

Ond i ddychwelyd at gwestiwn Dawn, a gaf fi gytuno â chi, Dawn, ei bod yn gwbl annerbyniol i lwyddiant plant gael ei bennu gan eu hamgylchiadau cymdeithasol neu economaidd? Ac yn sail i'n holl waith, mae'r gred na ddylai ble mae rhywun yn byw, beth yw eu cefndir, na beth yw incwm eu rhieni bennu gallu rhywun i elwa o addysg. Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, rydym yn buddsoddi mwy nag erioed yn y grant datblygu disgyblion—dros £190 miliwn y llynedd—i wella canlyniadau ar gyfer rhai o'n dysgwyr mwyaf difreintiedig, ac rydym hefyd yn edrych ar wahanol fathau o gyfleoedd. Rydym wedi ymrwymo cyfanswm o £1.5 miliwn i ariannu rhannu prentisiaethau ar draws ardal tasglu'r Cymoedd, ac mae ein rhaglen brentisiaethau iau yn cynnig cyfle i ddisgyblion blwyddyn 10 ac 11 astudio'n amser llawn mewn coleg ar gyfer gyrfa yn y dyfodol, o 14 oed ymlaen, ac mae'r rhaglen honno wedi'i thargedu'n benodol at blant sydd heb lawer o uchelgais o bosibl, neu blant sydd mewn perygl o beidio â bod mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant.

Minister, you cannot improve educational outcome without providing the necessary number of teaching staff required by the schools. Recent figures show a shortfall of 40 per cent in reaching your own target for new secondary school trainee teachers. You have also missed your target for primary school trainee teachers for the third year running. Minister, what action are you taking to address the crisis in teacher recruitment in Wales, please?

Weinidog, ni allwch wella canlyniadau addysgol heb ddarparu'r nifer angenrheidiol o staff addysgu sydd eu hangen ar yr ysgolion. Mae ffigurau diweddar yn dangos diffyg o 40 y cant rhag gallu cyrraedd eich targed eich hun ar gyfer athrawon dan hyfforddiant newydd mewn ysgolion uwchradd. Rydych hefyd wedi methu cyrraedd eich targed ar gyfer athrawon dan hyfforddiant mewn ysgolion cynradd am y drydedd flwyddyn yn olynol. Weinidog, pa gamau a gymerwch i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio athrawon yng Nghymru, os gwelwch yn dda?

Teacher recruitment is challenging not just within Wales, but, actually, it's an international issue. The statistics that the Member refers to relate to the academic year 2017-18, and, since then, we have undertaken a major reform across initial teacher education. And whilst we have missed our targets with regard to full-time recruits to these programmes, applications to our graduate teacher programme for a route to qualification as a teacher is oversubscribed. 

Mae recriwtio athrawon yn heriol, nid yn unig yng Nghymru, ond mewn gwirionedd, mae'n broblem ryngwladol. Mae'r ystadegau y cyfeiria’r Aelod atynt yn ymwneud â blwyddyn academaidd 2017-18, ac ers hynny, rydym wedi diwygio addysg gychwynnol i athrawon yn sylweddol. Ac er ein bod wedi methu cyrraedd ein targedau recriwtio gweithwyr amser llawn i'r rhaglenni hyn, rydym wedi cael mwy o geisiadau i'n rhaglen athrawon graddedig am lwybr i gymhwyso fel athro na'r nifer o leoedd sydd ar gael.

You are aware of my concerns about your over-reliance on supply teaching firms. These firms usually charge schools exorbitant rates for providing teacher cover and only pass a small proportion of that on to the teacher commissioned. Now, I know we've discussed this before, but the question also needs considering from the point of view of providing teacher continuity for pupils. Of course, there'll be times when supply teachers are required, but I've received anecdotal evidence that supply teacher agencies pay no mind to ensuring that the teachers that are on their books stay the course during a specific teacher absence. A supply teacher recently contacted me to say that these consultants do not care about continuity of cover at all so long as they get their commission. Minister, are you aware of this issue and the consequences, and can you please tell us what you intend to do to remedy it? 

Rydych yn gwybod am fy mhryderon ynglŷn â'ch gorddibyniaeth ar gwmnïau athrawon cyflenwi. Mae'r cwmnïau hyn fel arfer yn codi prisiau afresymol ar ysgolion am ddarparu athrawon, a chyfran fach o hynny'n unig sy’n cael ei drosglwyddo ganddynt i’r athro a gomisiynwyd. Nawr, gwn ein bod wedi trafod hyn o'r blaen, ond mae angen ystyried y cwestiwn hefyd o safbwynt darparu parhad i ddisgyblion o ran athrawon. Wrth gwrs, bydd yna adegau pan fydd angen athrawon cyflenwi, ond rwyf wedi derbyn tystiolaeth anecdotaidd nad yw’r asiantaethau athrawon cyflenwi yn ystyried sicrhau bod yr athrawon sydd ar eu llyfrau yn aros am gyfnod llawn absenoldeb athro penodol. Cysylltodd athro cyflenwi â mi yn ddiweddar i ddweud nad yw'r ymgynghorwyr hyn yn poeni am barhad yn y ddarpariaeth gyflenwi o gwbl, cyn belled â'u bod yn cael eu comisiwn. Weinidog, a ydych yn ymwybodol o'r broblem hon, a'r canlyniadau, ac a allwch ddweud wrthym beth y bwriadwch ei wneud i unioni hyn?

Well, as the Member will be aware, we have a reform programme with regard to the practices of supply teacher agencies. The new framework will be on stream before the start of the new academic year, which will provide for minimum rates of pay for those staff employed by those agencies, better employment rights, guaranteed access to training. The Member makes a very good point with regard to continuity. Continuity of supply staff in schools is beneficial not only to those individual members of staff, but, crucially, to the pupils that they teach. And this is one of the benefits that we have been able to quantify as a result of our cluster supply model that we have constituted over the last two years, and we will continue to do what we can to ensure that, when supply is needed—and the Member is right; from time to time, it is needed—those that are providing that are well trained, well qualified and supported, and are able to deliver impactful lessons to students. 

Wel, fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym raglen ddiwygio ar gyfer ymdrin ag arferion asiantaethau athrawon cyflenwi. Bydd y fframwaith newydd ar waith cyn dechrau'r flwyddyn academaidd newydd, a bydd yn darparu ar gyfer isafswm cyfraddau cyflog ar gyfer y staff a gyflogir gan yr asiantaethau hynny, hawliau cyflogaeth gwell, mynediad gwarantedig at hyfforddiant. Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn ynglŷn â pharhad. Mae parhad staff cyflenwi mewn ysgolion yn fuddiol, nid yn unig i'r aelodau unigol o staff, ond yn hollbwysig, i'r disgyblion y maent yn eu haddysgu. A dyma un o'r manteision rydym wedi gallu ei feintioli o ganlyniad i'r model cyflenwi clystyrau rydym wedi'i ddatblygu dros y ddwy flynedd ddiwethaf, a byddwn yn parhau i wneud yr hyn a allwn i sicrhau, pan fydd angen darpariaeth gyflenwi—ac mae'r Aelod yn llygad ei lle; o bryd i'w gilydd, mae angen gwneud hynny—fod y rhai sy'n ei darparu wedi'u hyfforddi'n dda, fod ganddynt gymwysterau da a'u bod yn cael eu cefnogi, a'u bod yn gallu darparu gwersi effeithiol i fyfyrwyr.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Suzy Davies. 

Diolch, Llywydd. Good afternoon, Minister. I see that you're going to be meeting your Scottish and UK Government higher education ministerial colleagues shortly—you may have already done it, I don't know—to discuss Brexit and the findings of the Augar review. The issue, of course, of funding post-16 education is devolved, but the systems in all these nations support competition between institutions across the UK, and with 40 per cent of Welsh university students already studying in England, with far less traffic coming the other way, I just wondered what your initial thoughts were on the review's findings on Welsh universities and colleges, were they to be implemented in England. 

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Rwy'n gweld y byddwch yn cyfarfod â'ch cyd-Weinidogion addysg uwch yn yr Alban a Llywodraeth y DU cyn bo hir—efallai eich bod eisoes wedi gwneud hynny, nid wyf yn gwybod—i drafod Brexit a chanfyddiadau adolygiad Augar. Mae mater ariannu addysg ôl-16 wedi'i ddatganoli, wrth gwrs, ond mae'r systemau yn yr holl wledydd hyn yn cefnogi cystadleuaeth rhwng sefydliadau ledled y DU, a chyda 40 y cant o fyfyrwyr prifysgol o Gymru eisoes yn astudio yn Lloegr, gyda llai o draffig o lawer yn dod y ffordd arall, tybed beth oedd eich meddyliau cyntaf ynglŷn â chanfyddiadau'r adolygiad ynghylch prifysgolion a cholegau Cymru, pe baent yn cael eu rhoi ar waith yn Lloegr.

Just to clarify for the Member, I meet regularly with my counterparts in Scotland and England. We have set up regular quadrilateral meetings at my request. And, despite assurances that were given to me at the last meeting by Minister Skidmore, it is disappointing that his civil servants did not feel able to properly brief my civil servants ahead of the publication of the Augar report, which is disappointing. I am, of course, aware of the contents of the report, and, in my letter to The Times earlier this week, I was very clear that any proposal for reform in England will inform but will not dictate the choices made by the Welsh Government. I am proud that Wales will continue to have the fairest, the most progressive and the most sustainable student support system in the UK, even if the Augar recommendations are implemented fully in England. But, given the chaos in the Government in England, who knows? 

Er mwyn egluro i'r Aelod, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban a Lloegr. Rydym wedi trefnu cyfarfodydd pedairochrog rheolaidd ar fy nghais. Ac er y sicrwydd a gefais yn y cyfarfod diwethaf gan y Gweinidog Skidmore, mae'n drueni nad oedd ei weision sifil yn teimlo y gallent friffio fy ngweision sifil yn iawn cyn cyhoeddi adroddiad Augar, sy'n siomedig. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o gynnwys yr adroddiad, ac yn fy llythyr i The Times yn gynharach yr wythnos hon, dywedais yn glir iawn y bydd unrhyw gynnig i ddiwygio yn Lloegr yn llywio'r dewisiadau a wneir gan Lywodraeth Cymru, ond nid yn eu pennu. Rwy'n falch y bydd Cymru yn parhau i fod â'r system decaf, fwyaf blaengar a mwyaf cynaliadwy i fyfyrwyr yn y DU, hyd yn oed os caiff argymhellion Augar eu rhoi ar waith llawn yn Lloegr. Ond o ystyried yr anhrefn yn y Llywodraeth yn Lloegr, pwy a ŵyr?

What a warm answer. I wasn't suggesting for a second that we should be following England's lead in this. I just wondered what the impact or what you thought the impact would be on Welsh universities of this particular review, and I don't think I've learned any more from this. One thing that Augar does say, though, in his review is that there are already differences between the nations' funding systems, so further divergence shouldn't be a problem. One of the areas where there isn't any divergence, as far as I can tell, is that the terms of repayment for student loans, even though the loans themselves are different here, especially in the way that maintenance costs are covered and subsidised—. If there is no divergence at the moment, and whether we agree or not on Augar's particular proposals, one thing he is trying to address is this question of the number of loans that are effectively written off or not paid off in full over time, and I'm just wondering what your current thinking is on this problem—how it can be addressed in a way that doesn't adversely impact upon university income or deter attendance.

Am ateb gwresog. Nid oeddwn yn awgrymu am eiliad y dylem fod yn dilyn arweiniad Lloegr yn hyn o beth. Meddwl yr oeddwn tybed beth fyddai effaith, neu beth gredwch chi fyddai effaith yr adolygiad penodol hwn ar brifysgolion Cymru, ac nid wyf yn credu fy mod wedi dysgu mwy o hyn. Un peth y mae Augar yn ei ddweud yn ei adolygiad, fodd bynnag, yw bod gwahaniaethau i'w cael eisoes rhwng systemau ariannu'r gwledydd, felly ni ddylai gwahaniaethau pellach fod yn broblem. Un o'r meysydd lle na cheir unrhyw wahaniaeth, hyd y gwelaf, yw bod telerau ad-dalu benthyciadau myfyrwyr, er bod y benthyciadau eu hunain yn wahanol yma, yn enwedig o ran y ffordd y caiff costau cynhaliaeth eu cynnwys a'u sybsideiddio—. Os nad oes gwahaniaeth ar hyn o bryd, a ph'un a ydym yn cytuno ai peidio ar gynigion penodol Augar, un peth y mae'n ceisio mynd i'r afael ag ef yw'r cwestiwn ynghylch nifer y benthyciadau sy'n cael eu dileu i bob pwrpas neu nad ydynt yn cael eu talu'n llawn dros amser, a tybed beth yw eich barn ynglŷn â'r broblem hon ar hyn o bryd—sut y gellir mynd i'r afael â hi mewn ffordd nad yw'n cael effaith andwyol ar incwm prifysgolion nac yn atal pobl rhag mynd iddynt.

Well, the Member asks me what impact the Augar report, if it was to be implemented, would have on the Welsh higher education system. I would refer her to the comments that have been made by Cardiff University, and, indeed, University Wales, as the representative body of HE in our nation, who have issued briefs outlining their concerns at the content of the report, and their concerns about the financial impact of the recommendations are not a surprise, I'm sure, to any of us. Now, given the financial implications for Wales and the other devolved administrations, we have consistently and constantly reminded the UK Government of the potential of those implications or any amendments they decide to implement, and I will continue to do so whilst they are considering their formal response to Augar. 

Wel, mae'r Aelod yn gofyn i mi pa effaith y byddai adroddiad Augar, pe bai'n cael ei roi ar waith, yn ei chael ar system addysg uwch Cymru. Buaswn yn ei chyfeirio at y sylwadau a wnaed gan Brifysgol Caerdydd, ac yn wir, Prifysgol Cymru, fel corff cynrychioliadol AU yn ein gwlad, sydd wedi cyhoeddi briffiau yn amlinellu eu pryderon ynghylch cynnwys yr adroddiad, ac rwy'n siŵr nad yw eu pryderon ynghylch effaith ariannol yr argymhellion yn syndod i unrhyw un ohonom. Nawr, o gofio'r goblygiadau ariannol i Gymru a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, rydym wedi atgoffa Llywodraeth y DU yn gyson ac yn barhaus o botensial y goblygiadau hynny neu unrhyw newidiadau y maent yn penderfynu eu rhoi ar waith, a byddaf yn parhau i wneud hynny tra byddant yn ystyried eu hymateb ffurfiol i Augar.

Right, well, Minister, that's two questions you haven't answered now. I have read the Cardiff University briefing, as you clearly have. I just wanted to know what you thought, and I do want to know what you think about this situation generally regarding unpaid loans, which effectively become Government grants, and what you think Wales could do to improve the situation in a way that doesn't deter attendance at university or compromise their income? And I didn't get an answer to that question. 

Higher education, of course, is a very competitive field, and exam results matter when student offers from universities can be very demanding. The WJEC is by far the biggest exam board relevant to 16-year-olds thinking about the steps they want to take after that, and I wondered if, like me, you're concerned at all to hear about the difficulties there—lack of revision guides, errors in French A-level papers, technical issues with computer science exams. What conversations have you had with the body to reassure yourself that recent problems won't compromise Welsh students' exam chances and so their chances of getting into the university of their choice?

Iawn, wel, Weinidog, dyna ddau gwestiwn nad ydych wedi'u hateb bellach. Rwyf wedi darllen briff Prifysgol Caerdydd, fel rydych chithau wedi'i wneud, yn amlwg. Roeddwn yn awyddus i wybod beth oeddech chi'n ei feddwl, ac rwy'n awyddus i wybod beth ydych chi'n ei feddwl am y sefyllfa hon yn gyffredinol ynghylch benthyciadau heb eu talu, sy'n dod yn grantiau gan y Llywodraeth i bob pwrpas, a'r hyn y credwch y gallai Cymru ei wneud i wella'r sefyllfa mewn ffordd nad yw'n atal pobl rhag mynd i brifysgolion neu'n cyfyngu ar eu hincwm? Ac ni chefais ateb i'r cwestiwn hwnnw.

Mae addysg uwch, wrth gwrs, yn faes cystadleuol iawn, ac mae canlyniadau arholiadau'n bwysig pan all cynigion i fyfyrwyr gan brifysgolion alw am raddau uchel iawn. CBAC yw'r bwrdd arholi mwyaf o bell ffordd sy'n berthnasol i bobl ifanc 16 oed sy'n meddwl am y camau y maent am eu cymryd ar ôl hynny, a tybed a ydych yn poeni o gwbl, fel fi, am yr anawsterau yno—diffyg canllawiau adolygu, camgymeriadau ar y papurau Safon Uwch Ffrangeg, problemau technegol gydag arholiadau gwyddorau cyfrifiadurol. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'r corff i dawelu'ch meddwl na fydd y problemau diweddar yn peryglu cyfleoedd myfyrwyr Cymru mewn arholiadau, ac felly eu gobaith o gael eu derbyn i brifysgol o'u dewis?

The Member says that she is concerned about people being deterred from pursuing higher education. What we know from the work of Professor Ian Diamond is that it is the lack of support for upfront living costs that is the greatest deterrent to people pursuing a university course, especially if you are a student from a non-traditional background and do not have parents with significant incomes to support you. That's why, even if Augar was to be fully implemented in England, we would have considerably higher levels of non-repayable grants available to Welsh undergraduates.

The Member makes some very pertinent points with regard to the performance of the WJEC. My officials and Qualifications Wales continue to work with the WJEC to demonstrate what our expectations are of a national exam board for our nation.

Dywed yr Aelod ei bod yn pryderu ynglŷn â phobl yn cael eu digalonni rhag ymgymryd ag addysg uwch. Yr hyn a wyddom o waith yr Athro Ian Diamond yw mai diffyg cefnogaeth gyda chostau byw ymlaen llaw yw'r rhwystr mwyaf i bobl rhag ymgymryd â chwrs prifysgol, yn enwedig os ydych yn fyfyriwr o gefndir anhraddodiadol heb rieni ag incwm sylweddol i'ch cefnogi. Dyna pam, hyd yn oed pe bai argymhellion Augar yn cael eu rhoi ar waith yn llawn yn Lloegr, y byddai gennym lefelau sylweddol uwch o grantiau nad ydynt yn ad-daladwy ar gael i israddedigion yng Nghymru.

Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau perthnasol iawn ynglŷn â pherfformiad CBAC. Mae fy swyddogion a Cymwysterau Cymru yn parhau i weithio gyda CBAC i nodi beth a ddisgwyliwn gan fwrdd arholi cenedlaethol ar gyfer ein cenedl.

13:45

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.

Tra bo'r ymgynghoriad ar y cwricwlwm drafft yn mynd rhagddo mae'n briodol i drafod rhai agweddau ohono efo chi prynhawn yma, ac, yn gyntaf, hanes Cymru. Dwi newydd ddod o seminar wnes i ei gynnal ar gais Ymgyrch Hanes Cymru, ac yn fanno fe fynegwyd pryder y bydd cyfle gwych yn cael ei golli i ddysgu hanes Cymru ymhob ysgol os na fydd hynny'n hollol eglur yn y cwricwlwm newydd ac os na fydd adnoddau a hyfforddiant priodol ar gael.

Mae pobl ifanc Cymru yn dysgu am ddigwyddiadau fel boddi Tryweryn drwy furluniau, ac mae hynny'n wych, ond mae gan y gyfundrefn addysg rôl gwbl allweddol i ddysgu stori ein gwlad, rôl sydd, ysywaeth, ddim yn cael ei chyflawni ers degawdau—ddim yn gyflawn, beth bynnag.

Mae'r cwricwlwm drafft yn sôn yn gyffredinol, yn gysyniadol, am y profiad Cymreig, ond, pan fo rhywun yn edrych ar y canllawiau o dan y pennawd 'hanes', does yna ddim sôn am Gymru, y profiad Cymreig na hanes Cymru. Felly, hoffwn i wybod sut ydych chi'n bwriadu diwygio'r cwricwlwm drafft er mwyn adlewyrchu'r dyhead bod pob disgybl yng Nghymru yn cael gwybod am hanes ein gwlad ni.

Whilst the consultation on the draft curriculum is ongoing it’s appropriate that we should discuss certain aspects of it with you today, and, first of all, the history of Wales. I’ve just come from a seminar that I staged at the request of Ymgyrch Hanes Cymru—the campaign for Welsh history—and there concerns were expressed that an excellent opportunity will be missed to teach the history of Wales in every school unless that is entirely clear in the new curriculum and unless resources and appropriate training are available.

The young people of Wales learn about events such as the drowning of Tryweryn through murals, and that’s wonderful, but the education system has a key role in teaching the story of our nation to our pupils, a role that isn’t being delivered and hasn’t been over a period of decades—not properly, at least.

The draft curriculum talks in general terms, and conceptual terms, about the Welsh experience, but, when one looks at the guidance under the heading ‘history’, there’s no mention of Wales or the Welsh experience or Welsh history. So, I’d like to know how you intend to amend the draft curriculum in order to reflect the aspiration that every pupil in Wales should know about the history of our own nation.

Well, the Member will be aware that the draft curriculum is available for feedback at this particular time and I'm sure that she, and other people, will be availing themselves of the opportunity to feed in views.

The principle of cynefin, I believe, is one that runs throughout the draft areas of learning and experience, and not confining itself just to the concept of teaching children about Welsh history. I want the story of Wales—its history, its language, its culture, its geography, its contribution to the world—to be a golden thread that runs through every aspect of the curriculum and I don't think we should be confining ourselves just to the humanities AoLE or one particular subject.

Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol fod y cwricwlwm drafft ar gael ar gyfer adborth ar hyn o bryd ac rwy'n siŵr y bydd hi, a phobl eraill, yn manteisio ar y cyfle i roi eu barn.

Credaf fod egwyddor cynefin yn un sydd wedi'i hymgorffori yn yr holl feysydd dysgu a phrofiad drafft, ac nid yw'n cyfyngu ei hun i'r cysyniad o addysgu plant am hanes Cymru. Rwyf am i stori Cymru—ei hanes, ei hiaith, ei diwylliant, ei daearyddiaeth, ei chyfraniad i'r byd—fod yn edefyn aur sy'n rhedeg drwy bob agwedd ar y cwricwlwm ac ni chredaf y dylem gyfyngu ein hunain i faes dysgu a phrofiad y dyniaethau neu un pwnc penodol yn unig.

Mi fyddai'n ddiddorol dod yn ôl at hwn ar ryw bwynt eto, gan, efallai, drafod beth yn union ydy'r diffiniad o 'cynefin', achos does yna ddim diffiniad yn y cwricwlwm drafft ohono fo, a mae hwnnw'n wendid, efallai. 

Agwedd arall o'r cwricwlwm newydd sydd yn cael dipyn o sylw ydy addysg rhyw a pherthnasoedd, ac—dwi'n dyfynnu o'r cwricwlwm drafft—bydd dysgu

'Cymraeg, Saesneg, addysg grefyddol, addysg cydberthynas a rhywioldeb, a’r tri chyfrifoldeb trawsgwricwlaidd, sef llythrennedd, rhifedd a chymhwysedd digidol'

i gyd yn ddyletswyddau statudol. Felly, mae'n gwbl glir y bydd addysg rhyw a pherthnasoedd yn fandadol, sydd yn newyddion da, ac felly hefyd addysg grefyddol a chymhwysedd digidol. Ond dwi'n cael dipyn o anhawster deall rhesymeg dweud bod rhai elfennau o'r cwricwlwm newydd yn fandadol, tra'n eithrio elfennau pwysig eraill. Does yna ddim sôn yn y disgrifiad cyffredinol dwi newydd ei ddyfynnu am les a iechyd meddyliol. Mae hyn yn syndod i mi o gofio'r rhybuddion yn adroddiad 'Mind over Matter' y Pwyllgor Addysg, Plant a Phobl Ifanc. Fedrwch chi egluro rhesymeg pam mae rhai materion yn fandadol a pham dyw materion eraill ddim yn y disgrifiad cyffredinol yna?

It would be interesting to return to this at some future point, perhaps discussing what the definition of 'cynefin' is, because there is no definition in the draft curriculum as it stands, and that is perhaps a weakness.

Another aspect of the new curriculum that’s been given some coverage is sex and relationships education, and I quote from the draft curriculum that teaching,

'Welsh, English, religious education, relationships and sexuality education, and the three cross-curricular responsibilities of literacy, numeracy and digital competence'

will all be statutory duties. So, it’s entirely clear that sex and relationships education will be mandatory, which is very good news, as will be religious education and digital competence. But I’m having some difficulty in understanding the rationale of making certain elements of the curriculum mandatory whilst exempting other important elements. There is no mention in the general description that I’ve just quoted of well-being and mental health. This is a surprise to me, bearing in mind the warnings in the ‘Mind over Matter’ report drawn up by the Children, Young People and Education Committee. So, can you explain the rationale as to why certain things are mandatory and others are not in that general description?

Well, can I thank the Member for her personal and, indeed, her party's support for the inclusion of RSE in the curriculum and putting it on a statutory basis? I'm very grateful for that. I think we both understand why that is really important.

You'll be aware that in the original document, 'Successful Futures', by Graham Donaldson, he made some specific recommendations on why some things should be explicit on the face of the Bill. I have added to that RSE in response to the work done by Professor Emma Renold of Cardiff University and the expert group that was created when they were very, very clear about the necessity of putting RSE on the face of the Bill and as a statutory element of the curriculum, given the importance of that subject, and also given the importance that is placed on this subject by young people themselves. We know from the work of the Youth Parliament here that life skills are an important priority for them, and they have been very positive about the inclusion of RSE on the face of the Bill.

The Member asked the question about mental health. Well, she will be very familiar that health and well-being forms one of the six areas of learning and experience within the new curriculum. The inclusion and the focus that has been placed on those topics and that area of learning again is very welcome and puts us in a very different place from other education systems nearby us. I will be reflecting, as a result of the consultation on the White Paper, on how we will, through legislation, be able to make good on my desire to have a broad and balanced curriculum and to ensure that all six AoLEs and the 'what matters' statements that lie beneath them are adequately provided for in individual local school curricula.

Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chefnogaeth bersonol, ac yn wir, cefnogaeth ei phlaid i gynnwys addysg cydberthynas a rhywioldeb yn y cwricwlwm ar sail statudol? Rwy'n ddiolchgar iawn am hynny. Credaf fod y ddwy ohonom yn deall pam fod hynny'n bwysig iawn.

Yn y ddogfen wreiddiol, 'Dyfodol Llwyddiannus', gan Graham Donaldson, fe fyddwch yn gwybod ei fod wedi gwneud rhai argymhellion penodol ynghylch pam y dylai rhai pethau fod yn eglur ar wyneb y Bil. Rwyf wedi ychwanegu addysg cydberthynas a rhywioldeb at hynny mewn ymateb i'r gwaith a wnaed gan yr Athro Emma Renold o Brifysgol Caerdydd a'r grŵp arbenigol a grëwyd pan ddywedasant yn glir iawn fod angen sicrhau bod addysg cydberthynas a rhywioldeb ar wyneb y Bil ac yn elfen statudol o'r cwricwlwm, o gofio pwysigrwydd y pwnc hwnnw, ac o ystyried pwysigrwydd y pwnc hwn ym marn pobl ifanc eu hunain. Gwyddom o waith y Senedd Ieuenctid yma fod sgiliau byw yn flaenoriaeth bwysig iddynt, ac maent wedi bod yn gadarnhaol iawn ynghylch cynnwys addysg cydberthynas a rhywioldeb ar wyneb y Bil.

Gofynnodd yr Aelod y cwestiwn ynglŷn ag iechyd meddwl. Wel, fe fydd hi'n gwybod bod iechyd a lles yn un o'r chwe maes dysgu a phrofiad yn y cwricwlwm newydd. Mae'r ffaith bod y pynciau hynny a'r maes dysgu hwnnw wedi eu cynnwys a'r ffocws a roddwyd arnynt eto yn galonogol iawn ac mae'n ein rhoi mewn sefyllfa wahanol iawn i systemau addysg eraill o'n cwmpas. Byddaf yn myfyrio, o ganlyniad i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn, ar sut y byddwn, drwy ddeddfwriaeth, yn gallu gwireddu fy nyhead i gael cwricwlwm eang a chytbwys ac i sicrhau y darperir yn ddigonol ar gyfer pob un o'r chwe maes dysgu a phrofiad a'r datganiadau 'beth sy'n bwysig' oddi tanynt yng nghwricwla ysgolion lleol unigol.

13:50

Diolch, a dwi, wrth gwrs, yn croesawu cynnwys lles ac iechyd meddyliol yn greiddiol yn y cwricwlwm drafft, ond dwi dal yn petruso pam nad ydy o ddim yn y datganiad cyffredinol yna, sy'n greiddiol hefyd, tra bo addysg cydberthynas a rhywioldeb yno felly. Dwi'n stryglo i ddeall rhesymeg hynny rhyw ychydig, er yn croesawu bod yr addysg rhyw a pherthnasoedd yno. Dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno bod angen arbenigedd wrth ddysgu yn y maes penodol hwnnw, ac mae'r panel fu'n edrych ar hynny wedi cyflwyno nifer o argymhellion, a buaswn i'n licio jest diweddariad y prynhawn yma ar y mater o hyfforddi. Mae'r panel wedi galw am gynnwys hyfforddiant yn y maes addysg rhyw a pherthnasoedd fel llwybr penodol yn rhan o hyfforddiant cychwynnol athrawon a datblygiad proffesiynol, gan gynnwys cymhwyster lefel Meistr. Felly, faint o gynnydd sydd wedi bod ynglŷn â'r maes yna? Diolch.

Thank you, and of course I welcome the inclusion of well-being and mental health as a core part of the draft curriculum, but I am still slightly concerned as to why it’s not contained within that general statement, which is also at the heart of the curriculum, whilst relationships and sexuality education is there. I’m struggling to understand the rationale for that, whilst welcoming of course that RSE is there. I’m sure you would agree that we do need expertise in teaching in that particular area, and the panel that looked at that has made a number of recommendations, and I’d like an update if possible this afternoon on the issue of training. The panel has called for the inclusion of training in RSE as a particular pathway as part of initial teacher training and professional development, including a Master’s level qualification. So, how much progress has been made in that area? Thank you.

You’re absolutely right to talk about the need to ensure that our professionals in our schools have the confidence to be able to deliver really effective RSE lessons. We know from the work of Emma Renold and consultation with young people that sometimes the staff that are delivering these lessons are not those that have had particular training in these elements of the curriculum. New financial resources were made available specifically to work on training materials and training opportunities for those teachers delivering RSE. And you be will be aware that we’re investing over £21 million over two years with regard to professional learning opportunities for teachers in preparation for the implementation of the curriculum, and I would expect RSE and health and well-being to form an important part of the opportunities that are available. We continue to discuss with our initial teacher education providers the nature of the curriculum offer that they have, and I will write to the Member with regard to a Master's qualification.FootnoteLink

Rydych yn gwbl iawn i siarad am yr angen i sicrhau bod gan ein gweithwyr proffesiynol yn ein hysgolion hyder i allu darparu gwersi addysg cydberthynas a rhywioldeb effeithiol iawn. Gwyddom o waith Emma Renold ac o ymgynghori â phobl ifanc nad yw'r staff sy'n darparu'r gwersi hyn wedi cael hyfforddiant penodol bob amser ar yr elfennau hyn o'r cwricwlwm. Darparwyd adnoddau ariannol newydd yn benodol i weithio ar ddeunyddiau hyfforddi a chyfleoedd hyfforddi ar gyfer yr athrawon sy'n darparu addysg cydberthynas a rhywioldeb. Ac fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn buddsoddi mwy na £21 miliwn dros ddwy flynedd mewn perthynas â chyfleoedd dysgu proffesiynol i athrawon wrth baratoi i roi'r cwricwlwm ar waith, a buaswn yn disgwyl i addysg cydberthynas a rhywioldeb ac iechyd a lles ffurfio rhan o'r cyfleoedd sydd ar gael. Rydym yn parhau i drafod natur arlwy'r cwricwlwm sydd ganddynt gyda'n darparwyr addysg gychwynnol i athrawon, a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod ynghylch cymhwyster Meistr.FootnoteLink

Dysgu Cymraeg i Oedolion
Teaching Welsh to Adults

3.  A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddysgu Cymraeg i oedolion? OAQ53969

3. Will the Minister make a statement on teaching Welsh to adults? OAQ53969

Welsh for adults is a matter for the Minister for International Relations and the Welsh Language. However, we work closely on this and in co-operation with the National Centre for Learning Welsh in order to ensure that a variety of opportunities are available to learn Welsh.

Mater i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol yw Cymraeg i oedolion. Fodd bynnag, rydym yn gweithio'n agos ar hyn ac mewn cydweithrediad â'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol er mwyn sicrhau bod amrywiaeth o gyfleoedd ar gael i ddysgu Cymraeg.

Yn sicr, mae yna feysydd yn fan hyn sy'n gorgyffwrdd â chyfrifoldebau gwahanol Weinidogion. Mae twristiaeth yn bwysig i economi Cymru, ond a gaf i dynnu sylw'r Gweinidog at adroddiad gan fudiad Cylch yr Iaith ar y testun gor-dwristiaeth a'r iaith Gymraeg? Yn sicr, mae yna sgil effeithiau i dwristiaeth y mae angen mynd i'r afael â nhw, ac un peth y gallwn ni ei wneud ydy trio symud o'r droed ôl i'r droed flaen a thrio mynd â'r Gymraeg, drwy addysg, yn fwy uniongyrchol at dwristiaid a'r rheini sydd, dwi'n meddwl, yma yn fwy parhaol na hynny, o bosibl, fel perchnogion ail gartrefi.

Mi ydyn ni, ym Mhlaid Cymru, gyda llaw, yn gweld potensial clir i ddatblygu twristiaeth iaith, ond mae hynny'n fater i Weinidog gwahanol. Ond, pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog addysg yn benodol i hyrwyddo dysgu Cymraeg i oedolion yn y cyd-destun twristaidd a'r rheini sy'n setlo yng Nghymru yn barhaol neu'n rhannol, a sut mae hi'n gweld y ffordd ymlaen i yrru ymgyrch recriwtio dysgwyr sydd yn clymu efo strategaeth y Llywodraeth o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg?

Certainly, there are areas here that overlap with different responsibilities and different Ministers. Tourism is important to the Welsh economy but can I draw the Minister’s attention to a report by Cylch yr Iaith on the issue of tourism and the Welsh language? Certainly, there are impacts to tourism that need to be tackled, and one thing that we can do is try and move from the back foot to the front foot and to try and take the Welsh language, through education, more directly to tourists and those who are here on a more permanent basis, perhaps, as the owners of second homes.

We in Plaid Cymru, by the way, see clear potential to develop language tourism, but that’s a matter for a different Minister again. But what plans does the education Minister have specifically to promote the learning of Welsh for adults in the context of tourism and those who settle in Wales permanently or partially, and what does she see as the way forward in driving a recruitment campaign for learners that would tie into the Welsh Government's strategy of a million Welsh speakers?

13:55

Well, you're absolutely correct to say that adults learning the language, whether they are infrequent visitors to Wales or people who move to our nation, will play an important part in the Government's reaching its target of a million Welsh speakers by 2050. Following the 2021 census, the assumption is that an additional 2,000 adults will become Welsh speakers every year, and the Welsh for adults sector will be the main mechanism for achieving this. As I said, we continue to work across ministerial portfolios and with the national centre to look to see what more we can do to promote the availability of our adult learning, as well as making sure that, when people do come to Wales as tourists, we increase the opportunity for young people who work in that industry to be able to utilise their Welsh language skills. And that's one of the reasons why we have extended the role and remit of the coleg cenedlaethol, not just in higher education but also into further education, so those children who are developing technical qualifications can see a real place and a real economic as well as a social and cultural value in being able to continue to study through the medium of Welsh, or utilise Welsh medium skills they've acquired earlier in their educational journey. 

Wel, rydych yn gwbl iawn i ddweud y bydd oedolion sy'n dysgu'r iaith, boed yn ymwelwyr anfynych â Chymru neu'n bobl sy'n symud i'n gwlad, yn chwarae rhan bwysig yn uchelgais y Llywodraeth i gyrraedd ei tharged o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Yn dilyn cyfrifiad 2021, y rhagdybiaeth yw y bydd 2,000 o oedolion ychwanegol yn dod yn siaradwyr Cymraeg bob blwyddyn, a'r sector Cymraeg i oedolion fydd y prif fecanwaith ar gyfer cyflawni hyn. Fel y dywedais, rydym yn parhau i weithio ar draws portffolios gweinidogol a chyda'r ganolfan genedlaethol i edrych i weld beth arall y gallwn ei wneud i hyrwyddo argaeledd dysgu oedolion, yn ogystal â sicrhau, pan fydd pobl yn dod i Gymru fel twristiaid, ein bod yn cynyddu'r cyfle i bobl ifanc sy'n gweithio yn y diwydiant hwnnw allu defnyddio eu sgiliau iaith Gymraeg. A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi ymestyn rôl a chylch gwaith y coleg cenedlaethol, nid yn unig mewn addysg uwch ond hefyd i mewn i addysg bellach, er mwyn i'r plant sy'n datblygu cymwysterau technegol allu gweld lle a gwerth economaidd gwirioneddol yn ogystal â gwerth cymdeithasol a diwylliannol o ran gallu parhau i astudio drwy gyfrwng y Gymraeg, neu ddefnyddio sgiliau cyfrwng Cymraeg y maent wedi'u dysgu yn gynharach ar eu taith addysgol.

Well, I think that our learners of Welsh are an under-utilised resource in Wales. And, as we know, not all adults living in Wales will have been through the Wales school system. For many of them, their first approach to perhaps learning some Welsh will be through the Learn Welsh website, and I was surprised to see that the disparity between the availability of taster sessions—specifically taster sessions—for adults is surprising. There are 11 in Gwent, 10 in Nant Gwrtheyrn alone, as you might expect, but none in Swansea bay or Pembrokeshire—or at least they're not on the website. If the issue is the well-documented lack of Welsh teachers, what thought has been given to encouraging non-teachers and competent learners to play a greater role in running those courses, duly supervised by professionals, in order to increase the availability of those taster courses?

Wel, credaf fod ein dysgwyr Cymraeg yn adnodd nad oes digon o ddefnydd arno yng Nghymru. Ac fel y gwyddom, ni fydd pob oedolyn sy'n byw yng Nghymru wedi bod drwy system ysgolion Cymru. I lawer ohonynt, bydd gwefan Dysgu Cymraeg yn fan cychwyn iddynt allu dysgu rhywfaint o Gymraeg, a chefais fy synnu o weld bod y gwahaniaeth rhwng argaeledd sesiynau blas—sesiynau blas yn benodol—i oedolion yn syfrdanol. Mae 11 ohonynt yng Ngwent, 10 yn Nant Gwrtheyrn yn unig, fel y byddech yn ei ddisgwyl, ond dim un ym mae Abertawe neu Sir Benfro—neu o leiaf, nid ydynt ar y wefan. Os mai'r broblem yw'r diffyg tra hysbys o athrawon Cymraeg, pa ystyriaeth a roddwyd i annog pobl nad ydynt yn athrawon a dysgwyr cymwys i chwarae mwy o ran yn y gwaith o gynnal y cyrsiau hynny, o dan oruchwyliaeth briodol gweithwyr proffesiynol, er mwyn cynyddu argaeledd y cyrsiau blas hynny?

Well, it is concerning to learn that those taster courses do not seem to be available, or at least it's not well known and it's not well advertised, if somebody was to go looking for those courses, that there's an opportunity, and I will raise those matters with my colleague, the Minister for International Relations and the Welsh Language, who has primary responsibility for this area.

Wel, mae'n peri pryder nad yw'n ymddangos bod y cyrsiau blas hynny ar gael, neu o leiaf nad yw pobl yn gwybod amdanynt ac nad ydynt yn cael eu hysbysebu'n dda, pe bai rhywun yn mynd i chwilio am y cyrsiau hynny, fod cyfle ar gael, a byddaf yn codi'r materion hynny gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, sydd â'r prif gyfrifoldeb am y maes hwn.

Y Gwasanaeth SenCom yng Ngwent
The SenCom Service in Gwent

4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwasanaeth SenCom yng Ngwent? OAQ53957

4. Will the Minister provide an update on the SenCom service in Gwent? OAQ53957

Can I thank the Member for the question? Following a competitive tender exercise, the Welsh Local Government Association has now appointed an independent contractor to undertake a review of the SenCom service. My officials will remain in regular contact with the WLGA as this review progresses.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Yn dilyn ymarfer tendro cystadleuol, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru bellach wedi penodi contractwr annibynnol i gynnal adolygiad o wasanaeth SenCom. Bydd fy swyddogion yn cadw mewn cysylltiad rheolaidd â CLlLC wrth i'r adolygiad hwn fynd rhagddo.

Thank you, Minister, and I'm really relieved that there is now somebody appointed to take this forward, because I'm sure, like me, you recognise that the uncertainty hanging over SenCom has been very poor for the staff morale in the service. I'd like to thank you for your oversight and input into this, and I'm pleased to hear that that's going to continue. I wonder if you would join me today in recognising the vitally important work that the staff at SenCom do, not just at the centre, but in the work that they do in upskilling teachers and others across Gwent to work with children with sensory impairments, and will you agree to visit the centre with me, in Cwmbran, to meet with staff and some of the children and families as soon as your diary allows?

Diolch, Weinidog, ac rwy'n falch iawn fod rhywun wedi'u penodi i fwrw ymlaen â hyn bellach, gan fy mod yn siŵr eich bod chi, fel fi, yn gweld bod yr ansicrwydd ynghylch SenCom wedi effeithio'n wael iawn ar forâl staff yn y gwasanaeth. Hoffwn ddiolch i chi am eich goruchwyliaeth a'ch mewnbwn i hyn, ac rwy'n falch o glywed y bydd hynny'n parhau. Tybed a wnewch chi ymuno â mi heddiw i gydnabod y gwaith hollbwysig y mae staff SenCom yn ei wneud, nid yn unig yn y ganolfan, ond yn y gwaith a wnânt i uwchsgilio athrawon ac eraill ledled Gwent i weithio gyda phlant â nam ar y synhwyrau, ac a wnewch chi gytuno i ymweld â'r ganolfan gyda mi, yng Nghwmbrân, i gyfarfod â staff a rhai o'r plant a'r teuluoedd cyn gynted ag y bydd gennych le yn eich dyddiadur?

Well, Lynne, I would be delighted to visit the staff and to see for myself the nature of their work, which I know has been greatly valued by you, as the local Member, schools in the area and, most importantly of all, the parents and young people who are directly affected by that service. My understanding is that the review will be completed before the end of the current school term, and that the review will indeed take the opportunity to meet with political leaders and senior managers in each of the local authorities, SenCom staff themselves and parents whose children are in receipt of the service. And, as I gave my assurance to you earlier, my officials will be keeping a very close eye to ensure that that timetable is met. But I would be delighted, as I said, to visit the service for myself. And can I take this opportunity to thank you, as well as other Members who have taken a keen interest in this, and also the leader of Torfaen council, Councillor Anthony Hunt, who has shown great leadership in this regard and a great passion for this service? I'm grateful to everybody involved.

Wel, Lynne, buaswn wrth fy modd yn ymweld â'r staff ac yn gweld natur eu gwaith â fy llygaid fy hun, gan y gwn ei fod yn cael ei werthfawrogi'n fawr gennych chi, fel yr Aelod lleol, ysgolion yn yr ardal, ac yn bwysicaf oll, y rhieni a'r bobl ifanc sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan y gwasanaeth hwnnw. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd yr adolygiad wedi'i gwblhau cyn diwedd y tymor ysgol hwn, a bydd yr adolygiad, yn wir, yn manteisio ar y cyfle i gyfarfod ag arweinwyr gwleidyddol ac uwch reolwyr ym mhob un o'r awdurdodau lleol, staff SenCom eu hunain a rhieni'r plant sy'n derbyn y gwasanaeth. Ac fel y rhoddais sicrwydd i chi yn gynharach, bydd fy swyddogion yn cadw llygad barcud ar bethau i sicrhau y cedwir at yr amserlen honno. Ond buaswn wrth fy modd, fel y dywedais, yn ymweld â'r gwasanaeth fy hun. A gaf fi fachu ar y cyfle hwn i ddiolch i chi, yn ogystal ag Aelodau eraill sydd wedi dangos cryn ddiddordeb yn y mater hwn, ac arweinydd cyngor Torfaen, y Cynghorydd Anthony Hunt, sydd wedi dangos arweinyddiaeth wych yn hyn o beth a chryn frwdfrydedd ynghylch y gwasanaeth hwn? Rwy'n ddiolchgar i bawb sy'n ymwneud ag ef.

14:00

I also agree with the comments that Lynne Neagle has made. We have been asking you and, indeed, the First Minister about this issue for some time. I welcome the agreements that have been put in place by the five local authority leaders so that SenCom, a very valuable service, will continue in its current form until 2022, I think I'm right in saying. This should give greater security to the skilled staff.

It has to be said, Minister, that we ended up in this position because one of the partners—at least one of the partners—gave six months' notice, I think it was, about their decision to withdraw. I appreciate there are pressures on local authorities, but, really, we don't want this sort of situation to happen again with such short notice in future. So, I wonder whether you could tell us what steps you could take to make sure that this sort of situation doesn't arise in the future and that vulnerable children are given the security that they need to make sure that these sorts of services are going to continue to be available to them.

Rwyf innau'n cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Lynne Neagle. Rydym wedi bod yn eich holi, ac yn wir, yn holi'r Prif Weinidog ynglŷn â'r mater hwn ers peth amser. Croesawaf y cytundebau a roddwyd ar waith gan bum arweinydd yr awdurdodau lleol er mwyn i SenCom, gwasanaeth gwerthfawr iawn, allu parhau ar ei ffurf bresennol—hyd at 2022, rwy'n credu. Dylai hyn roi mwy o sicrwydd i'r staff medrus.

Mae'n rhaid dweud, Weinidog, ein bod wedi cyrraedd y sefyllfa hon am fod un o'r partneriaid—o leiaf un o'r partneriaid—wedi rhoi chwe mis o rybudd, rwy'n credu, ynglŷn â'u penderfyniad i dynnu'n ôl. Rwy'n deall bod pwysau ar awdurdodau lleol, ond o ddifrif, nid ydym am i'r sefyllfa hon godi eto gyda chyn lleied o rybudd yn y dyfodol. Felly, tybed a allech ddweud wrthym pa gamau y gallech eu cymryd i sicrhau na cheir sefyllfa debyg i hon yn y dyfodol a bod plant agored i niwed yn cael y sicrwydd sydd ei angen arnynt i wneud yn siŵr fod y mathau hyn o wasanaethau'n parhau i fod ar gael iddynt.

Can I thank the Member for his recognition of the value of the SenCom service in his area? It is, indeed, a matter of regret to me that there has been any alarm or confusion caused in this process. It's been a difficult time, I know, for the staff and for the families.

Undoubtedly, as you said, there are pressures on councils' budgets. That means, actually, we need councils to work more closely together on more areas, rather than think that they're able to deliver a comprehensive service by working on their own. In these specialist areas, it is by working together and pooling resources to create a regional service that we can best meet the needs of children and young people who have very, very specific support needs.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gydnabyddiaeth o werth gwasanaeth SenCom yn ei ardal? Mae'n achos pryder i mi, yn wir, fod unrhyw fraw neu ddryswch wedi'i achosi yn sgil y broses hon. Gwn ei fod wedi bod yn gyfnod anodd i'r staff ac i'r teuluoedd.

Heb os, fel y dywedoch chi, mae pwysau ar gyllidebau cynghorau. Golyga hynny, mewn gwirionedd, fod arnom angen i gynghorau weithio'n agosach gyda'i gilydd ar fwy o feysydd, yn hytrach na meddwl y gallant ddarparu gwasanaeth cynhwysfawr drwy weithio ar eu pennau eu hunain. Yn y meysydd arbenigol hyn, drwy gydweithio a chronni adnoddau i greu gwasanaeth rhanbarthol, gallwn ddiwallu anghenion plant a phobl ifanc sydd ag anghenion penodol iawn o ran cymorth.

Gwybodaeth Coginio erbyn Diwedd Cyfnod Allweddol 3
Cooking Knowledge by the End of Key Stage 3

5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod pob disgybl yn gwybod sut i goginio erbyn diwedd cyfnod allweddol 3? OAQ53963

5. What plans does the Welsh Government have to ensure that all pupils know how to cook by the end of key stage 3? OAQ53963

Thank you, Jenny. Our current curriculum provides young people with opportunities to explore a wide range of issues related to cooking and healthy eating, and with the introduction of our new curriculum the health and well-being area of learning and experience will re-enforce this provision.

Diolch, Jenny. Mae ein cwricwlwm presennol yn rhoi cyfleoedd i bobl ifanc archwilio ystod eang o faterion sy'n ymwneud â choginio a bwyta'n iach, a chyda chyflwyno ein cwricwlwm newydd, bydd maes dysgu a phrofiad iechyd a lles yn atgyfnerthu'r ddarpariaeth hon.

Minister, you and I both had the privilege to see the wonderful facilities at Howardian Primary School, which is one of our new twenty-first century schools, where there was a dedicated cookery teaching area—that was wonderful—as well as some fruit trees and strawberries growing in the playground. Cookery lessons were popular with the pupils I spoke to in year 3, although some of what they were learning to cook wouldn't have been suitable for an evening meal.

But, unfortunately, we know that many school leavers leave without knowing how to cook. In some cases, that's because no cooking goes on in that household—everybody relies on pre-cooked food of one sort or another, which is far too full of sugars, fat and salt. So, how are we going to change the culture through our education system in order to achieve the 'Healthy Weight: Healthy Wales' objectives, which require us to completely rethink our relationship with food?

I wonder whether you can tell us what the uptake of the GCSE in food and nutrition is since it was launched, I believe, three years ago. Higher up the learning curve, I raised yesterday with the environment Minister the uptake of horticulture apprenticeships being as low as 30 so far this year, up to 31 July. The average age of horticulturalists is 55, and the needs of the agriculture industry are huge.

We know from the work being done in Lesley Griffiths's department that there is an upcoming skills shortage of about 6,000 people working in food if we're going to achieve the ambitions we have for this aspect of the foundational economy. So, I wondered whether you could give us some idea how the education system is working to ensure that we have the skills we need for this industry. 

Weinidog, cawsoch chithau a minnau'r fraint o weld y cyfleusterau gwych yn Ysgol Gynradd Howardian, sy'n un o'n hysgolion newydd yr unfed ganrif ar hugain, lle roedd man addysgu coginio pwrpasol—roedd hynny'n wych—yn ogystal â choed ffrwythau a mefus yn tyfu yn y maes chwarae. Roedd gwersi coginio'n boblogaidd gyda'r disgyblion blwyddyn 3 y siaradais â hwy, er na fyddai peth o'r hyn yr oeddent yn dysgu ei goginio wedi bod yn addas ar gyfer pryd gyda'r nos.

Ond yn anffodus, gwyddom fod llawer o bobl yn gadael ysgol heb wybod sut i goginio. Mewn rhai achosion, y rheswm am hynny yw nad oes unrhyw goginio'n digwydd ar yr aelwyd honno—mae pawb yn dibynnu ar fwyd wedi'i goginio ymlaen llaw o ryw fath neu'i gilydd, sy'n llawer rhy llawn o siwgr, braster a halen. Felly, sut y gallwn newid y diwylliant drwy ein system addysg er mwyn cyflawni amcanion 'Pwysau Iach: Cymru Iach', sy'n ei gwneud yn ofynnol i ni ailfeddwl ein perthynas â bwyd yn llwyr?

Tybed a allwch ddweud wrthym faint sydd wedi dilyn y cwrs TGAU mewn bwyd a maeth ers ei lansio, dair blynedd yn ôl rwy'n credu. Yn uwch i fyny'r gromlin dysg, nodais wrth Weinidog yr amgylchedd ddoe fod nifer y bobl sy'n manteisio ar brentisiaethau garddwriaeth mor isel â 30 hyd yn hyn eleni, hyd at 31 Gorffennaf. Oedran cyfartalog garddwriaethwyr yw 55, ac mae anghenion y diwydiant amaeth yn enfawr.

Gwyddom o'r gwaith sy'n mynd rhagddo yn adran Lesley Griffiths ein bod yn wynebu prinder sgiliau o oddeutu 6,000 o weithwyr ym maes bwyd os ydym am gyflawni'r uchelgeisiau sydd gennym ar gyfer yr agwedd hon ar yr economi sylfaenol. Felly, tybed a allech roi unrhyw syniad inni sut y mae'r system addysg yn gweithio i sicrhau bod gennym y sgiliau sydd eu hangen arnom ar gyfer y diwydiant hwn?

It was, indeed, fabulous this morning to be at Howardian Primary School, one of our new twenty-first century schools, and to listen to the children talk so enthusiastically about how one of the best aspects of their new school building is the cookery room. They have been busy making cawl and cake and various other items, and that was very, very pleasing to see.

With regards to GCSE entries into food and nutrition, entries in 2018 stood at 1,960. Entries in this summer series stand at 2,120, so we've seen an increase this year in the number of students taking that particular qualification.

With regards to skills, regional skills partnerships are continuing to strengthen, and that gives us an opportunity to influence courses and training opportunities that are available, either in our further education colleges or in our higher education provision. We will need to continue to strengthen those RSPs and ensure that we have the training opportunities and qualifications at an even higher level available for those people, and be able to signpost them into what a rewarding career horticulture, food, nutrition and agriculture can be. 

Yn wir, roedd yn wych bod yn Ysgol Gynradd Howardian y bore yma, un o'n hysgolion newydd yr unfed ganrif ar hugain, a gwrando ar y plant yn dweud mor frwdfrydig mai'r ystafell goginio yw un o'r agweddau gorau ar eu hadeilad ysgol newydd. Maent wedi bod yn brysur yn gwneud cawl a theisennau ac eitemau amrywiol eraill, ac roedd yn braf iawn gweld hynny.

O ran y nifer sy'n gwneud TGAU mewn bwyd a maeth, cafwyd 1,960 o gofrestriadau yn 2018. Cafwyd 2,120 o gofrestriadau hyd yma yr haf hwn, felly rydym wedi gweld cynnydd eleni yn nifer y myfyrwyr sy'n ymgeisio am y cymhwyster penodol hwnnw.

O ran sgiliau, mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn parhau i gryfhau, ac mae hynny'n rhoi cyfle i ni ddylanwadu ar gyrsiau a chyfleoedd hyfforddi sydd ar gael, naill ai yn ein colegau addysg bellach neu yn ein darpariaeth addysg uwch. Bydd angen i ni barhau i gryfhau'r Partneriaethau Sgiliau Rhanbarthol hynny a sicrhau bod gennym gyfleoedd hyfforddi a chymwysterau ar gael i'r bobl hyn ar lefel uwch eto, a gallu eu cyfeirio at yr hyn y gall gyrfa werth chweil mewn garddwriaeth, bwyd, maeth ac amaethyddiaeth ei gynnig.

14:05

Minister, the core food competences framework was reviewed by all the administrations in the UK in 2014, and 'Food—a fact of life' draft guidelines were published in February. I wonder when full guidance will now be issued, and how will it be introduced into the new curriculum?  

Weinidog, adolygwyd y fframwaith cymwyseddau bwyd craidd gan holl weinyddiaethau'r DU yn 2014, a chyhoeddwyd canllawiau drafft 'Bwyd—ffaith bywyd' ym mis Chwefror. Tybed pryd y bydd y canllawiau llawn yn cael eu cyhoeddi, a sut y cânt eu cyflwyno i'r cwricwlwm newydd?

David, as I said earlier, health and well-being is an important new addition to the curriculum in Wales, and you will see from the 'what matters' statement that enabling children to make healthy choices about the food that they eat and the activities that they participate in will be an important part of what we expect children to learn. I will need to write to the Member with regard to the latest update on publication of guidance.FootnoteLink   

David, fel y dywedais yn gynharach, mae iechyd a lles yn ychwanegiad newydd pwysig i'r cwricwlwm yng Nghymru, a byddwch yn gweld o'r datganiad 'beth sy'n bwysig' fod galluogi plant i wneud dewisiadau iach am y bwyd y maent yn ei fwyta a'r gweithgareddau y byddant yn cymryd rhan ynddynt yn rhan bwysig o'r hyn rydym yn disgwyl i blant ei ddysgu. Bydd angen i mi ysgrifennu at yr Aelod mewn perthynas â'r wybodaeth ddiweddaraf ar gyhoeddi canllawiau.FootnoteLink

Cefnogi Disgyblion sydd wedi eu Heithrio o'r Ysgol
Supporting Pupils Excluded from School

6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi disgyblion sydd wedi eu heithrio o'r ysgol? OAQ53939

6. How is the Welsh Government supporting pupils excluded from school? OAQ53939

Our message is clear: exclusion should be used as a last resort. Where exclusion cannot be avoided, our exclusion guidance sets out the support schools and local authorities must put in place for all children who have been excluded from school and from pupil referral units.

Mae ein neges yn glir: dylid defnyddio gwahardd fel dewis olaf. Lle na ellir osgoi gwahardd, mae ein canllawiau gwahardd yn nodi'r cymorth y mae'n rhaid i ysgolion ac awdurdodau lleol ei roi ar waith ar gyfer pob plentyn sydd wedi'u gwahardd o'r ysgol ac o unedau cyfeirio disgyblion.

Thank you. Last August, a landmark court ruling in a school exclusion case made it clear for the first time that all schools must make sure they have made appropriate adjustments for autistic children or those with other disabilities 'before they can resort to exclusion'. I've recently in the last two weeks received a letter from a constituent, a father with whom I've been working for some months after his young autistic son was excluded from school, with a decision letter regarding their Special Educational Needs Tribunal for Wales case, which ruled that there had been no evidence of reasonable adjustments. It said the school had been forced to admit that the exclusion itself was discriminatory, and it required the school to provide a written apology, to include an apology for the disproportionate length of the exclusion, an apology for not providing sufficient support to address their son's additional learning needs, and explaining how the school will address the issues raised in this decision. It also instructed them to arrange additional training for staff and governors in relation to autistic spectrum conditions and ALN more generally at a level that is more advanced than introductory level. 

This isn't the only case I have like this; I have many. At a time when local authorities and schools should be fully aware of the ALN Act and the impending significant changes, how are you going to on the ground ensure that children like this don't continue to be punished for being who they are, and are engaging with staff who truly understand what their needs are so that they can live happy, healthy and fulfilled lives? 

Diolch. Fis Awst diwethaf, fe'i gwnaed yn glir am y tro cyntaf mewn dyfarniad llys nodedig mewn achos o wahardd o'r ysgol fod yn rhaid i bob ysgol sicrhau eu bod wedi gwneud addasiadau priodol ar gyfer plant awtistig neu blant ag anableddau eraill cyn y gallant droi at wahardd. Yn ddiweddar, yn ystod y pythefnos diwethaf, cefais lythyr gan etholwr, tad y bûm yn gweithio gydag ef ers rhai misoedd ar ôl i'w fab awtistig ifanc gael ei wahardd o'r ysgol, yn cynnwys llythyr penderfyniad ynghylch eu hachos Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru, a ddyfarnodd na chafwyd unrhyw dystiolaeth fod addasiadau rhesymol wedi'u gwneud. Dywedai fod yr ysgol wedi cael ei gorfodi i gyfaddef bod y gwaharddiad ei hun yn wahaniaethol, ac roedd yn ei gwneud yn ofynnol i'r ysgol ddarparu ymddiheuriad ysgrifenedig, i gynnwys ymddiheuriad am hyd anghymesur y gwaharddiad, ymddiheuriad am beidio â darparu digon o gefnogaeth i fynd i'r afael ag anghenion dysgu ychwanegol eu mab, ac i esbonio sut y bydd yr ysgol yn mynd i'r afael â'r materion a godwyd yn y penderfyniad hwn. Roedd hefyd yn eu cyfarwyddo i drefnu hyfforddiant ychwanegol ar gyfer staff a llywodraethwyr mewn perthynas â chyflyrau'r sbectrwm awtistig ac ADY yn fwy cyffredinol ar lefel uwch na lefel ragarweiniol.

Nid dyma'r unig achos o'r math hwn sydd gennyf; mae gennyf lawer ohonynt. Ar adeg pan ddylai awdurdodau lleol ac ysgolion fod yn gwbl ymwybodol o'r Ddeddf ADY a'r newidiadau sylweddol sydd ar y gweill, sut ar y ddaear y bwriadwch sicrhau ar lawr gwlad nad yw plant fel hyn yn parhau i gael eu cosbi am fod yn hwy eu hunain, a'u bod yn ymgysylltu â staff sy'n deall yn iawn beth yw eu hanghenion er mwyn iddynt allu byw bywydau hapus, iach a bodlon?

Thank you, Mark. A significant proportion of the £20 million ALN transformation programme funding will be used to support activity to upskill the workforce so that they can better recognise and better meet the needs of all learners with ALN and learners with autism. And that's one of the reasons why we have taken through our ALN legislation and why we are committed to reforming it. Under the new system, the learner will be placed at the heart of the process, and better collaboration between agencies will be encouraged, and that's to ensure that the needs of learners are identified early and the right support is put in place for them so that their educational opportunities can be properly met and their aspirations reached.  

Diolch, Mark. Bydd cyfran sylweddol o'r £20 miliwn o gyllid y rhaglen drawsnewid ADY yn cael ei defnyddio i gefnogi gweithgarwch i uwchsgilio'r gweithlu er mwyn iddynt allu adnabod a diwallu anghenion yr holl ddysgwyr sydd ag ADY ac awtistiaeth yn well. A dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi cyflwyno ein deddfwriaeth ADY a pham ein bod wedi ymrwymo i'w diwygio. O dan y system newydd, bydd y dysgwr wrth wraidd y broses, a bydd cydweithredu gwell rhwng asiantaethau yn cael ei annog, er mwyn sicrhau bod anghenion dysgwyr yn cael eu nodi'n gynnar a bod y gefnogaeth gywir yn cael ei rhoi ar waith iddynt fel y gellir cyflawni eu cyfleoedd addysgol a'u dyheadau yn briodol.

14:10

I wholly endorse what the Minister has said about exclusions needing to be an absolute last resort. Sadly they are sometimes necessary, and as well as children then perhaps being educated at home, in academic terms, for a short time, those children lose out on a whole range of social opportunities that are associated with being in school, and all kinds of other learning and access to sport. What are the Minister's expectations of local authorities with regard to how such children, who perhaps only temporarily are being taught at home, but who are being taught at home, are unable to participate in activities like sport, like art, music, drama—some of the enrichment activities that go beyond the purely academic curriculum?  

Rwy'n llwyr gefnogi'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud ynglŷn â'r angen i waharddiadau fod yn ddewis olaf. Yn anffodus, maent weithiau'n angenrheidiol, ac yn ogystal â phlant efallai'n cael eu haddysgu gartref wedyn, mewn termau academaidd, am gyfnod byr, mae'r plant hynny'n colli ystod eang o gyfleoedd cymdeithasol sy'n gysylltiedig â bod yn yr ysgol, a phob math o ddysgu arall a mynediad at chwaraeon. Beth y mae'r Gweinidog yn ei ddisgwyl gan awdurdodau lleol o ran sut y mae plant o'r fath, sydd efallai'n cael eu haddysgu gartref dros dro yn unig, ond sy'n cael eu haddysgu gartref, yn methu cymryd rhan mewn gweithgareddau fel chwaraeon, fel celf, cerddoriaeth, drama—rhai o'r gweithgareddau cyfoethogi sy'n mynd y tu hwnt i'r cwricwlwm academaidd pur?

Can I just take this opportunity again to say that exclusion should be an absolute last resort? I recognise that we have got more to do to ensure that schools and individual practitioners are better supported to understand why children have difficulties in school that can result in behaviour that ultimately, in some cases, leads to exclusion. Only this week in the 'Mind over matter' group, we were talking again about the need to improve support for teachers with regard to understanding the process of adolescence—literally, the neurological changes that can't be seen as a child goes through puberty, which mean that sometimes their behaviour might not be particularly good—but a better understanding of the challenges that adolescence brings. We are absolutely clear, where a child has to be excluded, that there is a responsibility for both the school and for the local authority to ensure that that child has access to a range of opportunities, both academic and social. We are currently working on the implementation of our education other than at school improvement plan, because we do know that curriculum opportunities can be severely curtailed for those children who find themselves out of school. Clearly, that is not in their best interests in many cases. 

A gaf fi gymryd y cyfle hwn i ddweud unwaith eto y dylai gwahardd fod yn ddewis olaf? Rwy'n cydnabod bod mwy gennym i'w wneud i sicrhau bod ysgolion ac addysgwyr unigol yn cael gwell cefnogaeth i ddeall pam fod plant yn cael anawsterau yn yr ysgol a all arwain at ymddygiad sydd, yn y pen draw, mewn rhai achosion, yn arwain at waharddiadau. Yr wythnos hon yn y grŵp 'Cadernid Meddwl', buom yn sôn eto am yr angen i wella cefnogaeth i athrawon mewn perthynas â deall proses y glasoed—yn llythrennol, y newidiadau niwrolegol na ellir eu gweld wrth i blentyn fynd drwy'r glasoed, sy'n golygu, weithiau, nad yw eu hymddygiad yn arbennig o dda—ond gwell dealltwriaeth o'r heriau y mae'r glasoed yn eu hachosi. Rydym yn gwbl glir, lle mae'n rhaid gwahardd plentyn, fod gan yr ysgol a'r awdurdod lleol gyfrifoldeb i sicrhau bod y plentyn hwnnw'n cael mynediad at ystod o gyfleoedd, yn academaidd ac yn gymdeithasol. Rydym yn gweithio ar hyn o bryd ar weithredu ein cynllun gwella addysg heblaw yn yr ysgol, gan y gwyddom fod cyfleoedd cwricwlwm yn gallu cael eu cyfyngu'n ddifrifol ar gyfer y plant y tu allan i'r ysgol. Yn amlwg, nid yw hynny er eu lles gorau mewn llawer o achosion.

Far fewer pupils are actually excluded in Wales than in the middle of the last decade, from over 450 in 2004-05 to just 150 in 2016-17. So, Minister, would you agree with me that this is to be warmly welcomed and that pupils are best served in nurturing and supportive education environments, and that such positive outcomes validate the progressive guidance issued by the Welsh Government formerly in 2012, setting out how exclusion should be used and to do so permanently should be, as has been stated today, a final step in the disciplinary process? So, Minister, how can Welsh Government monitor consistency of understanding of this philosophy throughout Wales so that wherever a child lives they experience the same determination for minimising exclusions, irrespective of the location and educational needs?

Mae llai o lawer o ddisgyblion yn cael eu gwahardd yng Nghymru nag yng nghanol y degawd diwethaf, o dros 450 yn 2004-05 i 150 yn unig yn 2016-17. Felly, Weinidog, a fyddech yn cytuno y dylid croesawu'r ffaith hon, a bod disgyblion yn cael eu gwasanaethu orau mewn amgylcheddau addysg meithringar a chefnogol, a bod canlyniadau cadarnhaol o'r fath yn dilysu'r canllawiau blaengar a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2012, a oedd yn nodi sut y dylid defnyddio gwaharddiadau, ac y dylai gwneud hynny'n barhaol, fel y dywedwyd heddiw, fod yn gam olaf yn y broses ddisgyblu? Felly, Weinidog, sut y gall Llywodraeth Cymru fonitro pa mor gyson y mae pobl yn deall yr athroniaeth hon ledled Cymru er mwyn sicrhau, lle bynnag y mae plentyn yn byw, y cânt eu trin â'r un penderfyniad i leihau gwaharddiadau, beth bynnag fo'r lleoliad ac anghenion addysgol?

Well, what the Member is absolutely right to say is that we have seen a drop in the number of permanent exclusions and that's to be welcomed and represents hard work that is going on in schools. The Member asked for an example about what we can do to ensure a national approach to this issue. You'll be aware that we have supported, as a Government, the creation of the adverse childhood experiences support hub for Wales, which has developed a programme for ACE awareness training for all schools. The programme is currently being rolled out across Wales, so again staff have a better understanding of maybe some of the issues that lead to a child behaving in a way that might be deemed unacceptable. By March 2020, all schools in Wales will have been able to access that training.  

Wel, mae'r Aelod yn llygad ei lle yn dweud ein bod wedi gweld gostyngiad yn nifer y gwaharddiadau parhaol, a bod hynny i'w groesawu ac yn cynrychioli'r gwaith caled sy'n mynd rhagddo mewn ysgolion. Gofynnodd yr Aelod am enghraifft o'r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau ymagwedd genedlaethol at y mater hwn. Fe wyddoch ein bod, fel Llywodraeth, wedi cefnogi'r gwaith o sefydlu canolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod i Gymru, sydd wedi datblygu rhaglen ar gyfer hyfforddiant ymwybyddiaeth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ar gyfer pob ysgol. Mae'r rhaglen yn cael ei chyflwyno ledled Cymru ar hyn o bryd er mwyn i staff gael gwell dealltwriaeth eto o rai o'r materion sy'n arwain at blentyn yn ymddwyn mewn ffordd y gellir ei hystyried yn annerbyniol. Erbyn mis Mawrth 2020, bydd pob ysgol yng Nghymru wedi gallu cael mynediad at yr hyfforddiant hwnnw.

Addysg Gynradd yn Ogwr
Primary Education in Ogmore

7. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i wella addysg gynradd yn Ogwr? OAQ53946

7. What support does the Welsh Government provide to improve primary education in Ogmore? OAQ53946

We are providing support and driving improvements for all learners in all schools in Bridgend through the partnership of the local authority and the regional Central South Consortium.

Rydym yn darparu cefnogaeth ac yn hybu gwelliannau i bob dysgwr ym mhob ysgol ym Mhen-y-bont ar Ogwr drwy bartneriaeth yr awdurdod lleol a'r consortiwm rhanbarthol, Consortiwm Canolbarth y De.

I welcome that response and I have to say it's very welcome for me that I seem to be, every other month now, attending the opening of a new facility within Ogmore, either primary or secondary schools. Most recently, in fact, the former First Minister in September opened the new Betws primary—wonderful for that community where the previous school had been damaged by fire only a few years before—but also, even more recently, in the same community, on the same site, opening the new Welsh-medium primary school as well, Ysgol Gynradd Gymraeg Calon y Cymoedd. Now, this is part of a £10.8 million investment in the south Garw area, which of course has, as part of it, match funding of £5.4 million from Welsh Government. But could I ask the Minister: how do we match that investment in buildings and facilities with also the investment in leadership—both at a school level and an executive level, but also in governorship as well—so that the standards that we want coming out of those schools, the futures of those young people, are matched by the investment in capacity to give them that support from the people around them? And I see such good examples of it, I have to say, in my own area as well as the twenty-first century facilities.

Rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw, ac mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn galonogol iawn fy mod, bob yn ail fis bellach yn ôl pob golwg, yn mynychu agoriad cyfleuster newydd yn Ogwr, naill ai ysgolion cynradd neu uwchradd. Yn fwyaf diweddar, mewn gwirionedd, agorodd y cyn Brif Weinidog ysgol gynradd newydd Betws ym mis Medi—sy'n wych ar gyfer y gymuned honno lle cafodd yr ysgol flaenorol ei difrodi gan dân ychydig flynyddoedd yn ôl—ond hefyd, yn fwy diweddar, yn yr un gymuned, ar yr un safle, agorwyd yr ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg newydd hefyd, Ysgol Gynradd Gymraeg Calon y Cymoedd. Nawr, mae hyn yn rhan o fuddsoddiad o £10.8 miliwn yn ardal de Garw, sydd, wrth gwrs, wedi cael arian cyfatebol o £5.4 miliwn gan Lywodraeth Cymru fel rhan o hynny. Ond a gaf fi ofyn i'r Gweinidog: sut y gallwn sicrhau buddsoddiad mewn arweinyddiaeth i gyd-fynd â'r buddsoddiad hwnnw mewn adeiladau a chyfleusterau—ar lefel ysgol ac ar lefel weithredol, ond hefyd mewn swyddi llywodraethol hefyd—fel bod y safonau rydym am eu gweld yn dod o'r ysgolion hynny, dyfodol y bobl ifanc hynny, yn cyd-fynd â'r buddsoddiad mewn capasiti i roi'r gefnogaeth honno iddynt gan y bobl o'u cwmpas? Ac rwy'n gweld enghreifftiau mor dda o hynny, mae'n rhaid i mi ddweud, yn fy ardal fy hun yn ogystal â'r cyfleusterau unfed ganrif ar hugain.

14:15

Well, I'm delighted that the Member is pleased with the results of the investment in Betws, Calon y Cymoedd, Pencoed Primary School, which is another one I'm sure the Member is very pleased to see. Hopefully the children will take pride in and thrive in those buildings. I believe it is so important that we demonstrate to our children and our educators that we believe in them and that we want to invest in them by providing them with the very best facilities for them to learn and work in.

The Member makes a good point with regard to leadership. No education system can exceed the quality of those who lead it, whether that be in individual schools, whether that be in our local authorities or, indeed, in Welsh Government. And, because of that, we have invested in the creation of the National Academy for Educational Leadership, a first for Wales, which is working with its second cohort of headteachers, which is evaluating and accrediting new leadership programmes so that there is a national standard across all of Wales for professional development opportunities for leaders. It's starting at the moment with new and aspiring heads, but we will be developing a programme for existing headteachers as well as looking at the potential to provide leadership and professional learning for governors, for local authorities and others who are involved in providing that strategic vision for education of whatever level they currently are working at.

Wel, rwyf wrth fy modd fod yr Aelod yn falch gyda chanlyniadau'r buddsoddiad yn Betws, Calon y Cymoedd, Ysgol Gynradd Pencoed, sy'n un arall y mae'r Aelod yn falch iawn o'i gweld, rwy'n siŵr. Gobeithio y bydd y plant yn ymfalchïo ac yn ffynnu yn yr adeiladau hynny. Credaf ei bod mor bwysig inni ddangos i'n plant a'n haddysgwyr ein bod yn credu ynddynt a'n bod am fuddsoddi ynddynt drwy ddarparu'r cyfleusterau gorau iddynt ddysgu a gweithio ynddynt.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da o ran arweinyddiaeth. Ni all unrhyw system addysg wneud yn well nag ansawdd y rhai sy'n ei harwain, boed hynny mewn ysgolion unigol, yn ein hawdurdodau lleol, neu'n wir, yn Llywodraeth Cymru. Ac oherwydd hynny, rydym wedi buddsoddi yn y gwaith o greu'r Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol, y gyntaf o'i bath yng Nghymru, sy'n gweithio gyda'i hail garfan o benaethiaid, ac sy'n gwerthuso ac yn achredu rhaglenni arweinyddiaeth newydd er mwyn cael safon genedlaethol drwy Gymru gyfan ar gyfer cyfleoedd datblygiad proffesiynol i arweinwyr. Mae'n dechrau ar hyn o bryd gyda phenaethiaid newydd a darpar benaethiaid, ond byddwn yn datblygu rhaglen ar gyfer y rheini sydd eisoes yn benaethiaid yn ogystal ag edrych ar y potensial i ddarparu arweinyddiaeth a dysgu proffesiynol i lywodraethwyr, i awdurdodau lleol ac i eraill sy'n ymwneud â'r gwaith o ddarparu'r weledigaeth strategol ar gyfer addysg ar ba lefel bynnag y maent yn gweithio arni ar hyn o bryd.

Finally, question 8, Janet Finch-Saunders.

Yn olaf, cwestiwn 8, Janet Finch-Saunders.

Cyfleoedd Addysgol i Bobl Ifanc
Educational Opportunities for Young People

8. Pa gamau mae'r Gweinidog yn eu cymryd i wella cyfleoedd addysgol i bobl ifanc ym mhob ardal awdurdod lleol ledled Cymru? OAQ53962

8. What action is the Minister taking to improve educational opportunities for young people in each local authority area across Wales? OAQ53962

Our national mission is to deliver an education system that is a source of national pride and which enjoys public confidence. In partnership with local authorities and the regions, we are delivering high-quality educational opportunities across the whole of our nation, ensuring every learner has their chance to reach their full potential.

Cenhadaeth ein cenedl yw darparu system addysg sy'n ennyn hyder y cyhoedd ac sy'n destun balchder cenedlaethol. Mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a'r rhanbarthau, rydym yn darparu cyfleoedd addysgol o ansawdd uchel ledled ein gwlad, gan sicrhau bod pob dysgwr yn cael cyfle i gyflawni eu potensial llawn.

Thank you. The Learning and Work Institute's youth opportunity index provides an invaluable insight into the opportunities available to our young people across Wales. Having considered the findings, however, I cannot disagree with the institute's conclusion that there are some stark inequalities across Wales. It has shown that young people are more likely to have fewer qualifications and have poorer access to higher level study in the most economically deprived areas in Wales, a good example being Conwy, which has a relatively strong higher education index score of 81; Flintshire is less than half of this. Minister, the index does seem to indicate that opportunities in education remain unevenly distributed across Wales. What measures are you taking to address this?

Diolch. Mae mynegai cyfleoedd ieuenctid y Sefydliad Dysgu a Gwaith yn rhoi cipolwg gwerthfawr ar y cyfleoedd sydd ar gael i'n pobl ifanc ledled Cymru. Fodd bynnag, ar ôl ystyried y canfyddiadau, ni allaf anghytuno â chasgliad y sefydliad fod rhai anghydraddoldebau amlwg i'w cael ledled Cymru. Mae wedi dangos bod pobl ifanc yn fwy tebygol o fod â llai o gymwysterau a llai o fynediad at gyfleoedd astudio lefel uwch yn yr ardaloedd mwyaf economaidd ddifreintiedig yng Nghymru, ac mae Conwy yn enghraifft dda, ardal â sgôr mynegai addysg uwch cymharol gryf o 81; mae sgôr Sir y Fflint yn llai na hanner y ffigur hwn. Weinidog, ymddengys bod y mynegai'n dangos bod cyfleoedd mewn addysg yn parhau i fod wedi'u dosbarthu'n anghyson ledled Cymru. Pa fesurau rydych yn eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â hyn?

Well, as I referred to earlier, we are providing unprecedented amounts of financial support to educate children from lower socioeconomic backgrounds via our pupil development grant. We continue to maintain education maintenance allowance for those children from a poorer background, allowing them to be able to stay on in school or in further education, and we have introduced the most generous system of maintenance grant support for those people from a poorer background who want to study at a higher education level. Of course, it should not be the case that a pupil's destiny is dictated by the size of their parents' bank balance, but I have to say to the Member who sits on those benches: the effects of poverty on a child's education are devastating, and the schools I go to say to me that it is getting worse and worse every year, and we are trying to pick up the pieces and mitigate for that in our school system, and the Member should be mindful of that when she asks such questions.

Wel, fel y soniais yn gynharach, rydym yn darparu symiau digynsail o gymorth ariannol i addysgu plant o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is drwy ein grant datblygu disgyblion. Rydym yn parhau i gynnal lwfans cynhaliaeth addysg ar gyfer plant o gefndir tlotach, i ganiatáu iddynt allu aros yn yr ysgol neu mewn addysg bellach, ac rydym wedi cyflwyno'r system fwyaf hael o gymorth grant cynhaliaeth i bobl o gefndir tlotach sy'n awyddus i astudio ar lefel addysg uwch. Wrth gwrs, ni ddylai balans banc eu rhieni bennu tynged disgybl, ond mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod sy'n eistedd ar y meinciau hynny: mae effeithiau tlodi ar addysg plentyn yn ddinistriol, ac mae'r ysgolion rwy'n ymweld â hwy'n dweud ei fod yn gwaethygu bob blwyddyn, ac rydym yn ceisio lleddfu a lliniaru hynny yn ein system ysgolion, a dylai'r Aelod gadw hynny mewn cof pan fydd yn gofyn cwestiynau o'r fath.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Minister for Health and Social Services

Yr eitem nesaf felly yw’r cwestiynau i’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.

The next item is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Jack Sargeant.

Cefnogaeth i Staff y GIG sydd â Phroblemau Iechyd Meddwl
Support for NHS Staff with Mental Health Problems

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y gefnogaeth sydd ar gael i staff y GIG sydd â phroblemau iechyd meddwl? OAQ53953

1. Will the Minister make a statement on the support available to NHS staff with mental health problems? OAQ53953

Thank you for the question. The Welsh Government is committed to working in partnership with NHS Wales employers and trade unions through the Welsh partnership forum to support staff with mental health problems. This is in line with the NHS Wales core principles and the quadruple aim of 'A Healthier Wales' for a motivated and sustainable health and social care workforce.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth â chyflogwyr GIG Cymru ac undebau llafur drwy fforwm partneriaeth Cymru i gefnogi staff â phroblemau iechyd meddwl. Mae hyn yn unol ag egwyddorion craidd GIG Cymru a nod pedwarplyg 'Cymru Iachach' ar gyfer gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol brwdfrydig a chynaliadwy.

Can I think the Minister for that reply? I wanted to raise this issue because we know that mental health-related issues in the NHS are obviously an issue, as they are in all workplaces, and although we have the support networks in place, I'm sure Members will agree with me that we can always do more. Llywydd, sometimes we have to draw on the most tragic circumstances to act. Shocking figures recently revealed online show that more than 300 NHS nurses have committed suicide over the border in England in just seven years. The highest on record was 54 in 2015. Minister, would you agree with me that ensuring we have the right support for NHS staff is very important, not only for patient safety, but also to ensure that we reach our ambitions as outlined in the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016? Can I also ask the Government to redouble its efforts to support our heroic NHS staff here in Wales who every day look out for others, so it's only right that we all look after them?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb? Roeddwn yn awyddus i godi'r mater hwn gan y gwyddom fod materion sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl yn y GIG yn amlwg yn broblem, fel y maent ym mhob gweithle, ac er bod y rhwydweithiau cymorth gennym ar waith, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n cytuno â mi y gallwn wneud mwy bob amser. Lywydd, weithiau mae'n rhaid i'r amgylchiadau mwyaf trasig ein hysgogi i weithredu. Dengys ffigurau syfrdanol a ddatgelwyd ar-lein yn ddiweddar fod mwy na 300 o nyrsys y GIG wedi cyflawni hunanladdiad dros y ffin yn Lloegr mewn saith mlynedd yn unig. Y nifer uchaf erioed oedd 54 yn 2015. Weinidog, a fyddech yn cytuno â mi fod sicrhau bod gennym y gefnogaeth gywir i staff y GIG yn bwysig iawn, nid yn unig ar gyfer diogelwch cleifion, ond hefyd i sicrhau ein bod yn cyflawni ein huchelgeisiau fel yr amlinellir yn Neddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016? A gaf fi ofyn hefyd i'r Llywodraeth ddyblu ei hymdrechion i gefnogi staff arwrol ein GIG yma yng Nghymru, sy'n gofalu am bobl eraill bob dydd, felly nid yw ond yn deg ein bod ni oll yn gofalu amdanynt hwy?

14:20

Yes, I'm happy to give the commitment about the Government's approach to supporting our staff within the health service. That goes into not just wanting to recruit the right numbers of staff across the service but also the additional investment we're making in training. I'm pleased to confirm that on the nurse staffing levels Act we are taking forward our commitment to roll out the Act, as well as making sure the duties are real in the first area we've chosen. And in terms of the broader support that the NHS should provide as an employer—the largest employer within Wales—that is a particular focus of activity within the partnership forum. One of the things I'm looking at is a well-being service introduced in Swansea Bay University Health Board. That's a Bevan exemplar project and it's been taken forward to the partnership forum as part of their consideration of best practice to try and further include the support we do give to our NHS staff.

Ie, rwy'n fwy na pharod i roi'r ymrwymiad ynglŷn ag ymagwedd y Llywodraeth at gefnogi ein staff yn y gwasanaeth iechyd. Mae hynny'n ymwneud nid yn unig â recriwtio'r niferoedd cywir o staff ar draws y gwasanaeth, ond hefyd y buddsoddiad ychwanegol a wnawn mewn hyfforddiant. Rwy'n falch o gadarnhau ein bod, mewn perthynas â Deddf lefelau staff nyrsio, yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiad i gyflwyno'r Ddeddf, yn ogystal â sicrhau bod y dyletswyddau'n real yn y maes cyntaf rydym wedi'i ddewis. Ac o ran y gefnogaeth ehangach y dylai'r GIG ei darparu fel cyflogwr—y cyflogwr mwyaf yng Nghymru—mae hynny'n ffocws gweithgarwch penodol yn y fforwm partneriaeth. Un o'r pethau rwy'n edrych arnynt yw gwasanaeth lles a ddarperir ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe. Mae hwnnw'n un o brosiectau enghreifftiol Comisiwn Bevan ac mae wedi'i gyflwyno i'r fforwm partneriaeth fel rhan o'u hystyriaeth o arferion gorau i geisio cynnwys y cymorth a roddwn i'n staff GIG ymhellach.

I'm pleased this issue has been raised. Clearly, mental health is an issue that affects all areas, but our NHS staff clearly are vulnerable to the effects of it. You mentioned there—I think it was the Swansea area that you said there's an element of good practice. It's obviously important that that good practice is rolled out across the rest of Wales as soon as possible. So, could you tell us what steps you're taking to make sure that where there is good practice in a local health board other health boards that might not be experiencing such good practice are able to benefit from the lessons that have been learned?

Rwy'n falch fod y mater hwn wedi'i godi. Yn amlwg, mae iechyd meddwl yn fater sy'n effeithio ar bob maes, ond mae'n amlwg fod staff ein GIG yn agored i'w effeithiau. Fe sonioch chi—credaf mai yn ardal Abertawe y dywedoch fod yna elfen o arferion da. Mae'n amlwg yn bwysig fod yr arferion da hynny'n cael eu cyflwyno ledled gweddill Cymru cyn gynted â phosibl. Felly, a allech ddweud wrthym pa gamau rydych yn eu cymryd i sicrhau, lle ceir arferion da mewn bwrdd iechyd lleol, y gall byrddau iechyd eraill nad ydynt o bosibl yn arddangos arferion da o'r fath elwa o'r gwersi a ddysgwyd?

Yes, I'm happy to expand further because it's a good example of how we do use our system here in Wales. The partnership forum draws together the Government, employers and trade unions. So, the partnership forum is already taking steps to look at that good practice, to draw it together, and then to try to make sure that the recently agreed policy on managing absence in the workplace that does look at prevention and supporting people to return to work earlier and to remain in work if at all possible is actually supported by practical examples of good practice, to make sure people are aware, and we then understand how the good practice is being properly rolled out across our services. So, it's a good example of looking at evidence, looking at best practice, in order to learn from it right across the system.

Ie, rwy'n fwy na pharod i ehangu ymhellach gan ei bod yn enghraifft dda o sut rydym yn defnyddio ein system yma yng Nghymru. Mae'r fforwm partneriaeth yn dod â'r Llywodraeth, cyflogwyr ac undebau llafur ynghyd. Felly, mae'r fforwm partneriaeth eisoes yn cymryd camau i edrych ar yr arferion da hynny, eu dwyn ynghyd, a cheisio sicrhau wedyn fod y polisi a gytunwyd yn ddiweddar ar reoli absenoldeb yn y gweithle sy'n edrych ar atal, a chynorthwyo pobl i ddychwelyd i'r gwaith yn gynharach ac i aros yn eu gwaith os oes modd, yn cael ei gefnogi gan enghreifftiau ymarferol o arferion da, i sicrhau bod pobl yn ymwybodol, ac yna ein bod ni'n deall sut y mae'r arferion da'n cael eu cyflwyno'n briodol ar draws ein gwasanaethau. Felly, mae'n enghraifft dda o edrych ar dystiolaeth, edrych ar arferion gorau, er mwyn dysgu o hynny ar draws y system.

I'm sure the Minister will agree with me that staff can suffer considerably from stress at times of service change, even if that service change will eventually deliver, potentially, improvements in their own working terms and conditions. The health committee this morning heard from the Velindre University NHS Trust who seem to have a very positive and proactive approach to managing their staff stress through times of necessary service change, and a good understanding, I thought, of the pressures that those staff will face even though the staff themselves acknowledge that those changes will be changes for the better. What further steps can the Minister take—potentially through the partnership forum as he's already referred to that in his answers to Nick Ramsay and to Jack Sargeant—to ensure that where there is good practice in the NHS around supporting staff through service change that that is shared, and that those inevitably stressful periods are effectively managed so we don't risk situations where what is inevitably challenging actually turns into a situation that is actually bad for somebody's mental health and well-being?

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi y gall staff ddioddef yn sylweddol o straen ar adegau o newid gwasanaeth, hyd yn oed os bydd y newid hwnnw i wasanaeth yn cyflawni gwelliannau yn y pen draw, o ran eu telerau ac amodau gwaith eu hunain. Clywodd y pwyllgor iechyd y bore yma gan Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Felindre, gan yr ymddengys bod ganddynt ymagwedd gadarnhaol a rhagweithiol iawn at reoli straen eu staff drwy gyfnod o newid gwasanaeth angenrheidiol, a dealltwriaeth dda, yn fy marn i, o'r pwysau y bydd y staff hynny'n ei wynebu, er bod y staff eu hunain yn cydnabod y bydd y newidiadau hynny'n newidiadau er gwell. Pa gamau pellach y gall y Gweinidog eu cymryd—drwy'r fforwm partneriaeth, o bosibl, gan ei fod eisoes wedi cyfeirio at hwnnw yn ei atebion i Nick Ramsay ac i Jack Sargeant—i sicrhau, lle ceir arferion da yn y GIG o ran cefnogi staff drwy gyfnod o newid gwasanaeth, eu bod yn cael eu rhannu, a bod y cyfnodau hynny o straen anochel yn cael eu rheoli'n effeithiol fel nad ydym mewn perygl o wynebu sefyllfaoedd lle mae'r hyn sy'n anochel yn heriol yn troi'n sefyllfa sy'n ddrwg i iechyd meddwl a lles rhywun?

I fully recognise there are different points of stress within the life of staff within our national health service, and for those in particular who deal with emergency aspects or end-of-life aspects there's particular stress that goes along with that. Any element of service change is unsettling for any group of staff in any particular part of business, industry or the voluntary sector. So, we are looking to deliberately learn from that through the partnership forum, but also to learn from where that service change has already taken place and is taking place.

We're seeing significant service change taking place within Hywel Dda, and what has changed significantly from the last time service change was proposed is there's been much greater engagement with staff at the start of that process. You will recall when you were an Assembly Member previously, that, actually, lots of staff within Hywel Dda did not feel they were engaged in those discussions. And even now, when there's much greater agreement on what the future will look like, there are still challenges to work with. And Aneurin Bevan is another good example. We're changing the system in Aneurin Bevan, with the creation of the new Grange University Hospital, and assess that there's change in other parts of the whole healthcare system. So, we are learning about what is happening now as well as in the past. The partnership forum is exactly the place to make sure that learning is shared across the whole of Wales.

Rwy'n llwyr gydnabod bod gwahanol adegau o straen ym mywydau staff ein gwasanaeth iechyd gwladol, ac yn arbennig i'r rheini sy'n ymdrin ag agweddau brys neu agweddau diwedd oes, mae straen penodol ynghlwm wrth hynny. Mae unrhyw elfen o newid gwasanaeth yn annifyr i unrhyw grŵp o staff mewn unrhyw ran benodol o fusnes, diwydiant neu'r sector gwirfoddol. Felly, rydym yn awyddus i ddysgu'n fwriadol o hynny drwy'r fforwm partneriaeth, ond hefyd i ddysgu o ble mae'r newid gwasanaeth hwnnw eisoes wedi digwydd, ac yn digwydd ar hyn o bryd.

Rydym yn gweld newid sylweddol yn y gwasanaeth yn Hywel Dda, a'r hyn sydd wedi newid yn sylweddol ers y tro diwethaf i newid gwasanaeth gael ei argymell yw y cafwyd llawer mwy o ymgysylltiad â staff ar ddechrau'r broses honno. Fe fyddwch yn cofio, pan oeddech yn Aelod Cynulliad o'r blaen, fod llawer o'r staff yn Hywel Dda yn teimlo nad oeddent yn rhan o'r trafodaethau hynny mewn gwirionedd. A hyd yn oed yn awr, pan fo llawer mwy o gytuno ar sut y bydd pethau yn y dyfodol, mae yna heriau i weithio arnynt o hyd. Ac mae Aneurin Bevan yn enghraifft dda arall. Rydym yn newid y system yn Aneurin Bevan wrth greu Ysbyty Athrofaol newydd y Grange, ac yn asesu bod newid i'w gael mewn rhannau eraill o'r system gofal iechyd yn ei chyfanrwydd. Felly, rydym yn dysgu am yr hyn sy'n digwydd yn awr yn ogystal ag yn y gorffennol. Y fforwm partneriaeth yw'r union le i sicrhau bod dysgu'n cael ei rannu ledled Cymru gyfan.

14:25
Cymorth ar gyfer Pobl â Nychdod Cyhyrol
Support for People with Muscular Dystrophy

2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu cymorth Llywodraeth Cymru ar gyfer pobl â nychdod cyhyrol? OAQ53958

2. Will the Minister outline the Welsh Government's support for people with muscular dystrophy? OAQ53958

Thank you for the question. Our support for people living with all neurological conditions is set out within our neurological conditions delivery plan. The vision is for people with a neurological condition to have timely access to fully integrated primary, community, secondary and specialist care designed around the needs of the individual person.

Diolch am eich cwestiwn. Nodir ein cefnogaeth i bobl sy'n byw gyda phob cyflwr niwrolegol yn ein cynllun cyflawni ar gyfer cyflyrau niwrolegol. Y weledigaeth yw i bobl sydd â chyflwr niwrolegol gael mynediad amserol at ofal sylfaenol, cymunedol, eilaidd ac arbenigol cwbl integredig wedi'i gynllunio o amgylch anghenion yr unigolyn.

Okay. Thank you very much for that reply. As you will know, I chair the cross-party group on muscular dystrophy and we spend a lot of time talking about how clinicians deal with, or don't have the capacity to deal with, the particular condition. In one example in west Wales, one woman said a clinician tried to give her medication that was incompatible with her condition that could've led to creating very serious harm. Another gentleman from mid Wales said that he actually doesn't bother calling the local hospital or any emergency service because of the lack of understanding in that particular hospital of anything to do with his condition.

Obviously I'll write to you with those individual concerns, but I was wondering if you would agree to come and meet with the cross-party group in future to see how you can understand what is being discussed there and how we can build resilience in the system, so that there are more clinicians with an understanding of muscular dystrophy, if not a specialism, so that they can aid and help them feel more comfortable when they enter that setting.

Iawn. Diolch yn fawr iawn am eich ateb. Fel y gwyddoch, rwy'n cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ddystroffi cyhyrol ac rydym yn treulio llawer o amser yn sôn ynglŷn â sut y mae clinigwyr yn ymdrin â, neu sut nad oes ganddynt allu i ymdrin â'r cyflwr penodol hwn. Mewn un enghraifft yng ngorllewin Cymru, dywedodd un ddynes fod clinigydd wedi ceisio rhoi meddyginiaeth iddi a oedd yn anghydnaws â'i chyflwr ac a allai fod wedi arwain at niwed difrifol iawn. Dywedodd gŵr arall o ganolbarth Cymru nad yw'n trafferthu ffonio'r ysbyty lleol nac unrhyw wasanaeth brys mewn gwirionedd oherwydd y diffyg dealltwriaeth yn yr ysbyty penodol hwnnw o unrhyw beth sy'n ymwneud â'i gyflwr.

Yn amlwg, byddaf yn ysgrifennu atoch gyda'r pryderon unigol hynny, ond tybed a wnewch chi gytuno i ddod i gyfarfod â'r grŵp trawsbleidiol yn y dyfodol i weld sut y gallwch ddeall yr hyn sy'n cael ei drafod yno a sut y gallwn adeiladu cydnerthedd yn y system, fel bod mwy o glinigwyr yn deall dystroffi cyhyrol, os nad yn arbenigo ar y cyflwr, fel y gallant eu cynorthwyo a'u helpu i deimlo'n fwy cyfforddus pan fyddant yn mynd i'r lleoliad hwnnw.

That is the point about what we're looking to try to deliver: a service that is genuinely designed around the needs of the person; to understand those needs will be different according to that person, not the condition. You see the person, not the condition and that is the way on all aspects of healthcare to be delivered. I recognise there's further to travel in some aspects than others. In principle, I'd be happy to attend a future meeting of the cross-party group. I already meet the alliance of neurological conditions, and I recognise that for all the excellent work that takes place across our service, there is always a need to change and to reform. Part of my frustration is that we don't change as consistently as we would like to, as, indeed, I believe that the people that we serve deserve us to.

Dyna'r pwynt ynglŷn â'r hyn rydym yn ceisio'i gyflawni: gwasanaeth sydd o ddifrif wedi'i gynllunio o amgylch anghenion yr unigolyn; bydd deall yr anghenion hynny'n wahanol yn dibynnu ar yr unigolyn, nid y cyflwr. Rydych yn gweld yr unigolyn, nid y cyflwr, a dyna sut y dylid cyflawni pob agwedd ar ofal iechyd. Rwy'n cydnabod bod mwy i'w wneud ar rai agweddau nag eraill. Mewn egwyddor, buaswn yn fwy na pharod i fynychu un o gyfarfodydd y grŵp trawsbleidiol yn y dyfodol. Rwyf eisoes yn cyfarfod â'r gynghrair cyflyrau niwrolegol, ac rwy'n cydnabod, er yr holl waith rhagorol sy'n mynd rhagddo yn ein gwasanaeth, fod angen newid a diwygio bob amser. Rhan o fy rhwystredigaeth yw nad ydym yn newid mor gyson ag yr hoffem, fel y mae'r bobl rydym yn eu gwasanaethu yn ei haeddu.

Can I add, Minister, to Bethan's point? We've all had casework in this area and time and again people with muscular dystrophy or other neuromuscular conditions emphasise the importance of specialist posts like specialist nurses who can train other medical staff, but also enable people to live with conditions that can last many years, decades sometimes. We really do need to see an improvement in the number of specialist posts.

A gaf fi ychwanegu at bwynt Bethan, Weinidog? Mae pob un ohonom wedi cael gwaith achos yn y maes hwn, a dro ar ôl tro, mae pobl â dystroffi cyhyrol neu gyflyrau niwrogyhyrol eraill yn pwysleisio pwysigrwydd swyddi arbenigol fel nyrsys arbenigol sy'n gallu hyfforddi staff meddygol arall, ond sydd hefyd yn galluogi pobl i fyw gyda chyflyrau a all bara am flynyddoedd lawer, degawdau weithiau. Mae gwir angen inni weld cynnydd yn nifer y swyddi arbenigol.

And that's part of the work that the implementation group are leading. I've actually asked my officials to meet with the implementation group to look at the progress that we are making because I do think progress has been slower than it should have been, and commitments that were made within the delivery plan on how the money that the Government has allocated should be used. I expect there to be a meeting between relevant parties, including the third sector, later this month because I do want to see real progress being made, and the promises that we are making and the expectation that people should have about the service to be met in reality and not simply in theory.

Ac mae hynny'n rhan o'r gwaith y mae'r grŵp gweithredu yn ei arwain. Mewn gwirionedd, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion gyfarfod â'r grŵp gweithredu i edrych ar y cynnydd rydym yn ei wneud, gan fy mod yn credu bod y cynnydd wedi bod yn arafach nag y dylai fod, ac ymrwymiadau a wnaed yn y cynllun cyflawni ynglŷn â sut y dylid defnyddio'r arian a ddyrannwyd gan y Llywodraeth. Rwy'n disgwyl y bydd cyfarfod rhwng y cyrff perthnasol, gan gynnwys y trydydd sector, yn cael ei gynnal yn ddiweddarach y mis hwn gan fy mod am weld cynnydd gwirioneddol, a'r addewidion a wnawn a'r disgwyliadau a ddylai fod gan bobl ynglŷn â'r gwasanaeth yn cael eu gwireddu yn hytrach na'u cyflawni mewn egwyddor yn unig.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Llywydd. Care Forum Wales, and I do hope the Minister is fully aware of this, has undertaken a major survey into care homes across Wales. The results are startling. What has been revealed is that 16 per cent of care homes across Wales expect to close in the next five years. This is alarming, as is the fact that Care Forum Wales has estimated that more than 1,500 beds could be lost in Wales between now and 2024. To put this into context, the number of care homes for older adults has fallen by 4 per cent and the number of beds is already down 247 from 2014-15. Clearly, care home numbers have been and continue to decline. What action are you taking to reverse this and actually enable an increase in the number of appropriate care home beds?

Diolch, Lywydd. Mae Fforwm Gofal Cymru, a gobeithiaf fod y Gweinidog yn llwyr ymwybodol o hyn, wedi cynnal arolwg mawr o gartrefi gofal ledled Cymru. Mae'r canlyniadau'n syfrdanol. Yr hyn a ddatgelwyd yw bod 16 y cant o gartrefi gofal ledled Cymru yn disgwyl y byddant yn cau yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae hyn yn frawychus, ynghyd â'r ffaith bod Fforwm Gofal Cymru wedi amcangyfrif y gellid colli mwy na 1,500 o welyau yng Nghymru rhwng nawr a 2024. I roi hyn yn ei gyd-destun, mae nifer y cartrefi gofal i oedolion hŷn wedi gostwng 4 y cant ac eisoes mae 247 yn llai o welyau nag yn 2014-15. Yn amlwg, mae nifer y cartrefi gofal wedi bod yn gostwng ac mae'n parhau i wneud hynny. Pa gamau rydych yn eu cymryd i wrthdroi hyn ac i alluogi cynnydd yn y nifer o welyau cartrefi gofal priodol?

This is a matter of concern to the Government. We are concerned about the fact that the care system is stressed and we are trying to do what we can to rebalance the care sector. One of the things we're doing is to try and encourage different models of care. So, for example, we are encouraging local authorities to consider taking more care homes in-house. We also are looking to see if we can develop co-operative models. So, we are looking at the care home system in a wider way. We're also trying to encourage the status of those working in care homes. For example, we've had a big campaign to try to attract more workers into the care section, stressing the importance of qualifications, and how to develop. And also we've improved the registration system. And we think that all those issues are going to make the care system more viable.

Mae hyn yn achos pryder i'r Llywodraeth. Rydym yn pryderu am y ffaith bod y system ofal o dan bwysau ac rydym yn ceisio gwneud yr hyn a allwn i ailgydbwyso'r sector gofal. Un o'r pethau rydym yn eu gwneud yw ceisio hybu gwahanol fodelau gofal. Felly, er enghraifft, rydym yn annog awdurdodau lleol i ystyried gweithredu mwy o gartrefi gofal yn fewnol. Rydym hefyd yn edrych i weld a allwn ddatblygu modelau cydweithredol. Felly, rydym yn edrych ar y system gartrefi gofal mewn ffordd ehangach. Rydym hefyd yn ceisio hybu statws y rheini sy'n gweithio mewn cartrefi gofal. Er enghraifft, cawsom ymgyrch fawr i geisio denu mwy o weithwyr i'r sector gofal, gan bwysleisio pwysigrwydd cymwysterau, a sut i ddatblygu. Ac rydym hefyd wedi gwella'r system gofrestru. A chredwn y bydd yr holl faterion hynny'n gwneud y system ofal yn fwy hyfyw.

14:30

Thank you, Deputy Minister. A central issue that needs addressing, however, is care home funding. This is supported by Mario Kreft, who works very hard in this sector, chair of Care Forum Wales, who has commented publicly—this is what he says:

'We know that we’ve got over 80 per cent of the social care providers saying how difficult it is to attract and retain staff and the only way that be addressed is through increasing fees to realistic levels so money can be invested in the front line instead of the back office.'

The message is clear, Deputy Minister: care homes are underfunded by local authorities, and by your Welsh Government, and our health boards, to such an extent that staff—[Interruption.]—can you allow the Deputy Minister to respond to me, please—to such an extent that staff cannot be retained or paid appropriately. This is unsustainable. So, will you commit to reviewing the funding formulas used to determine fees for publicly funded individuals?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Fodd bynnag, mater canolog y mae angen mynd i'r afael ag ef yw cyllid cartrefi gofal. Cefnogir hyn gan Mario Kreft, cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, sy'n gweithio'n galed iawn yn y sector hwn, ac sydd wedi gwneud sylwadau cyhoeddus—dyma a ddywedodd:

Gwyddom fod dros 80 y cant o'r darparwyr gofal cymdeithasol yn dweud pa mor anodd yw denu a chadw staff a'r unig ffordd o fynd i'r afael â hynny yw drwy gynyddu ffioedd i lefelau realistig fel y gellir buddsoddi arian yn y rheng flaen yn hytrach na'r swyddfa gefn.

Mae'r neges yn glir, Ddirprwy Weinidog: mae cartrefi gofal yn cael eu tanariannu gan awdurdodau lleol, a chan eich Llywodraeth, a'n byrddau iechyd, i'r fath raddau fel bod staff—[Torri ar draws.]—a wnewch chi ganiatáu i'r Dirprwy Weinidog ymateb i mi, os gwelwch yn dda—i'r fath raddau fel na ellir cadw staff na'u talu'n briodol. Mae hyn yn anghynaliadwy. Felly, a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r fformiwlâu ariannu a ddefnyddir i bennu ffioedd ar gyfer unigolion a ariennir gydag arian cyhoeddus?

What we already have done is we have increased money to cover the living wage, so that that will help care homes in bringing up the payments to their staff to the living wage. And we're also doing some of those things that I mentioned in my earlier question—we're doing all we can to improve the status of care home workers, because I think that is one of the crucial things to do. Because looking after elderly people and children surely must be one of the most important jobs there is, and yet the status of those staff is not very high. And we do know that the wages are something that we are addressing, we've been addressing the zero-hours contracts, and we've been looking at the time that people take to travel for domiciliary care. So, I think that we are addressing these issues, but I don't deny that it is an issue, and it is a problem that we are addressing.

Yr hyn rydym eisoes wedi'i wneud yw cynyddu'r arian sydd ar gael i dalu am y cyflog byw, er mwyn i hynny helpu cartrefi gofal i godi cyflogau eu staff i gyfraddau'r cyflog byw. Ac rydym hefyd yn gwneud rhai o'r pethau y soniais amdanynt yn y cwestiwn cynharach—rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i wella statws gweithwyr cartrefi gofal, gan y credaf fod hynny'n un o'r pethau pwysicaf i'w gwneud. Oherwydd mae'n sicr fod gofalu am yr henoed a phlant yn un o'r swyddi pwysicaf y gellir eu gwneud, ond serch hynny, nid yw statws y staff hynny'n uchel iawn. A gwyddom fod y cyflogau yn rhywbeth rydym yn rhoi sylw iddo, rydym wedi bod yn mynd i'r afael â chontractau dim oriau, ac rydym wedi bod yn edrych ar yr amser y mae pobl yn ei dreulio'n teithio ar gyfer darparu gofal cartref. Felly, credaf ein bod yn ymdrin â'r materion hyn, ond nid wyf yn gwadu bod hyn yn broblem, ac mae'n broblem sy'n cael sylw gennym.

Thank you. Deputy Minister, you'll be aware that care homes do apply to local authorities to authorise deprivation of liberty safeguards applications. Now, according to the annual monitoring report for health and social care 2017-18, managing bodies such as care homes have been waiting an inordinate amount of time for authorisation of applications. Now, despite Welsh Government guidance stating that standard applications should have been received, and a decision made within the 28 days before it is required, the average number of days in Wales between an application being received and a decision being made by local authorities reached over 200 days in Rhondda and Flintshire, and over 300 days in Ynys Môn. Clearly, social services across Wales are struggling to process applications. What action are you, or, indeed your Government, taking to help them, so that care homes receive these very important decisions sooner?

Diolch. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod cartrefi gofal yn gwneud ceisiadau i awdurdodau lleol i awdurdodi ceisiadau trefniadau diogelu wrth amddifadu o ryddid. Nawr, yn ôl yr adroddiad monitro blynyddol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol 2017-18, mae cyrff rheoli fel cartrefi gofal wedi bod yn aros am ormod o amser i gael ceisiadau wedi'u hawdurdodi. Nawr, er bod canllawiau Llywodraeth Cymru yn datgan y dylai ceisiadau safonol fod wedi eu derbyn ac y dylid gwneud penderfyniad o fewn y 28 diwrnod cyn bod ei angen, cyrhaeddodd nifer cyfartalog y dyddiau yng Nghymru rhwng cyflwyno cais a gwneud penderfyniad gan awdurdodau lleol dros 200 diwrnod yn y Rhondda a Sir y Fflint, a thros 300 diwrnod ar Ynys Môn. Yn amlwg, mae gwasanaethau cymdeithasol ledled Cymru yn ei chael hi'n anodd prosesu ceisiadau. Pa gamau rydych chi, neu eich Llywodraeth yn wir, yn eu cymryd i'w helpu, fel bod cartrefi gofal yn cael y penderfyniadau pwysig hyn yn gynt?

I thank Janet Finch-Saunders for raising that important issue. This is something that I will have to go back and have to look at, to look at the details, and come back to her with an answer.

Diolch i Janet Finch-Saunders am godi'r mater pwysig hwn. Mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i mi fynd yn ôl i edrych arno, i edrych ar y manylion, a dod yn ôl ati gydag ateb.

Diolch yn fawr, Llywydd. Does the health Minister accept that the finance of the NHS and the finance of social care are interchangeable, and getting the best value for money and best outcome for patients requires investment and sensible planning of how to use that investment in both services?

Diolch yn fawr, Lywydd. A yw'r Gweinidog iechyd yn derbyn bod cyllid y GIG a chyllid gofal cymdeithasol yn gyfnewidiadwy, ac er mwyn sicrhau'r gwerth gorau am arian a'r canlyniad gorau i gleifion, mae angen buddsoddiad a chynllunio synhwyrol o ran sut i ddefnyddio'r buddsoddiad hwnnw yn y ddau wasanaeth?

Yes, we're taking an integrated approach to the future of health and social care. That's why we have, for the first time across the United Kingdom, a properly joined-up health and social care plan, 'A Healthier Wales', designed together between health, local government and the third sector. And you'll see that, in the last budget, I took a decision to put part of the moneys through the health budget, and to put it back into social care. Much of the work we're doing on delivering 'A Healthier Wales' actually looks at how we fund health and social care to work more closely together. The transformation fund and proposals that I've approved are good examples of this in practice. 

Ie, rydym yn mabwysiadu ymagwedd integredig tuag at ddyfodol iechyd a gofal cymdeithasol. Dyna pam fod gennym, am y tro cyntaf yn y Deyrnas Unedig, gynllun iechyd a gofal cymdeithasol cwbl gydgysylltiedig, 'Cymru Iachach', a gynlluniwyd gan y maes iechyd, llywodraeth leol a'r trydydd sector ar y cyd. Ac fe welwch, yn y gyllideb ddiwethaf, fy mod wedi penderfynu darparu rhan o'r arian drwy'r gyllideb iechyd, a'i roi yn ôl i ofal cymdeithasol. Mae llawer o'r gwaith a wnawn ar gyflawni 'Cymru Iachach' yn edrych ar sut rydym yn ariannu iechyd a gofal cymdeithasol i weithio'n agosach gyda'i gilydd. Mae'r gronfa trawsnewid a'r cynigion rwyf wedi'u cymeradwyo yn enghreifftiau da o hyn ar waith yn ymarferol.

14:35

Thank you for that response, even though it is actually contrary to your Government's decision to increase the NHS budget at the expense of local authority budgets. But I'm sure the Minister would agree with me that one of the non-negotiable hallmarks of the NHS is that it is free at the point of delivery, and, of course, that means free prescriptions, free surgery, free x-rays and so on. Now, we would all be outraged if we heard that somebody, upon receiving a cancer diagnosis, was faced with a bill of hundreds of thousands of pounds and they had to sell their home to pay for their cancer treatment. We would also react to a proposal to allow them to keep £50,000 instead of £30,000 in these circumstances with sarcasm about the generosity. So, why is there still discrimination against people with dementia?

Diolch am eich ymateb, er ei fod, mewn gwirionedd, yn groes i benderfyniad eich Llywodraeth i gynyddu cyllideb y GIG ar draul cyllidebau awdurdodau lleol. Ond rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi mai un o nodweddion pwysicaf y GIG, nad yw'n agored i drafodaeth, yw ei fod am ddim yn y man darparu, ac wrth gwrs, mae hynny'n golygu presgripsiynau am ddim, llawdriniaethau am ddim, pelydr-x am ddim ac yn y blaen. Nawr, byddai pob un ohonom yn ddig iawn pe baem yn clywed bod rhywun, ar ôl cael diagnosis o ganser, yn wynebu bil o gannoedd o filoedd o bunnoedd a bod yn rhaid iddynt werthu eu cartref i dalu am eu triniaeth ganser. Byddem hefyd yn ymateb i gynnig i'w galluogi i gadw £50,000 yn lle £30,000 o dan yr amgylchiadau hyn gyda choegni am yr haelioni. Felly, pam y mae gwahaniaethu'n dal i ddigwydd yn erbyn pobl â dementia?

Because we still have a system where social care, as you know, has a means element within it. And we're actually looking at the future funding of social care, as you know as well. I'm the chair of a cross-ministerial group looking at social care funding options for now and the future, and you'll know from previous, very public comments that I'm interested in how we use the new powers of this place, as available to us, to have a new funding stream for social care purposes. And you can't get away there from your first point, which was about the budget allocations. You know, as I do, that we are on the back of the tenth year of austerity. It means there is no consequence-free choice. If we chose to put more money—significantly more money—into the local government settlement, then that would mean less money going into the health service. There's no way of avoiding that. That's why I think, for the future, we need to not hold back in our campaign against austerity, but also to think about how we use our new powers to have a new funding stream for social care in particular. 

Oherwydd bod gennym system o hyd lle mae gofal cymdeithasol, fel y gwyddoch, yn cynnwys elfen o fodd. Ac mewn gwirionedd, fel y gwyddoch hefyd, rydym yn edrych ar ariannu gofal cymdeithasol yn y dyfodol. Rwy'n cadeirio grŵp trawsweinidogol sy'n edrych ar opsiynau ariannu gofal cymdeithasol ar hyn o bryd ac ar gyfer y dyfodol, ac fe fyddwch yn gwybod o sylwadau blaenorol cyhoeddus iawn fod cryn ddiddordeb gennyf yn y ffordd rydym yn defnyddio'r pwerau newydd sydd ar gael i ni yn y lle hwn i sicrhau ffrwd gyllido newydd at ddibenion gofal cymdeithasol. Ac ni allwch ddianc rhag eich pwynt cyntaf, a oedd yn ymwneud â dyraniadau'r gyllideb. Gwyddoch cystal â minnau ein bod yn wynebu degfed blwyddyn o gyni. Golyga hynny nad oes modd gwneud unrhyw ddewis heb ganlyniadau. Pe baem yn dewis rhoi mwy o arian—mwy o arian o lawer—i mewn i'r setliad llywodraeth leol, byddai hynny'n golygu llai o arian i'r gwasanaeth iechyd. Nid oes unrhyw ffordd o osgoi hynny. Dyna pam y credaf, ar gyfer y dyfodol, fod angen inni beidio â dal yn ôl yn ein hymgyrch yn erbyn cyni, ond hefyd i feddwl ynglŷn â sut rydym yn defnyddio ein pwerau newydd i gael ffrwd gyllido newydd ar gyfer gofal cymdeithasol yn benodol.

The funding of social care, and the predicament faced by the recipients of social care, is a significant historic injustice caused by the failure to create a national care service funded by general taxation. Would you therefore not agree that the Welsh Government proposal to introduce a social care levy, without any guarantees that this would lead to the eradication of social care charges, is unfair, and a missed opportunity to put health and social care on an equal financial footing?

Mae ariannu gofal cymdeithasol, a'r cyfyng-gyngor sy'n wynebu pobl sy'n derbyn gofal cymdeithasol, yn anghyfiawnder hanesyddol sylweddol a achoswyd gan y methiant i greu gwasanaeth gofal cenedlaethol a ariennir gan drethiant cyffredinol. Oni fyddech yn cytuno felly fod cynnig Llywodraeth Cymru i gyflwyno ardoll gofal cymdeithasol, heb unrhyw sicrwydd y byddai hyn yn arwain at ddileu ffioedd am ofal cymdeithasol, yn annheg, ac yn gyfle a gollwyd i osod iechyd a gofal cymdeithasol ar sail ariannol gyfartal?

There are two points that I'd make on this one. The first is that, of course, when we're comparing opportunities to use general taxation, we're not yet in a position to do so. But I do recently note a study picked up by the BBC that noted that, in Wales, citizens have a much more generous level of support from this Government for their social care needs than citizens across the border in England. So, we are making real choices even in a time of austerity to put real money into supporting social care. 

The second point is I don't want to spike the work that I'm actually doing by peremptorily announcing before my ministerial colleagues have considered all the evidence what those options might look like. And we do need to think about maximising the level of income to come in through a levy or any other means, and what that actually means in terms of what we can then do. We need to think about what our powers allow us to do, and how then best to use them, including difficult questions around intergenerational fairness, who accesses support and at what time? There are different answers around the roles. There's a report from both the select committees in Parliament, the joint select committees—the communities committee about housing and local government and also the health select committee—that I'm sure you're aware of, which may come up with an answer that would require a rise in general taxation across the United Kingdom. They've even had Conservative backbenchers signing up to a tax rise, which is unusual. So, we need to think about what the whole taxation base is and what choices we then make. 

And the second question we can't avoid either, I think, is whether or not we're prepared to have an element of ring-fencing or hypothecation, because I think there are real issues about whether politicians should be trusted to raise taxes, or whether that money should be protected, and whether that would be acceptable to the public over a longer period of time to make different choices about how we use taxation to fund the future of social care. 

Mae dau bwynt y buaswn yn eu gwneud ynglŷn â hyn. Y cyntaf, wrth gwrs, yw pan fyddwn yn cymharu cyfleoedd i ddefnyddio trethiant cyffredinol, nid ydym mewn sefyllfa i wneud hynny eto. Ond yn ddiweddar, nodaf astudiaeth a gafodd sylw gan y BBC a nodai, yng Nghymru, fod dinasyddion yn cael lefel fwy hael o lawer o gymorth gan y Llywodraeth hon ar gyfer eu hanghenion gofal cymdeithasol na dinasyddion dros y ffin yn Lloegr. Felly, rydym yn gwneud dewisiadau go iawn hyd yn oed mewn cyfnod o gyni i roi arian go iawn tuag at gefnogi gofal cymdeithasol.

Yr ail bwynt yw nad wyf am amharu ar y gwaith a wnaf drwy gyhoeddi unrhyw beth cyn i fy nghyd-Weinidogion ystyried yr holl dystiolaeth ynglŷn â'r dewisiadau hynny. Ac mae angen i ni feddwl am sicrhau'r lefel fwyaf o incwm a fyddai'n dod i mewn drwy ardoll neu unrhyw fodd arall, a beth y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd o ran yr hyn y gallwn ei wneud wedyn. Mae angen inni feddwl am yr hyn y mae ein pwerau yn caniatáu inni ei wneud, a'r ffordd orau o'u defnyddio, gan gynnwys cwestiynau anodd ynghylch tegwch rhwng cenedlaethau, pwy sy'n cael cymorth a phryd? Ceir gwahanol atebion mewn perthynas â'r rolau. Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'r adroddiad gan y ddau bwyllgor dethol yn y Senedd, y cyd-bwyllgorau dethol—y pwyllgor cymunedau ar dai a llywodraeth leol a'r pwyllgor dethol ar iechyd—a allai gynnig ateb a fyddai'n galw am gynyddu trethiant cyffredinol ledled y Deyrnas Unedig. Maent hyd yn oed wedi cael Ceidwadwyr ar y meinciau cefn yn ymrwymo i godiad treth, sy'n anghyffredin. Felly, mae angen i ni feddwl beth yw'r sylfaen drethu gyfan honno a pha ddewisiadau a wnawn wedyn.

A'r ail gwestiwn na allwn ei osgoi chwaith yn fy marn i yw p'un a ydym yn barod i gael elfen o glustnodi neu neilltuo, gan y credaf fod problemau gwirioneddol yn codi ynglŷn ag a ddylid ymddiried mewn gwleidyddion i godi trethi, neu a ddylid diogelu'r arian hwnnw, ac a fyddai hynny'n dderbyniol i'r cyhoedd dros gyfnod hwy o amser i wneud gwahanol ddewisiadau ynglŷn â'r modd y defnyddiwn drethiant i ariannu gofal cymdeithasol yn y dyfodol.

Gwasanaethau Profedigaeth
Bereavement Services

3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am adolygu gwasanaethau profedigaeth yng Nghymru? OAQ53956

3. Will the Minister provide an update on the review of bereavement services in Wales? OAQ53956

Yes. Thank you for the question. The bereavement scoping study that I've previously committed to is making progress. Over 200 responses have been received and the data collection period has been extended until the end of this month. An interim study report will be provided to the end-of-life care board later this month, and the final report is expected in October of this year.  

Gwnaf. Diolch am eich cwestiwn. Mae'r astudiaeth gwmpasu ar brofedigaeth rwyf eisoes wedi ymrwymo iddi yn gwneud cynnydd. Cafwyd dros 200 o ymatebion ac mae'r cyfnod casglu data wedi'i ymestyn hyd at ddiwedd y mis hwn. Bydd adroddiad astudiaeth interim yn cael ei ddarparu i'r bwrdd gofal diwedd oes yn ddiweddarach y mis hwn, a disgwylir yr adroddiad terfynol ym mis Hydref eleni.

Minister, you're well aware of my concern that there is a lack of support for people bereaved by suicide in Wales. This matters not just because suicide is a uniquely devastating loss, and that it's the right thing to do, but also because we know that those bereaved by suicide are much more likely to die by suicide. So, support for those bereaved is in itself suicide prevention. The health committee's report 'Everybody’s Business: A report on suicide prevention in Wales' made very clear recommendations about suicide bereavement. How will you ensure that the review you have commissioned will take into account the needs of those bereaved by suicide, including listening to lived experience? And what steps will you take to ensure that a proper postvention pathway for suicide, as recommended by health committee and Professor Ann John in her review of 'Talk to me 2', will be properly resourced and developed as a matter of urgency? 

Weinidog, rydych yn ymwybodol iawn o fy mhryderon fod diffyg cefnogaeth ar gael i bobl sydd wedi wynebu profedigaeth yn sgil hunanladdiad yng Nghymru. Mae hyn yn bwysig nid yn unig am fod hunanladdiad yn golled unigryw o ddinistriol, ac mai dyma'r peth iawn i'w wneud, ond hefyd am y gwyddom fod pobl sy'n galaru oherwydd hunanladdiad yn llawer mwy tebygol o farw drwy hunanladdiad. Felly, mae cymorth i'r rheini sy'n galaru yn ffordd o atal hunanladdiad ynddi'i hun. Roedd adroddiad y pwyllgor iechyd, 'Busnes Pawb: Adroddiad ar atal hunanladdiad yng Nghymru', yn cynnwys argymhellion clir iawn ar brofedigaeth yn sgil hunanladdiad. Sut y byddwch yn sicrhau y bydd yr adolygiad a gomisiynwyd gennych yn ystyried anghenion y rheini sydd wedi wynebu profedigaeth yn sgil hunanladdiad, gan gynnwys gwrando ar brofiadau? A pha gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau y bydd llwybr ôl-ymyrraeth priodol ar gyfer hunanladdiad, fel yr argymhellwyd gan y pwyllgor iechyd a'r Athro Ann John yn ei hadolygiad o 'Siarad â fi 2', yn cael yr adnoddau priodol ac yn cael ei ddatblygu ar fyrder?

14:40

I want to reassure the Member that I do take the issue seriously, and I recognise exactly what she says about the likely risks of people dying by suicide in the future if they are bereaved by suicide in the first place, and I do take that very seriously. I want to move as quickly as we possibly can. We have choices to make about not just what the data, the evidence and submissions tell us about the support we should provide, but whether we have a national system, because that would probably mean a national organisation like Samaritans or Cruse Bereavement Care, for example, providing, potentially, a service, or whether we have, potentially, national standards where there can be local or regional delivery, because there are much smaller and more distinct groups that provide a service at present. We need to think about what sort of model we want and what sort of service we then want to be able to provide. But, for me, it is essential to listen to people who have lived experience and people who are already providing bereavement support. And I'm happy to reconfirm that Professor Ann John is absolutely part of the consideration of the comments on what we should do next. So, it is a matter of what we do, not if we do something, and I recognise that the Member will continue to ask questions until we're in a position of not just making a choice but to see a real difference having been made. 

Hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod fy mod o ddifrif ynglŷn â'r mater, ac rwy'n cydnabod yr hyn y mae'n ei ddweud am y risgiau tebygol y bydd pobl yn marw drwy hunanladdiad yn y dyfodol os byddant wedi wynebu profedigaeth yn sgil hunanladdiad yn y lle cyntaf, ac rwyf o ddifrif ynglŷn â hynny. Rwyf am symud mor gyflym ag y gallwn. Mae gennym ddewisiadau i'w gwneud nid yn unig ynglŷn â'r hyn y mae'r data, y dystiolaeth a'r sylwadau yn ei ddweud wrthym am y cymorth y dylem ei ddarparu, ond a ddylai fod gennym system genedlaethol, gan y byddai hynny'n golygu, yn ôl pob tebyg, sefydliad cenedlaethol fel y Samariaid neu Gofal mewn Galar Cruse, er enghraifft, yn darparu gwasanaeth, o bosibl, neu a ddylai fod gennym, safonau cenedlaethol fel y gellir cael darpariaeth leol neu ranbarthol, gan fod grwpiau llawer llai a mwy penodol yn darparu gwasanaeth ar hyn o bryd. Mae angen i ni feddwl am ba fath o fodel rydym yn awyddus i'w gael a pha fath o wasanaeth rydym am ei ddarparu wedyn. Ond i mi, mae'n hanfodol gwrando ar bobl sydd wedi cael profiadau a phobl sydd eisoes yn darparu cymorth profedigaeth. Ac rwy'n hapus i ailgadarnhau bod yr Athro Ann John yn rhan annatod o'r broses o ystyried y sylwadau ynglŷn â'r hyn y dylem ei wneud nesaf. Felly, mae'n fater o beth rydym yn ei wneud, nid a ddylem wneud rhywbeth, ac rwy'n cydnabod y bydd yr Aelod yn parhau i ofyn cwestiynau hyd nes ein bod mewn sefyllfa lle rydym nid yn unig yn dewis ond yn gweld gwahaniaeth gwirioneddol wedi'i wneud.

Minister, one thing that impressed me, when I was health spokesperson for the Conservative group, around bereavement support was when I visited Nightingale House Hospice in Wrexham—a wonderful hospice, I would say, that offers great support to individuals in the last weeks and days of their life. And at that particular time, they had a specific project to support young people affected by bereavement. And very often, the youngsters, the children, that are left behind—'overlooked' is the wrong word, but the systems that are in place tend to not respond to their needs. What work has your department undertaken with the Minister for Education's department to make sure that there is the crossover from health and education in providing those bereavement services? And will the review that you have outlined be looking specifically at support that is afforded to young people who are affected by bereavement?

Weinidog, un peth a wnaeth argraff arnaf, pan roeddwn yn llefarydd iechyd ar gyfer y grŵp Ceidwadol, mewn perthynas â chymorth profedigaeth oedd pan ymwelais â Hosbis Tŷ'r Eos yn Wrecsam—hosbis hyfryd, yn fy marn i, sy'n cynnig cefnogaeth wych i unigolion yn ystod wythnosau a dyddiau olaf eu bywydau. Ac ar y pryd, roedd ganddynt brosiect penodol i gefnogi pobl ifanc a oedd wedi eu heffeithio gan brofedigaeth. Ac yn aml iawn, mae'r bobl ifanc, y plant, sy'n cael eu gadael ar ôl—mae 'anwybyddu' yn air anghywir, ond mae'r systemau sydd ar waith yn tueddu i fethu ymateb i'w hanghenion. Pa waith y mae eich adran wedi'i wneud gydag adran y Gweinidog Addysg i sicrhau y ceir pontio rhwng iechyd ac addysg i ddarparu'r gwasanaethau profedigaeth hynny? Ac a fydd yr adolygiad a amlinellwyd gennych yn edrych yn benodol ar y gefnogaeth a roddir i bobl ifanc yr effeithir arnynt gan brofedigaeth?

I'm happy to go and look properly at the issue that the Member raised. I've visited the Nightingale hospice myself, and I recognise the comments that the Member makes about their work and, indeed, other significant parts of the hospice movement here in Wales. So, I'm interested in understanding not just the work that they do, but how any strategy—and, of course, the Minister for Education is due to publish a further guidance about suicide bereavement support for schools, for children and young people—uses an understanding of the lived experience of those children and young people to further improve our service. I'm happy to write, not just to the Member, but also to make sure that the committee is kept up to date, when, of course, I and the education Minister are due to attend in a few weeks' time.FootnoteLink FootnoteLink

Rwy'n fwy na pharod i edrych yn iawn ar y mater a godwyd gan yr Aelod. Rwyf wedi ymweld â Hosbis Tŷ'r Eos fy hun, ac rwy'n cydnabod y sylwadau a wnaeth yr Aelod am eu gwaith, ac yn wir, rhannau sylweddol eraill o'r mudiad hosbisau yma yng Nghymru. Felly, rwy'n awyddus i ddeall nid yn unig y gwaith a wnânt, ond sut y mae unrhyw strategaeth—ac wrth gwrs, bydd y Gweinidog Addysg yn cyhoeddi canllawiau pellach am gymorth profedigaeth hunanladdiad i ysgolion, i blant a phobl ifanc—yn defnyddio dealltwriaeth o brofiadau'r plant a'r bobl ifanc hynny i wella ein gwasanaeth ymhellach. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu, nid yn unig at yr Aelod, ond hefyd i sicrhau bod y pwyllgor yn cael y wybodaeth ddiweddaraf pan fydd y Gweinidog addysg a minnau, wrth gwrs, yn ei fynychu ymhen ychydig wythnosau.FootnoteLink FootnoteLink

Cynorthwyo Pobl sydd â Nam ar y Synhwyrau
Supporting People with Sensory Loss

4. Sut y mae Llywodraeth Cymru'n cynorthwyo pobl sydd â nam ar y synhwyrau? OAQ53938

4. How is the Welsh Government supporting people with sensory loss? OAQ53938

Thank you for the question. The Welsh Government continues to support people with sensory loss through key initiatives, such as the integrated framework of action of care and support for people who are deaf or living with hearing loss and the eye health care plan for Wales.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi pobl â nam ar y synhwyrau drwy fentrau allweddol, fel y fframwaith gweithredu integredig o ofal a chymorth i bobl sy'n fyddar neu'n byw â byddardod a chynllun gofal iechyd llygaid Cymru.

Diolch. Well, just like people without a sensory loss, there's no one-size-fits-all way of providing information in accessible format for people with sensory loss. Some local authorities fund local organisations to provide support services to residents, enabling British Sign Language users and, in some cases, people who identify as hard of hearing or deafened, whilst others have no provision at all. The services that do exist not only provide people with a sensory loss access to information, but also go hand in hand with an advice or advocacy service. But for local authorities and Government departments, provision of information is usually produced in BSL only or in BSL with subtitles, without access to people with a visual impairment, although videos etcetera could be produced with that provision, and provision in both Welsh and English languages also. These concerns have been raised with me by sensory loss charities in north Wales. How, therefore, will you respond to their concern that the inequality in access to information for people with sensory loss is affecting the people they work with and that we need parity of funding between the general population, access to information, and that for people with sensory loss in all local authorities and not just those that choose to do so?

Diolch. Wel, yn union fel pobl heb nam ar y synhwyrau, nid oes un ffordd sy'n addas i bawb o ddarparu gwybodaeth mewn fformat hygyrch i bobl â nam ar y synhwyrau. Mae rhai awdurdodau lleol yn ariannu sefydliadau lleol i ddarparu gwasanaethau cymorth i breswylwyr, gan alluogi defnyddwyr Iaith Arwyddion Prydain, ac mewn rhai achosion, pobl sy'n drwm eu clyw neu wedi colli eu clyw, tra bo eraill heb unrhyw ddarpariaeth o gwbl. Mae'r gwasanaethau sy'n bodoli nid yn unig yn darparu mynediad at wybodaeth i bobl sydd â nam ar y synhwyrau, ond maent hefyd yn dod law yn llaw â gwasanaeth eirioli neu gynghori. Ond ar gyfer awdurdodau lleol ac adrannau'r Llywodraeth, cynhyrchir gwybodaeth fel arfer yn Iaith Arwyddion Prydain yn unig neu yn Iaith Arwyddion Prydain gydag isdeitlau, heb ddarparu hygyrchedd i bobl â nam ar eu golwg, er y gellid cynhyrchu fideos ac ati gyda'r ddarpariaeth honno, a darpariaeth yn y Gymraeg a'r Saesneg hefyd. Mynegwyd y pryderon hyn wrthyf gan elusennau nam ar y synhwyrau yng ngogledd Cymru. Sut felly y byddwch yn ymateb i'w pryderon fod yr anghydraddoldeb o ran mynediad at wybodaeth i bobl â nam ar y synhwyrau yn effeithio ar y bobl y maent yn gweithio gyda hwy, a bod arnom angen cyllid cyfartal i'r boblogaeth gyfan, mynediad at wybodaeth, a hynny ar gyfer pobl â nam ar y synhwyrau ym mhob awdurdod lleol ac nid dim ond y rhai sy'n dewis gwneud hynny?

14:45

Well, this is a point about whether we require local authorities to provide a service where they have national standards they must meet or whether actually it's a matter for local authorities to make choices on. We do know that, because of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, each health board and local authority are due to undertake, or have undertaken, a joint assessment of need in their area and they are then supposed to meet those needs. I would expect that the analysis of local need would properly take account of the communication requirements of people with sensory loss. This is hardly a marginal area of activity, given the statistics on the number of us in this room who can expect in our lifetime to have hearing or sight impairment. So, I expect this to be core business in the way that local authorities run their services. 

If the Member does want to write to me and the Deputy Minister with detail of those areas where he does believe there's an inequality in provision, we'll happily look at them and undertake to look at whether there is more that we could do or whether it is a matter for local authorities to resolve issues themselves.

Wel, mae hwn yn bwynt ynglŷn ag a ydym yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ddarparu gwasanaeth lle mae ganddynt safonau cenedlaethol y mae'n rhaid iddynt eu bodloni, neu a yw'n fater i awdurdodau lleol wneud dewisiadau yn ei gylch. Oherwydd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, gwyddom fod pob bwrdd iechyd ac awdurdod lleol ar fin cynnal, neu wedi cynnal, asesiad ar y cyd o angen yn eu hardaloedd, a bod angen iddynt ddiwallu'r anghenion hynny wedyn. Buaswn yn disgwyl i'r dadansoddiad o angen lleol ystyried gofynion cyfathrebu pobl â nam ar y synhwyrau yn briodol. Prin fod hwn yn faes ymylol o weithgarwch, o ystyried yr ystadegau ar y nifer ohonom yn yr ystafell hon a all ddisgwyl nam ar ein clyw neu ein golwg yn ystod ein hoes. Felly, rwy'n disgwyl i hyn fod yn rhan ganolog o'r ffordd y mae awdurdodau lleol yn rhedeg eu gwasanaethau.

Os yw'r Aelod yn awyddus i ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog a minnau gyda manylion ynglŷn â'r meysydd hynny lle mae'n credu bod anghydraddoldeb yn y ddarpariaeth, byddem yn fwy na pharod i edrych arnynt ac i ymrwymo i ystyried a oes mwy y gallem ei wneud, neu ai mater i awdurdodau lleol yw datrys y materion eu hunain.

Minister, the First Minister, when he held the finance Secretary portfolio, announced that the Welsh Government was committing £2.9 million to fund specialist employment and training services for people with sensory loss, and Rebecca Woolley, the director of Action on Hearing Loss Cymru, said at the time that

'We are delighted to receive this funding. Not only will it ensure that people with a sensory loss are supported to achieve their full potential but employers in Wales will be empowered to confidently support them to thrive in the workplace.' 

Minister, the commitment from the Welsh Labour Government to the Job Sense project is further evidence of the ongoing priority that the Welsh Government places on improving the employment and training prospects of people with sensory loss. So, what further actions are the Welsh Government now considering to build on such good practice so that all persons with sensory loss can access improved access to employment and training?

Weinidog, cyhoeddodd y Prif Weinidog, pan oedd yn gyfrifol am bortffolio'r Ysgrifennydd cyllid, fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo £2.9 miliwn i ariannu gwasanaethau cyflogaeth a hyfforddiant arbenigol i bobl â nam ar eu synhwyrau, ac ar y pryd, dywedodd Rebecca Woolley, cyfarwyddwr Action on Hearing Loss Cymru

'Rydyn ni wrth ein bodd ein bod wedi cael yr arian hwn. Bydd nid yn unig yn sicrhau bod pobl â nam ar eu synhwyrau yn cael cymorth i wireddu eu potensial llawn, ond bydd cyflogwyr yng Nghymru hefyd yn cael eu grymuso i’w cefnogi i ffynnu yn y gweithle.'

Weinidog, mae'r ymrwymiad gan Lywodraeth Lafur Cymru i brosiect JobSense yn dystiolaeth bellach o'r flaenoriaeth barhaus y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i wella rhagolygon cyflogaeth a hyfforddiant pobl â nam ar y synhwyrau. Felly, pa gamau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried yn awr i adeiladu ar arferion da o'r fath fel y gall pawb sydd â nam ar y synhwyrau gael gwell mynediad at gyflogaeth a hyfforddiant?

I think this probably crosses over a number of different ministerial portfolios, but I'm happy to recognise the improvement that has taken place, and also the work that Action on Hearing Loss in particular do in their excellence awards to highlight the areas where good practice is already taking place and where further examples can be taken from. The recent awards, held in May this year, are a good example, and indeed they highlighted the work of a number of different employers. I'm happy to talk further about this with ministerial colleagues, both the employment Minister and also, I'm sure, the Minister leading on equalities, who is in the room and who will be happy to join that conversation as well.

Credaf fod hyn, mae'n debyg, yn croesi nifer o wahanol bortffolios gweinidogol, ond rwy'n hapus i gydnabod y gwelliant a wnaed, yn ogystal â'r gwaith y mae Action on Hearing Loss, yn arbennig, yn ei wneud gyda'u gwobrau rhagoriaeth i amlygu'r meysydd lle mae arferion da i'w cael eisoes a lle gellir gweld enghreifftiau pellach. Mae'r gwobrau diweddar, a gynhaliwyd ym mis Mai eleni, yn enghraifft dda, ac yn wir, fe wnaethant amlygu gwaith nifer o wahanol gyflogwyr. Rwy'n fwy na pharod i siarad ymhellach am hyn gyda fy nghyd-Weinidogion, y Gweinidog cyflogaeth yn ogystal, rwy'n siŵr, â'r Gweinidog sy'n arwain ar gydraddoldeb, sydd yn yr ystafell ac a fydd yn hapus i ymuno â'r sgwrs honno hefyd.

Dystonia
Dystonia

5. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i sefydlu cynllun gweithredu cenedlaethol i sicrhau bod pobl yng Nghanol De Cymru sy'n byw gyda dystonia yn cael y driniaeth iawn ar yr amser iawn? OAQ53945

5. Will the Minister commit to establish a national action plan to guarantee that people living with dystonia in South Wales Central are able to receive the right treatment at the right time? OAQ53945

Our updated neurological conditions delivery plan sets out our commitment with NHS Wales to both raising awareness of neurological conditions and ensuring those affected by any neurological condition have timely access to high-quality care, irrespective of where they live and whether these are delivered through hospitals or in a community setting.

Mae ein cynllun cyflawni wedi'i ddiweddaru ar gyfer cyflyrau niwrolegol yn nodi ein hymrwymiad gyda GIG Cymru i godi ymwybyddiaeth o gyflyrau niwrolegol ac i sicrhau bod gan bobl yr effeithir arnynt gan unrhyw gyflwr niwrolegol fynediad amserol at ofal o ansawdd uchel, ble bynnag y maent yn byw, a ph'un a yw'r rhain yn cael eu darparu drwy ysbytai neu mewn lleoliad cymunedol.

Thank you for that answer, Minister, and I thank you for your written response to me on previous questions that I've put to you.

You've indicated that, this month, June, you will be meeting the dystonia relatives support group and also other Members in this Chamber, along with the chair of Cardiff and Vale University Local Health Board. There have been recent cancellations in the botox clinic that is available to dystonia patients, and some 300 patients have had their appointments cancelled as I understand it. There are 3,500 patients across Wales who suffer with this condition. Will you be addressing these cancellation notices that have been sent out to patients and making sure that, where patients do have appointments for this very troubling condition, those appointments are honoured and that serious thought is given to a national plan of delivery for dystonia patients, because, as I said, there are 3,500 patients across Wales suffering with this condition?

Diolch am eich ateb, Weinidog, a diolch am eich ymateb ysgrifenedig i mi ar gwestiynau blaenorol a ofynnais ichi.

Rydych wedi nodi y byddwch yn cyfarfod y mis hwn, fis Mehefin, â'r grŵp cymorth i berthnasau cleifion dystonia yn ogystal ag Aelodau eraill yn y Siambr hon, ynghyd â chadeirydd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Caerdydd a'r Fro. Cafodd apwyntiadau eu canslo yn ddiweddar yn y clinig botox sydd ar gael i gleifion dystonia, a chafodd apwyntiadau 300 o gleifion eu canslo yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae 3,500 o gleifion ledled Cymru yn dioddef o'r cyflwr hwn. A fyddwch yn rhoi sylw i'r hysbysiadau canslo hyn sydd wedi'u hanfon at gleifion ac yn sicrhau, lle mae gan gleifion apwyntiadau ar gyfer y cyflwr ofnadwy hwn, fod yr apwyntiadau hynny'n digwydd ac y rhoddir ystyriaeth briodol i gynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer cleifion dystonia, oherwydd, fel y dywedais, mae 3,500 o gleifion ledled Cymru yn dioddef o'r cyflwr hwn?

I thank the Member for the follow-up question. I did meet yesterday with the Dystonia Society support group and two Members who aren't in the Chamber today—Vikki Howells and Dawn Bowden—to discuss some of the challenges that the Member raises. I've committed to intervening and clarifying expectations, and to making sure that there is further movement made. It's partly about staffing within the service. It is a service that is delivered on a hub-and-spoke model, with Cardiff being at the centre of it for south-east Wales, and led by Swansea Bay University Health Board for south-west Wales. I want to see proper investment made in staff, because that's the key issue to making sure that people are seen on time, because I do recognise that not having an appointment does have a real impact on people's quality of life, whether people are in work or not. So, yes, I'm committed to seeing further action taken, and I'll happily update Members when that further action has been undertaken.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn dilynol. Ddoe, cyfarfûm â grŵp cymorth y Gymdeithas Dystonia a dau Aelod nad ydynt yn y Siambr heddiw—Vikki Howells a Dawn Bowden—i drafod rhai o'r heriau a godwyd gan yr Aelod. Rwyf wedi ymrwymo i ymyrryd ac i egluro disgwyliadau, ac i sicrhau y gwneir cynnydd pellach. Mae a wnelo hyn yn rhannol â staffio o fewn y gwasanaeth. Mae'n wasanaeth sy'n cael ei ddarparu ar fodel prif ganolfan a lloerennau, gyda Chaerdydd yn ganolbwynt i dde-ddwyrain Cymru, a Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn arwain ar gyfer de-orllewin Cymru. Rwyf am weld buddsoddiad priodol yn cael ei wneud mewn staff, gan mai dyna'r mater allweddol i sicrhau bod pobl yn cael eu gweld ar amser, gan fy mod yn cydnabod bod methu cael apwyntiad yn effeithio'n fawr ar ansawdd bywyd pobl, p'un a ydynt mewn gwaith ai peidio. Felly, ydw, rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod camau pellach yn cael eu cymryd, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd y camau pellach hynny wedi'u cymryd.

14:50
Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Hywel Dda
Hywel Dda University Local Health Board

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau gofal yn rhanbarth Bwrdd Iechyd Hywel Dda? OAQ53966

6. Will the Minister make a statement regarding the provision of care services in the Hywel Dda Health Board region? OAQ53966

Ensuring that people have access to high-quality care is a key priority for the Welsh Government. This is why we are investing £180 million this year that will be targeted across the health and social care system to support the development of seamless models of care in all regions.

Mae sicrhau bod gan bobl fynediad at ofal o ansawdd uchel yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Dyma pam rydym yn buddsoddi £180 miliwn eleni a fydd yn cael ei dargedu ar draws y system iechyd a gofal cymdeithasol i gefnogi'r gwaith o ddatblygu modelau gofal di-dor ym mhob rhanbarth.

I'm grateful to the Deputy Minister for her answer. The health Minister himself will be aware of a very distressing individual case that's been brought to me from a family in my region. The gentleman had very complex care needs and an agreed package for him to be able to released from hospital to go home under continuing healthcare. The collapse of Allied Healthcare Ltd led to a situation where the care package that was provided for him at home was unsustainable and, in fact, dangerous. He was then readmitted to hospital. There's been a whole history—and I will happily copy the correspondence to the Deputy Minister—around this, because there has been a whole catalogue of issues that have led to the gentleman being readmitted now, after six months of this, to acute hospital.

I'm wondering if the Deputy Minister will undertake today to make an assessment of how many patients have been affected across Wales by the collapse of Allied Healthcare Ltd. It is, after all, now 12 months since the financial warnings were first made and six months since the company actually collapsed. So, I'd like to know how many patients in Wales have been affected by this. I'm sure that my constituent won't be the only one, unfortunately. Can the Deputy Minister please undertake to investigate how many of these patients still lack an adequate care package and whether that's meant that they're at home and are not receiving the care package they should have, or whether that's meant that perhaps they're inappropriately being placed in residential care?

Could I ask the Deputy Minister, with the Minister, to undertake to look at the effects of this, potentially, on district nursing teams? In this particular individual case, the district nursing team did their best to step into the gap, but that simply wasn't possible. And can the Deputy Minister undertake to have discussions with the Hywel Dda health board—but there may be others across Wales—and the relevant local authorities, to look at what work they're doing to replace the specialist care packages that have been lost by the collapse of Allied Healthcare Ltd? And finally, does the Deputy Minister agree with me that this particular case highlights the risk of depending on private sector companies to provide these extremely important care packages for some of our most vulnerable citizens? Will she undertake to work with local health boards and local authorities to develop more alternative and sustainable models so that no other patient will have to put up with, and no other family will have to put up with, what this family and this gentleman have gone through?

Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog am ei hateb. Bydd y Gweinidog iechyd ei hun yn ymwybodol o achos unigol torcalonnus a godwyd gyda mi gan deulu yn fy rhanbarth. Roedd gan y gŵr anghenion gofal cymhleth iawn a phecyn wedi'i gytuno i allu ei ryddhau o'r ysbyty i fynd adref o dan ofal iechyd parhaus. Arweiniodd methiant Allied Healthcare Ltd at sefyllfa lle roedd y pecyn gofal a ddarparwyd iddo yn ei gartref yn anghynaliadwy, ac mewn gwirionedd, yn beryglus. Yna, cafodd ei aildderbyn i'r ysbyty. Mae hon wedi bod yn stori hir—ac rwy'n fwy na pharod i anfon copi o'r ohebiaeth at y Dirprwy Weinidog—gan fod cyfres gyfan o broblemau wedi arwain at aildderbyn y gŵr, ar ôl chwe mis o hyn, i ysbyty acíwt.

Tybed a wnaiff y Dirprwy Weinidog ymrwymo heddiw i gynnal asesiad o faint o gleifion sydd wedi cael eu heffeithio ledled Cymru gan fethiant Allied Healthcare Ltd. Wedi'r cyfan, mae 12 mis wedi bod bellach ers y rhybuddion ariannol cyntaf a chwech mis ers i'r cwmni fynd i'r wal. Felly, hoffwn wybod faint o gleifion yng Nghymru yr effeithiwyd arnynt gan hyn. Rwy'n siŵr nad fy etholwr fydd yr unig un, yn anffodus. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ymrwymo i ymchwilio i weld faint o'r cleifion hyn sydd heb becyn gofal digonol o hyd ac a yw hynny'n golygu eu bod gartref a ddim yn derbyn y pecyn gofal a ddylai fod ganddynt, neu a yw hynny'n golygu efallai eu bod yn cael eu lleoli yn amhriodol mewn gofal preswyl?

A gaf fi ofyn i'r Dirprwy Weinidog, gyda'r Gweinidog, ymrwymo i edrych ar effeithiau hyn, o bosibl, ar dimau nyrsys ardal? Yn yr achos penodol hwn, gwnaeth y tîm nyrsys ardal eu gorau i gamu i'r adwy, ond nid oedd hynny'n bosibl. Ac a all y Dirprwy Weinidog ymrwymo i gynnal trafodaethau gyda bwrdd iechyd Hywel Dda—ond efallai y bydd eraill ledled Cymru—a'r awdurdodau lleol perthnasol, i edrych ar y gwaith y maent yn ei wneud i gael darpariaeth yn lle'r pecynnau gofal arbenigol a gollwyd o ganlyniad i fethiant Allied Healthcare Ltd? Ac yn olaf, a yw'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi fod yr achos penodol hwn yn tynnu sylw at y risg o ddibynnu ar gwmnïau'r sector preifat i ddarparu'r pecynnau gofal hynod bwysig hyn i rai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed? A wnaiff hi ymrwymo i weithio gyda byrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol i ddatblygu modelau mwy amgen a chynaliadwy fel na fydd yn rhaid i unrhyw glaf arall ddioddef ac fel na fydd yn rhaid i unrhyw deulu arall ddioddef yr hyn y mae'r teulu hwn a'r gŵr hwn wedi ei brofi?

I thank Helen Mary Jones for that question. I am aware of the correspondence that Helen Mary Jones had with the Minister about her constituents, and I'm aware of the distressing nature of what happened. I do believe that the financial failure of Allied Healthcare before last Christmas undoubtedly did put huge additional stress on the local health board and on the local authority. And, I think it's important to remember that the regulation put in place under the 2016 Act requires providers to listen to what matters to the individual, which is something that I think came out very strongly in the correspondence that I saw. Also, it emphasises the quality of care, and it was very regrettable when the situation developed as it did with your constituent.

We know that there are huge pressures on domiciliary care and on continuing healthcare, and I think there's no doubt that the Allied Healthcare situation did make that worse. I'm certainly prepared to look at some of the points that she made. I mean, we are already looking at trying to diversify the whole sector, because the strain of having this total dependence on private care provision is not healthy. We need the private care provision and there's some excellent provision there, but we also need, as I said in response to the questions from Janet Finch-Saunders earlier, some other models of care so that we're not dependent on one area—for example, developing social value businesses and co-operatives, and also encouraging local authorities to take more provision back in-house. So, we're already doing that because it is part of our workstream, and I think this has all highlighted that. And I think the effects that it's had on the district nursing service and the effects it's had on individuals and how many they are is something we could look at as part of the wider inquiries that we're looking into about how the social care system is going to develop.

So, again, I'm really sorry for the experience that her constituents had, and we do want to try to avoid that happening. But I think it is also important to say that when Allied Healthcare did collapse, Carmarthenshire and Pembrokeshire did move quickly to take their homes in-house, which is obviously a good move forward. But, with the continuing healthcare situations, I know that has been more difficult.

Diolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn. Rwy'n ymwybodol o'r ohebiaeth a gafodd Helen Mary Jones gyda'r Gweinidog am ei hetholwyr, ac rwy'n ymwybodol o natur dorcalonnus yr hyn a ddigwyddodd. Yn ddi-os, credaf fod methiant ariannol Allied Healthcare cyn y Nadolig diwethaf wedi rhoi straen ychwanegol enfawr ar y bwrdd iechyd lleol ac ar yr awdurdod lleol. A chredaf ei bod yn bwysig cofio bod y rheoliad a roddwyd ar waith o dan Ddeddf 2016 yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr wrando ar yr hyn sy'n bwysig i'r unigolyn, sy'n rhywbeth a oedd i'w deimlo'n gryf iawn yn fy marn i yn yr ohebiaeth a welais. Hefyd, mae'n pwysleisio ansawdd y gofal, ac roedd yn anffodus iawn fod y sefyllfa wedi datblygu fel y gwnaeth gyda'ch etholwr.

Gwyddom fod pwysau enfawr ar ofal cartref ac ar ofal iechyd parhaus, a chredaf nad oes amheuaeth fod sefyllfa Allied Healthcare wedi gwneud hynny'n waeth. Rwy'n sicr yn barod i edrych ar rai o'r pwyntiau a wnaed ganddi. Rydym eisoes yn ystyried ceisio arallgyfeirio'r sector cyfan, gan nad yw'r straen o gael y ddibyniaeth lwyr hon ar ddarpariaeth gofal preifat yn iach. Mae angen y ddarpariaeth gofal preifat arnom ac mae darpariaeth ardderchog i'w chael yno, ond hefyd, fel y dywedais mewn ymateb i gwestiynau Janet Finch-Saunders yn gynharach, mae angen modelau gofal eraill fel nad ydym yn ddibynnol ar un maes—er enghraifft, datblygu cwmnïau cydweithredol a busnesau gwerth cymdeithasol, yn ogystal ag annog awdurdodau lleol i gynnig mwy o ddarpariaeth yn fewnol. Felly, rydym eisoes yn gwneud hynny gan ei fod yn rhan o'n ffrwd waith, a chredaf fod hyn oll wedi tynnu sylw at hynny. A chredaf fod yr effeithiau y mae wedi'u cael ar y gwasanaeth nyrsys ardal a'r effeithiau y mae wedi'u cael ar unigolion a faint ohonynt sydd i'w cael yn rhywbeth y gallem edrych arno fel rhan o'r ymchwiliadau ehangach rydym yn eu hystyried ynghylch sut y bydd y system gofal cymdeithasol yn datblygu.

Felly, unwaith eto, mae'n wir ddrwg gennyf am y profiad a gafodd ei hetholwyr, ac rydym yn awyddus i geisio osgoi hynny rhag digwydd. Ond credaf ei bod hefyd yn bwysig dweud, pan aeth Allied Healthcare i'r wal, fod Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro wedi gweithredu'n gyflym i redeg eu cartrefi'n fewnol, sydd yn amlwg yn gam da ymlaen. Ond gyda'r sefyllfaoedd gofal iechyd parhaus, gwn fod hynny wedi bod yn anos.

14:55

Deputy Minister, I recently met with representatives from Solva Care, a registered charity currently operating in the village of Solva in my constituency. Now, the charity operates a very innovative model for delivering care, with a clear focus on keeping people in their own homes. The aim of the charity is to improve the health and well-being of the community, and it holds events to counteract loneliness and isolation, as well. If you haven't already done so, I'd encourage you and, indeed, the Minister to look at the specific model of care, given that Solva Care is doing a fantastic job in its community. Bearing in mind this model's specific success, what consideration has the Welsh Government given to these kinds of community models and what support can the Welsh Government provide to organisations such as Solva Care?

Ddirprwy Weinidog, cyfarfûm yn ddiweddar â chynrychiolwyr Gofal Solfach, elusen gofrestredig sy'n gweithredu ar hyn o bryd ym mhentref Solfach yn fy etholaeth. Nawr, mae'r elusen yn gweithredu model arloesol iawn ar gyfer darparu gofal, gyda ffocws clir ar gadw pobl yn eu cartrefi eu hunain. Nod yr elusen yw gwella iechyd a lles y gymuned, ac mae'n cynnal digwyddiadau i fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd hefyd. Os nad ydych wedi gwneud hynny eisoes, hoffwn eich annog chi, a'r Gweinidog yn wir, i edrych ar y model gofal penodol hwn, o gofio bod Gofal Solfach yn gwneud gwaith gwych yn eu cymuned. O ystyried llwyddiant penodol y model hwn, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i'r mathau hyn o fodelau cymunedol a pha gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i sefydliadau fel Gofal Solfach?

I thank Paul Davies very much for that question, and, indeed, I'd very much like to visit, perhaps, Solva Care and see exactly what they're doing, because what they're doing is completely in line with what we want to do as a Government. Certainly, combating loneliness and isolation, keeping people in their own homes, I think those are exactly the things that we are trying to promote as a Government. As part of our survey and review of all the types of community care that are being considered, certainly care by the third sector and the voluntary sector is one of the key areas that does provide the variety of care that we're looking for. So, certainly, I think this is an example that we'd be very keen to look at and to see if we can encourage it, and others like it, to bring this variety of care that we need so that we are not put in the position where we are very heavily dependent on one sector.

Diolch yn fawr iawn i Paul Davies am ei gwestiwn, ac yn wir, hoffwn ymweld â Gofal Solfach, o bosibl, i weld beth yn union y maent yn ei wneud, gan fod yr hyn y maent ei wneud yn cyd-fynd yn llwyr â'r hyn rydym yn awyddus i'w wneud fel Llywodraeth. Yn sicr, mynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd, cadw pobl yn eu cartrefi eu hunain, credaf mai dyna'r union bethau rydym yn ceisio'u hyrwyddo fel Llywodraeth. Fel rhan o'n harolwg a'n hadolygiad o'r holl fathau o ofal cymunedol sy'n cael eu hystyried, yn sicr mae gofal gan y trydydd sector a'r sector gwirfoddol yn un o'r meysydd allweddol sy'n darparu'r amrywiaeth o ofal rydym yn chwilio amdani. Felly yn sicr, credaf fod hon yn enghraifft y byddem yn awyddus iawn i edrych arni ac i weld a allwn ei hybu, ac eraill sy'n debyg iddi, i ddarparu'r amrywiaeth hon o ofal sydd ei hangen arnom fel nad ydym mewn sefyllfa lle rydym yn ddibynnol iawn ar un sector.

Gwasanaethau Ambiwlansys ym Mlaenau Gwent
Ambulance Services in Blaenau Gwent

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wasanaethau ambiwlansys ym Mlaenau Gwent? OAQ53952

7. Will the Minister make a statement on ambulance services in Blaenau Gwent? OAQ53952

I thank him for the question. The Welsh ambulance service continues to deliver a safe and timely service to the people of Blaenau Gwent. In April this year, 71.2 per cent of emergency responses to red calls within Aneurin Bevan arrived within the eight-minute target, with a median response time of just five minutes and 38 seconds.

Diolch iddo am y cwestiwn. Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru yn parhau i ddarparu gwasanaeth diogel ac amserol i bobl Blaenau Gwent. Ym mis Ebrill eleni, cyrhaeddodd 71.2 y cant o ymatebion brys i alwadau coch yn ardal Aneurin Bevan o fewn y targed wyth munud, gydag amser ymateb canolrifol o ddim ond pum munud a 38 eiliad.

Thank you very much, Minister. I think all of us recognise the hard work that goes in from paramedics to ensure that people do feel, and are, safe in their homes. We also know that some calls are delayed, particularly amber and green calls, and we also know that there are some significant issues that prevent the ambulance service operating efficiently. I'm thinking particularly of the handovers in hospitals, and you will have seen some reports about that in the press and the media earlier this week. We also know from the statistics you yourself have published that something like 21,000 hours were lost in the first quarter of this year in terms of ambulance handovers at hospitals. Now, we know we have very hard-working staff in accident and emergency, who feel under enormous pressure because of the pressures on that service, and we also know that ambulance workers are working at capacity as well. So, it appears to me that we have a system where we have two groups of people who work extraordinarily hard to keep us safe and to provide us with the services we need, but the system itself seems to be preventing them from always doing that. Minister, would you undertake to look again—and I know we've discussed this before—at the way in which ambulance handovers at A&Es are operated to ensure that ambulances are able to meet, I think, the 15-minute target that you have established for them and are able to spend more time providing this service and less time at handovers?

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Credaf fod pob un ohonom yn cydnabod y gwaith caled a wneir gan barafeddygon i sicrhau bod pobl yn teimlo'n ddiogel yn eu cartrefi, a'u bod yn ddiogel. Gwyddom hefyd fod rhai galwadau'n cael eu gohirio, yn enwedig galwadau oren a gwyrdd, a gwyddom hefyd fod rhai materion sylweddol sy'n atal y gwasanaeth ambiwlans rhag gweithredu'n effeithlon. Rwy'n meddwl yn arbennig am drosglwyddo mewn ysbytai, a byddwch wedi gweld adroddiadau ynglŷn â hynny yn y wasg a'r cyfryngau yn gynharach yr wythnos hon. Gwyddom hefyd o'r ystadegau a gyhoeddwyd gennych chi fod oddeutu 21,000 o oriau wedi'u colli yn chwarter cyntaf eleni o ran trosglwyddo o ambiwlansys mewn ysbytai. Nawr, gwyddom fod gennym staff gweithgar iawn mewn unedau damweiniau ac achosion brys, sy'n teimlo dan bwysau enfawr oherwydd y pwysau ar y gwasanaeth hwnnw, a gwyddom hefyd fod gweithwyr ambiwlans yn gweithio hyd eithaf eu gallu. Felly, ymddengys i mi fod gennym system lle mae gennym ddau grŵp o bobl sy'n gweithio'n eithriadol o galed i'n cadw'n ddiogel ac i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom, ond ymddengys fod y system ei hun yn eu hatal rhag gwneud hynny bob amser. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i edrych eto—a gwn ein bod wedi trafod hyn o'r blaen—ar y ffordd y caiff trosglwyddiadau o ambiwlansys mewn adrannau damweiniau ac achosion brys eu gweithredu i sicrhau bod ambiwlansys yn gallu cyflawni'r targed 15 munud a bennwyd gennych ar eu cyfer, ac yn gallu treulio mwy o amser yn darparu'r gwasanaeth hwn a llai o amser yn trosglwyddo cleifion?

Yes, I'm happy to look again. In fact, there is work already taking place. Yesterday, we had an opportunity to talk about the amber review, and in eliminating those really long waits that do take place, part of that is actually about releasing the capacity that is often held up at a hospital site. Within Aneurin Bevan recently, in the last quarter, they had the highest number of delays of over one hour. We have two particular measures: one of whether ambulances are released within 15 minutes, and the second measure of whether they're released within an hour. So, there's real pressure within the current system.

Now, in the medium term, we'll have a new facility in the Grange, which should mean that we have a better process and a better system for people to work in, but that does mean that, for the next couple of years, before the Grange comes on stream, we do need to make sure that we improve the system that we have. That is about the whole system. It is about social care. It is about the way in which we organise different parts. It is also about the practice and procedure within emergency departments as well. I'm actually meeting a group of clinicians to look at a review of emergency department measures to try and help to change the leadership and the culture within those by listening to their peers as well. This isn't about the Government centrally dictating; it is about good practice in different parts of our system, learning from each other and real leadership. I'd be more than happy to discuss some of the detail with you outside of the Chamber as well.FootnoteLink

Gwnaf, rwy'n fwy na pharod i edrych eto. Yn wir, mae gwaith yn mynd rhagddo eisoes. Ddoe, cawsom gyfle i drafod yr adolygiad oren, ac wrth gael gwared ar yr amseroedd aros hir iawn hynny sy'n digwydd, mae rhan o hynny mewn gwirionedd yn ymwneud â rhyddhau'r capasiti sy'n aml wedi'i ddal yn ôl ar safle ysbyty. Yn ardal Aneurin Bevan yn ddiweddar, yn ystod y chwarter diwethaf, cawsant y nifer uchaf o achosion o oedi am dros awr. Mae gennym ddau fesur penodol: un i weld a yw ambiwlansys yn cael eu rhyddhau o fewn 15 munud, ac ail fesur i weld a ydynt yn cael eu rhyddhau o fewn awr. Felly, mae pwysau gwirioneddol o fewn y system bresennol.

Nawr, yn y tymor canolig, bydd gennym gyfleuster newydd yn y Grange, a ddylai olygu bod gennym broses well a gwell system i bobl weithio ynddi, ond mae hynny'n golygu, am y ddwy flynedd nesaf, cyn i'r Grange ddod yn weithredol, fod angen i ni sicrhau ein bod yn gwella'r system sydd gennym. Mae hynny'n ymwneud â'r system gyfan. Mae'n ymwneud â gofal cymdeithasol. Mae'n ymwneud â'r ffordd rydym yn trefnu gwahanol rannau. Mae hefyd yn ymwneud â'r arferion a'r weithdrefn mewn adrannau brys hefyd. Byddaf yn cyfarfod â grŵp o glinigwyr i edrych ar adolygiad o fesurau adrannau brys i geisio helpu i newid yr arweinyddiaeth a'r diwylliant o'u mewn drwy wrando ar eu cymheiriaid hefyd. Nid oes a wnelo hyn â'r Llywodraeth yn gorchymyn o'r canol; mae a wnelo ag arferion da mewn gwahanol rannau o'n system, a dysgu oddi wrth ein gilydd a gwir arweinyddiaeth. Buaswn yn fwy na pharod i drafod rhai o'r manylion gyda chi y tu allan i'r Siambr hefyd.FootnoteLink

15:00

Further to Mr Alun Davies's question, Minister, figures show that ambulance crews across Wales spent more than 65,000 hours waiting to offload patients at hospitals last year—and you mentioned already the 25,000 hours since 2015, also on top of it. What action is the Minister taking to address the problem of extended handover delays to improve ambulance services in Blaenau Gwent and elsewhere in Wales? We know the ambulance people are doing a wonderful job, but what are the reasons and facts and figures that the handover time is so much outside hospital rather than people being in hospital? Thank you.

I ymhelaethu ar gwestiwn Mr Alun Davies, Weinidog, mae ffigurau'n dangos bod criwiau ambiwlans ledled Cymru wedi treulio dros 65,000 o oriau'n aros i drosglwyddo cleifion mewn ysbytai y llynedd—a soniasoch eisoes am y 25,000 awr ers 2015, ar ben hynny hefyd. Pa gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r broblem o oedi estynedig wrth drosglwyddo cleifion i wella gwasanaethau ambiwlans ym Mlaenau Gwent ac mewn mannau eraill yng Nghymru? Gwyddom fod y gweithwyr ambiwlans yn gwneud gwaith gwych, ond beth yw'r rhesymau a'r ffeithiau a'r ffigurau y tu ôl i'r ffaith bod yr amser trosglwyddo mor hir y tu allan i ysbytai yn hytrach na bod pobl yn yr ysbyty? Diolch.

I'm not sure, Llywydd, I can detect anything different in the question the Member has asked to the supplementary asked by the Member for Blaenau Gwent. I repeat again there is a series of work already in place to look at measures within emergency departments, as I indicated in answer to Alun Davies. Overall within our system, we've had improvement within the last quarter, but there is a challenge within the Aneurin Bevan University Health Board area, and I'm looking to see what happens across the whole system to deliver the improvement. But, other than that, Llywydd, I don't think I can add to the answer I've already given on the same subject.

Nid wyf yn siŵr, Lywydd, a allaf ganfod unrhyw beth sy'n wahanol yn y cwestiwn y mae'r Aelod wedi'i ofyn i'r hyn a ofynnwyd yng nghwestiwn atodol yr Aelod dros Flaenau Gwent. Ailadroddaf eto fod cyfres o gamau ar y gweill eisoes i edrych ar fesurau mewn adrannau achosion brys, fel y dywedais yn fy ateb i Alun Davies. Yn gyffredinol o fewn ein system, rydym wedi gweld gwelliant yn ystod y chwarter diwethaf, ond mae her yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, ac rwy'n edrych i weld beth sy'n digwydd ar draws y system gyfan i sicrhau'r gwelliant. Ond heblaw am hynny, Lywydd, nid wyf yn credu y gallaf ychwanegu at yr ateb rwyf eisoes wedi'i roi ar yr un pwnc.

Gwasanaeth Therapi Iaith a Lleferydd Gogledd Cymru
The North Wales Speech and Language Therapy Service

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wasanaeth therapi iaith a lleferydd Gogledd Cymru? OAQ53968

8. Will the Minister make a statement on the north Wales speech and language therapy service? OAQ53968

Thank you for the question. It's the responsibility of Betsi Cadwaladr University Health Board to ensure it provides adequate access to therapy services, including speech and language therapy, taking account of relevant best practice. I am happy to confirm, though, that within north Wales no-one waits beyond the 14-week target for therapy services, and that of course includes access to speech and language therapy.

Diolch am y cwestiwn. Cyfrifoldeb Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yw sicrhau ei fod yn darparu mynediad digonol at wasanaethau therapi, gan gynnwys therapi iaith a lleferydd, gan ystyried yr arferion gorau perthnasol. Fodd bynnag, mae'n bleser gennyf gadarnhau nad oes neb yng ngogledd Cymru yn aros yn hwy na'r targed o 14 wythnos am wasanaethau therapi, ac mae hynny wrth gwrs yn cynnwys mynediad at therapi iaith a lleferydd.

Diolch. I've been, since 2017, in touch with a constituent, a former therapist, who was among staff who decided to blow the whistle on concerns they had relating to Betsi Cadwaladr's speech and language therapy department. The concern is two fold: firstly, a clinical governance issue, with real concerns about workload pressures, negative workplace culture, dilution of services and a risk to both staff and service users, they believe. But there is also a deep feeling that, in their own words, the whistleblowing process in Betsi Cadwaladr University Health Board is broken.

Now, we know that children who don't get the help they need with their communication can experience lifelong impacts—education, employment, mental health, well-being and so on. I've dealt with a number of cases where children have had prolonged waits for therapy, or have experienced unsuitable therapy—one case identifying a prolonged wait for therapy in Welsh, for example. I'm pleased that we are finally at a stage where an external, independent investigation has been completed. 

Now, whilst it's clear to me that there needs to be a review of the whistleblowing process, based on my constituent's experience, will the Minister agree with me that, in the interests of transparency, the independent report, which I'm told won't include any recommendations as such, is made readily available to my constituent and others with similar concerns, and that opportunities are then given to those who have raised concerns to work with the health board to discuss their needs and how to improve services?

Diolch. Ers 2017, rwyf wedi bod mewn cysylltiad ag etholwr, cyn-therapydd, a oedd ymhlith staff a benderfynodd chwythu'r chwiban ar bryderon a oedd ganddynt yn ymwneud ag adran therapi iaith a lleferydd Betsi Cadwaladr. Mae'r pryder yn ddeublyg: yn gyntaf, mater yn ymwneud â llywodraethu clinigol, gyda phryderon gwirioneddol am bwysau llwyth gwaith, diwylliant negyddol yn y gweithle, gwanhau gwasanaethau a risg i staff a defnyddwyr y gwasanaeth, yn eu tyb hwy. Ond mae yna deimlad dwfn hefyd, yn eu geiriau hwy, fod y broses chwythu'r chwiban ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi torri.

Nawr, gwyddom fod plant nad ydynt yn cael y cymorth cyfathrebu sydd ei hangen arnynt yn gallu profi effeithiau gydol oes—addysg, cyflogaeth, iechyd meddwl, llesiant ac yn y blaen. Rwyf wedi ymdrin â nifer o achosion lle mae plant wedi gorfod aros yn hir am therapi, neu wedi profi therapi anaddas—ac roedd un achos yn nodi arhosiad hir am therapi yn y Gymraeg, er enghraifft. Rwy'n falch ein bod, o'r diwedd, ar gam lle mae ymchwiliad annibynnol, allanol wedi'i gwblhau.

Nawr, er ei bod yn amlwg i mi fod angen adolygu'r broses chwythu'r chwiban, yn seiliedig ar brofiad fy etholwr, a wnaiff y Gweinidog gytuno â mi, er mwyn tryloywder, y dylai'r adroddiad annibynnol—ac rwyf wedi cael gwybod na fydd yn cynnwys unrhyw argymhellion fel y cyfryw—fod ar gael yn hwylus i fy etholwr ac eraill sydd â phryderon tebyg, ac y dylid rhoi cyfleoedd i'r rhai sydd wedi mynegi pryderon weithio gyda'r bwrdd iechyd i drafod eu hanghenion a sut y gellid gwella gwasanaethau?

I think there are two points that I would make in response. The first is to recognise that, in making sure that the current performance of people being seen within a reasonable time continues, it is important to continue to look at how the service is organised. And there are times we underplay the efficiency or inefficiency that we build into the healthcare system by continuing to run a system in the way it always has been run. For example, the place an appointment takes place—is it easier and more convenient to see people in community settings? What do we need to do to make sure those settings are appropriate for people to have appropriate assessments made, rather than potentially asking people to travel to hospital-based services? So, there is something about the community footprint as well. Your point, really—in terms of the focus of the constituency issues that I understand you've been dealing with, I'm not aware of all of the details, so I won't claim to be, but I know you say there's been an independent investigation. I don't think I can give commitments to publish an independent investigation that I'm not sighted on—I believe it's the health board that have agreed to appoint someone to undertake an independent investigation—but I'd want it to be properly transparent and also to make sure people do want to work together to try and improve the service. So, perhaps you'll want to write to me or talk to me afterwards. I want to make sure there's a maximum amount of transparency to help further improve the service.FootnoteLink

Credaf fod dau bwynt yr hoffwn eu gwneud mewn ymateb. Y cyntaf yw cydnabod, wrth sicrhau bod y perfformiad cyfredol yn parhau mewn perthynas â nifer y bobl sy'n cael eu hasesu o fewn amser rhesymol, ei bod hi'n bwysig parhau i edrych ar sut y caiff y gwasanaeth ei drefnu. Ac nid ydym yn rhoi digon o bwyslais ar yr effeithlonrwydd neu'r aneffeithlonrwydd rydym yn ei adeiladu i mewn i'r system gofal iechyd ar adegau drwy barhau i weithredu system yn y ffordd y mae bob amser wedi cael ei gweithredu. Er enghraifft, lleoliad apwyntiad—a yw'n haws ac yn fwy cyfleus asesu pobl mewn lleoliadau cymunedol? Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau bod y lleoliadau hynny'n addas i bobl gael eu hasesu'n briodol, yn hytrach na gofyn i bobl deithio i wasanaethau sydd wedi'u lleoli mewn ysbytai? Felly, mae rhywbeth am yr ôl-troed cymunedol hefyd. Eich pwynt, mewn gwirionedd—o ran ffocws y problemau y deallaf eich bod wedi bod yn ymdrin â hwy yn eich etholaeth, nid wyf yn ymwybodol o'r holl fanylion, felly nid wyf am honni hynny, ond gwn eich bod wedi dweud bod ymchwiliad annibynnol wedi'i gynnal. Nid wyf yn credu y gallaf ymrwymo i gyhoeddi ymchwiliad annibynnol o ystyried nad oes gennyf yr holl fanylion—credaf fod y bwrdd iechyd wedi cytuno i benodi rhywun i gynnal ymchwiliad annibynnol—ond buaswn eisiau iddo fod yn gwbl dryloyw a sicrhau bod pobl eisiau gweithio gyda'i gilydd i geisio gwella'r gwasanaeth. Felly, efallai y byddwch eisiau ysgrifennu ataf neu siarad â mi wedyn. Rwyf eisiau sicrhau'r lefel uchaf o dryloywder i helpu i wella'r gwasanaeth ymhellach.FootnoteLink

15:05
Cefnogi Dioddefwyr y Sgandal Gwaed Halogedig
Supporting Victims of the Contaminated Blood Scandal

9. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi dioddefwyr y sgandal gwaed halogedig? OAQ53972

9. Will the Minister provide an update on what the Welsh Government is doing to support victims of the contaminated blood scandal? OAQ53972

Yes, and thank you for the question. Through the Welsh infected blood support scheme the Welsh Government provides a comprehensive package of not only ex gratia payments but extensive wraparound support that includes psychological support, benefit advice and support and signposting to other public services that we provide across Wales.   

Iawn, a diolch am y cwestiwn. Drwy gynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn darparu pecyn cynhwysfawr o daliadau ex gratia ynghyd â chymorth cofleidiol helaeth sy'n cynnwys cymorth seicolegol, cyngor a chymorth ar fudd-daliadau a chyfeiriadau at wasanaethau cyhoeddus eraill a ddarparwn ledled Cymru.

The Minister will be aware that the BBC reported the case of Kirk Ellis from Caerphilly, who contracted hepatitis C when he was a toddler, and it first came to light he had that when he was 13. He receives £18,500 a year in compensation. In April, the Prime Minister announced that patients in England would receive an extra £10,000. That would not apply to patients affected in Wales. It isn't fair that the 175 people in Wales with haemophilia who were infected in the 1970s and 1980s get less financial help than in England and Scotland. Health—although it's a devolved matter, Kirk Ellis recognises that this happened before devolution, during the UK Government's watch, and that they should be responsible for making payments. But, whatever happens, this needs to be resolved, and I'd like to know what the Minister is doing to get this issue resolved and ensure that fair payments are happening across the United Kingdom.

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod y BBC wedi adrodd ar achos Kirk Ellis o Gaerffili, a oedd wedi dal hepatitis C pan oedd yn blentyn bach, ond ni ddaeth yn ymwybodol o hynny nes ei fod yn 13 oed. Mae'n cael £18,500 y flwyddyn o iawndal. Ym mis Ebrill, cyhoeddodd y Prif Weinidog y byddai cleifion yn Lloegr yn cael £10,000 ychwanegol. Ni fyddai hynny'n berthnasol i gleifion sydd wedi'u heffeithio yng Nghymru. Nid yw'n deg bod y 175 o bobl â haemoffilia yng Nghymru a gafodd eu heintio yn y 1970au a'r 1980au yn cael llai o gymorth ariannol na dioddefwyr yn Lloegr a'r Alban. Iechyd—er ei fod yn fater datganoledig, mae Kirk Ellis yn cydnabod bod hyn wedi digwydd cyn datganoli, dan oruchwyliaeth Llywodraeth y DU, ac mai hwy a ddylai fod yn gyfrifol am wneud taliadau. Ond beth bynnag fydd yn digwydd, mae angen datrys y mater hwn, a hoffwn wybod beth y mae'r Gweinidog yn ei wneud i gael y mater hwn wedi'i ddatrys a sicrhau bod taliadau teg yn digwydd ar draws y Deyrnas Unedig.

Yes. I've seen the interviews that your constituent has given, and he does recognise, as you say, that this happened pre-devolution, and you would ordinarily expect the UK Government to take on continuing responsibility for what was a real scandal undertaken, over many decades, where people were innocently infected and their whole life has been affected. I was disappointed that the UK Department for Health, on the day that the inquiry finally started, announced an entirely new payment system only for English residents, without any kind of notice or discussion with Wales, Scotland or Northern Ireland, that ran contrary to previous agreements and discussions that had taken place, because there are differences in the support schemes that are available across the United Kingdom. I think it would be sensible if we could come to the point where we had a support system that was consistent across the United Kingdom. That requires the four Governments to work together. That was given to us before the inquiry started, and then a surprise announcement was made. Our officials, though, do continue to talk, and there's a meeting due to take place between officials in the next week, and we are looking to have a date when UK Ministers can discuss these matters together—from each of the three Governments, Ministers, and a representative from the Northern Ireland Government as well—before the end of summer recess, because I do want to make progress, and I certainly don't want to leave this issue to carry on with an annual competition between the four Governments, rather some sense and sensibility to recognise we need to support the people who have been affected, because there's still quite a lot of their life to be lived.

Ie. Gwelais y cyfweliadau gyda'ch etholwr, ac mae'n cydnabod, fel y dywedwch, fod hyn wedi digwydd cyn datganoli, a byddech fel arfer yn disgwyl i Lywodraeth y DU gymryd cyfrifoldeb parhaus dros yr hyn a oedd yn sgandal gwirioneddol, dros nifer o ddegawdau, lle cafodd pobl ddiniwed eu heintio a lle'r effeithiwyd ar eu bywydau cyfan. Roeddwn yn siomedig fod Adran Iechyd y DU, ar y diwrnod y cychwynnodd yr ymchwiliad o'r diwedd, wedi cyhoeddi system daliadau gwbl newydd ar gyfer trigolion Lloegr yn unig, heb unrhyw fath o rybudd na thrafodaeth gyda Chymru, yr Alban na Gogledd Iwerddon, system a aeth yn groes i gytundebau a thrafodaethau blaenorol, oherwydd mae gwahaniaethau yn y cynlluniau cymorth sydd ar gael ledled y Deyrnas Unedig. Credaf y byddai'n synhwyrol pe gallem sicrhau system gymorth a oedd yn gyson ar draws y Deyrnas Unedig. Mae hynny'n golygu bod angen i'r pedair Llywodraeth weithio gyda'i gilydd. Cafodd hynny ei roi i ni cyn i'r ymchwiliad ddechrau, ac wedyn cafwyd cyhoeddiad annisgwyl. Serch hynny, mae ein swyddogion yn parhau i siarad, ac mae cyfarfod i'w gynnal rhwng swyddogion yn ystod yr wythnos nesaf, ac rydym yn gobeithio trefnu dyddiad i Weinidogion y DU allu trafod y materion hyn gyda'i gilydd—Gweinidogion o bob un o'r tair Llywodraeth, a chynrychiolydd o Lywodraeth Gogledd Iwerddon hefyd—cyn diwedd toriad yr haf, oherwydd rwyf eisiau gwneud cynnydd, ac yn sicr nid wyf eisiau gadael i'r mater hwn barhau gyda chystadleuaeth flynyddol rhwng y pedair Llywodraeth, ond yn hytrach, mae angen rhywfaint o synnwyr ac ymwybyddiaeth i gydnabod ein bod angen cefnogi'r bobl yr effeithiwyd arnynt, oherwydd mae ganddynt lawer o'u bywydau i'w byw o hyd.

Diolch i'r Gweinidog.

Thank you, Minister.

A point of order in relation to questions, Mark Reckless.

Pwynt o drefn mewn perthynas â'r cwestiynau, Mark Reckless.

Llywydd, previously groups of four or more Members have been allowed the same number of questions as have larger groups. When the education Minister led a group of five that was embedded in the Cardiff Bay consensus, there was no question of cutting back their number of questions. Now it's the Brexit Party you want to cut us back to only a quarter of the number of questions of other groups. Presiding Officer, won't people conclude that you are biased as part of the remain establishment?

Lywydd, yn y gorffennol, mae grwpiau o bedwar neu fwy o Aelodau wedi cael caniatâd i ofyn yr un nifer o gwestiynau â grwpiau mwy o faint. Pan oedd y Gweinidog addysg yn arwain grŵp o bump a oedd yn rhan o gonsensws Bae Caerdydd, nid oedd unrhyw gwestiwn ynglŷn â chyfyngu ar nifer eu cwestiynau. Gyda Phlaid Brexit, rydych eisiau cyfyngu nifer ein cwestiynau i chwarter y cwestiynau y mae'r grwpiau eraill yn eu gofyn. Lywydd, oni fydd pobl yn dod i'r casgliad eich bod yn rhagfarnllyd fel rhan o'r sefydliad 'aros'?

I was going to thank you for giving me notice of the point of order, and for our discussions on this matter earlier this week, but I probably won't thank you after that contribution. Just to reiterate, as I did in our meeting earlier this week, that the allocation of leaders' and spokespeople questions is at the discretion of the Chair, and I've decided to give the brand new Brexit Party group the same allocation as the UKIP group had most recently. Allocations reflect the general balance and are not an exact science or a pro-rata calculation. So, it'll be my responsibility to ensure that your group has a fair, general allocation of time across questions. But to do that I need to point out to you that I can only call your Members if they make requests to ask questions, and, for the record, for Members, I received no such requests from the Brexit Party today.

Roeddwn am ddiolch i chi am roi rhybudd i mi am y pwynt o drefn, ac am ein trafodaethau ar y mater yn gynharach yr wythnos hon, ond mae'n debyg na fyddaf yn diolch i chi ar ôl y cyfraniad hwnnw. Hoffwn ailadrodd, fel y gwneuthum yn ein cyfarfod yn gynharach yr wythnos hon, fod dyraniad cwestiynau arweinwyr a llefarwyr yn cael ei bennu yn ôl disgresiwn y Cadeirydd, ac rwyf wedi penderfynu rhoi'r un dyraniad i grŵp newydd Plaid Brexit ag a oedd gan grŵp UKIP yn ddiweddar. Mae'r dyraniadau'n adlewyrchu'r cydbwysedd cyffredinol ac nid ydynt yn wyddor fanwl nac yn gyfrifiad pro-rata. Felly, fy nghyfrifoldeb i yw sicrhau bod eich grŵp yn cael dyraniad cyffredinol teg o amser ar draws y cwestiynau. Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen i mi dynnu eich sylw at y ffaith na allaf alw ar eich Aelodau os nad ydynt yn gwneud ceisiadau i ofyn cwestiynau, ac er gwybodaeth i'r Aelodau, ni chefais unrhyw geisiadau o'r fath gan Blaid Brexit heddiw.

15:10

You told us we couldn't—only three.

Fe ddywedoch chi wrthym na chaem wneud hynny—dim ond tri.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Felly, y cwestiwn a'r eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, a'r cwestiwn hwnnw gan Russell George.

Therefore, the next item is topical questions, and that question is to be asked by Russell George.

Y Comisiwn Arbenigol ynghylch Coridor yr M4 o amgylch Casnewydd
The Expert Commission on the M4 Corridor around Newport

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y comisiwn arbenigol a gaiff ei benodi o ran coridor yr M4 o amgylch Casnewydd? 318

1. Will the Minister make a statement on the expert commission that will be appointed with regards to the M4 corridor around Newport? 318

Yes, of course. Earlier today I issued a statement informing Members of the expert commission, including the terms of reference.

Gwnaf, wrth gwrs. Yn gynharach heddiw, cyhoeddais ddatganiad yn rhoi gwybod i'r Aelodau am y comisiwn arbenigol, gan gynnwys y cylch gorchwyl.

Can I thank you, Presiding Officer, for accepting this topical question? And it would have been helpful, I think, if the Minister had brought an oral rather than a written statement on this matter. Of course, I read your statement today, Minister, and, as far as I'm concerned, from reading the statement we are going back to square one, with another expert commission appointed to look at alternatives to the Welsh Government’s own proposals after, as we learned from the statement today, £114 million of public money being spent or wasted on developing proposals for a two-year long independent public inquiry. I would agree with the comments in your statement today, Minister, that the Welsh Government does need to find a solution quickly, so I do have a number of questions.

What will be the timetable for the expert commission to report? What budget will you be allocating specifically for the works of the expert commission? Who will appoint the members of this commission, and how long will this recruitment process take? And will you commit to abiding by the commission’s conclusions or will there be capacity for this expert commission’s reporting to be disregarded? Minister, you’ve told this Assembly that it is essential that we plan transport holistically and that we do not see transport modes in isolation, and you went on to say that, if you were to maximise the capacity on the metro, the maximum you could remove from the M4 was only 4 per cent. Do you think that any alternative proposals you make will remove more than 4 per cent?

The First Minister pointed out yesterday that a series of fast-tracked targeted interventions to alleviate congestion on the M4 will be made in the interim period, and your statement today has alluded to that. If the Minister thinks that short-term measures are effective, why have they not previously been implemented when they could have been in place years ago?

And finally, Presiding Officer, the Minister has previously said, and I quote here, that piecemeal and useful improvements have been undertaken over time, but they’ve only postponed the issue— they’ve only postponed the issue—this piece of infrastructure needs a major long-term upgrade. So can I ask: does the Minister now believe that such a major infrastructure upgrade on the M4 will no longer be needed?

A gaf fi ddiolch i chi, Lywydd, am dderbyn y cwestiwn amserol hwn? A byddai wedi bod o gymorth, rwy'n credu, pe bai'r Gweinidog wedi cyflwyno datganiad llafar yn hytrach na datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn. Wrth gwrs, darllenais eich datganiad heddiw, Weinidog, ac o'm safbwynt i, o ddarllen y datganiad, rydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn, gyda chomisiwn arbenigol arall wedi'i benodi i edrych ar gynigion eraill yn lle cynigion Llywodraeth Cymru ei hun ar ôl i £114 miliwn, fel y clywsom o'r datganiad heddiw, o arian cyhoeddus gael ei wario neu ei wastraffu ar ddatblygu cynigion ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus annibynnol dros gyfnod o ddwy flynedd. Buaswn yn cytuno â'r sylwadau yn eich datganiad heddiw, Weinidog, fod angen i Lywodraeth Cymru ddod o hyd i ateb yn gyflym, felly mae gennyf nifer o gwestiynau.

Beth fydd yr amserlen i'r comisiwn arbenigol gyflwyno'u hadroddiad? Pa gyllideb y byddwch yn ei dyrannu'n benodol ar gyfer gwaith y comisiwn arbenigol? Pwy fydd yn penodi aelodau'r comisiwn hwn, a faint o amser fydd y broses recriwtio yn ei gymryd? Ac a wnewch chi ymrwymo i lynu at gasgliadau'r comisiwn neu a fydd modd diystyru adroddiadau'r comisiwn arbenigol hwn? Weinidog, rydych wedi dweud wrth y Cynulliad hwn ei bod yn hanfodol ein bod yn cynllunio trafnidiaeth yn gyfannol ac nad ydym yn edrych ar foddau trafnidiaeth ar eu pen eu hunain, ac aethoch ymlaen i ddweud, pe baech yn gwneud y mwyaf o'r capasiti ar y metro, mai'r uchafswm y gallech ei dynnu oddi ar yr M4 oedd 4 y cant yn unig. A ydych yn credu y bydd unrhyw gynigion amgen a wnewch yn tynnu mwy na 4 y cant oddi arni?

Ddoe, dywedodd y Prif Weinidog y bydd cyfres o ymyriadau cyflym wedi'u targedu yn cael eu gwneud yn y cyfamser i liniaru tagfeydd ar y M4, ac mae eich datganiad heddiw wedi cyfeirio at hynny. Os yw'r Gweinidog yn credu bod mesurau tymor byr yn effeithiol, pam nad ydynt wedi cael eu gweithredu yn y gorffennol pan ellid bod wedi eu rhoi ar waith flynyddoedd yn ôl?

Ac yn olaf, Lywydd, mae'r Gweinidog wedi dweud o'r blaen, ac rwy'n dyfynnu yma, fod gwelliannau tameidiog a defnyddiol wedi cael eu gwneud dros amser, ond nid ydynt ond wedi gohirio'r mater—nid ydynt ond wedi gohirio'r mater—mae angen gwaith uwchraddio helaeth ar y darn hwn o seilwaith yn hirdymor. Felly a gaf fi ofyn: a yw'r Gweinidog bellach yn credu na fydd angen gwaith uwchraddio mor helaeth ar seilwaith yr M4 mwyach?

Can I thank Russell George for his questions, and assure him that we are most certainly not going back to square one? And that’s why we are able to ask the commission to bring forward recommendations within a period of six months from being convened. We’re not going back to square one, because all of the traffic flow models, all of the assessment, all of the analysis of 28 plus proposals now exist. The inspector’s report is comprehensive and provides an assessment of each and every one of those 28 proposals. However, the commission will be free to consider alternative and additional proposals. The commission will be established with expertise from the transport field in which to do so. And, therefore, the money has not been wasted. Indeed, when you compare the proportion of the cost for the development of the M4 against other major road schemes, the developments cost as a proportion are actually very favourable—they amount to 6.3 per cent. In contrast, Llywydd, the A487 Caernarfon-Bontnewydd bypass was 9.4 per cent, the A465 section 3, 9.8 per cent, the A40, 11.5 per cent.

Projects cannot be developed for free, and it's only right and proper in a democratic process that a full opportunity is given to the public to scrutinise the Government's case. The Government's case was strong and compelling, as was shown by the inspector, but times have moved on quite considerably since 2016, when we pledged to construct a relief road, and it's my determination now to move forward at pace with alternatives and a combination—not just one potential intervention, but possibly a combination of interventions, many of which may be contained within the 28 that were presented to the inspector, and to move ahead with them at great speed.

I can tell Members today, regarding the timetable for putting together and inviting the commission to report, that we'll see members appointed—they will be agreed between the chair and me—before the summer recess. Their work will commence as soon as possible after that date, but I will be meeting with the chair on Monday to discuss the work and the inspector's report and the assessment and the analysis that has taken place already. As I said in the statement, I expect an interim report within 6 months, but I've been very keen and clear in saying to the chair and to the public that, if the commission is able to bring forward viable suggestions that can be delivered in the short term, immediately, within that six-month period, then it should do so without delay.

Now, Russell George asked the very important question of whether the recommendations will be binding. They will be considered by Government, but they will be conditional on them showing value for money. I do not wish to waste public money on projects that will not deliver. They will also have to be affordable, given, not least, the position of the First Minister on the M4 black route, where it was judged to be unaffordable. And then, thirdly, they must be deliverable. We saw during the course of the public inquiry some suggestions proposed, including a very, very lengthy tunnel that would not be deliverable. We wish to see deliverable solutions implemented.

Russell George is also right when he points to the 4 per cent figure concerning how many people we can take off the M4 and utilise public transport. Public transport could be part of the mix of interventions, and that's why I've said that we're not just looking at one single solution, one magic bullet; we're looking at potentially a combination, and a combination of solutions that may have to be sequenced in a certain way.

In terms of the fast-tracked interventions that I have detailed in my written statement, I'm pleased to say that we are in a position now, having tested some of those interventions on the A55, to move ahead with them immediately now on the M4. And where we have introduced them on the A55, I think they've proven to be very successful indeed in alleviating congestion quicker when incidents and accidents occur. And insofar as the question of whether a major piece of new road infrastructure would be considered, well I've said to the commission chair that his remit should be broad; he should be able to consider, with the people that will be appointed alongside him, road-based solutions, but they must meet the bar that has been set by the First Minister. They must be affordable and they must not contribute significantly to climate change. They are fundamental positions that will not shift during the process of the next six months.

A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau, a'i sicrhau nad ydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn? A dyna pam ein bod yn gallu gofyn i'r comisiwn gyflwyno argymhellion o fewn cyfnod o chwe mis o gael ei gynnull. Nid ydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn, oherwydd mae pob un o'r modelau llif traffig, yr asesiad cyfan, a'r dadansoddiad cyfan o dros 28 a mwy o gynigion yn bodoli bellach. Mae adroddiad yr arolygydd yn gynhwysfawr ac mae'n cynnwys asesiad o bob un o'r 28 cynnig hwnnw. Fodd bynnag, bydd y comisiwn yn rhydd i ystyried cynigion ychwanegol ac amgen. Bydd y comisiwn yn cael ei sefydlu gydag arbenigedd o'r maes trafnidiaeth er mwyn gwneud hynny. Ac felly, nid yw'r arian wedi'i wastraffu. Yn wir, pan fyddwch yn cymharu cyfran y gost ar gyfer datblygu'r M4 â chyfran y gost ar gyfer cynlluniau ffyrdd mawr eraill, mae'r costau datblygu fel cyfran yn ffafriol iawn mewn gwirionedd—maent yn 6.3 y cant. I gymharu â hynny, Lywydd, roedd ffordd osgoi A487 Caernarfon-Bontnewydd yn 9.4 y cant, adran 3 yr A465 yn 9.8 y cant, a'r A40 yn 11.5 y cant.

Ni ellir datblygu prosiectau am ddim, ac nid yw ond yn iawn ac yn briodol mewn proses ddemocrataidd fod cyfle llawn yn cael ei roi i'r cyhoedd graffu ar achos y Llywodraeth. Roedd achos y Llywodraeth yn gryf ac yn rymus, fel y dangosodd yr arolygydd, ond mae'r oes wedi symud ymlaen gryn dipyn ers 2016, pan wnaethom addo adeiladu ffordd liniaru, ac rwy'n benderfynol o symud ymlaen yn gyflym yn awr gyda dewisiadau amgen a chyfuniad—nid un ymyriad posibl yn unig, ond cyfuniad o ymyriadau o bosibl, a gallai llawer ohonynt fod ymhlith y 28 a gyflwynwyd i'r arolygydd, ac rwyf am fwrw ymlaen â hwy yn gyflym iawn.

Gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw, ynglŷn â'r amserlen ar gyfer llunio a gwahodd y comisiwn i gyflwyno adroddiad, y byddwn yn gweld aelodau'n cael eu penodi—bydd y cadeirydd a minnau'n cytuno arnynt—cyn toriad yr haf. Bydd eu gwaith yn dechrau cyn gynted ag y bo modd ar ôl y dyddiad hwnnw, ond byddaf yn cwrdd â'r cadeirydd ddydd Llun i drafod y gwaith ac adroddiad yr arolygydd a'r asesiad a'r dadansoddiad sydd wedi'u cynnal eisoes. Fel y dywedais yn y datganiad, rwy'n disgwyl adroddiad interim o fewn 6 mis, ond rwyf wedi bod yn awyddus ac yn glir iawn wrth ddweud wrth y cadeirydd ac wrth y cyhoedd, os gall y comisiwn gyflwyno awgrymiadau ymarferol y gellir eu cyflwyno yn y tymor byr, yn syth, o fewn y cyfnod hwnnw o chwe mis, yna dylai wneud hynny heb oedi.

Nawr, gofynnodd Russell George gwestiwn pwysig iawn ynglŷn ag a fydd yr argymhellion yn rhwymol. Byddant yn cael eu hystyried gan y Llywodraeth, ond byddant yn amodol ar eu gallu i ddangos gwerth am arian neu beidio. Nid wyf am wastraffu arian cyhoeddus ar brosiectau na fyddant yn cyflawni. Bydd yn rhaid iddynt hefyd fod yn fforddiadwy, o ystyried, yn arbennig, safbwynt y Prif Weinidog ar lwybr du'r M4, lle barnwyd nad oedd yn fforddiadwy. Ac yna, yn drydydd, mae'n rhaid iddynt fod yn gyflawnadwy. Yn ystod yr ymchwiliad cyhoeddus, gwelsom fod rhai awgrymiadau wedi cael eu cynnig, gan gynnwys twnnel hir iawn na fyddai wedi bod yn gyflawnadwy. Rydym eisiau gweld atebion cyflawnadwy yn cael eu rhoi ar waith.

Mae Russell George hefyd yn iawn i dynnu sylw at y ffigur o 4 y cant o ran faint o bobl y gallwn eu tynnu oddi ar y M4 a'u cael i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Gallai trafnidiaeth gyhoeddus fod yn rhan o'r gymysgedd o ymyriadau, a dyna pam y dywedais nad ydym yn edrych ar un ateb yn unig, un fwled hud; rydym yn edrych ar gyfuniad posibl, a chyfuniad o atebion ac mae'n bosibl y bydd angen eu trefnu mewn ffordd benodol.

O ran yr ymyriadau cyflym rwyf wedi'u nodi yn fy natganiad ysgrifenedig, rwy'n falch o ddweud ein bod bellach mewn sefyllfa, ar ôl profi rhai o'r ymyriadau hynny ar yr A55, i fwrw ymlaen â hwy ar unwaith ar yr M4. A lle rydym wedi'u cyflwyno ar yr A55, rwy'n credu eu bod wedi profi'n llwyddiannus iawn yn lleihau tagfeydd yn gynt pan fo digwyddiadau a damweiniau'n digwydd. Ac mewn perthynas â'r cwestiwn ynglŷn ag a fyddai darn mawr o seilwaith ffordd newydd yn cael ei ystyried, wel, rwyf wedi dweud wrth gadeirydd y comisiwn y dylai ei gylch gwaith fod yn eang; dylai allu ystyried atebion sy'n seiliedig ar ffyrdd gyda'r bobl a gaiff eu penodi gydag ef, ond mae'n rhaid iddynt gyrraedd y safon a osodwyd gan y Prif Weinidog. Mae'n rhaid iddynt fod yn fforddiadwy ac mae'n rhaid iddynt beidio â chyfrannu'n sylweddol at newid hinsawdd. Maent yn safbwyntiau sylfaenol ac ni fyddant yn newid yn ystod proses y chwe mis nesaf.

15:15

I'm pleased to have an opportunity to pose a couple of questions. I think it was the correct decision not to press ahead with the black route. I'm not as convinced as the Minister is that things have moved on so much since the proposals were originally made. There have been plenty of people, including my party, who have been arguing—and the Minister sat behind you—for many years that this was likely to be seen, ultimately, as being unsustainable both environmentally and financially. And, for the record, I would be pleased to see a significant amount of money being spent on improving the road network in the south-east of Wales, but that has to go side by side with a real drive for modal shift in the south-east of Wales, as elsewhere. I think that was what was completely lost in the commitment to spend as much as was being proposed on the black route.

A couple of questions arise, really, from your statement this morning, the written statement. You say that a number of short-term steps will be taken—additional traffic officers, for example, not closing lanes during major events, more rescue vehicles and so on, just to keep traffic flowing. Why on earth, people will be asking, were these measures not already in place, given the serious congestion on that stretch of the M4?

On the commission, I, too, want to see and hear a bit more on a timescale for the work that you expect to be carried out by the commission. I think we should be very wary of looking for things that the commission say can be done within six months. I don't think it is that kind of short-term knee-jerk response that we need. If it isn't an oxymoron, I think we need an urgent look at long-term strategic answers for transport, not just in the south-east but a wider look at what can be achieved with the money that is available.

So, one on timescale, but secondly, surely the work that you're allocating to this commission should be work that you should be giving to the National Infrastructure Commission for Wales. That already exists. And I know you say that this is a vehicle that will be charged with delivering a specific project, but surely this could be a real test for that new infrastructure commission for Wales, in being given a task that has a long-term strategic mission. I just don't understand why you'd want to create a new commission when you already have that body in place.

Rwy'n falch o gael y cyfle i ofyn cwpl o gwestiynau. Credaf fod y penderfyniad i beidio â bwrw ymlaen â'r llwybr du yn un cywir. Nid wyf mor argyhoeddedig â'r Gweinidog fod pethau wedi symud ymlaen cymaint ers i'r cynigion gael eu gwneud yn wreiddiol. Mae digonedd o bobl, gan gynnwys fy mhlaid i, wedi bod yn dadlau—a'r Gweinidog sy'n eistedd y tu ôl i chi—ers blynyddoedd lawer y byddai hyn yn debygol o gael ei ystyried, yn y pen draw, yn anghynaliadwy yn amgylcheddol ac yn ariannol. Ac mewn gwirionedd, buaswn yn falch o weld swm sylweddol o arian yn cael ei wario ar wella'r rhwydwaith ffyrdd yn ne-ddwyrain Cymru, ond mae'n rhaid i hynny ddigwydd ochr yn ochr ag ymdrech wirioneddol i sicrhau newid moddol yn ne-ddwyrain Cymru, fel mewn mannau eraill. Credaf mai dyna a gollwyd yn llwyr yn yr ymrwymiad i wario cymaint ag a gâi ei argymell ar y llwybr du.

Mae un neu ddau o gwestiynau'n codi ynglŷn â'ch datganiad y bore yma, y datganiad ysgrifenedig. Rydych yn dweud y bydd nifer o gamau tymor byr yn cael eu cymryd—swyddogion traffig ychwanegol, er enghraifft, peidio â chau lonydd yn ystod digwyddiadau mawr, mwy o gerbydau achub ac yn y blaen, er mwyn caniatáu i draffig lifo. Bydd pobl yn gofyn pam ar y ddaear nad oedd y mesurau hyn eisoes ar waith, o ystyried y tagfeydd difrifol ar y rhan honno o'r M4?

O ran y comisiwn, rwyf innau hefyd yn awyddus i weld a chlywed ychydig mwy am amserlen ar gyfer y gwaith rydych yn disgwyl i'r comisiwn ei gyflawni. Credaf y dylem fod yn wyliadwrus iawn o ran edrych am bethau y mae'r comisiwn yn dweud y gellir eu gwneud o fewn chwe mis. Nid wyf yn credu mai dyna'r math o ymateb difeddwl tymor byr sydd ei angen arnom. Os nad yw'n ocsimoron, credaf fod angen edrych ar frys ar atebion strategol hirdymor ar gyfer trafnidiaeth, nid yn y de-ddwyrain yn unig ond golwg ehangach ar yr hyn y gellir ei gyflawni gyda'r arian sydd ar gael.

Felly, un ynghylch yr amserlen, ond yn ail, oni ddylai'r gwaith rydych yn ei ddyrannu i'r comisiwn hwn fod yn cael ei roi i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru? Mae hwnnw'n bodoli eisoes. A gwn eich bod yn dweud bod hwn yn gyfrwng a fydd yn gyfrifol am ddarparu prosiect penodol, ond oni allai hwn fod yn brawf gwirioneddol i'r comisiwn seilwaith newydd hwnnw i Gymru, o gael tasg sydd â chenhadaeth strategol hirdymor? Nid wyf yn deall pam y byddech eisiau creu comisiwn newydd pan fo gennych y corff hwnnw ar waith eisoes.

15:20

Can I thank Rhun ap Iorwerth for his questions? The latter question, I think, is particularly valid—the question of whether NICW should've been tasked with this particular piece of work. That was something that I carefully considered, and I judged that because the National Infrastructure Commission for Wales has already commenced work in various areas looking at other forms of infrastructure—for example, in digital—if we were to invite the National Infrastructure Commission for Wales to undertake this piece of work, it would swamp them and prevent them from moving ahead with other important pieces of work that must be considered in our long-term interests.

In terms of the timescale, well, my statement is very clear about this: the commission will consider short-term interventions and longer-term solutions, including the behaviours that lead people to travel in certain ways and to choose to travel by certain modes. We always showed, with our evidence, that the black route—it was recognised fully by the inspector—was designed fully in conjunction with other forms of transport, particularly with the south Wales metro, in order to design a fully integrated, modern transport network across the region. That work, as I say, was recognised by the inspector.

We do wish to see a significant modal shift take place, which is why we are investing more than ever before in active travel, and why, with my deputy leading on active travel, we are determined to see more people leave their cars for other forms of transport. I can tell Members today that one of the pilot schemes that we are rolling out on bus travel—demand-responsive travel—has been tested elsewhere in the UK, where it's found that more than half the people using that particular service were first-time users of buses. That's the sort of modal shift that we are leading on in the Welsh Government.

Rhun ap Iorwerth recognised that this was the correct decision—I am grateful to him for agreeing. I think it's important to recognise that when times change and when circumstances change, then you have to consider afresh proposals that are promoted and put forward by a Government. It's important to recognise equally, I think, that one of the alternatives that others have proposed in this Chamber—the blue route—was roundly destroyed by the inspector as a valid alternative to the black route. Therefore, the commission will have to be not just analytical but very creative in looking at alternative solutions.

A gaf fi ddiolch i Rhun ap Iorwerth am ei gwestiynau? Credaf fod y cwestiwn olaf yn arbennig o ddilys—ynglŷn ag a ddylai Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru wneud y gwaith penodol hwn. Roedd hwnnw'n rhywbeth y bûm yn ei ystyried yn ofalus, a gwneuthum y penderfyniad hwn oherwydd bod Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru eisoes wedi dechrau gweithio mewn amryw o feysydd yn edrych ar fathau eraill o seilwaith— er enghraifft, yn y maes digidol—pe baem wedi gwahodd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru i ymgymryd â'r gwaith hwn, byddai'n eu llethu ac yn eu hatal rhag symud ymlaen ar waith arall sy'n rhaid ei ystyried er ein budd hirdymor.

O ran yr amserlen, wel, mae fy natganiad yn glir iawn ar hyn: bydd y comisiwn yn ystyried ymyriadau tymor byr ac atebion mwy hirdymor, gan gynnwys yr ymddygiadau sy'n arwain pobl i deithio mewn ffyrdd penodol a dewis teithio gan ddefnyddio mathau penodol o drafnidiaeth. Roeddem bob amser yn dangos, gyda'n tystiolaeth, fod y llwybr du—fe'i cydnabuwyd yn llawn gan yr arolygydd—wedi'i gynllunio ar y cyd â mathau eraill o drafnidiaeth yn llwyr, yn enwedig gyda metro de Cymru, er mwyn cynllunio rhwydwaith trafnidiaeth modern, cwbl integredig ar draws y rhanbarth. Cafodd y gwaith hwnnw, fel y dywedais, ei gydnabod gan yr arolygydd.

Rydym eisiau gweld newid moddol sylweddol yn digwydd, a dyna pam rydym yn buddsoddi mwy nag erioed o'r blaen mewn teithio llesol, a pham ein bod, gyda fy nirprwy yn arwain ar deithio llesol, yn benderfynol o weld mwy o bobl yn gadael eu ceir ac yn dewis mathau eraill o drafnidiaeth. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw fod un o'r cynlluniau peilot rydym yn eu cyflwyno mewn perthynas â bysiau—teithio sy'n ymateb i'r galw—wedi cael ei brofi mewn mannau eraill yn y DU, lle canfu fod mwy na hanner y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth penodol hwnnw'n defnyddio bysiau am y tro cyntaf. Dyna'r math o newid moddol rydym yn arwain arno yn Llywodraeth Cymru.

Roedd Rhun ap Iorwerth yn cydnabod mai hwn oedd y penderfyniad cywir—rwy'n ddiolchgar iddo am gytuno. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod, pan fydd pethau'n newid a phan fydd amgylchiadau'n newid, fod yn rhaid ystyried cynigion newydd a gaiff eu hyrwyddo a'u cyflwyno gan Lywodraeth. Yn yr un modd, mae'n bwysig cydnabod, rwy'n credu, fod un o'r dewisiadau amgen a gynigiwyd gan eraill yn y Siambr—y llwybr glas—wedi cael ei ddifa'n llwyr gan yr arolygydd fel dewis amgen dilys i'r llwybr du. Felly, bydd yn rhaid i'r comisiwn fod yn ddadansoddol yn ogystal â chreadigol iawn wrth edrych ar atebion amgen.

Like others, I was grateful to you, Minister, for your statement this morning and grateful for some of the detail that it contained—I very much welcome what you've said. Can I say that one of the reactions I've seen from my own constituency has been concerns about timescales and concerns about the time that this is going to take? I'm very interested in the terms of reference that you've set out for the commission, and I should say I welcome Terry Burns's appointment as well—I think somebody of that stature is somebody who can drive this work forward.

But, what isn't clear from the terms of reference is what the objectives are for this work—what is the purpose of this? Reading through the terms of reference, you could very easily come up with the black route and start again. I'm sure that's not the intention, but the terms of reference are drawn quite widely, which, on one level, is something to be welcomed. But I think also people want to know what is it that you seek to achieve and on what timescale. I would like to see a very clear commitment to reducing congestion—but by what proportion? How do you intend to reduce congestion? What is the target for reducing congestion? What is the impact going to be for the wider economy? I'm sure others will discuss the issues around Newport itself, but this is a key part and a key driver for the economy of the whole of south-east Wales and the Gwent valleys, and so there will be people who'll be very concerned to ensure that what we do in Newport in alleviating the difficulties around the M4 also has a wider economic impact than would have been the case with the black route.

So, I hope over the coming weeks when you are able to come back to us with further statements on this matter we will see clear targets, clear objectives, we will see clear timescales. There's a great deal of cynicism, Minister; people don't believe that you as a Government are actually going to achieve something through this commission. I do believe that we do need a clear timescale, clear ambitions and also very clear targets for achieving the objectives that you will set yourself, and also doing it in such a way as to ensure that the whole economy of this region benefits from this work.    

Fel eraill, roeddwn yn ddiolchgar i chi, Weinidog, am eich datganiad y bore yma ac yn ddiolchgar am rai o'r manylion a oedd ynddo—rwy'n croesawu'r hyn rydych wedi'i ddweud yn fawr. A gaf fi ddweud bod gan rai pobl yn fy etholaeth fy hun bryderon ynghylch amserlenni a phryderon ynglŷn â'r amser y bydd hyn yn ei gymryd? Mae gennyf ddiddordeb mawr yn y cylch gorchwyl rydych wedi'i osod ar gyfer y comisiwn, a dylwn ddweud fy mod yn croesawu penodiad Terry Burns hefyd—rwy'n credu y bydd rhywun o'r statws hwnnw'n gallu gyrru'r gwaith hwn yn ei flaen.

Ond nid yw'r amcanion ar gyfer y gwaith yn glir yn y cylch gorchwyl—beth yw diben hyn? Wrth ddarllen drwy'r cylch gorchwyl, gallech yn hawdd iawn gynnig y llwybr du a dechrau eto. Rwy'n siŵr nad dyna'r bwriad, ond mae'r cylch gorchwyl yn eithaf eang, sydd, ar un lefel, yn rhywbeth i'w groesawu. Ond rwy'n credu hefyd fod pobl eisiau gwybod beth y ceisiwch ei gyflawni a beth yw'r amserlen. Hoffwn weld ymrwymiad clir iawn i leihau tagfeydd—ond i ba raddau? Sut y bwriadwch leihau tagfeydd? Beth yw'r targed ar gyfer lleihau tagfeydd? Beth fydd yr effaith ar yr economi ehangach? Rwy'n siŵr y bydd eraill yn trafod y problemau o amgylch Casnewydd ei hun, ond mae hon yn rhan allweddol ac yn sbardun allweddol i'r economi ar draws de-ddwyrain Cymru a chymoedd Gwent, ac felly bydd yna bobl a fydd yn bryderus iawn ac eisiau sicrhau bod yr hyn a wnawn yng Nghasnewydd i leddfu'r anawsterau sy'n gysylltiedig â'r M4 hefyd yn cael effaith economaidd ehangach nag a fyddai wedi bod yn wir yn achos y llwybr du.

Felly, dros yr wythnosau nesaf, pan fyddwch yn gallu dychwelyd atom gyda datganiadau pellach ar y mater hwn, rwy'n gobeithio y gwelwn dargedau clir, amcanion clir ac amserlenni clir. Mae llawer iawn o sinigiaeth, Weinidog; nid yw pobl yn credu y byddwch chi fel Llywodraeth yn cyflawni rhywbeth drwy'r comisiwn hwn mewn gwirionedd. Credaf ein bod angen amserlen glir, uchelgeisiau clir a thargedau clir hefyd er mwyn cyflawni'r amcanion y byddwch yn eu gosod i chi'ch hun, a bod angen gwneud hynny mewn ffordd sy'n sicrhau bod economi gyfan y rhanbarth yn elwa o'r gwaith hwn.    

15:25

Can I thank Alun Davies for his questions? I do recognise the frustration that many people across the region feel. This is a problem that has affected south-east Wales for decades, and it's a problem that we are determined to get to grips with and to solve. That's why we've appointed Lord Burns to chair a commission of experts. That's why I have great confidence in the commission to be able to propose solutions that will lead to reduced congestion and as near as possible to free-flow traffic. 

I've already identified the timescale for the work that will take place, and we have informed the commission chair that we would wish to see immediate interventions produced in their interim report, if not sooner, as I have said to Russell George. And the purpose of the commission's work is crystal clear: it's to identify deliverable alternatives that offer value for money to the black route scheme that will reduce congestion to a level as close as possible to enable free-flow traffic to take place.

Now, of course, each and every suggestion and proposal that are presented by the commission will be scrutinised by Ministers for the deliverability and value for money that they present, but given that we are appointing traffic experts or transport experts to the commission, I have every confidence in them proposing deliverable and affordable solutions within that six-month time period.   

A gaf fi ddiolch i Alun Davies am ei gwestiynau? Rwy'n cydnabod y rhwystredigaeth y mae llawer o bobl ar draws y rhanbarth yn ei deimlo. Mae hon yn broblem sydd wedi effeithio ar dde-ddwyrain Cymru ers degawdau, ac mae'n broblem rydym yn benderfynol o fynd i'r afael â hi a'i datrys. Dyna pam rydym wedi penodi'r Arglwydd Burns i gadeirio comisiwn o arbenigwyr. Dyna pam fy mod yn hyderus iawn y bydd y comisiwn yn gallu cynnig atebion a fydd yn arwain at lai o dagfeydd ac yn sicrhau bod traffig yn llifo mor rhydd â phosibl.

Rwyf eisoes wedi nodi'r amserlen ar gyfer y gwaith a fydd yn digwydd, ac rydym wedi hysbysu cadeirydd y comisiwn y byddem yn dymuno gweld ymyriadau brys yn cael eu cynnwys yn eu hadroddiad interim, os nad ynghynt, fel y dywedais wrth Russell George. Ac mae diben gwaith y comisiwn yn gwbl glir: ei nod yw nodi atebion amgen cyflawnadwy yn lle cynllun y llwybr du sy'n cynnig gwerth am arian ac a fydd yn lleihau tagfeydd i'r lefel isaf posibl er mwyn galluogi traffig i lifo mor rhydd â phosibl.

Nawr, wrth gwrs, bydd Gweinidogion yn craffu ar bob awgrym a chynnig a gyflwynir gan y comisiwn i weld pa mor gyflawnadwy ydynt a'u gwerth am arian, ond gan ein bod yn penodi arbenigwyr traffig neu arbenigwyr trafnidiaeth i'r comisiwn, mae gennyf bob ffydd y byddant yn cynnig atebion cyflawnadwy a fforddiadwy o fewn y cyfnod hwnnw o chwe mis.

Obviously and inevitably, many of the questions that I was posing or about to pose have been asked, but the Minister will obviously be sensitive to the general concern amongst the public about the cost implications of this new commission, given the enormous amounts of money already expended in the long-ranging and long-running inquiry. I'm sure he would agree with me that they have a right to ask how much it will cost, how long it will run for and who will constitute the commission. I know that in your statement, which I thank you for, Minister, you have given some indication on some of these questions, but would you reiterate them here this afternoon so that the general public may have some of their concerns somewhat allayed? Given that there were some 100 submissions on alternative strategies to the black route given to the inquiry, how will these be evaluated and are there closing dates for new submissions? Last but not least, when can we see actual physical work commence to alleviate the ongoing dire problems with the Brynglas tunnels? 

Yn amlwg, ac yn anochel, gofynnwyd llawer o'r cwestiynau yr oeddwn am eu gofyn neu'n bwriadu eu gofyn, ond mae'n amlwg y bydd y Gweinidog yn sensitif i'r pryder cyffredinol ymhlith y cyhoedd ynghylch goblygiadau cost y comisiwn newydd hwn, o ystyried y symiau enfawr o arian a wariwyd eisoes yn yr ymchwiliad maith a phellgyrhaeddol. Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi fod ganddynt hawl i ofyn faint y bydd yn ei gostio, pa mor hir y bydd yn para a phwy fydd yn aelodau'r comisiwn. Gwn eich bod yn eich datganiad, a diolch i chi amdano, Weinidog, wedi rhoi rhyw syniad i ni ynglŷn â rhai o'r cwestiynau hyn, ond a fyddech yn eu hailadrodd yma y prynhawn yma inni allu lleddfu rhywfaint ar bryderon y cyhoedd? O gofio bod tua 100 o gyflwyniadau ar strategaethau amgen yn lle'r llwybr du wedi'u cyflwyno i'r ymchwiliad, sut y caiff y rhain eu gwerthuso ac a oes dyddiadau cau ar gyfer cyflwyniadau newydd? Yn olaf, ond nid yn lleiaf, pryd y cawn weld gwaith ymarferol yn cychwyn i leihau'r problemau enbyd parhaus gyda thwnelau Bryn-glas?

Can I thank David Rowlands for his questions? It was remiss of me not to answer the question that I think was first put by Russell George concerning the cost of the commission. I can assure Members that the cost of the commission will be kept to an absolute minimum, because we'll be providing the secretariat services and we'll be providing the transport expertise in the form of existing officials and their time.

In terms of the composition of the commission, I am also keen to see potentially a police representative—a traffic officer who is able to offer advice and expertise and intelligence on that particular stretch of road. In terms of new submissions, this will not be a fishing exercise by the commission. The commission will consider all of those proposals that already exist, and any that those experts themselves wish to consider. That said, I'm also determined to ensure that the citizen's voice is heard, and so, as I said in my statement, I have asked the commission to come forward with proposals for how the people, not just of the area that this road affects, or the region that it affects, but the whole of Wales, can become part of a co-produced process. 

A gaf fi ddiolch i David Rowlands am ei gwestiynau? Roeddwn ar fai yn peidio ag ateb y cwestiwn a ofynnwyd i mi yn gyntaf gan Russell George ynghylch cost y comisiwn. Gallaf sicrhau'r Aelodau y bydd cost y comisiwn yn cael ei gadw i'r isafswm lleiaf posibl, oherwydd byddwn yn darparu'r gwasanaethau ysgrifenyddol a byddwn yn darparu'r arbenigedd trafnidiaeth ar ffurf swyddogion presennol a'u hamser.

O ran cyfansoddiad y comisiwn, rwyf hefyd yn awyddus i weld cynrychiolydd posibl ar ran yr heddlu—swyddog traffig sy'n gallu cynnig cyngor ac arbenigedd a gwybodaeth am y darn hwnnw o ffordd. O ran cyflwyniadau newydd, nid ymarfer pysgota gan y comisiwn fydd hwn. Bydd y comisiwn yn ystyried yr holl gynigion sy'n bodoli eisoes, ac unrhyw rai y mae'r arbenigwyr eu hunain eisiau eu hystyried. Wedi dweud hynny, rwyf hefyd yn benderfynol o sicrhau bod llais y dinesydd yn cael ei glywed, ac felly, fel y dywedais yn fy natganiad, rwyf wedi gofyn i'r comisiwn gyflwyno cynigion ar sut y gall pobl, nid yn unig yn yr ardal y mae'r ffordd hon yn effeithio arni, neu'r rhanbarth y mae'n effeithio arno, ond Cymru gyfan, ddod yn rhan o broses a gydgynhyrchir.

15:30

Minister, the problems on the M4 around Newport are urgent and pressing, and obviously they do need short-term, medium-term and long-term responses. Personally, I believe that 'predict and provide' has largely been discredited as a model for dealing with these issues, and that's why I very much welcome the decision that Welsh Government has made, because trying to predict traffic growth and then building new roads to accommodate those predictions has been seen to merely result in those new roads filling up with more and more traffic journeys, and that doesn't benefit anyone. So, I do believe we need new thinking, more imagination and that modal shift, together with better traffic management. 

So, in order to achieve that, Minister, we will need some early actions. And I wonder whether, as I raised with the First Minister yesterday, one of those early actions might be consideration of the Magor and Undy walkway proposal for a new train station under the UK Government's new stations fund. And, as you know, the local community group are seeking Welsh Government funding to match that available from Monmouthshire County Council to take forward that application into the next stage of the UK Government process. So, I wonder if you could give any positive indications on that. 

In terms of the commission, Minister, obviously Newport City Council will be required to deliver many of the actions—inevitably, I think—that will be coming forward, so it seems to me appropriate for Newport City Council to have a presence on that commission, and I wonder if you would indicate that that will be case.

Just in terms of some of the calls that I think we've already heard, Minister, we've heard calls from Members in this Chamber for spend from these available moneys right across the length and breadth of Wales, and that's understandable in a way, because, obviously, Members have their own pressing concerns in their own areas, but obviously what we're talking about here is the M4 corridor around Newport. That's where the problems are, and that's where the spend of available moneys must take place. And I wonder if you would agree with that, Minister, and give some reassurance on that front. 

Weinidog, mae'r problemau ar yr M4 o amgylch Casnewydd yn rhai dybryd sydd angen eu datrys ar frys, ac mae'n amlwg bod angen ymateb iddynt yn y tymor byr, y tymor canolig ac yn hirdymor. Yn bersonol, credaf fod 'rhagweld a darparu' wedi'i danseilio i raddau helaeth fel model ar gyfer ymdrin â'r problemau hyn, a dyna pam rwy'n croesawu'r penderfyniad a wnaeth Llywodraeth Cymru, oherwydd gwelwyd bod ceisio rhagweld twf traffig ac adeiladu ffyrdd newydd er mwyn darparu ar gyfer y rhagfynegiadau hynny wedi arwain at y ffyrdd newydd hynny'n llenwi gyda mwy a mwy o deithiau traffig, ac nid yw hynny o fudd i neb. Felly, credaf fod angen meddwl o'r newydd, mwy o ddychymyg a newid moddol, ynghyd â rheolaeth well ar draffig.  

Felly, er mwyn cyflawni hynny, Weinidog, bydd angen camau gweithredu cynnar. Ac fel y gofynnais i'r Prif Weinidog ddoe, tybed a allai un o'r camau cynnar hynny gynnwys ystyriaeth o gynnig rhodfa Magwyr a Gwndy ar gyfer gorsaf drenau newydd o dan gronfa gorsafoedd newydd Llywodraeth y DU? Ac fel y gwyddoch, mae'r grŵp cymunedol lleol yn ceisio arian gan Lywodraeth Cymru i gyfateb i'r hyn sydd ar gael gan Gyngor Sir Fynwy er mwyn symud y cais hwnnw ymlaen i'r cam nesaf o broses Llywodraeth y DU. Felly, tybed a allech roi unrhyw awgrymiadau cadarnhaol ynglŷn â hynny.  

O ran y comisiwn, Weinidog, mae'n amlwg y bydd yn ofynnol i Gyngor Dinas Casnewydd gyflawni llawer o'r camau gweithredu a gyflwynir—yn anochel, fe gredaf—felly ymddengys i mi ei bod yn briodol i Gyngor Dinas Casnewydd fod yn rhan o'r comisiwn hwnnw, a tybed a wnewch chi ddynodi y bydd hynny'n digwydd.

O ran rhai o'r galwadau y credaf inni eu clywed eisoes, Weinidog, clywsom alwadau gan Aelodau yn y Siambr hon am wario arian sydd ar gael ar hyd a lled Cymru, ac mae hynny'n ddealladwy mewn ffordd, oherwydd, yn amlwg, mae gan Aelodau achosion sy'n peri pryder dybryd yn eu hardaloedd eu hunain, ond mae'n amlwg mai'r hyn sydd dan sylw yma yw coridor yr M4 o amgylch Casnewydd. Dyna lle mae'r problemau, a dyna lle mae'n rhaid gwario'r arian sydd ar gael. A tybed a fyddech yn cytuno â hynny, Weinidog, ac yn rhoi rhywfaint o sicrwydd ynglŷn â hynny.  

Can I thank John Griffiths for his questions, and for his contribution in particular with regard to the 'predict and provide' model? This is something that the inspector considered in great depth, and I'd like to take this opportunity to put on record my thanks, not just to the inspector, who has sadly passed away, but to his team that did such a commendable job over many months. I, more than a year ago, said that I wished to ensure that every person had the ability to be able to contribute to the public local inquiry. I think that did occur, and that's why the public local inquiry took such a great length of time, but the inspector and his team did a fantastic job in ensuring that all evidence could be carefully considered and presented. 

John Griffiths is right that there is no free money attached to the announcement that the First Minister made. There is no windfall that will see vast amounts of money spread right across the length and breadth of Wales. Why? Because much of the cost would have come from other transport projects that would either have to be cancelled or delayed, would have come from school building projects, hospital and healthcare building projects, or new homes. Those projects will now, as a consequence, go ahead. So, we won't necessarily be introducing new pet projects to a list. A list that yesterday, the First Minister said, amounted to about £2.2 billion; today, it's £3 billion. And I'm sure that it will continue to rise. 

The commission are tasked with solving a very specific and definable matter—that being congestion on the M4 in and around the Brynglas tunnels. And so it will be for the commission to consider any proposals that will contribute towards the alleviation of congestion, including any work that might have to be undertaken in opening stations or enhancing stations in order to get more people to use public transport, which could then contribute towards a reduction in congestion. I do not wish to prejudge the work of the experts in this field; instead, I wish the commission to judge any proposals that might come forward.

A gaf fi ddiolch i John Griffiths am ei gwestiynau, ac am ei gyfraniad yn arbennig mewn perthynas â'r model 'rhagweld a darparu'? Mae hyn yn rhywbeth a ystyriwyd yn fanwl iawn gan yr arolygydd, a hoffwn achub ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch, nid yn unig i'r arolygydd, sydd bellach wedi ein gadael, yn anffodus, ond i'w dîm a wnaeth waith mor glodwiw dros fisoedd lawer. Fwy na blwyddyn yn ôl, dywedais fy mod yn dymuno sicrhau bod pob person yn gallu cyfrannu at yr ymchwiliad cyhoeddus lleol. Rwy'n credu bod hynny wedi digwydd, a dyna pam fod yr ymchwiliad cyhoeddus lleol wedi cymryd cymaint o amser, ond gwnaeth yr arolygydd a'i dîm waith gwych yn sicrhau y gellid ystyried a chyflwyno'r holl dystiolaeth yn ofalus.  

Mae John Griffiths yn gywir i ddweud nad oes arian am ddim yn gysylltiedig â'r cyhoeddiad a wnaeth y Prif Weinidog. Nid oes unrhyw arian annisgwyl a fydd yn golygu bod symiau enfawr o arian yn cael eu lledaenu ar hyd a lled Cymru. Pam? Oherwydd y byddai llawer o'r gost wedi dod o brosiectau trafnidiaeth eraill a fyddai naill ai'n gorfod cael eu canslo neu eu gohirio, byddai wedi dod o brosiectau adeiladu ysgolion, prosiectau adeiladu ysbytai a gofal iechyd, neu gartrefi newydd. Bydd y prosiectau hynny'n mynd rhagddynt yn awr o ganlyniad. Felly, ni fyddwn o reidrwydd yn cyflwyno prosiectau newydd at restr. Rhestr y dywedodd y Prif Weinidog ddoe ei bod yn costio tua £2.2 biliwn i gyd; heddiw, mae'n £3 biliwn. Ac rwy'n siŵr y bydd yn parhau i godi.  

Mae'r comisiwn yn gyfrifol am ddatrys mater penodol a diffiniadwy iawn—sef y tagfeydd ar yr M4 yn nhwnelau Bryn-glas ac o'u hamgylch. Ac felly mater i'r comisiwn fydd ystyried unrhyw gynigion a fydd yn cyfrannu tuag at liniaru tagfeydd, gan gynnwys unrhyw waith y byddai'n rhaid ei wneud i agor gorsafoedd neu wella gorsafoedd er mwyn cael mwy o bobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, a allai gyfrannu wedyn tuag at leihau tagfeydd. Nid wyf am achub y blaen ar waith yr arbenigwyr yn hyn o beth; yn lle hynny, rwyf am i'r comisiwn farnu unrhyw gynigion a allai gael eu cyflwyno.

15:35

Thank you for your statement, Minister. And, as the Member for Newport West, I'm sure you'd appreciate I have many questions, but I'll keep them as brief as I can.

Firstly, I welcome the Minister's commitment to listening to the people whose daily lives are affected by the road. How exactly will the commission ensure that these views are fully captured? The vast majority of M4 traffic around Newport is not local traffic. With so much cross-border travel and an increase of 10 per cent of journeys on the bridges, can the Minister confirm that the commission will look at traffic travelling to and from England?

I'm pleased that the statement recognises the need to alleviate congestion and resultant air quality issues. In the immediate instance, what discussions have the Minister's officials had with Newport council officials to ensure that Newport are able to access funds already in place to tackle air quality?

In reference to the projects designed to bring modest but immediate benefits, such as the additional traffic officers and dedicated recovery vehicles, my constituents will be asking why these haven't been put in place before. And what evidence has been drawn upon that demonstrates that these will work effectively?

And, finally, and possibly most importantly, the people of Newport have suffered for long enough and have seen many reviews come and go. What reassurances can the Minister provide that this commission will finally be the one that actually delivers meaningful results?

Diolch ichi am eich datganiad, Weinidog. Ac fel yr Aelod dros Orllewin Casnewydd, rwy'n siŵr y byddech yn deall bod gennyf lawer o gwestiynau, ond byddaf yn eu cadw mor gryno ag y gallaf.

Yn gyntaf, rwy'n croesawu ymrwymiad y Gweinidog i wrando ar y bobl yr effeithir ar eu bywydau bob dydd gan y ffordd. Sut yn union y bydd y comisiwn yn sicrhau bod y safbwyntiau hyn yn cael eu casglu'n llawn? Nid traffig lleol yw'r mwyafrif helaeth o draffig yr M4 o amgylch Casnewydd. Gyda chymaint o deithio ar draws y ffin a chynnydd o 10 y cant yn y siwrneiau ar y pontydd, a all y Gweinidog gadarnhau y bydd y comisiwn yn edrych ar draffig sy'n teithio i Loegr ac oddi yno?

Rwy'n falch fod y datganiad yn cydnabod yr angen i liniaru tagfeydd a materion ansawdd aer sy'n deillio o hynny. Yn y lle cyntaf, pa drafodaethau y mae swyddogion y Gweinidog wedi'u cael â swyddogion cyngor Casnewydd i sicrhau bod Casnewydd yn gallu cael arian sydd eisoes ar gael i fynd i'r afael ag ansawdd aer?

Gan gyfeirio at y prosiectau a luniwyd i greu manteision cymedrol ond uniongyrchol, fel y swyddogion traffig ychwanegol a cherbydau achub penodol, bydd fy etholwyr yn gofyn pam nad yw'r rhain wedi cael eu rhoi ar waith o'r blaen. A pha dystiolaeth a gafwyd sy'n dangos y bydd y rhain yn gweithio'n effeithiol?

Ac yn olaf, ac yn bwysicaf oll efallai, mae pobl Casnewydd wedi dioddef yn ddigon hir ac wedi gweld llawer o adolygiadau'n mynd a dod. Pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi y bydd y comisiwn hwn o'r diwedd yn un sy'n sicrhau canlyniadau ystyrlon?

Can I thank Jayne Bryant for her questions, and her very great concern over the impact that yesterday's decision will have for her constituents? I know that Jayne has been a very keen supporter of the black route, and is very disappointed that the project is not going ahead. However, can I assure the Member and her constituents that we are determined to solve the problem of congestion on the M4 in Newport, and to reduce levels of air pollution along that particular corridor? I believe the figure for the reduction of air pollution that was considered to be medium or high would have been about 500 for the black route—500 homes; I think 12 would have seen a very significant reduction; and over 10,000 would have seen a very small reduction—nonetheless a reduction. So, I'm conscious of the need for us to implement solutions that will drive down levels of air pollution, and I'm absolutely committed to that—so are my colleagues across Government.

Newport council, I'm pleased to say, have engaged already with Welsh Government concerning proposals for the M4. Engagement has gone on now for many years and will continue with regard to alternatives. Insofar as the immediate responses, and the question that was raised about why we haven't implemented these to date, well, it's because we have tested the additional patrol systems and the immediate response and recovery systems on the A55. They have been tested and they have proven to be successful. That enables us now to move them out onto the M4, with confidence that they will alleviate congestion.

Jayne Bryant also raised a very important point of ensuring that citizens have a voice in this process. And I'll be discussing on Monday with Lord Burns how people will be able to contribute, in terms of their views, opinions and their concerns. And it may well be in some form of a citizens' assembly, but that is something that I wish the commission itself to bring forward proposals on. Again, I would like to thank Jayne Bryant for her keen concern over this issue, for many months and years. I can assure her that the commission will look at all of the transport models that exist, and all of the transport flow data that we are armed with, including the transport data concerning cross-border flows, in order to ensure that we produce either a solution or a set of solutions that are deliverable in the short term, as well as also, of course, leading to behavioural change and modal shift in the longer term.

A gaf fi ddiolch i Jayne Bryant am ei chwestiynau, a'i phryder mawr am yr effaith a gaiff y penderfyniad ddoe ar ei hetholwyr? Rwy'n gwybod bod Jayne wedi cefnogi'r llwybr du yn frwd iawn, ac yn bur siomedig nad yw'r prosiect yn mynd yn ei flaen. Fodd bynnag, a gaf fi sicrhau'r Aelod a'i hetholwyr ein bod yn benderfynol o ddatrys problem y tagfeydd ar yr M4 yng Nghasnewydd, a lleihau'r llygredd yn yr aer ar hyd y coridor penodol hwnnw? Rwy'n credu y byddai'r ffigur ar gyfer lleihau llygredd aer yr ystyrid ei fod yn ganolig neu'n uchel oddeutu 500 ar gyfer y llwybr du—500 o gartrefi; rwy'n credu y byddai 12 wedi gweld gostyngiad sylweddol iawn; a byddai dros 10,000 wedi gweld gostyngiad bach iawn—ond gostyngiad er hynny. Felly, rwy'n ymwybodol o'r angen i ni roi atebion ar waith a fydd yn lleihau llygredd aer, ac rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i hynny—fel y mae fy nghyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth.

Rwy'n falch o ddweud bod cyngor Casnewydd eisoes wedi ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ynghylch cynigion ar gyfer yr M4. Mae gwaith ymgysylltu wedi bod yn mynd rhagddo ers sawl blwyddyn bellach a bydd yn parhau mewn perthynas â'r dewisiadau eraill. O ran yr ymatebion uniongyrchol, a'r cwestiwn a ofynnwyd ynghylch pam nad ydym wedi rhoi'r rhain ar waith hyd yma, wel, y rheswm am hynny yw oherwydd ein bod wedi profi'r systemau patrolio ychwanegol a'r systemau ymateb ac achub uniongyrchol ar yr A55. Maent wedi cael eu profi a gwelwyd eu bod yn llwyddiannus. Mae hynny'n ein galluogi yn awr i'w symud allan ar yr M4, gyda hyder y byddant yn lliniaru tagfeydd.

Gwnaeth Jayne Bryant bwynt pwysig iawn hefyd o ran sicrhau bod gan ddinasyddion lais yn y broses hon. A byddaf yn trafod ddydd Llun gyda'r Arglwydd Burns sut y gall pobl gyfrannu, o ran eu barn, eu safbwyntiau a'u pryderon. Ac mae'n ddigon posibl mai mewn rhyw fath o gynulliad dinasyddion y bydd hynny, ond mae'n rhywbeth yr hoffwn i'r comisiwn ei hun gyflwyno cynigion yn ei gylch. Unwaith eto, hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am ei diddordeb brwd yn y mater hwn ers misoedd a blynyddoedd lawer. Gallaf ei sicrhau y bydd y comisiwn yn edrych ar bob un o'r modelau trafnidiaeth sy'n bodoli, a'r holl ddata ar lif trafnidiaeth sydd gennym, gan gynnwys y data trafnidiaeth ar lif traffig trawsffiniol, er mwyn sicrhau ein bod yn cynhyrchu naill ai ateb neu set o atebion y gellir eu cyflawni yn y tymor byr, a rhai sy'n arwain hefyd wrth gwrs at newid ymddygiad a newid moddol yn fwy hirdymor.

Whilst I agree with my colleagues for Newport East and Newport West that we need to spend the bulk of the money around Newport to alleviate the congestion there, is it not also important that these transport experts look in detail at the data that we've got? For example, the fact that there is nearly a 40 per cent increase in the number of vehicles using the M4 east of Newport compared with west of Newport, suggesting that they are on their way to Cardiff, and that surely we must look at the mobile phone data and other data that's available to see where we need to put in public transport to encourage people to use public transport rather than individual cars? 

Er fy mod yn cytuno â fy nghyd-Aelodau dros Ddwyrain Casnewydd a Gorllewin Casnewydd fod angen inni wario'r rhan fwyaf o'r arian o amgylch Casnewydd er mwyn lliniaru'r tagfeydd yno, onid yw'n bwysig hefyd i'r arbenigwyr trafnidiaeth hyn edrych yn fanwl ar y data sydd gennym? Er enghraifft, y ffaith bod cynnydd o bron i 40 y cant yn nifer y cerbydau sy'n defnyddio'r M4 i'r dwyrain o Gasnewydd o'i gymharu ag i'r gorllewin o Gasnewydd, sy'n awgrymu eu bod ar eu ffordd i Gaerdydd, a bod rhaid inni edrych ar y data ffonau symudol a data arall sydd ar gael i weld ble mae angen inni gynnwys trafnidiaeth gyhoeddus er mwyn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na cheir unigol?

15:40

Can I thank Jenny Rathbone for her questions? Of course, Cardiff is one of the fastest growing cities in Europe. It's something that we're very proud of. It's an attractive city for people to invest in, to work in, to learn in, to bring up families in, and we wish to ensure it remains an attractive city for people to come to. Likewise, we wish to see other places across the M4 corridor and in the wider region of south-east Wales benefit from improved transport infrastructure that will enable them to be more attractive places to invest in, and to live in and to study in. In order to ensure that we go on investing in transport, we have to ensure that equally it's affordable and that we're investing in the right transport solutions. Utilising experts in the form of transport experts and economists in this commission will enable us to do that.

But I would just give a note of caution when it comes to mobile data. Of course we use data that enables us to ascertain where traffic is coming from, where it is going to, whenever possible the purpose of those journeys, but there are legal constrictions on what mobile data we can use. We, I can assure the Member, will only ever operate within the law. 

A gaf fi ddiolch i Jenny Rathbone am ei chwestiynau? Wrth gwrs, Caerdydd yw un o'r dinasoedd sy'n tyfu gyflymaf yn Ewrop. Mae'n rhywbeth yr ydym yn falch iawn ohono. Mae'n ddinas ddeniadol i bobl fuddsoddi ynddi, i weithio ynddi, i ddysgu ynddi, i fagu teuluoedd ynddi, ac rydym am sicrhau ei bod yn parhau'n ddinas ddeniadol i bobl ddod iddi. Yn yr un modd, dymunwn weld lleoedd eraill ar draws coridor yr M4 ac yn rhanbarth ehangach de-ddwyrain Cymru yn elwa ar seilwaith trafnidiaeth gwell a fydd yn eu galluogi i fod yn lleoedd mwy deniadol i fuddsoddi ynddynt, ac i fyw ynddynt ac i astudio ynddynt. Er mwyn sicrhau ein bod yn parhau i fuddsoddi mewn trafnidiaeth, rhaid i ni sicrhau yn yr un modd ei fod yn fforddiadwy a'n bod yn buddsoddi yn yr atebion trafnidiaeth cywir. Bydd defnyddio arbenigwyr ar ffurf arbenigwyr trafnidiaeth ac economegwyr yn y comisiwn hwn yn ein galluogi i wneud hynny.

Ond hoffwn roi nodyn o rybudd ynglŷn â data symudol. Wrth gwrs ein bod yn defnyddio data sy'n ein galluogi i ganfod o ble y daw traffig, i ble y mae'n mynd, a phwrpas y teithiau hynny lle bynnag y bo modd, ond mae cyfyngiadau cyfreithiol ar y data symudol y gallwn ei ddefnyddio. Gallaf sicrhau'r Aelod na fyddwn byth yn gweithredu'n anghyfreithlon.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiadau 90 eiliad, a'r datganiad gan Darren Millar. 

The next item is the 90-second statements, and the statement from Darren Millar. 

Diolch, Llywydd. Tomorrow marks the seventy-fifth anniversary of D-day. On the morning of 6 June 1944, the largest armada in history anchored off northern France preparing to disembark thousands of allied troops onto the shores of Normandy. What followed resulted in one of the bloodiest episodes of the second world war and marked a pivotal moment in the campaign against Hitler. Waiting in the ships, as part of Operation Overlord, were hundreds of Welsh soldiers, all of them from the formidable South Wales Borderers of Rorke's Drift fame.

They spent two months in training and were now ready for the invasion to begin. Their task was to follow the first waves of troops by landing near Arromanches and to push inland to the high ground north of Bayeux. On their way, they were to capture a radar station, as well as the guns and bridge at Vaux-sur-Aure, and to link up with American forces. It was a daring plan. As they waited, the smoke from the battle rose into the air and the sound of explosions echoed across the water. The order to land came just before noon. On landing, they pushed quickly forward, driving the Germans out of the radar station and by nightfall they had taken the guns and the bridge at Vaux-sur-Aure. By midnight, the South Wales Borderers had captured more ground than any other unit involved in the invasion. 

Some 11 months later, they'd fought their way all the way from those beaches to Hamburg at the vanguard of the allied drive through France and into Germany until the defeat of the Nazi regime. Today, we salute those who fought and thank them for their sacrifice.

Diolch, Lywydd. Yfory bydd hi'n 75 mlynedd ers D-day. Ar fore 6 Mehefin 1944, fe wnaeth y armada fwyaf mewn hanes angori oddi ar ogledd Ffrainc gan baratoi i ollwng miloedd o filwyr y cynghreiriaid ar lannau Normandi. Arweiniodd yr hyn a ddilynodd at un o benodau mwyaf gwaedlyd yr ail ryfel byd a nodi moment dyngedfennol yn yr ymgyrch yn erbyn Hitler. Yn aros yn y llongau, fel rhan o ymgyrch Overlord, roedd cannoedd o filwyr o Gymru, pob un ohonynt yn aelodau o Gyffinwyr De Cymru a oedd eisoes yn enwog am hanes Rorke's Drift.

Treuliasant ddau fis yn hyfforddi a bellach roeddent yn barod i'r goresgyniad ddechrau. Eu tasg oedd dilyn y don gyntaf o filwyr drwy lanio ger Arromanches a gwthio tuag at y tir uchel i'r gogledd o Bayeux. Ar eu ffordd, roeddent i gipio gorsaf radar, yn ogystal â'r gynnau a'r bont yn Vaux-sur-Aure, a chysylltu â lluoedd Americanaidd. Roedd yn gynllun mentrus. Wrth iddynt aros, cododd y mwg o'r frwydr i'r awyr a chlywsant sŵn y ffrwydradau yn atseinio ar draws y dŵr. Daeth y gorchymyn i lanio ychydig cyn hanner dydd. Wrth lanio, gwthiasant yn gyflym yn eu blaenau, gan yrru'r Almaenwyr allan o'r orsaf radar ac erbyn iddi nosi roeddent wedi cymryd y gynnau a'r bont yn Vaux-sur-Aure. Erbyn hanner nos, roedd Cyffinwyr De Cymru wedi cipio mwy o dir nag unrhyw uned arall a oedd yn rhan o'r goresgyniad.

Tua 11 mis yn ddiweddarach, roeddent wedi ymladd eu ffordd yr holl ffordd o'r traethau hynny i Hambwrg ar flaen ymgyrch y cynghreiriaid drwy Ffrainc ac i mewn i'r Almaen nes i'r gyfundrefn Natsïaidd gael ei threchu. Heddiw, rydym yn clodfori'r rhai a fu'n ymladd ac yn diolch iddynt am eu haberth.

Cynnig i ethol Aelod i bwyllgor
Motion to elect a Member to a committee

Yr eitem nesaf felly yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a dwi'n galw ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.  

The next item is a motion to elect a Member to a committee and I call a Member of the Business Committee to formally move the motion.

Cynnig NDM7063 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.13(ii), yn ethol Caroline Jones (Plaid Brexit) yn aelod o’r Pwyllgor Busnes.

Motion NDM7063 Elin Jones 

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.13(ii), elects Caroline Jones (Brexit Party) as a Member of the Business Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais felly tan y cyfnod pleidleisio a bydd angen i fwyafrif o ddwy ran o dair o'r Aelodau i bleidleisio o blaid. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time, where a two-thirds majority of Members voting will need to vote in favour for it to pass.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr
5. Welsh Conservatives Debate: Betsi Cadwaladr University Health Board

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans.

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Dwi'n galw ar Angela Burns i wneud y cynnig. Angela Burns.

The next item is the Welsh Conservatives' debate on Betsi Cadwaladr University Health Board. I call on Angela Burns to move the motion. Angela Burns.

Cynnig NDM7058 Darren Millar

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod pedair blynedd ar 8 Mehefin 2019 ers i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gael ei roi mewn mesurau arbennig.

2. Yn nodi ymhellach bod y trefniadau mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi bod yn gyson o dan oruchwyliaeth y Gweinidog Iechyd cyfredol.

3. Yn gresynu at y ffaith bod gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr welliannau sylweddol i'w gwneud o hyd o ran ei wasanaethau iechyd meddwl ac o ran ei lywodraethu, ei arweinyddiaeth a'i oruchwyliaeth, er gwaethaf treulio mwy o amser mewn mesurau arbennig ar gyfer y materion hyn nag unrhyw sefydliad yn hanes y Gwasanaeth Iechyd Gwladol.

4. Yn galw ar y Gweinidog Iechyd i dderbyn ei gyfrifoldeb am fethu â chyflawni'r gwelliant gofynnol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr dros y pedair blynedd diwethaf ac ymddiswyddo.

Motion NDM7058 Darren Millar

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that 8 June 2019 marks four years since the Betsi Cadwaladr University Health Board was placed into special measures.

2. Further notes that ministerial oversight of special measures arrangements at the Betsi Cadwaladr University Health Board has consistently been with the current health Minister.

3. Regrets that the Betsi Cadwaladr University Health Board still has significant improvements to make in its mental health services and its governance, leadership and oversight, in spite of spending longer in special measures for these matters than any organisation in the history of the National Health Service.

4. Calls upon the health Minister to accept his responsibility for failing to deliver the required improvement at the Betsi Cadwaladr University Health Board over the past four years and resign.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I'm grateful to have the opportunity to open this debate today marking an anniversary that none of us wanted to see. Minister, you and your predecessor, now First Minister, have presided over four years of Betsi Cadwaladr University Health Board in special measures. Not only has this board spend the last four years under the management of your Government, but, as we heard in yesterday's statement, we do not seem to be any closer to a clean bill of health being declared and the health board being able to stand on its own two feet once more.

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o'r cyfle i agor y ddadl hon heddiw i nodi pen blwydd nad oedd yr un ohonom am ei weld. Weinidog, rydych chi a'ch rhagflaenydd, y Prif Weinidog bellach, wedi llywyddu dros bedair blynedd o Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Nid yn unig y mae'r bwrdd hwn wedi treulio'r pedair blynedd diwethaf o dan reolaeth eich Llywodraeth, ond fel y clywsom yn y datganiad ddoe, nid yw'n ymddangos ein bod yn agosach at allu dweud bod y bwrdd iechyd wedi gwella bellach ac yn gallu sefyll ar ei draed ei hun unwaith yn rhagor.

15:45

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Residents of north Wales, under the care of Betsi Cadwaladr, are spread across a huge area of the country, making up 23 per cent of the entire population of Wales. Despite this scale, patients suffer the worst A&E waiting times in the country, the highest number of reported patient safety incidents and an almost crippling shortage of GPs, midwives and community nurses.

Now, the Welsh Conservatives have brought this debate forward on the week of the fourth anniversary not to further demoralise the hard-working staff who are under considerable pressure, but to try and get some tangible answers as to what progress has been made in the last four years, whether lessons have been learnt, and most importantly, whether the reasons that were given for these special measures have been addressed.

The statement provided by the Minister yesterday on this same subject painted a far rosier picture than the reality of patient experiences and what we hear from staff. Whilst I accept that some positive actions were taken and improvements have been made, yesterday’s statement seemed to correspond more to a health board that had only recently entered supported status, and not one that’s been in special measures for four years—the longest period that any board or trust has been in special measures for concerns around their services, leadership and governance arrangements anywhere in the UK.

I want to revisit 8 June 2015, four years ago, when the board was initially placed in special measures by the health Secretary of the day and his deputy—today’s current Minister for health. The written statement, issued by the Welsh Government, centred around the following aspects of the board’s operation: governance, leadership and oversight; mental health services; maternity services at Ysbyty Glan Clwyd; GP and primary care services, including out-of-hours; and reconnecting with the public and regaining the public’s confidence. I was hopeful that the statement yesterday would provide some answers to those initial concerns, and perhaps recognition and a little humility from the Minister for health that these reasons for special measures have still not been resolved. What the people of north Wales really want to know is whether their health board has turned the corner, and, Minister, from all the evidence available, the short answer is 'no’.

The past four years have seen 13 written statements by the Welsh Government, three external investigations, and millions of pounds of taxpayers’ money invested in the board. Maternity services did emerge from special measures in 2018, but only after a reversal of the decision to close the services provided at Glan Clwyd in July 2015, which managed to unite politicians from across the Chamber, given the foolishness of the health board’s plans and, of course, consequently, it did a great deal of damage to the public reputation of the health board.

Out-of-hours care followed maternity services, and this is to be welcomed, although you must recognise, Minister, that out-of-hours care is not stable given the shortage—the chronic shortage—of GPs in north Wales. And the GPs are saying this, not just me.

However, mental health services and financial governance remain in special measures, and a report from the Assembly’s Public Accounts Committee stated that the senior management team admitted that the board would not be on a truly transformational journey by 2020.

When it comes to the fifth reason for special measures—reconnecting with the public—then it is much harder to judge. Given the years of spin, confusion and poor consultation exercises, the wounds will take much longer than four years to heal between the board and the public. As, again, the Public Accounts Committee identified, placing the board in special measures has become the new normal. Progress is unacceptably slow and the Welsh Government intervention has had little practical impact.

Minister, progress has been made in some aspects of the failings of this health board, but some of the original issues remain unresolved. In your statement yesterday, you said, and I quote:

'The special measures oversight has, however, identified other concerns across the whole system to deliver the progress needed in finance, planning and waiting-time performance. The health board has not met the expectations set out in the framework in these areas.'

So, on the one hand, you say that there’s been headway made, but with the other hand, there are new problems rising rapidly, with no obvious solutions in place. It’s concerning that it’s taken four whole years for these issues and concerns to be identified.

Now, my colleagues will focus on some of the more specific aspects of the failings of the management of this health board, but I want to turn my attention to what special measures or Government intervention actually looks like in Betsi and what it should look like. Because under your stewardship, Minister, five of seven Welsh health boards are working under some form of Government intervention. Now, Betsi Cadwaladr obviously gets the most attention due to the length of time it's been in place, but we should not ignore what's happening in other parts of the country.

Mae trigolion gogledd Cymru, dan ofal bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, wedi'u gwasgaru ar draws ardal enfawr o'r wlad, gan ffurfio 23 y cant o holl boblogaeth Cymru. Er gwaethaf ei faint, mae cleifion yn dioddef yr amseroedd aros damweiniau ac achosion brys gwaethaf yn y wlad, y nifer uchaf o ddigwyddiadau diogelwch cleifion a gofnodwyd a phrinder llesteiriol bron o feddygon teulu, bydwragedd a nyrsys cymunedol.

Nawr, nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno'r ddadl hon ar wythnos y pedwerydd pen blwydd i beri mwy o ddigalondid i'r staff gweithgar sydd dan bwysau sylweddol, ond yn hytrach er mwyn ceisio cael atebion pendant ynglŷn â pha gynnydd a wnaed yn y pedair blynedd diwethaf, a gafodd gwersi eu dysgu, ac yn bwysicaf oll, a yw'r rhesymau a roddwyd dros y mesurau arbennig hyn wedi cael eu hateb.

Roedd y datganiad a ddarparodd y Gweinidog ddoe ar y pwnc hwn yn rhoi darlun llawer mwy cadarnhaol na realiti profiadau cleifion a'r hyn a glywn gan staff. Er fy mod yn derbyn bod rhai camau cadarnhaol wedi'u cymryd a bod gwelliannau wedi'u gwneud, roedd y datganiad ddoe i'w weld yn fwy addas ar gyfer bwrdd iechyd a oedd newydd gael ei wneud yn fwrdd a gynorthwyir, ac nid un a fu'n destun mesurau arbennig ers pedair blynedd—y cyfnod hwyaf y bu unrhyw fwrdd neu ymddiriedolaeth yn destun mesurau arbennig yn sgil pryderon ynghylch eu gwasanaethau, eu harweinyddiaeth a'u trefniadau llywodraethu mewn unrhyw ran o'r DU.

Rwyf am ailedrych ar 8 Mehefin 2015, bedair blynedd yn ôl, pan gafodd y bwrdd ei roi dan fesurau arbennig yn wreiddiol gan yr Ysgrifennydd iechyd ar y pryd a'i ddirprwy—y Gweinidog iechyd presennol. Roedd y datganiad ysgrifenedig, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, yn canolbwyntio ar yr agweddau canlynol ar weithrediad y bwrdd: llywodraethu, arweinyddiaeth a goruchwyliaeth; gwasanaethau iechyd meddwl; gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Glan Clwyd; gwasanaethau meddygon teulu a gofal sylfaenol, gan gynnwys gwasanaeth y tu allan i oriau arferol; ac ailgysylltu â'r cyhoedd ac adennill hyder y cyhoedd. Roeddwn yn obeithiol y byddai'r datganiad ddoe yn rhoi atebion i'r pryderon cychwynnol hynny, ac efallai yn cydnabod ac yn dangos ychydig o ostyngeiddrwydd ar ran y Gweinidog iechyd nad yw'r rhesymau dros y mesurau arbennig wedi'u datrys o hyd. Yr hyn y mae pobl gogledd Cymru eisiau ei wybod mewn gwirionedd yw a yw eu bwrdd iechyd wedi troi'r gornel, ac o'r holl dystiolaeth sydd ar gael, Weinidog, yr ateb byr yw 'nac ydy'.

Yn ystod y pedair blynedd diwethaf gwelwyd 13 datganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru, tri ymchwiliad allanol, a miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr yn cael ei fuddsoddi yn y bwrdd. Fe ddaeth gwasanaethau mamolaeth allan o fesurau arbennig yn 2018, ond dim ond ar ôl gwrthdroi'r penderfyniad i gau'r gwasanaethau a ddarperid yng Nglan Clwyd yng Ngorffennaf 2015, rhywbeth a lwyddodd i uno gwleidyddion o bob rhan o'r Siambr, o gofio ffolineb cynlluniau'r bwrdd iechyd, ac o ganlyniad, wrth gwrs, gwnaeth lawer o niwed i enw da'r bwrdd iechyd ymhlith y cyhoedd.

Mae gofal y tu allan i oriau arferol wedi dilyn y gwasanaethau mamolaeth, ac mae hyn i'w groesawu, er bod yn rhaid ichi gydnabod, Weinidog, nad yw gofal y tu allan i oriau arferol yn sefydlog o gofio'r prinder—prinder cronig—o feddygon teulu yng ngogledd Cymru. Ac mae'r meddygon teulu'n dweud hyn, nid dim ond fi.

Fodd bynnag, mae gwasanaethau iechyd meddwl a llywodraethu ariannol yn parhau i fod yn destunau mesurau arbennig, a nododd adroddiad gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad fod tîm yr uwch reolwyr wedi cyfaddef na fyddai'r bwrdd ar daith wirioneddol drawsnewidiol erbyn 2020.

O ran y pumed rheswm dros fesurau arbennig—ailgysylltu â'r cyhoedd—mae'n anos o lawer barnu. O ystyried y blynyddoedd o sbin, dryswch ac ymarferion ymgynghori gwael, bydd y clwyfau'n cymryd llawer mwy na phedair blynedd i wella rhwng y bwrdd a'r cyhoedd. Fel y nododd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus unwaith eto, mae gosod y bwrdd mewn mesurau arbennig wedi dod yn drefn arferol. Mae'r cynnydd yn annerbyniol o araf a phrin fu effaith ymarferol ymyrraeth Llywodraeth Cymru.

Weinidog, mae cynnydd wedi'i wneud mewn rhai agweddau ar fethiannau'r bwrdd iechyd hwn, ond mae rhai o'r materion gwreiddiol heb eu datrys o hyd. Yn eich datganiad ddoe, fe ddywedoch hyn, ac rwy'n dyfynnu:

'Canfuwyd o'r trosolwg mesurau arbennig, fodd bynnag, bod pryderon eraill drwy'r system gyfan o ran cyflawni'r cynnydd sydd ei angen ym maes cyllid, cynllunio a pherfformiad amser aros. Nid yw'r bwrdd iechyd wedi bodloni'r disgwyliadau a nodir yn y fframwaith yn y meysydd hyn.'

Felly, ar y naill law, dywedwch fod cynnydd wedi'i wneud, ond ar y llaw arall, mae problemau newydd yn codi'n gyflym, heb ddim atebion amlwg ar waith. Mae'n destun pryder ei bod wedi cymryd pedair blynedd gyfan i nodi'r materion a'r pryderon hyn.

Nawr, bydd fy nghyd-Aelodau'n canolbwyntio ar rai o'r agweddau mwy penodol ar fethiannau rheoli'r bwrdd iechyd hwn, ond hoffwn droi fy sylw at sut beth yw mesurau arbennig neu ymyrraeth gan y Llywodraeth ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr mewn gwirionedd a'r hyn y dylai fod. Oherwydd o dan eich stiwardiaeth, Weinidog, mae pump o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru yn gweithio o dan ryw fath o ymyrraeth gan y Llywodraeth. Nawr, mae'n amlwg mai Betsi Cadwaladr sy'n cael y sylw mwyaf oherwydd hyd y cyfnod y bu'r drefn hon ar waith, ond ni ddylem anwybyddu'r hyn sy'n digwydd mewn rhannau eraill o'r wlad.

What is not clear to many outside of this Chamber is what happens when a health board is placed under special measures. In Wales, the Welsh Government, Healthcare Inspectorate Wales and the Welsh Audit Office work together to identify and respond to serious issues that affect services, quality, safety of care and organisational effectiveness. Actions can, but not always, involve placing key individual specialists or people with turn-around experience to provide support settings, actions, milestones and an improvement framework. Welsh Ministers are also able to suspend or remove powers and duties from Members of the health board, or to direct a health board to ensure that functions are performed by a specific person.

In Scotland, their special measures encompass a five-stage process, ranging from surveillance to formal recovery plans, with the ultimate sanction, at stage 5, for the Scottish Government to dismiss or appoint senior leadership of a board, such as they bravely did in NHS Tayside in 2018. In England, there are five types of action that can take place, ranging from the appointment of improvement directors to the removal of freedoms that some NHS foundation trusts have compared to other NHS organisations.

An innovative approach in England has been the buddying system, which acknowledges that some trusts in special measures can suffer from insularity, therefore it is essential that trusts look outwards as they seek to improve their quality. This was first introduced in 2013 and recognises how trusts can understand how other trusts approach their operations. They can learn, they can benchmark, and quality improvements come through. Buddying with another trust has often proved very valuable, but it does require commitment from both parties. It helps to define the specific terms of reference for the relationship, for example a specific clinical areas or speciality.

There are a number of case studies I would love to raise with you demonstrating best practice, because the length of time it's taken to introduce some of these measures makes me realise that you have not gone out and looked at best practice around the UK. I just want to highlight the case of one, Wexham Park Hospital in Slough, where problems were identified in 2014. The Care Quality Commission described a culture of 'learned helplessness', and I think we can say that identifies closely with Betsi, and changing this was made a priority for the new leadership team. The focus was on putting patients at the heart of everything, asking staff to treat them as if they were their own family members. An external view of what looked good helped to change and challenge ingrained behaviours, allowing the hospital to make significant change to the culture in a relatively short space of time. 

I'm not saying that all the answers lie over the borders, but I do want to ensure, Minister, that you look at the best practice that is out there to acknowledge that there are other systems in place. I also understand that in Wales we couldn't possibly buddy up because we'd only have two health boards and they would crash under the weight of the five. But we could ask Scotland and we could ask England for their advice and support.

Yesterday, in your statement, you acknowledged that a transformation team was needed, and this is a point I've made on repeated occasions. I acknowledge that you've finally decided to engage PricewaterhouseCoopers to help deliver substantial financial improvements, and, again, I applaud this. But why has it taken so long—four years? 

I'm not just going to say to you how awful I think this whole process has been managed. I want to give you some help. This is what the Welsh Conservatives would do: we would draught in help from experienced change managers working in the NHS throughout the UK to help drive those changes forward. We would implement robust and independent consultation and feedback events to engage and empower staff, to help them identify areas of concern free from external pressures. We would underpin the areas that have shown such devastating failures of performance and provide them with day-to-day management support and funding to improve.

We would look at rationalising the management structure, devolve the power to the lower levels of management so decisions can be made quickly, and green shoots of promise can be encouraged to grow and people feel empowered to make the difference that's so desperately needed. And—something Welsh Government seems so reluctant to do in so many health boards—we would review the core competency and skills of senior management to ensure that the right people are in the right jobs.

Minister, I would like to close my contribution—. Chamber, I would like to close my contribution with a little bit of reflection. It's disheartening to remember that this struggling health board is named after Betsi Cadwaladr, a famous nurse who treated the wounded soldiers of the Crimean war. Born in north Wales, her courage on faraway battlefields inspired visions of a legacy of health provision for the people of her homeland. I only hope that, in her memory, it won't be long before the spirit of her legacy can be properly honoured again. The staff of the health board have this spirit. They just need the leadership to fully release their potential. Perhaps through proper leadership, which borrows just a little of Betsi's famous courage, this vital resource can be restored again for the people of north Wales. And, Minister, if you do not have the courage to provide this leadership, then make way for someone who does.

Yr hyn nad yw'n glir i lawer y tu allan i'r Siambr hon yw beth sy'n digwydd pan fydd bwrdd iechyd yn cael ei roi o dan fesurau arbennig. Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i nodi ac ymateb i faterion difrifol sy'n effeithio ar wasanaethau, ansawdd, diogelwch gofal ac effeithiolrwydd sefydliadol. Er nad yw hynny'n digwydd bob amser, gall camau gweithredu gynnwys lleoli arbenigwyr unigol allweddol neu bobl â phrofiad o sicrhau newid i ddarparu lleoliadau cymorth, camau gweithredu, cerrig milltir a fframwaith gwella. Mae Gweinidogion Cymru hefyd yn gallu atal neu ddiddymu pwerau a dyletswyddau aelodau o'r bwrdd iechyd, neu gyfarwyddo bwrdd iechyd i sicrhau bod swyddogaethau'n cael eu cyflawni gan berson penodol.

Yn yr Alban, mae eu mesurau arbennig yn cwmpasu proses bum cam, yn amrywio o oruchwyliaeth i gynlluniau adfer ffurfiol, gyda'r sancsiwn eithaf, yng ngham 5, i Lywodraeth yr Alban ddiswyddo neu benodi uwch arweinwyr bwrdd, fel y gwnaethant yn ddewr iawn yn NHS Tayside yn 2018. Yn Lloegr, mae pum math o gam y gellir ei roi ar waith, yn amrywio o benodi cyfarwyddwyr gwella i gael gwared ar y rhyddid sydd gan rai ymddiriedolaethau sefydledig GIG o gymharu â sefydliadau eraill y GIG.

Dull arloesol yn Lloegr yw'r system gyfeillio, sy'n cydnabod y gall rhai ymddiriedolaethau mewn mesurau arbennig ddioddef yn sgil cael eu hynysu, felly mae'n hanfodol fod ymddiriedolaethau yn edrych tuag allan wrth iddynt geisio gwella eu hansawdd. Cyflwynwyd hyn yn gyntaf yn 2013 ac mae'n cydnabod sut y gall ymddiriedolaethau ddeall sut y mae ymddiriedolaethau eraill yn mynd ati i weithredu. Gallant ddysgu, gallant feincnodi, ac mae gwelliannau o ansawdd wedi digwydd. Mae cyfeillio ag ymddiriedolaeth arall wedi bod yn werthfawr iawn yn aml, ond mae angen ymrwymiad gan y ddwy ochr. Mae'n helpu i ddiffinio'r cylch gorchwyl penodol ar gyfer y berthynas, er enghraifft meysydd clinigol neu arbenigedd penodol.

Ceir nifer o astudiaethau achos y buaswn wrth fy modd yn eu dwyn i'ch sylw sy'n dangos arferion gorau, oherwydd mae'r amser a gymerodd i gyflwyno rhai o'r mesurau hyn yn gwneud i mi sylweddoli nad ydych wedi mynd allan ac wedi edrych ar yr arferion gorau ledled y DU. Rwyf am dynnu sylw at un achos, ysbyty Wexham Park yn Slough, lle nodwyd problemau yn 2014. Disgrifiodd y Comisiwn Ansawdd Gofal ddiwylliant o 'ddiymadferthedd a ddysgwyd', a chredaf y gallwn ddweud bod hynny'n swnio'n debyg iawn i Betsi Cadwaladr, a gwnaed newid hyn yn flaenoriaeth i'r tîm arweinyddiaeth newydd. Roedd y ffocws ar roi'r cleifion wrth wraidd popeth, gan ofyn i'r staff eu trin fel pe baent yn aelodau o'u teuluoedd eu hunain. Roedd golwg allanol ar yr hyn a edrychai'n dda yn helpu i newid a herio ymddygiad gwreiddiedig, gan alluogi'r ysbyty i wneud newid sylweddol i'r diwylliant mewn cyfnod cymharol fyr.  

Nid wyf yn dweud bod yr holl atebion ar draws y ffin, ond rwyf am sicrhau, Weinidog, eich bod yn edrych ar yr arfer gorau sydd ar gael i gydnabod bod systemau eraill ar waith. Rwyf hefyd yn deall na allem gyfeillio yng Nghymru gan mai dim ond dau fwrdd iechyd a fyddai gennym a byddent yn chwalu o dan bwysau'r pump. Ond gallem ofyn i'r Alban a gallem ofyn i Loegr am eu cyngor a'u cefnogaeth.

Ddoe, yn eich datganiad, roeddech yn cydnabod bod angen tîm trawsnewid, ac mae hwn yn bwynt a wneuthum dro ar ôl tro. Rwy'n cydnabod eich bod o'r diwedd wedi penderfynu cynnwys PricewaterhouseCoopers er mwyn helpu i sicrhau gwelliannau ariannol sylweddol, ac unwaith eto, rwy'n cymeradwyo hyn. Ond pam y mae wedi cymryd cymaint o amser—pedair blynedd?  

Nid fy mwriad yw dweud wrthych pa mor ofnadwy oedd y broses gyfan hon yn fy marn i: rwyf am roi rhywfaint o gymorth i chi hefyd. Dyma fyddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn ei wneud: byddem yn gofyn am gymorth gan reolwyr newid profiadol sy'n gweithio yn y GIG ledled y DU i helpu i yrru'r newidiadau hynny yn eu blaen. Byddem yn gweithredu digwyddiadau ymgynghori a sesiynau adborth cadarn ac annibynnol i ymgysylltu â staff a'u grymuso, er mwyn eu helpu i nodi meysydd sy'n peri pryder yn rhydd o bwysau allanol. Byddem yn pwysleisio'r meysydd sydd wedi dangos methiannau mor ddinistriol o ran perfformiad ac yn rhoi cymorth a chyllid rheoli o ddydd i ddydd er mwyn iddynt wella.

Byddem yn ystyried rhesymoli'r strwythur rheoli, datganoli'r pŵer i'r lefelau rheoli is fel y gellir gwneud penderfyniadau'n gyflym, a gellir annog egin addewid i dyfu wrth i bobl deimlo y cânt eu grymuso i wneud y gwahaniaeth sydd cymaint o'i angen. A byddem hefyd yn gwneud rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru i'w weld mor amharod i'w wneud mewn cymaint o fyrddau iechyd—byddem yn adolygu cymhwysedd a sgiliau craidd uwch reolwyr er mwyn sicrhau bod y bobl iawn yn y swyddi cywir.

Weinidog, hoffwn gloi fy nghyfraniad—. Siambr, hoffwn gloi fy nghyfraniad gydag un ystyriaeth. Mae'n dorcalonnus cofio bod y bwrdd iechyd hwn sy'n ei chael hi mor anodd wedi ei enwi ar ôl Betsi Cadwaladr, nyrs enwog a fu'n trin milwyr clwyfedig rhyfel y Crimea. Fe'i ganwyd hi yng ngogledd Cymru, a llwyddodd ei dewrder ar feysydd y gad mewn rhannau pell o'r byd i ysbrydoli gweledigaeth ynghylch darpariaeth iechyd i bobl ei mamwlad. Er cof amdani, rwy'n gobeithio na fydd yn hir cyn y gellir anrhydeddu ysbryd ei gwaddol yn iawn unwaith eto. Mae staff y bwrdd iechyd yn meddu ar yr ysbryd hwn. Y cyfan sydd ei angen arnynt yw'r arweinyddiaeth i ryddhau eu potensial yn llawn. Drwy arweiniad priodol, sy'n benthyg ychydig o ddewrder enwog Betsi, efallai y gellir adfer yr adnodd hanfodol hwn eto i bobl gogledd Cymru. Ac os nad ydych chi'n gallu dangos y dewrder i ddarparu'r arweinyddiaeth hon, Weinidog, rhowch gyfle i rywun sy'n gallu gwneud hynny.

15:55

Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on the Minister for Health and Social Services to move formally amendment 1 tabled in the name of Rebecca Evans.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu pwyntiau 2, 3 a 4 a rhoi yn eu lle:

Yn cydnabod y cynnydd sydd wedi’i wneud yn y meysydd cychwynnol y nodwyd eu bod yn peri pryder yn 2015, a’r ffocws a’r gwelliant sy’n ofynnol o hyd er mwyn i’r statws uwchgyfeirio gael ei ostwng.

Yn nodi y bydd unrhyw benderfyniadau ynghylch newid statws uwchgyfeirio Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn cael eu gwneud ar ôl cael cyngor gan Swyddfa Archwilio Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Phrif Weithredwr GIG Cymru.

Amendment 1—Rebecca Evans

Delete points 2, 3, and 4 and replace with:

Recognises the progress made in the initial areas identified as concerns in 2015 and the continued focus and improvement required for de-escalation.

Notes that any decisions on changing the escalation status of Betsi Cadwaladr University Health Board will be taken after receiving advice from the Wales Audit Office, Health Inspectorate Wales and the NHS Wales Chief Executive.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

For over 154,000 people in Flintshire and over 675,000 people across north Wales, Betsi Cadwaladr health board provides life-saving operations, cares for our most vulnerable and elderly, supports our friends and families through the trauma of death, whilst also supporting mothers and fathers bringing new life into this world. So, Deputy Llywydd, I'd like to start by acknowledging that and thanking every single NHS staff member across Wales, across the UK, for their work and the leadership they show in their communities, as well as the part they play in the health and social care service.

I know, as other Members across this Chamber who represent north Wales will know as well, that the care that many of our constituents receive from the health board is up there with the best. When I speak to certain patients and my own constituents, many tell me that they have received excellent care and of the professionalism of the staff members. But I also have too many who turn to me for help having been let down. Firstly, I think the health board has made some very positive steps by recognising the risks to its performance, namely the failure to maintain the quality of patient services, maintain financial sustainability, develop plans and reconnect with the wider public.

When constituents get in touch with me, it's more often than not relating to GP out-of-hours, primary care services, mental health services and ambulance response times. So, touching briefly on primary care, I know that, in my constituency, the issues are recognised and that more does need to be done to ensure a sustainable primary care workforce. Equally, on GP out-of-hours, I know there has been significant investment and that performance is comparatively good when viewed with the rest of Wales, but Members for north Wales will also know that several challenges remain in relation to the workforce, performance, risk management and finance of such services.

Members will also know that I've spoken a lot about new technology and how that can assist our public services in the future. Deputy Llywydd, I genuinely believe that if we are bold and brave enough, Betsi Cadwaladr is well placed to lead on the new technology, and will benefit from doing so, whether that is letting them lead on certain technological trials or by using more online services to reduce the pressure points within the GP services.

On mental health, which is, of course, one of the most personal issues for me, I know the significant scale of the ongoing challenge to improve those services across north Wales. The Minister will know that, since I was elected, I've had a lot of casework on mental health, and I particularly look forward to his reply to my recent query on the availability of dialectical behaviour therapy in north Wales, something that will help many of my constituents.

Finally, on the issue of the health board's make-up as it is—because I know this has been a controversial topic of discussion in the past, but, from the correspondence I continue to receive and the meetings that I have had, I believe it would be wrong to shelve completely the idea of reorganising Betsi Cadwaladr. For me, any change needs to weigh up the evidence—not political, but clinical, and led by professionals. At the same time, we need to make sure that any such changes wouldn't have unintended consequences or impact on the difficulties it already faces. Ultimately, our goal should be ensuring Betsi Cadwaladr health board gets out of special measures and regains the confidence of those who feel let down.

I'll finish my contribution shortly, Deputy Llywydd, but I'm also very keen to ensure that patients across north Wales, particularly my constituents, continue to be able to receive cross-border services, just as we are happy to welcome English patients to Wales. But I want to take this opportunity to say thank you for bringing everyone together, because we shouldn't be using the health service and debates about the health service as a political football, but we should speak openly and honestly about the issues whilst respecting the hard-working NHS staff. That is the way I see change and it's the way we all need to see change. Diolch.

I fwy na 154,000 o bobl yn Sir y Fflint a thros 675,000 o bobl ar draws gogledd Cymru, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn darparu llawdriniaethau sy'n achub bywydau, yn gofalu am ein pobl fwyaf bregus a'n henoed, yn cefnogi ein ffrindiau a'n teuluoedd drwy drawma marwolaeth, a hefyd yn cynorthwyo mamau a thadau i ddod â bywyd newydd i'r byd hwn. Felly, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddechrau drwy gydnabod hynny a diolch i bob aelod o staff y GIG ledled Cymru, ar draws y DU, am eu gwaith a'r arweiniad y maent yn ei ddangos yn eu cymunedau, yn ogystal â'r rhan y maent yn ei chwarae yn y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol.

Rwy'n gwybod, fel y bydd Aelodau eraill ar draws y Siambr hon sy'n cynrychioli gogledd Cymru yn gwybod, fod y gofal a gaiff llawer o'n hetholwyr gan y bwrdd iechyd gystal â'r gorau. Pan fyddaf yn siarad â chleifion a fy etholwyr fy hun, mae llawer yn dweud wrthyf eu bod wedi cael gofal rhagorol ac yn sôn am broffesiynoldeb y staff. Ond mae gennyf ormod hefyd sy'n troi ataf am help ar ôl cael eu siomi. Yn gyntaf, rwy'n credu bod y bwrdd iechyd wedi gwneud peth cynnydd cadarnhaol iawn drwy gydnabod y risgiau i'w berfformiad, sef y methiant i gynnal ansawdd gwasanaethau i gleifion, cynnal cynaliadwyedd ariannol, datblygu cynlluniau ac ailgysylltu â'r cyhoedd yn ehangach.

Pan fydd etholwyr yn cysylltu â mi, yn amlach na pheidio mae'n ymwneud â meddygon teulu y tu allan i oriau arferol, gwasanaethau gofal sylfaenol, gwasanaethau iechyd meddwl ac amseroedd ymateb ambiwlansys. Felly, gan gyffwrdd yn fyr â gofal sylfaenol, gwn fod y problemau'n cael eu cydnabod yn fy etholaeth a bod angen gwneud mwy i sicrhau gweithlu gofal sylfaenol cynaliadwy. Yn yr un modd, o ran meddygon teulu y tu allan i oriau arferol, gwn fod buddsoddiad sylweddol wedi'i wneud a bod perfformiad yn gymharol dda o edrych arno gyda gweddill Cymru, ond bydd Aelodau gogledd Cymru hefyd yn gwybod bod sawl her yn parhau o ran y gweithlu, perfformiad, rheoli risg a chyllido gwasanaethau o'r fath.

Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod fy mod wedi siarad llawer am dechnoleg newydd a sut y gall hynny gynorthwyo ein gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol. Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu'n wirioneddol, os ydym yn ddigon dewr, fod Betsi Cadwaladr mewn sefyllfa dda i arwain ar y dechnoleg newydd, ac y bydd yn elwa o wneud hynny, boed drwy adael iddynt arwain ar dreialon technolegol penodol neu drwy ddefnyddio mwy o wasanaethau ar-lein i leihau'r pwysau yn y gwasanaethau meddyg teulu.

Ar iechyd meddwl, sydd, wrth gwrs, yn un o'r materion mwyaf personol i mi, gwn beth yw maint sylweddol yr her barhaus i wella'r gwasanaethau hynny ar draws gogledd Cymru. Bydd y Gweinidog yn gwybod, ers imi gael fy ethol, fy mod wedi cael llawer o waith achos ar iechyd meddwl, ac edrychaf ymlaen yn arbennig at ei ateb i fy ymholiad diweddar ar argaeledd therapi ymddygiad dialectig yng ngogledd Cymru, rhywbeth a fydd o gymorth i lawer o fy etholwyr.

Yn olaf, ar fater cyfansoddiad y bwrdd iechyd fel y mae—oherwydd gwn fod hwn yn bwnc trafod dadleuol yn y gorffennol, ond o'r ohebiaeth rwy'n dal i'w chael a'r cyfarfodydd a gefais, credaf y byddai'n anghywir rhoi'r gorau'n llwyr i'r syniad o ad-drefnu Betsi Cadwaladr. I mi, mae angen i unrhyw newid bwyso a mesur y dystiolaeth—nid tystiolaeth wleidyddol, ond y dystiolaeth glinigol, ac wedi'i harwain gan weithwyr proffesiynol. Ar yr un pryd, mae angen i ni wneud yn siŵr na fyddai unrhyw newidiadau o'r fath yn arwain at ganlyniadau anfwriadol neu'n effeithio ar yr anawsterau y mae eisoes yn eu hwynebu. Yn y pen draw, rhaid inni ganolbwyntio ar sicrhau bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn dod allan o fesurau arbennig ac yn adennill hyder y rhai sy'n teimlo eu bod wedi cael cam.

Rwyf am orffen fy nghyfraniad gyda hyn, Ddirprwy Lywydd, ond rwyf hefyd yn awyddus iawn i sicrhau bod cleifion ar draws gogledd Cymru, yn enwedig fy etholwyr, yn parhau i allu cael gwasanaethau trawsffiniol, yn union fel rydym ni'n falch o groesawu cleifion o Loegr i Gymru. Ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud diolch am ddod â phawb at ei gilydd, oherwydd ni ddylem fod yn defnyddio'r gwasanaeth iechyd a dadleuon am y gwasanaeth iechyd fel pêl wleidyddol, ond dylem siarad yn agored ac yn onest am y materion hyn gan barchu staff gweithgar y GIG. Dyna'r ffordd rwy'n gweld newid a dyma'r ffordd y mae angen i bob un ohonom weld newid. Diolch.

16:00

May I express my gratitude to the Conservatives for bringing this motion forward today? This is not, as Angela Burns has said, a situation that any of us would wish to find ourselves in, and this impacts, of course, very directly on a great many of my constituents in the west of the Betsi Cadwaladr area.

I'm really concerned that we get from this Minister a lot of complacency, a lot of 'everything's going to be all right'. I've been looking back through the six-monthly reports—they are full of assertion and they are not very full of evidence. And I just want to highlight a number—very briefly—of issues that are publicly evidenced. Waiting times have not improved since special measures were introduced and have only shown improvements in early 2018, when it was highlighted as an issue in Plenary again. The A&E system still consistently performs worse than the Welsh average, and the performance of two poorly-performing hospitals drag down the performance of a good one. Cancer waiting times show that, at the start of special measures, Betsi was actually performing better than the Welsh average and now performs worse than the Welsh average and there's been a 5 per cent decrease in the number of GPs in the Betsi Cadwaladr area over time, though I do accept what the Minister said yesterday about there being alternative services directly employed by the local health board being put in place to address some of those issues. Now, the Minister appears to be expressing some scepticism about this, but I'm basing this on publicly available figures, and if he's got other publicly available figures that tell us something else—other not publicly available figures—I urge him to put those in the public domain so we can see where this so-called progress is coming from and who is delivering it.

After four years, we need to have from this Minister some real understanding about why he thinks delivering change in Betsi Cadwaladr has been so difficult. Why is it so intransigent? What is going wrong there? Now, if I was to hear from the Minister today, 'These are the issues that I'm facing', 'These are the things that I cannot shift', 'These are the things that we need to build political consensus, perhaps, to deliver and change', then I would be the first person in his corner, because Jack Sargeant, of course, is quite right when he says that nobody wants to play any kind of political game with the NHS, but the reality, of course, Deputy Presiding Officer, is that issues surrounding the NHS are highly political: how the NHS is funded, how it is managed, is highly political, and here, in Wales, we have established—we legislated in 2009 for a system that made the system accountable to the Minister. I remember the then Welsh Minister, Edwina Hart, saying that the decisions about health in Wales needed to be made by the people that the people can sack. Now, at that time, the Conservative spokesperson, Jonathan Morgan, was of the view that we should continue to have a more hands-off approach. That was not the decision that this place made. It's a perfectly respectable position; not one that I shared at the time. So, the Minister is clearly totally accountable for this, and he needs to explain to us why things have not moved on.

Now, of course there's been some improvement; if you'd have left the system entirely alone for four years and done absolutely nothing there would have been some good people in some good places who would have been able to achieve some positive change. And, of course, as others have said, and we must acknowledge this, across that system—and I hear this weekly from constituents—there are really good people on the front line who are working their socks off. There are also some really good front-line managers who are doing innovative things, for example, co-operating with social services in Gwynedd. But, at the top of the health board, there is obviously something seriously wrong, and I believe that there is a cultural problem.

I wonder how invested the senior leaders in that health board are in delivering change. Now, it does worry me that six of the people leading that health board—not on the board side, but professionally—don't even live in this country, never mind in the area that they serve. Now, obviously, you wouldn't want to start discriminating against people on the basis of where they live, but, when you have such a high percentage of your management team whose families, whose children, whose neighbours are not directly affected by the decisions that they make, I think, potentially, you've got a problem. We used to, in the public sector in Wales, very often appoint senior leaders—I'm thinking particularly of chief executives of local authorities—on the basis that, 'We welcome you from wherever you come, but we expect you to come here, we expect you to live here, we expect you to invest in this community'. And Betsi is full of senior leaders who have not done that.

When I raised the question yesterday with the Minister about whether he believed the senior leadership understood the communities they were serving, I was profoundly disappointed that he dismissed that as a concern. But it seems to my constituents and the constituents of other colleagues that the decisions are being made by people who don't understand the nature of the communities, who don't understand the geography, and maybe that is something that is at the root of all of this.

I see my time is up, Deputy Presiding Officer, and I'll bring my remarks to a close. But I'd associate myself with what's already been said about the need to have performance standards for managers, to have core competencies, to have a register of NHS managers, off which they can be kicked, as doctors and nurses can, if they don't perform, because I believe this is a cultural problem across our NHS. The Minister has got to take some responsibility for this. If he wants our help, he can certainly have it, but, as it is, he dismisses our concern and it's not good enough.

A gaf fi fynegi fy niolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw? Nid yw hon, fel y dywedodd Angela Burns, yn sefyllfa y byddai unrhyw un ohonom yn dymuno bod ynddi ein hunain, ac mae'n effeithio, wrth gwrs, yn uniongyrchol iawn ar lawer iawn o fy etholwyr yng ngorllewin ardal Betsi Cadwaladr.

Rwy'n pryderu'n fawr ein bod yn cael llawer o hunanfodlonrwydd gan y Gweinidog hwn, a llawer o 'bydd popeth yn iawn'. Rwyf wedi bod yn edrych yn ôl drwy'r adroddiadau chwe misol—maent yn llawn o haeriadau ac nid ydynt yn llawn iawn o dystiolaeth. Ac rwyf am dynnu sylw—yn fyr iawn—at nifer o'r materion y ceir tystiolaeth gyhoeddus yn eu cylch. Nid yw amseroedd aros wedi gwella ers cyflwyno mesurau arbennig ac nid ydynt ond wedi dangos gwelliannau ar ddechrau 2018, pan gafodd sylw fel problem yn y Cyfarfod Llawn unwaith eto. Mae'r system damweiniau ac achosion brys yn gyson yn perfformio'n waeth na chyfartaledd Cymru o hyd, ac mae perfformiad dau ysbyty sy'n perfformio'n wael yn tynnu oddi ar berfformiad ysbyty da. Mae amseroedd aros canser yn dangos, ar ddechrau mesurau arbennig, fod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr mewn gwirionedd yn perfformio'n well na chyfartaledd Cymru a'i fod bellach yn perfformio'n waeth na chyfartaledd Cymru a bod gostyngiad o 5 y cant yn nifer y meddygon teulu yn ardal Betsi Cadwaladr dros amser, er fy mod yn derbyn yr hyn a ddywedodd y Gweinidog ddoe ynghylch rhoi gwasanaethau amgen a gyflogir yn uniongyrchol gan y bwrdd iechyd lleol ar waith i fynd i'r afael â rhai o'r problemau hynny. Nawr, ymddengys bod y Gweinidog yn mynegi rhywfaint o amheuaeth ynglŷn â hyn, ond rwy'n seilio hyn ar ffigurau sydd ar gael i'r cyhoedd, ac os oes ganddo ffigurau eraill sydd ar gael i'r cyhoedd sy'n dweud rhywbeth arall wrthym—ffigurau eraill nad ydynt ar gael ar gyfer y cyhoedd—rwy'n ei annog i'w datgelu'n gyhoeddus er mwyn inni allu gweld ble mae'r cynnydd honedig a phwy sy'n ei gyflawni.

Ar ôl pedair blynedd, mae angen inni weld bod y Gweinidog hwn yn deall yn iawn pam ei fod yn credu bod sicrhau newid ym mwrdd Betsi Cadwaladr wedi bod mor anodd. Pam y mae mor ddi-ildio? Beth sy'n mynd o'i le yno? Nawr, pe bawn yn clywed gan y Gweinidog heddiw, 'Dyma'r problemau rwy'n eu hwynebu', 'Dyma'r pethau na allaf eu newid', 'Dyma'r pethau sydd eu hangen arnom i sicrhau consensws gwleidyddol, efallai, er mwyn cyflawni a newid', fi fyddai'r person cyntaf i achub ei gam, gan fod Jack Sargeant, wrth gwrs, yn llygad ei le pan ddywed nad oes neb am chwarae unrhyw fath o gêm wleidyddol gyda'r GIG, ond y realiti, wrth gwrs, Ddirprwy Lywydd, yw bod materion sy'n ymwneud â'r GIG yn wleidyddol iawn: mae'r modd yr ariennir y GIG, y modd y caiff ei reoli, yn wleidyddol iawn, ac yma, yng Nghymru, rydym wedi sefydlu—deddfwyd yn 2009 ar gyfer system a oedd yn atebol i'r Gweinidog. Rwy'n cofio'r Gweinidog ar y pryd, Edwina Hart, yn dweud bod angen i'r penderfyniadau ynglŷn ag iechyd yng Nghymru gael eu gwneud gan y bobl y gall y bobl eu diswyddo. Nawr, ar y pryd, roedd llefarydd y Ceidwadwyr, Jonathan Morgan, o'r farn y dylem barhau i goleddu ymagwedd lai gweithredol. Nid dyna oedd y penderfyniad a wnaeth y lle hwn. Mae'n safbwynt cwbl barchus; nid un a rannwn ar y pryd. Felly, mae'r Gweinidog yn amlwg yn gwbl atebol am hyn, ac mae angen iddo egluro wrthym pam nad yw pethau wedi symud ymlaen.

Nawr, wrth gwrs fod rhywfaint o welliant wedi bod; pe baech wedi gadael y system yn gyfan gwbl ar ei phen ei hun am bedair blynedd heb wneud unrhyw beth o gwbl byddai rhai pobl dda mewn rhai sefyllfaoedd da wedi gallu sicrhau rhywfaint o newid cadarnhaol. Ac wrth gwrs, fel y mae eraill wedi'i ddweud, a rhaid inni gydnabod hyn, ar draws y system honno—a chlywaf hyn bob wythnos gan etholwyr—mae pobl wirioneddol dda ar y rheng flaen sy'n gweithio'n galed iawn. Ceir rhai rheolwyr rheng flaen da iawn hefyd sy'n gwneud pethau arloesol, er enghraifft cydweithredu â gwasanaethau cymdeithasol yng Ngwynedd. Ond ar frig y bwrdd iechyd, mae'n amlwg fod rhywbeth mawr o'i le, ac rwy'n credu bod problem ddiwylliannol yn bodoli.

Tybed faint o ymrwymiad sydd gan yr uwch arweinwyr yn y bwrdd iechyd hwnnw i sicrhau newid. Nawr, mae'n peri pryder i mi nad yw chwech o'r bobl sy'n arwain y bwrdd iechyd—nid ar ochr y bwrdd, ond yn broffesiynol—yn byw yn y wlad hon hyd yn oed, heb sôn am yr ardal y maent yn ei gwasanaethu. Nawr, yn amlwg, ni fyddech am ddechrau gwahaniaethu yn erbyn pobl ar sail ble maent yn byw, ond pan fo gennych ganran mor uchel o'ch tîm rheoli nad effeithir ar eu teuluoedd, ar eu plant, ar eu cymdogion yn uniongyrchol gan y penderfyniadau a wnânt, rwy'n credu ei bod hi'n bosibl fod gennych broblem. Yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, yn aml iawn arferem benodi uwch arweinwyr—rwy'n meddwl yn arbennig am brif weithredwyr awdurdodau lleol—ar y sail, 'Rydym yn eich croesawu o ble bynnag y dewch, ond disgwyliwn i chi ddod yma, disgwyliwn i chi fyw yma, disgwyliwn i chi fuddsoddi yn y gymuned hon'. Ac mae Betsi Cadwaladr yn llawn o uwch arweinwyr nad ydynt wedi gwneud hynny.

Pan ofynnais i'r Gweinidog ddoe a oedd yn credu bod yr uwch arweinwyr yn deall y cymunedau yr oeddent yn eu gwasanaethu, cefais fy siomi'n ddirfawr pan wfftiodd at hynny fel pryder. Ond mae'n ymddangos i fy etholwyr i ac etholwyr cyd-Aelodau eraill fod y penderfyniadau'n cael eu gwneud gan bobl nad ydynt yn deall natur y cymunedau, nad ydynt yn deall y ddaearyddiaeth, ac efallai fod hynny'n rhywbeth sydd wrth wraidd hyn oll.

Rwy'n gweld bod fy amser ar ben, Ddirprwy Lywydd, ac rwyf am ddirwyn fy sylwadau i ben. Ond hoffwn gysylltu fy hun â'r hyn sydd eisoes wedi'i ddweud am yr angen i gael safonau perfformiad ar gyfer rheolwyr, i gael cymwyseddau craidd, i gael cofrestr ar gyfer rheolwyr y GIG y gellir eu tynnu oddi arni, fel y gellir ei wneud i feddygon a nyrsys os nad ydynt yn cyflawni, oherwydd rwy'n credu bod hon yn broblem ddiwylliannol ar draws ein GIG. Rhaid i'r Gweinidog ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am hyn. Os oes arno eisiau ein help, gall ei gael yn sicr, ond fel y mae, mae'n diystyru ein pryder ac nid yw hynny'n ddigon da.

16:05

Self-proclaimed 'party of the NHS', Labour, is responsible for just seven health boards in Wales, and it is shocking that five of these are in special measures of some kind. The largest of these, serving around 1 million people, Betsi Cadwaladr University Health Board in north Wales, will not be celebrating the fact that next Saturday it will be four years since it was placed into special measures. Ministerial oversight of these special measures arrangements have been with the current Minister. No Conservative Prime Minister has ever cut a NHS budget. Under Labour, however, Wales was the only UK nation to see a real-terms decrease in identifiable expenditure on health between 2010 and 2016.

Betsi Cadwaladr entered special measures after horrific reports emanated from the Tawel Fan mental health ward. The Welsh Labour Government had failed to heed the warnings of the Ockenden—or has failed to heed the warnings of the Ockenden—review of this and consistently ignored the concerns of families involved. It may have met them—continued to ignore them. The Welsh Government instead relied on the 2018 Health and Social Care Advisory Service review, which was described by the families as a cover-up.

In January, Donna Ockenden said she had seen insufficient progress in improving mental health services and revealed that staff had told her that services were going backwards. Her 2018 review was repeatedly informed that, from the health board's birth in October 2009, there was very significant cause for concern in the systems, structures and processes of governance underpinning a range of services provided by Betsi Cadwaladr.

Speaking here in May last year, I asked the health Minister why the conclusions of the HASCAS report, commissioned by Betsi Cadwaladr, did not stack up with the findings of Donna Ockenden's 2015 report, which the Welsh Government had accepted, or with the Healthcare Inspectorate Wales report, or dementia care mapping work, both in 2013, the year that the health board states that it was alerted to serious concerns regarding patient care on the Tawel Fan ward. In fact, I had highlighted concerns with them and the Welsh Government in 2009.

While front-line staff are working incredibly hard, last month the Public Accounts Committee found that the Welsh Government's intervention with the board has had, quote, 'little practical impact'. The North Wales Community Health Council stated that it totally agreed with the report's recommendations and referred to a letter sent to the health Minister in which they stated there is a belief among its members that special measures is now the new normal and appears to have lost its impact. The Welsh Government's A&E target to see 95 per cent of patients within four hours, in place since 2008, has never been met. So, the latest figures show that Betsi Cadwaladr remains the worst-performing in Wales. Wrexham Maelor Hospital's A&E department only saw half of its patients within four hours.

In January, the north Wales coroner, John Gittins, stated that ambulance hold-ups, staff shortages and the difficulty of getting speedy A&E care have contributed to numerous deaths and may claim more lives. Last month, a senior consultant, Ian Smith, told the coroner's inquest into the death of Megan Lloyd-Williams at Glan Clwyd Hospital that it was over two years since he had highlighted a gap in geriatric care and treatment at a similar hearing, but nothing had changed, despite assurances that improvements had been made. How familiar that rings. Following that inquest, the coroner gave the health board until the end of this year to make improvements to its orthopaedic care.

In March, North Wales Community Health Council wrote to the Minister expressing their disappointment with the Welsh Government response to the NHS Wales GP performers list options paper, stating that the difficulties in north Wales had been present and increasing for at least five years. There is no question about if or whether the difficulties in recruitment and retention will continue. They added that the other ways tried by Betsi Cadwaladr to address the recruitment problem were, quote, 'not as successful as have been reported'. They're now working with community health councils across Wales to review experiences of people having to stay too long in hospital when they're well enough to leave. Is it any wonder, therefore, that this thin-skinned Labour Government is now seeking to replace community health councils with a centralised body that they can control?

Only last month, the Royal College of Physicians stated that only 43 per cent of advertised consultant physician posts in north Wales were filled last year. The health Minister's repeated statements that he expects to see action—we've heard it today, we heard it four times yesterday—have become hollow. He needs to accept his responsibility for failing to deliver the required improvements at Betsi Cadwaladr University Health Board and honourably resign.

Mae Llafur, 'plaid y GIG' fel y mae'n galw ei hun, yn gyfrifol am saith bwrdd iechyd yn unig yng Nghymru, ac mae'n gywilyddus fod pump o'r rhain mewn mesurau arbennig o ryw fath. Ni fydd y mwyaf o'r rhain, sy'n gwasanaethu tua miliwn o bobl, sef Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yng ngogledd Cymru, yn dathlu'r ffaith y bydd hi'n bedair blynedd ddydd Sadwrn nesaf ers iddo gael ei roi mewn mesurau arbennig. Y Gweinidog presennol sydd wedi bod â goruchwyliaeth ar y trefniadau mesurau arbennig hyn. Nid oes yr un Prif Weinidog Ceidwadol erioed wedi torri cyllideb y GIG. O dan Lafur, fodd bynnag, Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld gostyngiad mewn termau real yn y gwariant adnabyddadwy ar iechyd rhwng 2010 a 2016.

Gwnaed Betsi Cadwaladr yn destun mesurau arbennig wedi i adroddiadau erchyll ddod yn hysbys am ward iechyd meddwl Tawel Fan. Roedd Llywodraeth Lafur Cymru wedi methu gwrando ar rybuddion adolygiad Ockenden—neu mae wedi methu gwrando ar rybuddion adolygiad Ockenden ar hyn, ac yn gyson mae wedi anwybyddu pryderon y teuluoedd dan sylw. Efallai ei bod wedi cyfarfod â hwy—mae wedi parhau i'w hanwybyddu. Yn hytrach, dibynnai Llywodraeth Cymru ar adolygiad y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol 2018, a ddisgrifiwyd gan y teuluoedd fel ymgais i guddio'r gwir.

Ym mis Ionawr, dywedodd Donna Ockenden nad oedd wedi gweld digon o gynnydd ar wella gwasanaethau iechyd meddwl a datgelodd fod staff wedi dweud wrthi fod gwasanaethau'n mynd tuag yn ôl. Cafodd ei hadolygiad yn 2018 glywed dro ar ôl tro, ers sefydlu'r bwrdd iechyd ym mis Hydref 2009, fod achos pryder sylweddol iawn ynghylch y systemau, y strwythurau a'r prosesau llywodraethu sy'n sail i ystod o wasanaethau a ddarperir gan Betsi Cadwaladr.

Wrth siarad yma ym mis Mai y llynedd, gofynnais i'r Gweinidog iechyd pam nad oedd casgliadau adroddiad y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a gomisiynwyd gan Betsi Cadwaladr, yn cydfynd â chanfyddiadau adroddiad 2015 Donna Ockenden, adroddiad yr oedd Llywodraeth Cymru wedi'i dderbyn, neu gydag adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, neu waith mapio gofal dementia, ill dau yn 2013, y flwyddyn y mae'r bwrdd iechyd yn datgan iddo gael ei rybuddio am bryderon difrifol ynglŷn â gofal cleifion ar ward Tawel Fan. Yn wir, roeddwn wedi tynnu eu sylw hwy a Llywodraeth Cymru at bryderon yn 2009.

Er bod staff y rheng flaen yn gweithio'n eithriadol o galed, y mis diwethaf canfu'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus fod ymyrraeth Llywodraeth Cymru yn y bwrdd heb gael 'fawr o effaith ymarferol'. Dywedodd Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru ei fod yn cytuno'n llwyr ag argymhellion yr adroddiad a chyfeiriodd at lythyr a anfonwyd at y Gweinidog iechyd lle mae'n nodi bod ei aelodau'n credu bod y drefn mesurau arbennig bellach yn drefn arferol ac yn ymddangos fel pe bai wedi colli ei heffaith. Nid yw targed damweiniau ac achosion brys Llywodraeth Cymru i weld 95 y cant o gleifion o fewn pedair awr, sydd ar waith ers 2008, erioed wedi cael ei gyrraedd. Felly, mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos mai Betsi Cadwaladr yw'r bwrdd sy'n perfformio waethaf yng Nghymru o hyd. Dim ond hanner ei gleifion a welwyd o fewn pedair awr gan adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Maelor Wrecsam.

Ym mis Ionawr, dywedodd crwner gogledd Cymru, John Gittins, fod oedi yn y gwasanaeth ambiwlans, prinder staff a'r anhawster i sicrhau gofal damweiniau ac achosion brys yn gyflym wedi cyfrannu at farwolaethau niferus ac mae'n bosibl y gallai achosi mwy o farwolaethau. Y mis diwethaf, dywedodd meddyg ymgynghorol uwch, Ian Smith, wrth gwest y crwner i farwolaeth Megan Lloyd-Williams yn Ysbyty Glan Clwyd ei bod hi'n ddwy flynedd a mwy ers iddo dynnu sylw at fwlch mewn gofal a thriniaeth i'r henoed mewn gwrandawiad tebyg, ond nid oedd dim wedi newid, er cael sicrwydd fod gwelliannau wedi cael eu gwneud. Mae hynny'n swnio mor gyfarwydd. Yn dilyn y cwest hwnnw, rhoddodd y crwner tan ddiwedd y flwyddyn hon i'r bwrdd iechyd wneud gwelliannau i'w ofal orthopedig.

Ym mis Mawrth, ysgrifennodd Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru at y Gweinidog yn mynegi eu siom ynglŷn ag ymateb Llywodraeth Cymru i bapur opsiynau ar restr perfformwyr meddygon teulu GIG Cymru, gan ddweud bod yr anawsterau yng ngogledd Cymru wedi bod yn bresennol ac yn cynyddu ers o leiaf bum mlynedd. Nid oes unrhyw amheuaeth na fydd yr anawsterau i recriwtio a chadw staff yn parhau. Ychwanegasant nad oedd y ffyrdd eraill y ceisiodd Betsi Cadwaladr eu defnyddio i fynd i'r afael â'r broblem recriwtio mor llwyddiannus ag yr adroddwyd. Bellach maent yn gweithio gyda chynghorau iechyd cymuned ledled Cymru i adolygu profiadau pobl sy'n gorfod aros yn rhy hir yn yr ysbyty pan fyddant yn ddigon iach i adael. A oes unrhyw syndod, felly, fod y Llywodraeth Lafur groendenau hon yn awr yn ceisio gosod corff canolog y gallant ei reoli yn lle cynghorau iechyd cymuned?

Y mis diwethaf yn unig, dywedodd Coleg Brenhinol y Meddygon mai dim ond 43 y cant o swyddi meddygon ymgynghorol a hysbysebwyd yng ngogledd Cymru a gafodd eu llenwi y llynedd. Mae'r datganiadau a wnaeth y Gweinidog iechyd dro ar ôl tro ei fod yn disgwyl gweld gweithredu—fe'u clywsom heddiw, fe'u clywsom bedair gwaith ddoe—yn wag. Mae angen iddo dderbyn ei gyfrifoldeb am fethu cyflawni'r gwelliannau gofynnol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac ymddiswyddo'n anrhydeddus.

16:10

Fel rŷm ni wedi clywed, wrth gwrs, mesur dros dro oedd y mesur o roi bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i mewn i fesurau arbennig i fod. Bedair blynedd yn ddiweddarach, wrth gwrs, maen nhw dal yno. Gallaf ddweud wrthych chi, Gweinidog, dyw trigolion gogledd Cymru bellach ddim yn ystyried y mesur yna fel rhywbeth dros dro, a dyw pobl gogledd Cymru bellach ddim yn ystyried mesurau arbennig yn rhywbeth arbennig o gwbl, oherwydd, fel mae Cyngor Iechyd Cymunedol Gogledd Cymru wedi'i ddweud, mae'r mesurau arbennig erbyn hyn yn normal newydd yng ngogledd Cymru.

Mae'r cyngor iechyd yn credu, a dwi'n cytuno gyda nhw, fod rheolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru o'r bwrdd wedi colli ei effaith. Mae yna ddiffyg hyder ymhlith trigolion y gogledd ynglŷn â'r modd y mae'r Llywodraeth yn ceisio delio â'r sefyllfa yma, ac, yn wir, o ganlyniad i hynny, yng ngallu'r bwrdd iechyd i ddarparu'r gofal y mae'r cyhoedd yn y gogledd yn dymuno ei weld, yn disgwyl ei weld, ac sydd â hawl i'w dderbyn.

Nawr, mae'r normal newydd yma, wrth gwrs, yn cynrychioli argyfwng ariannol parhaus, mae'n cynrychioli problemau recriwtio, methiant i gynllunio'n hirdymor, yn enwedig o safbwynt y gweithlu, gwasanaethau meddygon teulu'n chwalu, gorddibyniaeth ar staff locwm ac asiantaeth, a methiant, wrth gwrs, i ddelio â chwynion mewn modd amserol neu briodol. Yn gynyddol, hefyd—ac mae hwn yn rhywbeth dwi wedi codi fan hyn yn flaenorol—mae yna fwy a mwy o ymwneud y sector breifat â gwasanaethau iechyd yng ngogledd Cymru. Dwi wedi codi o'r blaen yr ymgyrch i atal preifateiddio agweddau o'r gwasanaeth dialysis yn Wrecsam ac yn y Trallwng, gan gynnwys trosglwyddo staff o'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol i'r sector breifat, a nawr, wrth gwrs, rŷm ni'n wynebu preifateiddio gwasanaethau fferyllfeydd mewn ysbytai cyffredinol ar draws y gogledd.

Mae pobl yn cwyno bod Donald Trump yn mynd i fod yn fygythiad i breifateiddio elfennau o'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru—wel, efallai, weithiau, mae'n rhaid inni edrych yn agosach i adref pan fo'n dod i'r agenda yna. Dwi yn gobeithio bydd gan y Llywodraeth a'r Gweinidog y gonestrwydd a'r gras, pan fyddan nhw, yn y dyfodol, yn condemnio preifateiddio cynyddol, neu breifateiddio'r gwasanaethau iechyd yn Lloegr, i fod yn ymwybodol o'r hyn sydd yn digwydd ar eu watsh nhw o safbwynt gwasanaethau cyffelyb yng Nghymru.

Nawr, dwi'n mynd i gyfeirio at achos un etholwraig i fi sydd yn wraig 90 oed yn byw yn sir y Fflint. Mi aeth hi i'r ysbyty yn ddiweddar iawn ar ôl cwympo yn yr ardd. Mae hi bellach yn ddigon da i fynd adref, ond mae angen peth cymorth arni o gael mynd adref. Mae ei theulu, yn amlwg, eisiau iddi ddod adref i'w chartref ar ôl bod 10 diwrnod bellach yn Ysbyty Glan Clwyd ac, yn fwy diweddar, yn Ysbyty Cymuned Treffynnon, ond does yna ddim pecynnau gofal cartref ar gael er mwyn caniatáu iddi wneud hynny. Mae'r teulu felly'n wynebu cyfyng-gyngor: a ydyn nhw yn ei gadael hi yn yr ysbyty cymunedol lle mae hi'n amlwg yn mynd yn isel ei hysbryd, neu a ydyn nhw'n talu am becyn gofal preifat—dyma ni'r sector breifat eto—sy'n costio cyfanswm o £210 yr wythnos?

Dwi'n tynnu sylw at hyn oherwydd nôl yn 2012, fe gyflwynodd Betsi Cadwaladr becynnau gofal ychwanegol yn y cartref—home enhanced care—rwy'n siŵr y byddwch chi i gyd yn cofio'r HECs, i roi'r acronym. Y bwriad oedd helpu i symud pobl allan o'r ysbytai ac yn ôl i'r gymuned, a'r broliant a wnaed bryd hynny oedd y byddai cleifion yn gallu gweld consultants yn eu cartrefi a byddai hynny'n cymryd lle, wedyn, yr ysbytai cymunedol a oedd yn cael eu cau ar draws y gogledd fel rhan o ailstrwythuro radical a chanoli gwasanaethau ar draws y gogledd. Ond y gwir amdani yw nad yw hyd yn oed gweithwyr cymorth yn gallu ymweld â'r cleifion yn eu cartrefi erbyn hyn, heb sôn am unrhyw un arall. Mae yna ormod o alw am y gwasanaeth a dydyn nhw ddim yn medru ateb y galw yna.

Nawr, nid staff y front line sydd ar fai fan hyn. Fel rŷm ni wedi clywed, maen nhw'n gwneud eu gorau glas er gwaethaf yr amgylchiadau a'r anawsterau. Y drwg yn y caws, dwi'n ofni, yw'r uwch-swyddogion sydd wedi gwneud y penderfyniadau gwael a gwallus yna sydd wedi arwain at y bwrdd yn cyrraedd y pwynt lle mae e, ac sydd wedi arwain at y mesurau arbennig yma. Ac, wrth gwrs, mae un ohonyn nhw wedi ei benodi i fod yn gyfrifol am droi'r bwrdd o gwmpas, sydd yn codi cwestiynau pellach.

Ond, yn wahanol i ddoctoriaid a nyrsys sy'n gwneud camgymeriadau yn eu gwaith ar adegau, does dim modd i reolwyr byrddau iechyd wynebu cael eu hel o'u proffesiwn. Os ydyw e'n iawn i feddygon a nyrsys gael eu taro oddi ar y gofrestr—rŷm ni wedi dweud fel plaid ers blynyddoedd mawr mi ddylai fod hynny'n wir am brif reolwyr hefyd. Yn y gogledd, rŷm ni wedi bod trwy dri phrif weithredwr, tri chadeirydd ac mae yna deimlad o symud y deckchairs tra bo'r llong yn suddo. Yr un peth cyson, wrth gwrs, gydol y cyfnod yna yw'r ffaith mai chi yn flaenorol fel Dirprwy Weinidog oedd yn gyfrifol am redeg dydd i ddydd y gwasanaeth iechyd a'r sefyllfa ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Ac felly, yn lle newid cadeiryddion a phrif weithredwyr, onid y gwir yw mai chi yw'r un ddylai fynd?

As we’ve heard, special measures was to be a temporary measure for Betsi Cadwaladr University Health Board. Now, four years later, they are still in special measures. I can tell you, Minister, that the people of north Wales don’t consider those measures to be temporary and the people of north Wales don’t consider special measures to be special in any way whatsoever, because, as the community health council in north Wales has said, the special measures are now the new normal in north Wales.

The health council believes, and I agree with them, that direct management by Welsh Government of the board has lost its impact. There is a lack of confidence among the residents of north Wales in the way in which the Government is seeking to deal with this situation, and, indeed, as a result of that, in the ability of the health board to provide the care that the public in north Wales wish to see, expect to see, and have a right to receive.

This new normal, of course, represents an ongoing financial crisis, it represents recruitment problems, failures in long term planning, particularly in terms of the workforce, GP services collapsing, an over reliance on locums and agency staff, and a failure to deal with complaints in a timely or appropriate manner. Increasingly too—and this is something that I have raised in this place in the past—there is more and more involvement of the private sector in health services in north Wales. I’ve raised in the past the campaign to prevent the privatisation of aspects of the dialysis service in Wrexham and in Welshpool, including transferring staff from the national health service to the private sector, and now, of course, we are facing the privatisation of pharmacy services in general hospitals across north Wales.

People are complaining that Donald Trump is going to be a threat in privatising elements of our health service in Wales—well, perhaps we need to look closer to home when it comes to that particular agenda. I do hope that the Government and the Minister will have the honesty, when they do condemn the privatisation of health services in England, to be aware of what is happening on their watch in terms of similar services in Wales.

I am going to refer to the case of one constituent of mine who is 90 years old, living in Flintshire. She went to hospital very recently after a fall in her garden. She’s now well enough to return home but she will need some support of course. Her family clearly want her to return to her home having spent 10 days in Ysbyty Glan Clwyd and more recently in Holywell Community Hospital. But, there are no care packages available to allow her to return home. The family are therefore in a quandary. Do they leave her in the community hospital where clearly she is becoming demoralised, or do they pay privately for a care package that will cost a total of £210 a week?

I highlight this because back in 2012, Betsi Cadwaladr home enhanced care packages—I’m sure you will all remember the HECs, as they were called. The aim was to help people out of hospital and back into the community, and the claim made at that time was that patients would be able to see consultants in their homes and that would replace the community hospitals that were being closed across north Wales as part of a radical restructuring and centering of services across north Wales. But the truth is that even support workers aren’t able to visit patients in their homes now, never mind anyone else. There is too much demand for the service and they can’t meet that demand.

Now, it’s not the front-line staff who are to blame here. They are doing their very best despite the circumstances and difficulties. The problem, I fear, is senior management who have made these poor decisions, which have led to the health board reaching this point and have led to special measures. And of course one of those was appointed to be responsible for turning the board around, which raises further questions.

But unlike doctors and nurses who occasionally make errors in their work, there’s no way for health board managers to be held to account. If it’s right for nurses and doctors to be struck off—we’ve said as a party that should also be the case for senior managers. In north Wales, we’ve been through three chief executives and three chairs and there’s a feeling of shifting the deckchairs whilst the ship is sinking. The one consistent factor throughout that period of course is that you, previously as Deputy Minister, were responsible for the day-to-day running of the health service and the situation in Betsi Cadwaladr. So, rather than changing chairs and chief executives, isn’t it true that you are the one who should resign?

16:15

Caring for the health and well-being of the population of north Wales should be the fundamental aim and purpose of the Betsi Cadwaladr University Health Board, and I bear witness to the fact that, as regards front-line staff, they work hard every day with their hearts and minds, trying to deliver just that. Four years ago, however, the board was placed in special measures as a result of significant failings. On 8 June 2015, our now First Minister declared that this significant decision reflected serious and outstanding concerns about the leadership, governance and progress in the health board over some time and that a thorough and balanced assessment would taken place on areas of concern to form the basis of actions to be taken as a result of those special measures.

Those actions have been guided by you, Minister, from your time as Deputy Minister and your statement on 14 July 2015 to this debate today. Nearly 48 months represents the longest time any organisation has been in special measures within the history of the NHS. This is double the length of time Vaughan Gething AM initially claimed it would be. So, after 1,460 days of your direct control, I and many of my constituents and many Members here today in this Chamber would have expected the health board to be back in good health.

However, after 13 written statements and three external investigations, the situation today is still alarming. North Wales mental health services have still not been de-escalated, and seem a long way from reaching so. Shockingly, Donna Ockenden has reported that she's seen insufficient progress, and it was revealed that staff believed that mental health services were going backwards. Only last month, the Public Accounts Committee—and I thank the Chair and his team for this—outlined key concerns about the delivery of the board's mental health services, including an insensitive release of the HASCAS report, which let down the families of Tawel Fan patients, insufficient progress on implementing the recommendations of the HASCAS and Ockenden reports, lack of engagement with the North Wales Community Health Council and correspondence from BCUHB staff in which they, the front line, explain that staffing was worse, they were exhausted, and they do not expect positive change in the foreseeable future. Minister, you should—I'm sorry—hold your head in shame at these findings, and the fact that on Donna Ockenden's offer to help—that you declined this.

Actually, you have overseen the development of a monetary migraine also. Betsi Cadwaladr board has just recorded the biggest deficit of all Welsh health boards at the end of 2018-19—the only board to increase its debts between this period—and has only managed to make 85 per cent of its savings target by March. The accounts at Cadwaladr seem to be spiralling out of control, with major pressures from all directions: £900,000 has been spent on just eight health legal cases, Cardiff are demanding that the board pay back £1 million for failing to hit waiting time targets, and a shortage of front-line staff saw £34 million spent on agency staff in 2017-18. Clearly, the health board still has significant improvements to make in spite of special measures.

The Minister's poor management is having a negative impact on staff, and I have it on good authority that your intervention is actually causing some of the problems there now. It is indicated by the fact that sickness absence from October to December 2018 is up on the same period in 2017. Sadly, the situation is directly impacting on my constituents. Almost every day, I am receiving new complaints and having to resort now to having weekly appointments with the chair's office—the new chairman—who is working really hard to oversee my collection of constituent concerns. You know what the problems are: referral-to-treatment times no better, the highest number of patients waiting more than four hours at A&E, and serious staffing gaps. Clearly, any reasonable person cannot but agree with the Public Accounts Committee's findings that special measures has become a normality and that Welsh Government intervention has had little practical impact.

The residents of north Wales, and certainly my constituents in Aberconwy and my other colleagues—they deserve better. The health service in any nation must be considered as its ultimate priority, and how disappointing that the First Minister himself cannot be present for such an important debate today. As we seem set for yet another 12 months of special measures, we have no sustainable clinical strategy in place. It is time for the First Minister and the Welsh Government to be collectively held responsible. But I hold you responsible, Minister. I will echo my colleagues' concerns. Please do not bring the name of Betsi Cadwaladr in vain, and please, Minister, if you are—. You're shaking your head now. If you remain in denial as to just how bad things are, please do us all a favour and make way for someone who might—just might—be able to turn that situation around. Thank you.

Dylai gofalu am iechyd a lles poblogaeth gogledd Cymru fod yn nod a phwrpas sylfaenol i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac rwy'n dyst i'r ffaith, o ran y staff rheng flaen, eu bod yn gweithio'n galed bob dydd gyda'u calonnau a'u meddyliau, yn ceisio cyflawni yn union hynny. Bedair blynedd yn ôl, fodd bynnag, rhoddwyd y bwrdd mewn mesurau arbennig o ganlyniad i fethiannau sylweddol. Ar 8 Mehefin 2015, datganodd ein Prif Weinidog erbyn hyn fod y penderfyniad arwyddocaol hwn yn adlewyrchu pryderon difrifol ac eithriadol am arweinyddiaeth, trefniadau llywodraethu a chynnydd yn y bwrdd iechyd dros beth amser ac y byddai asesiad trwyadl a chytbwys yn digwydd ar feysydd a oedd yn peri pryder er mwyn ffurfio sail i'r camau gweithredu a oedd i'w cymryd o ganlyniad i'r mesurau arbennig hynny.

Rydych chi, Weinidog, wedi llywio'r camau hynny o'ch cyfnod fel Dirprwy Weinidog a'ch datganiad ar 14 Gorffennaf yn 2015 hyd at y ddadl hon heddiw. Bron i 48 mis yw'r cyfnod hwyaf y mae unrhyw sefydliad wedi bod mewn mesurau arbennig yn hanes y GIG. Mae'n ddwbl yr amser yr honnai Vaughan Gething AC yn wreiddiol y byddai'n ei gymryd. Felly, ar ôl 1,460 diwrnod o'ch rheolaeth uniongyrchol, buaswn i a llawer o fy etholwyr a llawer o Aelodau yma heddiw yn y Siambr wedi disgwyl i'r bwrdd iechyd fod yn ôl mewn cyflwr da.

Fodd bynnag, ar ôl 13 o ddatganiadau ysgrifenedig a thri ymchwiliad allanol, mae'r sefyllfa heddiw'n ddychrynllyd o hyd. Mae gwasanaethau iechyd meddwl gogledd Cymru yn dal i fod heb eu hisgyfeirio, ac maent yn ymddangos yn bell iawn o gyrraedd y pwynt hwnnw. Yn frawychus, mae Donna Ockenden wedi dweud nad yw wedi gweld digon o gynnydd, a datgelwyd bod staff yn credu bod y gwasanaethau iechyd meddwl yn mynd tuag yn ôl. Y mis diwethaf yn unig, amlinellodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus—a diolch i'r Cadeirydd a'i dîm am hyn—bryderon allweddol ynghylch darparu gwasanaethau iechyd meddwl y bwrdd, gan gynnwys rhyddhau adroddiad y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ansensitif, adroddiad a oedd yn gwneud cam â theuluoedd cleifion Tawel Fan, cynnydd annigonol ar weithredu argymhellion adroddiad y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol ac adroddiad Ockenden, diffyg ymgysylltu â Chyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru a gohebiaeth gan staff Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, lle maent hwy, y rheng flaen, yn egluro bod staffio'n waeth, eu bod wedi ymlâdd, ac nad ydynt yn disgwyl newid cadarnhaol yn y dyfodol rhagweladwy. Weinidog, dylech chi—mae'n flin gennyf—fod â chywilydd ynglŷn â'r casgliadau hyn, a'r ffaith bod cynnig Donna Ockenden i helpu—eich bod wedi ei wrthod.

A dweud y gwir, rydych wedi llywyddu dros ddatblygiad meigryn ariannol hefyd. Mae bwrdd Betsi Cadwaladr newydd gofnodi'r diffyg mwyaf o blith holl fyrddau iechyd Cymru ar ddiwedd 2018-19—yr unig fwrdd i gynyddu ei ddyledion yn y cyfnod hwn—ac nid yw ond wedi llwyddo i gyrraedd 85 y cant o'i darged arbedion erbyn mis Mawrth. Mae'n ymddangos bod y cyfrifon ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn cynyddu y tu hwnt i reolaeth, gyda phwysau mawr o bob cyfeiriad: gwariwyd £900,000 ar wyth achos cyfreithiol ym maes iechyd, mae Caerdydd yn mynnu bod y bwrdd yn ad-dalu £1 filiwn am fethu cyrraedd targedau amseroedd aros, ac arweiniodd prinder o staff rheng flaen at wario £34 miliwn ar staff asiantaeth yn 2017-18. Yn amlwg, mae gan y bwrdd iechyd welliannau sylweddol i'w gwneud o hyd er gwaethaf mesurau arbennig.

Mae rheolaeth wael y Gweinidog yn effeithio'n negyddol ar staff, ac rwy'n deall o le da fod eich ymyrraeth yn achosi rhai o'r problemau a geir yno yn awr mewn gwirionedd. Dangosir hynny gan y ffaith bod absenoldeb oherwydd salwch rhwng mis Hydref a mis Rhagfyr 2018 yn fwy nag ar gyfer yr un cyfnod yn 2017. Yn anffodus, mae'r sefyllfa'n effeithio'n uniongyrchol ar fy etholwyr. Bron bob dydd, rwy'n cael cwynion newydd ac yn gorfod cael apwyntiadau wythnosol yn awr gyda swyddfa'r cadeirydd—y cadeirydd newydd—sy'n gweithio'n galed iawn i oruchwylio fy nghasgliad o bryderon etholwyr. Rydych chi'n gwybod beth yw'r problemau: amseroedd aros rhwng atgyfeirio a thriniaeth nad ydynt wedi gwella dim, y nifer uchaf o gleifion yn aros mwy na phedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, a bylchau staffio difrifol. Yn amlwg, ni all unrhyw berson rhesymol ond cytuno â chanfyddiadau'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus fod mesurau arbennig wedi dod yn drefn arferol ac nad yw ymyrraeth Llywodraeth Cymru wedi cael fawr o effaith yn ymarferol.

Mae trigolion gogledd Cymru, ac yn sicr fy etholwyr yn Aberconwy a fy nghyd-Aelodau eraill—maent yn haeddu gwell. Rhaid ystyried mai'r gwasanaeth iechyd mewn unrhyw wlad yw ei phrif flaenoriaeth, ac mae'n siomedig iawn na all y Prif Weinidog ei hun fod yn bresennol ar gyfer dadl mor bwysig heddiw. Mae'n ymddangos ein bod yn wynebu 12 mis arall o fesurau arbennig, ac nid oes gennym strategaeth glinigol gynaliadwy ar waith. Mae'n bryd i'r Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru gael eu dal yn gyfrifol ar y cyd. Ond rwy'n eich dal chi'n gyfrifol, Weinidog. Fe ategaf bryderon fy nghyd-Aelodau. Peidiwch â difenwi enw Betsi Cadwaladr, ac os gwelwch yn dda, Weinidog, os ydych—. Rydych chi'n ysgwyd eich pen yn awr. Os ydych yn dal i wadu pa mor ddrwg yw pethau, a fyddech cystal â gwneud ffafr â phawb ohonom a rhoi cyfle i rywun a allai—o bosibl—newid y sefyllfa honno. Diolch.

16:20

I thank the Welsh Conservatives for tabling this debate today. The state of the NHS in north Wales does leave a lot to be desired, and Welsh Labour must accept blame here, because the reforms over the last 20 years have directly led to the situation in Betsi Cadwaladr.

As my colleague Mandy Jones pointed out yesterday, this health board has been in special measures for nearly half of its existence. The fact that there has been a slow pace of change and limited improvement, given that nearly four years have passed since the health board was placed into special measures, is not only deeply concerning to the Public Accounts Committee but indeed to us all. However, I don't believe calling for the current Minister's resignation is the right answer, and the fact that success in delivering improvements in healthcare in north Wales has been limited points to a more structural problem than which Government Minister is in charge. It clearly indicates that the current local health board system is not fit for purpose, and while the issues are most keenly felt in north Wales, most of Wales's health boards are in some form of escalation and intervention arrangement. What must happen now is not a change of Ministers but a change in approach. Welsh Government need to accept responsibility for the mess they have created and take immediate action. 

We all know the challenges facing the NHS in the coming decades, and if we don’t have the right governance structures in place, the problems we see in Betsi today will pale into insignificance. So, we need to end ministerial appointment to health boards. Health boards need to make clinical decisions, and not political ones. We need to strengthen Healthcare Inspectorate Wales and ensure that it too is free from political interference. HIW should have the power to intervene and give direction to health boards when problems are identified. And we need to ensure that problems are identified early on. This means introducing a no-blame culture to identify mistakes and ensuring every person working in the NHS or with the NHS has a duty to disclose.

We need to make urgent and significant progress in ensuring our NHS has the right structures in place to meet the needs of patients in every part of Wales, now and in the coming decades. While the current minister shares some of the blame for the problems in Betsi and across the NHS, I truly believe he has attempted to address some of the problems that have been in existence prior to his being handed the health portfolio. And if blame is to be cast, then predecessors must also accept a portion of that blame equally, and not allow one person to be used as a scapegoat. So, blame is sometimes direct, and other times indirect regarding the current messy governance arrangements.

I urge the Minister to accept that mistakes were made and to take urgent steps to rectify them. This is how we will address the problems. A change of leadership may only exacerbate them now. Minister, I am confident that you can deliver the necessary changes, but it is urgent that you act now. 

Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae cyflwr y GIG yng ngogledd Cymru yn ddiffygiol iawn, a rhaid i Lafur Cymru dderbyn y bai yma, oherwydd mae'r diwygiadau dros yr 20 mlynedd diwethaf wedi arwain yn uniongyrchol at y sefyllfa yn Betsi Cadwaladr.

Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Mandy Jones, ddoe, bu'r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig am bron i hanner ei fodolaeth. Mae'r ffaith bod y newid wedi bod yn araf a'r gwelliant yn gyfyngedig, o gofio bod bron i bedair blynedd wedi mynd heibio ers i'r bwrdd iechyd gael ei wneud yn destun mesurau arbennig, yn peri pryder mawr i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac i bob un ohonom yn wir. Fodd bynnag, nid wyf o'r farn mai galw am ymddiswyddiad y Gweinidog presennol yw'r ateb cywir, ac mae'r ffaith bod llwyddiant i gyflawni gwelliannau mewn gofal iechyd yng ngogledd Cymru wedi bod yn gyfyngedig yn awgrymu bod yna broblem fwy strwythurol na'r hyn y mae Gweinidog y Llywodraeth yn gyfrifol amdani. Mae'n dangos yn glir nad yw system bresennol y byrddau iechyd lleol yn addas at y diben, ac er bod y problemau i'w teimlo fwyaf yng ngogledd Cymru, mae'r rhan fwyaf o fyrddau iechyd Cymru mewn rhyw fath o drefniant uwchgyfeirio ac ymyrryd. Nid newid Gweinidogion ddylai ddigwydd yn awr, ond newid dull o weithredu. Mae angen i Lywodraeth Cymru dderbyn cyfrifoldeb am y llanastr y mae wedi'i greu a gweithredu ar unwaith.  

Gwyddom i gyd am yr heriau sy'n wynebu'r GIG yn y degawdau nesaf, ac os na fydd gennym strwythurau llywodraethu priodol ar waith, bydd y problemau a welwn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr heddiw yn ymddangos yn ddibwys mewn cymhariaeth. Felly, mae angen inni roi diwedd ar benodiadau gweinidogol i fyrddau iechyd. Mae angen i fyrddau iechyd wneud penderfyniadau clinigol, ac nid rhai gwleidyddol. Mae angen inni gryfhau Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a sicrhau ei bod hefyd yn rhydd rhag ymyrraeth wleidyddol. Dylai'r Arolygiaeth gael pŵer i ymyrryd a chyfarwyddo byrddau iechyd pan ganfyddir problemau. Ac mae angen inni sicrhau bod problemau'n cael eu nodi'n gynnar. Mae hyn yn golygu cyflwyno diwylliant o beidio â beio er mwyn canfod camgymeriadau a sicrhau bod dyletswydd ar bob person sy'n gweithio yn y GIG neu gyda'r GIG i ddatgelu.

Mae angen inni wneud cynnydd sylweddol ar frys i sicrhau bod gan ein GIG strwythurau cywir ar waith i ddiwallu anghenion cleifion ym mhob rhan o Gymru, yn awr ac yn y degawdau sydd i ddod. Er bod y Gweinidog presennol yn rhannu rhywfaint o'r bai am y problemau ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ac ar draws y GIG, rwy'n credu o ddifrif ei fod wedi ceisio mynd i'r afael â rhai o'r problemau sydd wedi bodoli ers cyn iddo gael y portffolio iechyd. Ac os oes rhaid beio, rhaid i'w ragflaenwyr dderbyn cyfran o'r bai hwnnw'n gyfartal, a pheidio â chaniatáu i un person gael ei wneud yn fwch dihangol. Felly, mae'r bai weithiau'n uniongyrchol, ac ar adegau eraill yn anuniongyrchol am y trefniadau llywodraethu blêr presennol.

Rwy'n annog y Gweinidog i dderbyn bod camgymeriadau wedi'u gwneud ac i roi camau brys ar waith i'w hunioni. Dyma sut yr awn i'r afael â'r problemau. Efallai na fydd newid arweinyddiaeth ond yn eu gwaethygu yn awr. Weinidog, rwy'n hyderus y gallwch gyflawni'r newidiadau angenrheidiol, ond mae'n rhaid i chi weithredu yn awr.  

16:25

I think it's fair to say that the ongoing governance and management problems at Betsi Cadwaladr University Health Board since 2013 must, without a shadow of a doubt, be an enormous source of deep regret and embarrassment for the Welsh Government. Despite several reviews and reports being conducted over the past four years, progress has been dreadfully slow, financial management has been ineffective, and most importantly, concerns over patient care still remain. The staff and medical professionals in north Wales who are working hard under very difficult circumstances deserve proper and appropriate leadership and support from the Welsh Government.

As Mark Isherwood and Janet Finch-Saunders said earlier, only a few weeks ago the Assembly's Public Accounts Committee published the latest in a string of reviews into the governance arrangements at the health board. That cross-party report concluded that Welsh Government support has been insufficient and that actions had little practical impact on changing the health board's performance. After four long years of the health board being placed in special measures, the Welsh Government has simply continued to preside over a service that is continuing to let some patients down. Now, in giving evidence to that inquiry, Mark Thornton, the chair of the North Wales Community Health Council, shared their frustrations by comparing the Welsh Government's inaction with action that had been taken across the border. He said that, and I quote,

'They seem to have a slightly different approach in that they actually bring much more resource, expertise, whatever's needed to actually set a health board onto an even keel and provide a stable platform for a health board to make the improvements required to come out of special measures. As far as we're aware, the health board was provided with some expertise in terms of the special advisers, but certainly initially at least we didn't see a lot else.'

Now, those aren't my words, or even the committee's words, but the words of the community health council in representing local patients. The evidence they gave to the inquiry is damning. Despite the Welsh Government knowing of the ongoing governance and financial difficulties of the health board, it seems to me that the CHC believe that rectifying the matter is simply not a serious priority for the Welsh Government. As a result, patients is north Wales are continuing not to receive the health service they deserve, particularly when it comes to mental health services, as Jack Sargeant said earlier.

The reality on the ground is that whilst report after report criticises both the health board and the Welsh Government, real people in north Wales are simply not receiving the care they need and deserve. As Angela Burns said earlier, there's also a real question here about humility and the Welsh Government's handling of the whole situation. In responding to the Public Accounts Committee, the Welsh Government said that, and I quote:

'We also recognise the further progress and action must be delivered to tackling long standing issues and will work alongside the Chair and the leadership team to ensure turnaround and de-escalation from special measures.'

Nowhere, nowhere in that statement is there a genuine apology to those families in north Wales who, in the past four years, have suffered. Nowhere in that statement does the Welsh Government come forward with concrete action or take any leadership of the situation. Instead, the Welsh Government just dusted off its regurgitated 'We'll work with the heath board' statement. Well, that is simply not good enough anymore, and it’s simply not going to wash with people in north Wales who've heard this all before.

It should be a matter of regret for all Welsh politicians that there’s a part of Wales that will shortly be entering its fifth year of being placed in special measures, and yet the Welsh Government seems settled on special measures being the new norm for healthcare services in Wales. What will it take for the Welsh Government to show some leadership and commit to fully addressing this crisis? And in the meantime, how many patients will have to suffer? If the Welsh Government does not make real progress in the immediate future, then people in north Wales will feel let down by a Government that they will see as just being too Cardiff-centric. And can you really blame the people of north Wales for feeling that way?

Dirprwy Lywydd, today’s debate gives the Welsh Government an opportunity to change the record and come forward with a concrete strategy that provides a real commitment to the people of north Wales that it will finally get a grip of this issue. And hopefully, the Minister will show a little humility to those people for the catalogue of failings that he and his Government have overseen.

At the start of this year, Donna Ockenden told the Minister directly that staff had told her that services were going backwards. Fast forward to two weeks ago and a report endorsed and signed off by every party in this Chamber concluded that it is apparent that the Welsh Government's interventions have had little practical impact. Therefore, it's time that the Welsh Government steps up and finally accepts responsibility for the failures that have taken place while Betsi Cadwaladr has been in special measures, and make this matter an urgent priority. And so I urge Members to support this motion, and I call on the Welsh Government to start delivering a service in north Wales that’s actually fit for the twenty-first century.

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud y bydd y problemau llywodraethu a rheoli parhaus ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ers 2013 heb amheuaeth yn destun gofid ac embaras mawr i Lywodraeth Cymru. Er i nifer o adolygiadau ac adroddiadau gael eu cynnal dros y pedair blynedd diwethaf, mae'r cynnydd wedi bod yn echrydus o araf, mae rheolaeth ariannol wedi bod yn aneffeithiol, ac yn bwysicaf oll, mae pryderon ynghylch gofal cleifion yn parhau. Mae'r staff a'r gweithwyr meddygol proffesiynol yng ngogledd Cymru sy'n gweithio'n galed mewn amgylchiadau anodd iawn yn haeddu arweiniad a chymorth priodol gan Lywodraeth Cymru.

Fel y dywedodd Mark Isherwood a Janet Finch-Saunders yn gynharach, ychydig wythnosau'n ôl yn unig cyhoeddodd Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad y diweddaraf mewn cyfres o adolygiadau o drefniadau llywodraethu'r bwrdd iechyd. Daeth yr adroddiad trawsbleidiol hwnnw i'r casgliad fod cymorth Llywodraeth Cymru wedi bod yn annigonol ac na chafodd y camau gweithredu fawr o effaith ymarferol ar newid perfformiad y bwrdd iechyd. Ar ôl pedair blynedd hir o'r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig, mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i lywyddu dros wasanaeth sy'n parhau i wneud cam â rhai cleifion. Nawr, wrth roi tystiolaeth i'r ymchwiliad hwnnw, rhannodd Mark Thornton, cadeirydd Cyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru, eu rhwystredigaeth drwy gymharu diffyg gweithredu Llywodraeth Cymru â chamau a gymerwyd dros y ffin. Dywedodd,

Mae'n ymddangos bod ganddynt ymagwedd ychydig yn wahanol yn yr ystyr eu bod mewn gwirionedd yn dod â llawer mwy o adnoddau, arbenigedd, beth bynnag sydd ei angen i osod bwrdd iechyd ar sail gytbwys a darparu llwyfan sefydlog i fwrdd iechyd wneud y gwelliannau sydd eu hangen i ddod allan o fesurau arbennig. Hyd y gwyddom, rhoddwyd rhywfaint o arbenigedd i'r bwrdd iechyd ar ffurf cynghorwyr arbennig, ond yn sicr, i ddechrau o leiaf, ni welsom fawr o ddim arall.

Nawr, nid fy ngeiriau i yw'r rheini, na geiriau'r pwyllgor hyd yn oed, ond geiriau'r cyngor iechyd cymuned wrth gynrychioli cleifion lleol. Mae'r dystiolaeth a roesant i'r ymchwiliad yn ddamniol. Er bod Llywodraeth Cymru yn gwybod am anawsterau gyda threfniadau llywodraethu ac ariannu parhaus y bwrdd iechyd, mae'n ymddangos i mi fod y cyngor iechyd cymuned yn credu nad yw unioni'r mater yn flaenoriaeth ddifrifol i Lywodraeth Cymru. O ganlyniad, mae cleifion yng ngogledd Cymru'n parhau i fethu cael y gwasanaeth iechyd y maent yn ei haeddu, yn enwedig gwasanaethau iechyd meddwl, fel y dywedodd Jack Sargeant yn gynharach.

Er bod adroddiad ar ôl adroddiad yn beirniadu'r bwrdd iechyd a Llywodraeth Cymru, y realiti ar lawr gwlad yw nad yw pobl go iawn yng ngogledd Cymru'n cael y gofal sydd ei angen arnynt a'r hyn y maent yn ei haeddu. Fel y dywedodd Angela Burns yn gynharach, mae yna gwestiwn go iawn yma hefyd ynglŷn â gostyngeiddrwydd a'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r holl sefyllfa. Wrth ymateb i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, dywedodd Llywodraeth Cymru:

Rydym hefyd yn cydnabod y cynnydd a'r camau pellach y mae'n rhaid i ni eu cymryd i fynd i'r afael â materion hirsefydlog a byddwn yn gweithio gyda'r Cadeirydd a'r tîm arwain i sicrhau y caiff pethau eu trawsnewid a'u hisgyfeirio o fesurau arbennig.

Ni cheir ymddiheuriad go iawn yn unman yn y datganiad i'r teuluoedd yng ngogledd Cymru sydd wedi dioddef yn ystod y pedair blynedd diwethaf. Nid yw Llywodraeth Cymru yn cynnig camau pendant yn unman yn y datganiad, nac yn rhoi unrhyw arweiniad ar y sefyllfa. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru yn ailadrodd ei datganiad 'Byddwn yn gweithio gyda'r Bwrdd Iechyd'. Wel, nid yw hynny'n ddigon da bellach, ac yn syml iawn, nid yw'n mynd i wneud y tro i bobl yng ngogledd Cymru sydd wedi clywed hyn i gyd o'r blaen.

Dylai pob gwleidydd yng Nghymru resynu at y ffaith bod rhan o Gymru yn dechrau ar ei phumed blwyddyn o fod mewn mesurau arbennig yn fuan, ac eto ymddengys bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu mai mesurau arbennig yw'r drefn arferol ar gyfer gwasanaethau gofal iechyd yng Nghymru. Beth y mae'n mynd i'w gymryd i Lywodraeth Cymru ddangos arweiniad ac ymrwymo i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn yn llawn? Ac yn y cyfamser, faint o gleifion fydd yn gorfod dioddef? Os na fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud cynnydd go iawn yn y dyfodol agos, bydd pobl yng ngogledd Cymru'n teimlo eu bod wedi cael cam gan Lywodraeth y byddant yn ei gweld yn canolbwyntio gormod ar Gaerdydd. Ac a allwch chi feio pobl gogledd Cymru am deimlo felly?

Ddirprwy Lywydd, mae'r ddadl heddiw'n rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru newid pethau a chyflwyno strategaeth gadarn sy'n rhoi gwir ymrwymiad i bobl gogledd Cymru y bydd yn mynd i'r afael â'r mater hwn o'r diwedd. A gobeithio y bydd y Gweinidog yn dangos ychydig o ostyngeiddrwydd i'r bobl hynny am y gyfres o fethiannau y mae ef a'i Lywodraeth wedi llywyddu drostynt.

Ar ddechrau eleni, dywedodd Donna Ockenden wrth y Gweinidog yn uniongyrchol fod staff wedi dweud wrthi fod gwasanaethau'n mynd tuag yn ôl. Ewch ymlaen i bythefnos yn ôl a daeth adroddiad a gymeradwywyd ac a gefnogwyd gan bob plaid yn y Siambr hon i'r casgliad ei bod yn amlwg na chafodd ymyriadau Llywodraeth Cymru fawr o effaith ymarferol. Felly, mae'n bryd i Lywodraeth Cymru gamu ymlaen a derbyn cyfrifoldeb am y methiannau sydd wedi digwydd tra bu Betsi Cadwaladr yn destun mesurau arbennig, a gwneud y mater yn flaenoriaeth frys. Felly, anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn, a galwaf ar Lywodraeth Cymru i ddechrau darparu gwasanaeth yng ngogledd Cymru sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

16:30

Can I now call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?

A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?

Thank you, Deputy Presiding Officer. As the motion laid notes, on 8 June it will mark four years since Betsi Cadwaladr University Health Board was placed into special measures. My statement yesterday recognised the need to use the anniversary as an opportunity to reflect on the reality and the pace of progress to date, but also the actions still outstanding. I also mentioned yesterday a range of actions already being taken with regard to finance, performance and turnaround. I do want to deal at the outset with one other point made about the First Minister’s absence today, in particular remarks made by Janet Finch-Saunders, and as most Members will be aware, the First Minister is not here today because he is exactly where he should be, at the D-day commemorations in Portsmouth.

Four years ago, the special measures framework required improvement across a range of areas: governance; leadership and oversight; mental health services; maternity services at Ysbyty Glan Clwyd; reconnecting with the public; and general practice and primary care, including specifically out-of-hours services. In the statement I gave yesterday, I set out the areas in which improvement has already been made. I also outlined those areas in which the health board has not made the progress that we expect, and further action is plainly required.

On two of the significant areas of concern set out in 2015—maternity services and GP out-of-hours services—improvements have resulted in the de-escalation of those areas from special measures. It’s important to recognise the good practice, innovation and improvement that staff across Betsi Cadwaladr University Health Board have delivered. And on one point of agreement across speakers, it is to recognise the dedication of our staff within the national health service delivering front-line care in each and every one of our communities.

In 2015, though, we and the people of north Wales had significant concerns about, for example, infection rates, access to therapy services and timely access to treatment for people on the cancer pathways, and in each of those areas, there has been real improvement. Today, we've heard of other areas in which Betsi Cadwaladr should develop their services to improve outcomes and experience for the people of north Wales—areas of concern, of course, that go beyond special measures that we could discuss in any particular part of public service. The challenge is not to wipe those away, but to focus on improvement in every area and to understand what Betsi needs to do to move beyond special measures. It is important to note that the health board is stepping up to take the action necessary to deliver improvement. The view of the independent advisor is that the board is now better placed to do so and in particular that the chair has brought new vigour and drive to real leadership and improvement.

In relation to the areas for improvement covered under the special measures arrangements—[Interruption.] I'll happily take the intervention. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fel y mae'r cynnig a wnaed yn nodi, ar 8 Mehefin bydd pedair blynedd wedi mynd heibio ers i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gael ei roi mewn mesurau arbennig. Roedd fy natganiad ddoe yn cydnabod yr angen i ddefnyddio'r pen blwydd fel cyfle i fyfyrio ar realiti a chyflymder y cynnydd hyd yma, ond hefyd y camau gweithredu sy'n dal heb eu cyflawni. Soniais hefyd ddoe am amrywiaeth o gamau sy'n cael eu cymryd eisoes mewn perthynas â chyllid, perfformiad a gweithredu. Rwyf am ymdrin ar y dechrau ag un pwynt arall a wnaethpwyd ynglŷn ag absenoldeb y Prif Weinidog heddiw, yn arbennig sylwadau gan Janet Finch-Saunders, ac fel y gŵyr y rhan fwyaf o'r Aelodau, nid yw'r Prif Weinidog yma heddiw oherwydd ei fod yn union lle dylai fod, yn y digwyddiad i gofio D-day yn Portsmouth.

Bedair blynedd yn ôl, roedd angen gwella'r fframwaith mesurau arbennig ar draws ystod o feysydd: llywodraethu; arweinyddiaeth a throsolwg; gwasanaethau iechyd meddwl; gwasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Glan Clwyd; ailgysylltu â'r cyhoedd; ac ymarfer cyffredinol a gofal sylfaenol, gan gynnwys gwasanaethau y tu allan i oriau yn benodol. Yn y datganiad a roddais ddoe, nodais y meysydd lle mae gwelliant eisoes wedi'i wneud. Amlinellais hefyd y meysydd lle nad yw'r bwrdd iechyd wedi gwneud y cynnydd a ddisgwyliwn, ac mae'n amlwg fod angen gweithredu pellach.

Ar ddau o'r meysydd pryder sylweddol a nodwyd yn 2015—gwasanaethau mamolaeth a gwasanaethau meddygon teulu y tu allan i oriau arferol—mae gwelliannau wedi arwain at isgyfeirio'r meysydd hynny o fesurau arbennig. Mae'n bwysig cydnabod yr arferion da, yr arloesi a'r gwelliant y mae staff ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi'u cyflawni. Ac ar un pwynt y mae'r siaradwyr yn cytuno yn ei gylch, dylid cydnabod ymroddiad ein staff yn y gwasanaeth iechyd gwladol sy'n darparu gofal rheng flaen ym mhob un o'n cymunedau.

Yn 2015, fodd bynnag, roedd gennym ni a phobl gogledd Cymru bryderon sylweddol am gyfraddau heintiau, er enghraifft, mynediad at wasanaethau therapi a mynediad amserol at driniaeth i bobl sydd ar y llwybrau canser, ac ym mhob un o'r meysydd hynny, gwelwyd gwelliant gwirioneddol. Heddiw, clywsom am feysydd eraill lle dylai Betsi Cadwaladr ddatblygu eu gwasanaethau i wella canlyniadau a phrofiad pobl gogledd Cymru—meysydd sy'n peri pryder, wrth gwrs, ac sy'n mynd y tu hwnt i fesurau arbennig y gallem eu trafod mewn unrhyw ran benodol o wasanaeth cyhoeddus. Nid cael gwared ar y rheini yw'r her, ond canolbwyntio ar welliant ym mhob maes a deall yr hyn sydd angen i Betsi Cadwaladr ei wneud er mwyn symud y tu hwnt i fesurau arbennig. Mae'n bwysig nodi bod y bwrdd iechyd yn bwrw iddi i weithredu'r camau sydd eu hangen i sicrhau gwelliant. Barn y cynghorwr annibynnol yw bod y bwrdd mewn gwell sefyllfa i wneud hynny erbyn hyn ac yn benodol fod y cadeirydd wedi darparu egni a hwb newydd i arweinyddiaeth a gwelliant go iawn.

Mewn perthynas â'r meysydd i'w gwella a gwmpesir o dan y trefniadau mesurau arbennig—[Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.

16:35

Thank you. The Public Accounts Committee report into this has been mentioned by a number of Members, and recommendation 1 of that report was that, if things are to be turned around, we do need to have more specialist external staff brought in—external advice brought in—to assist the board, in addition to the turnaround director, or whatever else they have done. What progress have you made in making sure that that additional support is put in place?

Diolch. Crybwyllwyd adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar hyn gan nifer o'r Aelodau, ac argymhelliad 1 yn yr adroddiad hwnnw oedd, os yw pethau am gael eu trawsnewid, mae angen inni gael staff allanol mwy arbenigol yn dod i mewn—cyflwyno cyngor allanol—i gynorthwyo'r bwrdd, yn ogystal â'r cyfarwyddwr trawsnewid, neu beth bynnag arall y maent wedi'i wneud. Pa gynnydd a wnaethoch i sicrhau bod y cymorth ychwanegol hwnnw'n cael ei roi ar waith?

I did manage to go over some of this yesterday, but we're already working together with the chair to look at the finance function with external expertise being brought in to help, the appointment of a new finance director and thinking about the team that needs to go around that person to deliver the function—and not just a person, but a turnaround function. So we're already taking seriously the need to have external help and opportunities for improvement within the organisation. 

I, myself, though am obviously frustrated at the progress in a number of areas, and I recognise that a whole-system integrated approach is required if improvement is to be sustainable. I outlined yesterday the renewed focus that is required on planning, financial management performance, mental health, planned care and unscheduled care, and I also outlined the further support that is being provided to the board to help deliver improvement. I've written to the chair of the board to set out expectations for this autumn, to confirm that there will be an annual plan with performance trajectories for 2019 by the end of summer to progress the development of a sustainable clinical services strategy, in partnership with clinicians and wider partners; to have an agreed financial plan, including identified savings, efficiencies and opportunities to be taken by the health board throughout this year; and to have sustainable, improved performance in areas of quality, mental health, unscheduled care and planned care; and to make real and sustained progress is delivering the mental health strategy and actions agreed in response to the HASCAS and Ockenden recommendations. There is already a functioning stakeholder group to provide real oversight and challenge to the progress that is being made. 

In moving our amendment, I noted that any decisions on changing the escalation status of Betsi Cadwaladr will be taken after receiving advice from the Wales Audit Office, Healthcare Inspectorate Wales and the NHS Wales chief executive. That is as standard under the escalation and intervention arrangements that we do have in place, so I won't set, as I've said time and time again, an artificial timetable for the health board to move out of special measures. It will be when real progress has been made and there is real confidence of further progress to be made. But it is simply not appropriate to suggest that five out of seven health boards are in a form of special measures. It is a deliberate using of the special measures label to cast doubt and throw mud over the rest of the health service. The intervention and escalation arrangements are there to highlight where improvement is required and not as an opportunity for mud-throwing over the health service. That goes back to a comment that Jack Sargeant made about not wanting to see the health board used as a political football, and of course it is an obviously political topic.

We spend half of the Government's money on the national health service here in Wales. Everyone has a view on the health service, and we should do, but we did hear then a series of nakedly political statements in the debate. Now, I accept that's the nature of business in this place. Politicians will have a view, and of course people will look to try to have political solutions to answers in this area. My job is to make sure that the health service is continuing to move forward. It is a public service—proud to be a public service. We are not privatising the national health service here in Wales. We are engaged in looking at practice within Wales for improvement, and across the United Kingdom too, in both our intervention framework and on the recovery and improvement within health services. This is not an insular service, only looking inwardly for improvement. I continue to be open to good practice, as, indeed, is our wider healthcare system, wherever it exists, especially across the United Kingdom.

I have been asked about reorganisation, and I know Jack Sargeant mentioned it in his comments, and I do want to say this, very simply: I don't see any objective evidence that reorganising Betsi Cadwaladr into two or three smaller boards would improve services or outcomes. I think the last thing that the health service in north Wales needs is another reorganisation, rather than a continued focus on improvement in its current setting.

I am far, though, from sanguine or complacent about the continuing challenges that we face. My focus will continue to be on improvement and moving Betsi Cadwaladr beyond special measures. I will continue to be honest and transparent about improvements made and improvements that are still, plainly, required.

Llwyddais i drafod rhywfaint ar hyn ddoe, ond rydym eisoes yn cydweithio â'r cadeirydd i edrych ar y swyddogaeth gyllid gan ddod ag arbenigedd allanol i mewn i helpu, penodi cyfarwyddwr cyllid newydd a meddwl am y tîm fydd ei angen i fynd o gwmpas y person hwnnw er mwyn cyflawni'r swyddogaeth—ac nid person yn unig, ond swyddogaeth drawsnewid. Felly rydym eisoes o ddifrif ynghylch yr angen i gael cymorth allanol a chyfleoedd ar gyfer gwella o fewn y sefydliad.  

Yn bersonol, er hynny, rwy'n amlwg yn rhwystredig gyda'r cynnydd mewn nifer o feysydd, ac rwy'n cydnabod bod angen ymagwedd integredig system gyfan er mwyn i welliannau fod yn gynaliadwy. Ddoe, amlinellais y ffocws newydd sydd ei angen ar gynllunio, perfformiad rheoli ariannol, iechyd meddwl, gofal wedi'i gynllunio a gofal heb ei drefnu, ac amlinellais hefyd y cymorth pellach sy'n cael ei roi i'r bwrdd er mwyn helpu i sicrhau gwelliant. Rwyf wedi ysgrifennu at gadeirydd y bwrdd yn nodi ein disgwyliadau ar gyfer yr hydref hwn, i gadarnhau y bydd cynllun blynyddol gyda llwybrau perfformiad ar gyfer 2019 ar gael erbyn diwedd yr haf er mwyn bwrw ymlaen â'r gwaith o ddatblygu strategaeth gwasanaethau clinigol gynaliadwy, mewn partneriaeth â chlinigwyr a phartneriaid ehangach; cael cynllun ariannol y cytunwyd arno, gan gynnwys arbedion a nodwyd, arbedion effeithlonrwydd a chyfleoedd i'w cymryd gan y bwrdd iechyd drwy gydol y flwyddyn hon; a chael perfformiad cynaliadwy gwell mewn meysydd o ansawdd, iechyd meddwl, gofal heb ei drefnu a gofal wedi'i gynllunio; a gwneud cynnydd gwirioneddol a pharhaus ar gyflawni'r strategaeth iechyd meddwl a'r camau gweithredu y cytunwyd arnynt mewn ymateb i argymhellion y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol ac Ockenden. Mae grŵp rhanddeiliaid gweithredol eisoes yn bodoli i ddarparu trosolwg a her go iawn i'r cynnydd sy'n cael ei wneud.  

Wrth gynnig ein gwelliant, nodais y bydd unrhyw benderfyniadau ar newid statws uwchgyfeirio Betsi Cadwaladr yn digwydd ar ôl cael cyngor gan Swyddfa Archwilio Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a phrif weithredwr GIG Cymru. Dyna yw'r safon o dan y trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrryd sydd gennym ar waith, felly fel y dywedais droeon o'r blaen, ni fyddaf yn gosod amserlen artiffisial i'r bwrdd iechyd ar gyfer symud allan o fesurau arbennig. Bydd hynny'n digwydd pan fydd cynnydd gwirioneddol wedi'i wneud a gwir hyder y bydd cynnydd pellach yn cael ei wneud. Ond nid yw'n briodol awgrymu bod pump o'r saith bwrdd iechyd yn destun rhyw ffurf ar fesurau arbennig. Mae'n ddefnydd bwriadol ar label y mesurau arbennig i fwrw amheuaeth a thaflu baw dros weddill y gwasanaeth iechyd. Mae'r trefniadau ymyrryd ac uwchgyfeirio yno i amlygu lle mae angen gwella ac nid fel cyfle i daflu baw dros y gwasanaeth iechyd. Mae hynny'n mynd yn ôl at sylw a wnaeth Jack Sargeant am beidio â bod eisiau gweld y bwrdd iechyd yn cael ei ddefnyddio fel pêl-droed wleidyddol, ac wrth gwrs, mae'n bwnc sy'n amlwg yn wleidyddol.

Rydym yn gwario hanner arian y Llywodraeth ar y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Mae gan bawb farn am y gwasanaeth iechyd, ac fe ddylai fod, ond clywsom wedyn gyfres o ddatganiadau cwbl wleidyddol yn y ddadl. Nawr, rwy'n derbyn mai dyna natur busnes yn y lle hwn. Bydd gan wleidyddion farn, ac wrth gwrs bydd pobl yn ceisio cael atebion gwleidyddol i atebion yn y maes hwn. Fy ngwaith i yw gwneud yn siŵr fod y gwasanaeth iechyd yn parhau i symud ymlaen. Mae'n wasanaeth cyhoeddus—yn falch o fod yn wasanaeth cyhoeddus. Nid ydym yn preifateiddio'r gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru. Rydym wrthi'n edrych ar ymarfer yng Nghymru ar gyfer gwella, a ledled y Deyrnas Unedig hefyd, yn ein fframwaith ymyrryd ac ar adfer a gwella o fewn y gwasanaethau iechyd. Nid gwasanaeth ynysig mo hwn, sydd ond yn edrych tuag i mewn er mwyn gwella. Rwy'n parhau i fod yn agored i arferion da, fel y mae ein system gofal iechyd ehangach yn wir, lle bynnag y mae'n bodoli, yn enwedig ar draws y Deyrnas Unedig.

Gofynnwyd imi ynglŷn ag ad-drefnu, a gwn fod Jack Sargeant wedi sôn am hyn yn ei sylwadau, a hoffwn ddweud hyn yn syml iawn: nid wyf yn gweld unrhyw dystiolaeth wrthrychol y byddai ad-drefnu Betsi Cadwaladr yn ddau neu dri bwrdd llai o faint yn gwella gwasanaethau na chanlyniadau. Credaf mai'r peth olaf sydd ei angen ar y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru yw ad-drefnu eto, yn hytrach na chanolbwyntio'n barhaus ar wella'r sefyllfa bresennol.

Er hynny, rwy'n bell o fod yn ddidaro neu'n hunanfodlon ynglŷn â'r heriau parhaus yr ydym yn eu hwynebu. Byddaf yn parhau i ganolbwyntio ar wella a symud Betsi Cadwaladr y tu hwnt i fesurau arbennig. Byddaf yn parhau i fod yn onest ac yn dryloyw ynghylch gwelliannau a wnaed a gwelliannau sy'n amlwg eu hangen o hyd.

16:40

Thank you. I call on Darren Millar to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. As others have said in this Chamber, it's a very sad day, actually, that we're standing here four years after the Betsi Cadwaladr University Health Board was put into special measures, yet still this organisation has not made sufficient progress to come out of them. 

As has been said, a quarter of the population in Wales is served by this particular health board, but it's breaking records, and it's breaking them for all the wrong reasons: record-breaking poor performance when it comes to emergency departments; record-breaking waiting times for people waiting for orthopaedic surgery; and, of course, as we've already heard, a record length of time in special measures for those particular services and aspects of the health board that are in special measures.

You know, the front-line staff in our hospitals in Wales—in all of our hospitals, including in north Wales—are absolutely heroic. They are trying to do their best in difficult circumstances each and every day. I mentioned the fact that I had visited Wrexham Maelor Hospital on Monday, and I saw what people were having to deal with in the emergency department there.

They are amazing and incredibly talented people, but that doesn't take away from the fact that all of the evidence points to the fact that special measures in the Betsi Cadwaladr board are not working. They're not working. We've seen some improvement, yes, in maternity care, but that's because people marched on the street in order to secure those improvements—it was nothing to do with you, frankly, Minister. The reality is that unless we'd marched on those streets, those changes would have been implemented.

There has been some improvement, very lately, in terms of GP recruitment, or certainly training, in terms of securing more training. But, the fact remains that the GP out-of-hours services, which you have de-escalated, still have big gaps on their rotas on a frequent basis. I understand that one of the reasons why they are more able to meet their targets now is because if you phone the GP out-of-hours service, instead of having to get back to somebody within half an hour, as was previously the case, the target is now an hour. Well, of course, it's easier when you're moving the goalposts to be able to meet those targets, which is why you've managed to de-escalate that particular service. But, the Public Accounts Committee report, the Donna Ockenden comments and a whole host of other evidence point to the fact that these special measures don't work.

So, five out of seven health boards are in some sort of intervention or another, and that, to me, suggests that there's a systematic problem in the Welsh Government in terms of the way that it tries to bring improvement in our health service. It doesn't seem to learn from good practice and it doesn't seem to learn from its mistakes. We know that Cwm Taf, for example, recently entered into special measures, and one of the reasons it entered into special measures was because it repeated many of the mistakes that had taken place in Betsi Cadwaladr.

I've got to conclude. I will say this: I agree with the Minister on this one thing. I don't think we need reorganisation in north Wales. I do think that the name 'Betsi Cadwaladr' has been tarnished, and I think you ought to think about a change of the name of that health board in order to restore its reputation out there in the world. But you are the person who's been responsible for this ministerial oversight for the past four years. You've failed to turn this situation around, and the NHS seems to be slipping further into these intervention arrangements in all sorts of other ways across Wales. I think you ought to accept responsibility, carry the can and step down from office.  

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fel y mae eraill wedi'i ddweud yn y Siambr hon, mae'n ddiwrnod trist iawn, a dweud y gwir, ein bod ni'n sefyll yma bedair blynedd ar ôl i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gael ei roi mewn mesurau arbennig, ond eto nid yw'r sefydliad hwn wedi gwneud digon o gynnydd i ddod allan ohonynt.  

Fel y dywedwyd, mae chwarter y boblogaeth yng Nghymru'n cael eu gwasanaethu gan y bwrdd iechyd hwn, ond mae'n torri sawl record, ac mae'n eu torri am y rhesymau anghywir: perfformiad gwael gwaeth nag erioed ar adrannau achosion brys; amseroedd aros gwaeth nag erioed i bobl sy'n aros am lawdriniaeth orthopedig; ac wrth gwrs, fel y clywsom eisoes, y cyfnod hwyaf erioed mewn mesurau arbennig ar gyfer y gwasanaethau a'r agweddau hynny ar y bwrdd iechyd sydd mewn mesurau arbennig.

Wyddoch chi, mae'r staff rheng flaen yn ein hysbytai yng Nghymru—ym mhob un o'n hysbytai, gan gynnwys y rheini yng ngogledd Cymru—yn gwbl arwrol. Maent yn ceisio gwneud eu gorau mewn amgylchiadau anodd bob dydd. Crybwyllais y ffaith fy mod wedi ymweld ag Ysbyty Maelor Wrecsam ddydd Llun, a gwelais yr hyn yr oedd pobl yn gorfod ymdrin ag ef yn yr adran achosion brys yno.

Maent yn bobl ryfeddol a hynod dalentog, ond nid yw hynny'n tynnu oddi ar y ffaith bod yr holl dystiolaeth yn dangos nad yw mesurau arbennig ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn gweithio. Nid ydynt yn gweithio. Rydym wedi gweld rhywfaint o welliant, do, ym maes gofal mamolaeth, ond mae hynny oherwydd bod pobl wedi gorymdeithio ar y stryd er mwyn sicrhau'r gwelliannau hynny—nid oedd a wnelo â chi, a dweud y gwir, Weinidog. Oni bai ein bod wedi gorymdeithio ar y strydoedd, y realiti yw na fyddai'r newidiadau hynny wedi cael eu gweithredu.

Bu rhywfaint o welliant yn ddiweddar iawn gyda recriwtio meddygon teulu, neu hyfforddiant yn sicr, o ran sicrhau mwy o hyfforddiant. Ond y gwir amdani yw bod y gwasanaethau meddygon teulu y tu allan i oriau arferol, a isgyfeiriwyd gennych, yn dal i fod â bylchau mawr yn eu rotâu yn fynych. Deallaf mai un o'r rhesymau pam y mae'n haws iddynt gyrraedd eu targedau yn awr pan fyddwch yn ffonio'r gwasanaeth meddygon teulu y tu allan i oriau, yw bod y targed ar gyfer dychwelyd at rywun bellach yn awr yn hytrach na hanner awr fel yr arferai fod yn flaenorol. Wel, wrth gwrs, mae'n haws pan fyddwch yn symud y pyst gôl i allu cyrraedd y targedau hynny, a dyna pam eich bod wedi llwyddo i isgyfeirio'r gwasanaeth arbennig hwnnw. Ond mae adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, sylwadau Donna Ockenden a chryn dipyn o dystiolaeth arall yn dynodi nad yw'r mesurau arbennig hyn yn gweithio.

Felly, mae pump o'r saith bwrdd iechyd yn destun rhyw fath o ymyrraeth neu'i gilydd, ac mae hynny, i mi, yn awgrymu bod problem systematig yn Llywodraeth Cymru o ran y ffordd y mae'n ceisio cyflwyno gwelliannau yn ein gwasanaeth iechyd. Nid yw fel pe bai'n dysgu o arferion da ac nid yw'n ymddangos ei bod yn dysgu o'i chamgymeriadau. Gwyddom fod Cwm Taf, er enghraifft, wedi dod yn destun mesurau arbennig yn ddiweddar, ac un o'r rhesymau am hynny oedd ei fod wedi ailadrodd llawer o'r camgymeriadau a wnaed yn Betsi Cadwaladr.

Mae'n rhaid i mi orffen. Fe ddywedaf hyn: rwy'n cytuno â'r Gweinidog ar un peth. Nid wyf yn credu bod angen ad-drefnu yng ngogledd Cymru. Credaf fod yr enw 'Betsi Cadwaladr' wedi cael ei lychwino, a chredaf y dylech feddwl am newid enw'r bwrdd iechyd er mwyn adfer ei enw da yn y byd. Ond chi yw'r person sydd wedi bod yn gyfrifol am yr oruchwyliaeth weinidogol hon ers pedair blynedd. Rydych chi wedi methu trawsnewid y sefyllfa, ac ymddengys bod y GIG yn llithro ymhellach i mewn i'r trefniadau ymyrryd hyn mewn pob math o ffyrdd eraill ledled Cymru. Credaf y dylech ysgwyddo cyfrifoldeb, derbyn y bai ac ymddiswyddo.  

16:45

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.  

Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl Plaid Cymru: Refferendwm cadarnhau gadael yr Undeb Ewropeaidd
6. Plaid Cymru Debate: A confirmatory European Union referendum

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Caroline Jones, gwelliant 2 yn enw Darren Millar, a gwelliant 3 yn enw Rebecca Evans. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Caroline Jones, amendment 2 in the name of Darren Millar, and amendment 3 in the name of Rebecca Evans. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected.

Item 6 on our agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate: a confirmatory European Union referendum, and I call on Delyth Jewell to move the motion. Delyth. 

Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru: refferendwm cadarnhau gadael yr Undeb Ewropeaidd, a galwaf ar Delyth Jewell i wneud y cynnig. Delyth.

Cynnig NDM7059 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn datgan ei gefnogaeth ddiamwys i refferendwm cadarnhau ar ba delerau bynnag a gynigir gan unrhyw Brif Weinidog bod y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a bod opsiwn ar y papur pleidleisio i barhau yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd.

Motion NDM7059 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales declares its unequivocal support for a confirmatory referendum on whatever terms proposed by any Prime Minister that the United Kingdom leaves the European Union, with remain on the ballot paper.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Today's debate promises to be a lively one. It's an issue on which nearly everyone has a strong feeling that they are right, and the stakes could not be higher. The motion before us calls on this place to declare its unequivocal support for a confirmatory referendum. Yes, we have called for unambiguous, uncouched in potential circumstance, clarity, because, goodness knows, the policies of the main Westminster parties have been a little confused of late, tacked together with tape to mask the deep division in their own ranks on this most divisive of issues. We welcome the Welsh Government's change of policy in support of a second referendum, come what may. It's the only way of untangling the Brexit knot. 

I've mentioned that Brexit is divisive; of course it is. It is difficult, and I understand why this issue is mired in tribulation for many elected representatives. But it is crucial that we think and do what is best for our constituents, not what is politically convenient. I recognise too why thousands of my constituents voted to leave, because of the apparent opportunity to take back control. That slogan resonated but it was cynical—cynical because it was untrue. The exact opposite has, in fact, happened, with events spiralling out of everyone's control—Westminster included. That misleading mantra promised an alternative to the frankly dire situation too many of my constituents are in, but the riches they were promised on the side of a bus will never reach them; we know that.

The problems people face are not as a result of the EU, they're the result of the actions of the Westminster Government, negligence towards left-behind communities on one hand, and deliberately cruel policies targeting vulnerable individuals on the other. The hardship that people face is a result of the cuts, not the continent. Even many Brexiteer commentators have long since given up claiming that the UK's poorest communities will benefit from Brexit; it's now all about sovereignty or, to be more precise, the illusion of sovereignty. But in what guise does sovereignty entail losing control of our NHS, as Donald Trump has made clear it will have to be on the table in return for a trade deal?  

We are faced with a future where the next leader of the Tory party could very well be ready to throw our economy—my constituents' livelihoods—under that infamous bus in order to become Prime Minister. Most worryingly, there is a creeping, nefarious tendency amongst more and more advocates of Brexit, including the majority of conservative leadership hopefuls, to say that no deal is not only acceptable, not only falsely that people voted for it in 2016, which they did not, but also that no deal wouldn't be all that bad, really. I find it distasteful that Members here or in Westminster would claim that no deal would mean anything other than catastrophe and destitution for some of my constituents. This is not a parlour game. It is not a blinking contest. It will affect people's lives. So, we will support the Labour amendment, and it will come as a surprise to no-one that we will not be supporting the other amendments. 

Those who advocated leaving the EU have had one opportunity after another to deliver on the result, but when it came to the crunch, they had nothing to bring to the table except empty rhetoric, so they resigned instead. They've had their chance and they've failed, leaving us with no choice but to revisit the original decision, but this time knowing what's at stake, including our NHS. It is a far cry from the £350 million a week that was promised.

Llywydd, one of the most worrying newspeak-esque sentiments that is parroted now is that having a second vote would be undemocratic. I cannot fathom how anyone can claim that putting a vote to the people undermines democracy. It is a contradiction in terms. Let me remind Members in this Chamber: a second vote would still involve a choice and people will be free to campaign for either side.

I remain very concerned at how Brexit has poisoned debate—name calling, shouting from a sedentary position, jeering. Society is also divided and a referendum alone will not be enough to heal those divisions. I know that. That will involve a far more inclusive, cross-party, cross-community effort. But a referendum is a necessary step along this path, because every other scenario facing us is worse.

The result of the 2016 referendum delivered a narrow win for a flawed, possibly criminally negligent campaign that made promises to the people I represent that will never be fulfilled. Worse, the people who made those claims knew this. They didn't care, so we have come to this. Members on the other side of this argument often talk about respecting democracy. Well, democracy is a constant, it is not a fixed moment. The most democratic thing is to give the people a final say; to pretend otherwise is to pull the wool over everyone's eyes.

There is still time to step back from the brink, to protect the £245 million Wales receives every year from being in the EU, time to protect our industries, time to reaffirm workers' rights, time to take the path that offers the best and brightest future for Wales and our citizens by choosing to remain in the EU. It is not too late. I urge Members to support the motion and to allow the people of Wales the opportunity to make that choice. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'r ddadl heddiw'n addo bod yn un fywiog. Mae'n fater y mae bron bawb yn teimlo'n gryf eu bod yn iawn yn ei gylch, ac mae cymaint yn y fantol. Mae'r cynnig ger ein bron yn galw ar y lle hwn i ddatgan ei gefnogaeth ddigamsyniol i refferendwm cadarnhau. Do, rydym wedi galw am eglurder diamwys heb ei gymylu gan amgylchiadau posibl, oherwydd dyn a ŵyr, mae polisïau'r prif bleidiau yn San Steffan wedi bod braidd yn ddryslyd yn ddiweddar, wedi'u glynu at ei gilydd â thâp i guddio'r rhaniad dwfn yn eu rhengoedd eu hunain ar y mater tra chynhennus hwn. Rydym yn croesawu newid polisi Llywodraeth Cymru i gefnogi ail refferendwm, beth bynnag a ddaw. Dyma'r unig ffordd o ddatglymu cwlwm Brexit.

Rwyf wedi crybwyll fod Brexit yn gynhennus; wrth gwrs ei fod. Mae'n anodd, ac rwy'n deall pam fod y mater yn llawn o drafferth i lawer o gynrychiolwyr etholedig. Ond mae'n hollbwysig ein bod yn meddwl ac yn gwneud yr hyn sydd orau i'n hetholwyr, yn hytrach na'r hyn sy'n wleidyddol gyfleus. Rwy'n cydnabod hefyd pam y pleidleisiodd miloedd o fy etholwyr o blaid gadael, oherwydd y cyfle ymddangosiadol i adfer rheolaeth. Roedd y slogan hwnnw'n canu clychau, ond roedd yn un sinigaidd—yn sinigaidd am nad oedd yn wir. Mae'r gwrthwyneb wedi digwydd mewn gwirionedd, gyda digwyddiadau'n chwyrlïo allan o reolaeth pawb—gan gynnwys San Steffan. Addawodd y mantra camarweiniol hwnnw ddewis arall yn lle'r sefyllfa druenus y mae gormod o fy etholwyr ynddi, ond ni fydd y cyfoeth a addawyd iddynt ar ochr bws byth yn eu cyrraedd; fe wyddom hynny.

Nid bai'r UE yw'r problemau y mae pobl yn eu hwynebu, deilliant o weithredoedd Llywodraeth San Steffan, esgeulustra tuag at gymunedau a adawyd ar ôl ar y naill law, a pholisïau sy'n fwriadol greulon yn targedu unigolion agored i niwed ar y llall. Canlyniad y toriadau, nid y cyfandir, yw'r caledi y mae pobl yn ei wynebu. Mae llawer o sylwebyddion a gefnogai Brexit hyd yn oed wedi hen roi'r gorau i honni y bydd cymunedau tlotaf y DU yn elwa o Brexit; mae'r cyfan yn ymwneud yn awr â sofraniaeth, neu i fod yn fwy manwl, y camargraff o sofraniaeth. Ond ym mha wedd y mae sofraniaeth yn golygu colli rheolaeth ar ein GIG, rhywbeth y mae Donald Trump wedi dweud yn glir y bydd yn rhaid iddo fod ar y bwrdd yn gyfnewid am gytundeb masnach?  

Rydym yn wynebu dyfodol lle gallai arweinydd nesaf y blaid Dorïaidd fod yn barod iawn i daflu ein heconomi—bywoliaeth fy etholwyr—o dan y bws gwaradwyddus hwnnw er mwyn bod yn Brif Weinidog. Yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf yw bod tuedd lechwraidd ac ysgeler ymysg mwy a mwy o gefnogwyr Brexit, gan gynnwys y mwyafrif o'r ymgeiswyr am arweinyddiaeth y Ceidwadwyr, i ddweud bod dim bargen nid yn unig yn dderbyniol, nid yn unig, yn dwyllodrus, fod pobl wedi pleidleisio o'i blaid yn 2016, er na wnaethant hynny, ond hefyd na fyddai dim bargen mor ddrwg â hynny mewn gwirionedd. Mae'n gas gennyf feddwl y byddai Aelodau yma neu yn San Steffan yn honni na fyddai dim bargen yn golygu unrhyw beth heblaw trychineb ac amddifadedd i rai o fy etholwyr. Nid gêm mo hon. Nid cystadleuaeth i weld pwy sy'n ildio gyntaf. Bydd yn effeithio ar fywydau pobl. Felly, byddwn yn cefnogi gwelliant Llafur, ac ni fydd yn syndod i neb na fyddwn yn cefnogi'r gwelliannau eraill.  

Mae'r rheini a oedd o blaid gadael yr UE wedi cael un cyfle ar ôl y llall i wireddu'r canlyniad, ond pan ddaeth hi i'r pen, nid oedd ganddynt unrhyw beth i'w gynnig heblaw rhethreg wag, felly fe wnaethant ymddiswyddo yn lle hynny. Maent wedi cael eu cyfle ac maent wedi methu, gan ein gadael heb unrhyw ddewis ond ailedrych ar y penderfyniad gwreiddiol, ond y tro hwn gan wybod beth sydd yn y fantol, gan gynnwys ein GIG. Mae'n bell iawn o'r £350 miliwn yr wythnos a addawyd.

Lywydd, un o'r safbwyntiau 'newspeak' newydd mwyaf gofidus sy'n cael eu hailadrodd yn awr yw y byddai cael ail bleidlais yn annemocrataidd. Ni allaf ddirnad sut y gall unrhyw un honni bod rhoi pleidlais i'r bobl yn tanseilio democratiaeth. Mae'n groesddywediad. Gadewch i mi atgoffa Aelodau yn y Siambr hon: byddai ail bleidlais yn dal i roi dewis a bydd pobl yn rhydd i ymgyrchu dros y naill ochr neu'r llall.

Rwy'n dal i fod yn bryderus iawn ynghylch y modd y mae Brexit wedi gwenwyno dadleuon—gwleidyddion yn galw enwau, yn gweiddi ar eu heistedd, yn gwawdio. Rhennir cymdeithas hefyd ac ni fydd refferendwm ei hun yn ddigon i wella rhaniadau o'r fath. Rwy'n gwybod hynny. Bydd hynny'n galw am ymdrech fwy cynhwysol, trawsbleidiol ac ar draws y gymuned. Ond mae refferendwm yn gam angenrheidiol ar hyd y llwybr hwn, oherwydd mae pob senario arall sy'n ein hwynebu yn waeth.

Cyflawnodd canlyniad y refferendwm yn 2016 fuddugoliaeth gul i ymgyrch wallus, troseddol esgeulus o bosibl, a wnaeth addewidion na chânt byth mo'u gwireddu i'r bobl rwy'n eu cynrychioli. Yn waeth na hynny, roedd y bobl a wnaeth yr honiadau'n gwybod hyn. Nid oeddent yn malio, felly mae hi wedi dod i hyn. Mae'r Aelodau ar yr ochr arall i'r ddadl yn aml yn sôn am barchu democratiaeth. Wel, mae democratiaeth yn wastadol, nid moment benodol yw hi. Y peth mwyaf democrataidd yw rhoi llais terfynol i'r bobl; mae esgus fel arall yn gyfystyr â lluchio llwch i lygaid pawb.

Mae amser o hyd i gamu'n ôl o'r dibyn, i ddiogelu'r £245 miliwn y mae Cymru'n ei gael bob blwyddyn o fod yn yr UE, amser i amddiffyn ein diwydiannau, amser i ailgadarnhau hawliau gweithwyr, amser i ddilyn y llwybr sy'n cynnig y dyfodol gorau a disgleiriaf i Gymru a'n dinasyddion drwy ddewis aros yn yr UE. Nid yw'n rhy hwyr. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig ac i roi cyfle i bobl Cymru wneud y dewis hwnnw.  

16:50

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Ac os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Mark Reckless i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Mark Reckless. 

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. And if amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on Mark Reckless to move amendment 1, tabled in the name of Caroline Jones. Mark Reckless. 

Gwelliant 1—Caroline Jones

Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru;

1. Yn cydnabod ei bod bron yn dair blynedd ers i bobl Cymru bleidleisio i adael yr UE ac nad ydym yn nes at gyflawni eu dymuniadau.

2. Yn gresynu fod Aelodau Seneddol o'r ddwy brif blaid wedi ceisio atal y DU rhag gadael yr UE, er gwaethaf y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi gwario £9miliwn ar daflen a oedd yn addo cadw at ganlyniadau'r refferendwm a'r rhan fwyaf o Aelodau Seneddol a etholwyd yn 2017 yn sefyll ar sail y maniffestos a oedd yn addo cyflawni BREXIT.

3. Yn galw ar Brif Weinidog nesaf y Deyrnas Unedig i gyflawni dymuniadau'r bobl a gadael yr UE ddim hwyrach na 31 Hydref 2019.

Amendment 1—Caroline Jones

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales;

1. Recognises that it has been nearly three years since the people of Wales voted to leave the EU and that we are no closer to fulfilling their wishes.

2. Regrets that despite the UK Government spending £9m on a leaflet promising to abide by the results of the referendum and the majority of MPs elected in 2017 standing on manifestos that promised to deliver Brexit, MPs from both main parties have sought to prevent the UK from leaving the EU.

3. Calls on the next Prime Minister of the United Kingdom to carry out the wishes of the people and leave the EU no later than the 31 October 2019.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

I move amendment 1, tabled by Caroline Jones. So, we've heard from Delyth that the referendum was a result of the cuts not the continent. I wonder if that might be a soundbite that could be quoted after the debate, because she's looked into her tea leaves and she knows how the people of our region have voted, why they voted. She sees into their minds and she knows better than them—[Interruption.]—what is in their interests. 

Rwy'n cynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd gan Caroline Jones. Felly, rydym wedi clywed gan Delyth mai canlyniad y toriadau nid y cyfandir oedd y refferendwm. Tybed a allai hwnnw fod yn ddatganiad bachog y gellid ei ddyfynnu ar ôl y ddadl, oherwydd ei bod wedi edrych ar ei dail te a'i bod yn gwybod sut y pleidleisiodd pobl ein rhanbarth, pam y bu iddynt bleidleisio. Mae'n gweld i mewn i'w meddyliau ac mae'n gwybod yn well na hwy—[Torri ar draws.]—beth sydd o fudd iddynt.

I'm actually from the region that I represent and I also worked for Citizens Advice when the referendum was held, so I can understand quite a lot why people did actually vote to take back control.  

Rwy'n dod o'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, ac roeddwn hefyd yn gweithio i Cyngor ar Bopeth pan gynhaliwyd y refferendwm, felly gallaf ddeall eithaf tipyn ynglŷn â pham y pleidleisiodd pobl dros adfer rheolaeth mewn gwirionedd.

I thank the Member for saying that. At least she didn't call me a visitor. The fact is people decided. They voted in a referendum. They voted by 52 per cent to 48 across the United Kingdom as a whole, slightly more in Wales, and significantly more in our region. But she thinks she knows best. She wants to ignore them. And her party promised to accept the result of that referendum, just as Labour promised to accept it. Now, it may be that Plaid changed their position a little earlier and a little more firmly than Labour did, but Labour have now caught up and they are in the same place again as a 'remain' establishment. 

Now, back when we had this joint White Paper, which they always refer to as if they've had a constant policy—it didn't say anything about a referendum. It tried to put forward a sort of Brexit-in-name-only sort of version, but it didn't say, 'If you don't do this, then we've got to make you vote again.' No, they still purported to accept the result of the referendum, as at least did Labour in that 2017 general election. However, the reality is that they do not. They think they—[Interruption.] No. Thank you. They think they know better than the people they purport to represent, and they say now it should be a confirmatory referendum. Of course, it used to be a 'second referendum' but apparently that didn't poll terribly well so they then called it a 'people's vote', but that was so transparently ludicrous they've now moved on to 'confirmatory referendum'. It sounds very easy, doesn't it? Like, you know, let's just confirm what we decided—not a big deal. But, of course, it's not intended to confirm the referendum, it's intended to reverse it. And when she says, 'Oh, people will be able to campaign—there'll be a choice'—actually, to look at the Plaid motion, it appears to be a choice between remaining in the European Union and whatever Brexit-in-name-only deal is negotiated to put against it—what I think I described a few years back to David Cameron as an 'in-in referendum'. But the people of Wales, the people of the United Kingdom have voted to leave. So, that's why, in our amendment, we delete the Plaid motion and we firstly recognise that it's been three years since the people of Wales voted. And there's been very little, if any, movement towards delivering the results. But, of course, that's the intention of so many in this Assembly, just as with so many in Westminster. They hope that, by playing for time, letting time go on and on, then they can say, 'Oh, it's a long time ago; we can ignore it now.' That is their strategy.

Now, in a referendum, where the 'remain' side vastly outspent the 'leave' side, let us not forget, in addition, the Government put out a leaflet, booklet—£9 million; it came a bit later to us because of our Assembly elections—which said that they would implement the result: what you the people decide, the Government will implement the result. But the reality is that the Government hasn't implemented the result. Now, some Conservatives may regret that; others have intended it. And I suspect the current, thankfully outgoing, Prime Minister may be in that category. Now, others who are competing for that position—they say, at least some of them, that they're going to leave on 31 October. Others say they won't; perhaps they might by the end of 2020. Perhaps they won't ever. So, Boris Johnson says, whether with or without a deal, he'll leave on 31 October, but 100 times and more Theresa May said that. That's the position that 550 or so MPs voted for when they put through article 50, yet so many of them now try and reverse that result.

So, we call on the next Prime Minister of the United Kingdom to carry out the wishes of the people and to leave the EU no later than 31 October 2019. That is, to respect democracy, we must ensure in our country that the people who respect democracy win over those who wish to block Brexit and deny democracy.

Diolch i'r Aelod am ddweud hynny. O leiaf ni chefais fy ngalw'n ymwelydd ganddi. Y gwir amdani yw bod pobl wedi penderfynu. Pleidleisiasant mewn refferendwm. Pleidleisiasant 52 i 48 y cant ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, ychydig yn fwy yng Nghymru, a llawer mwy yn ein rhanbarth ni. Ond mae hi'n credu mai hi sy'n gwybod orau. Mae hi eisiau eu hanwybyddu. Ac addawodd ei phlaid dderbyn canlyniad y refferendwm hwnnw, yn union fel yr addawodd Llafur ei dderbyn. Nawr, efallai fod Plaid wedi newid ei safbwynt ychydig yn gynharach ac ychydig yn fwy cadarn na Llafur, ond mae Llafur bellach wedi dal i fyny ac maent yn yr un lle eto fel sefydliad 'aros'.  

Nawr, yn ôl pan gawsom y Papur Gwyn ar y cyd y maent bob amser yn cyfeirio ato fel pe baent wedi bod â pholisi cyson—nid oedd yn dweud dim am refferendwm. Ceisiodd gyflwyno math o fersiwn o Brexit mewn enw'n unig, ond nid oedd yn dweud, 'Os na wnewch hyn, rhaid i ni wneud i chi bleidleisio eto.' Na, roeddent yn dal i honni eu bod yn derbyn canlyniad y refferendwm, fel y gwnaeth y Blaid Lafur o leiaf yn yr etholiad cyffredinol yn 2017. Fodd bynnag, y gwir amdani yw nad ydynt yn ei dderbyn. Maent yn meddwl eu bod—[Torri ar draws.] Na. Diolch. Maent yn meddwl eu bod yn gwybod yn well na'r bobl yr honnant eu bod yn eu cynrychioli, a dywedant yn awr y dylai fod yn refferendwm cadarnhau. Wrth gwrs, arferai fod yn 'ail refferendwm' ond mae'n debyg nad oedd hynny'n apelio llawer felly fe wnaethant ei alw'n 'bleidlais y bobl', ond roedd hynny mor amlwg yn chwerthinllyd nes eu bod bellach wedi symud ymlaen i 'refferendwm cadarnhau'. Mae'n swnio'n hawdd iawn, onid yw? Tebyg i, gadewch inni gadarnhau'r hyn a benderfynasom—dim mwy na hynny. Ond wrth gwrs, nid y bwriad yw cadarnhau'r refferendwm, y bwriad yw ei wrthdroi. A phan ddywed, 'O, bydd pobl yn gallu ymgyrchu—bydd yna ddewis'—a dweud y gwir, o edrych ar gynnig Plaid Cymru, mae'n ymddangos ei fod yn ddewis rhwng aros yn yr Undeb Ewropeaidd a pha gytundeb Brexit mewn enw'n unig bynnag a negodir i'w roi yn ei erbyn—yr hyn a ddisgrifiais ychydig flynyddoedd yn ôl wrth David Cameron fel 'refferendwm i mewn-i mewn'. Ond mae pobl Cymru, pobl y Deyrnas Unedig, wedi pleidleisio dros adael. Felly, dyna pam, yn ein gwelliant ni, ein bod yn dileu cynnig Plaid Cymru a'n bod yn cydnabod yn gyntaf ei bod hi'n dair blynedd ers i bobl Cymru bleidleisio. A phrin fu'r symud, os o gwbl, tuag at gyflawni'r canlyniadau. Ond wrth gwrs, dyna yw bwriad cynifer yn y Cynulliad hwn, yn union fel gyda chynifer yn San Steffan. Maent yn gobeithio, drwy chwarae am amser, gadael i amser fynd yn ei flaen, y gallant ddweud wedyn, 'O, digwyddodd hyn amser maith yn ôl; gallwn ei anwybyddu yn awr.' Dyna yw eu strategaeth.

Nawr, mewn refferendwm, lle gwariodd yr ochr 'aros' lawer iawn mwy na'r ochr 'gadael', gadewch inni beidio ag anghofio, dosbarthodd y Llywodraeth daflen, llyfryn—£9 miliwn; daeth ychydig yn ddiweddarach inni oherwydd ein hetholiadau i'r Cynulliad—a ddywedai y byddent yn gweithredu'r canlyniad: yr hyn rydych chi y bobl yn ei benderfynu, bydd y Llywodraeth yn gweithredu'r canlyniad. Ond y gwir yw nad yw'r Llywodraeth wedi gweithredu'r canlyniad. Nawr, efallai fod rhai Ceidwadwyr yn edifar am hynny; mae eraill wedi'i fwriadu. Ac rwy'n tybio y gallai'r Prif Weinidog presennol, sy'n gadael diolch byth, fod yn y categori hwnnw. Nawr, mae eraill yn cystadlu am y swydd honno—mae rhai ohonynt o leiaf yn dweud eu bod yn mynd i adael ar 31 Hydref. Mae eraill yn dweud na wnânt hynny; efallai y gwnânt erbyn diwedd 2020. Efallai na wnânt byth mo hynny. Felly, mae Boris Johnson yn dweud y bydd yn gadael ar 31 Hydref, gyda neu heb gytundeb, ond dywedodd Theresa May hynny 100 o weithiau a mwy. Dyna'r sefyllfa y pleidleisiodd 550 o Aelodau Seneddol drosti pan gyflwynasant erthygl 50, ac eto mae cynifer ohonynt bellach yn ceisio gwrthdroi'r canlyniad hwnnw.

Felly, galwn ar Brif Weinidog nesaf y Deyrnas Unedig i gyflawni dymuniadau'r bobl a gadael yr UE erbyn 31 Hydref 2019, a dim hwyrach na hynny. Hynny yw, er mwyn parchu democratiaeth, rhaid inni sicrhau yn ein gwlad fod y bobl sy'n parchu democratiaeth yn trechu'r rhai sy'n dymuno atal Brexit a gwadu democratiaeth.

16:55

Galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei enw.

I call on Darren Millar to move amendment 2, tabled in his name.

Gwelliant 2—Darren Millar

Dileu'r cyfan a rhoi  yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod pobl Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd yn y refferendwm a gynhaliwyd ym mis Mehefin 2016.

2. Yn credu y dylid gweithredu ar ganlyniadau refferenda bob amser.

Amendment 2—Darren Millar

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the people of Wales voted to leave the European Union in the referendum held in June 2016.

2. Believes that the outcome of referendums should always be implemented.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Thank you, Presiding Officer. I have to say, it feels a little bit like groundhog day every time I get up in here for one of these debates, because, yet again, we are discussing a Plaid Cymru motion that is seeking to have another vote in order to overturn the outcome of the first one. But let's not forget that 17.4 million people in the UK, the biggest mandate for anything in British political history, voted to leave the European Union. Carmarthenshire voted to leave. Anglesey voted to leave. Rhondda Cynon Taf voted to leave. I know it's an inconvenience for some of you on those benches, but they voted to leave. Yet, their Plaid Cymru Assembly Members repeatedly come to this Chamber looking for ways to undermine democracy and to overturn the will of their own voters, because they believe that politicians know better than the people and that, despite a clear majority wanting to leave, the Welsh political establishment claims to know better and wants to keep Wales in the EU.

Now, last week, we saw the Brexit Party win two of the four Welsh seats in the European Parliament, topping the poll in 19 out of the 22 Welsh local authority areas with 32.5 per cent of the vote for the pro-Brexit stance that they took. And I believe that that's a clear message. It's a clear message to all of us in this Chamber—

Diolch, Lywydd. Rhaid imi ddweud, mae'n teimlo fel pe baem yn ailadrodd yr un peth unwaith eto fyth bob tro y codaf yma ar gyfer un o'r dadleuon hyn, oherwydd, unwaith eto, rydym yn trafod cynnig gan Blaid Cymru sy'n ceisio cael pleidlais arall er mwyn gwyrdroi canlyniad y gyntaf. Ond peidiwn ag anghofio bod 17.4 miliwn o bobl yn y DU, y mandad mwyaf ar gyfer unrhyw beth yn hanes gwleidyddol Prydain, wedi pleidleisio dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Pleidleisiodd Sir Gaerfyrddin dros adael. Pleidleisiodd Ynys Môn dros adael. Pleidleisiodd Rhondda Cynon Taf dros adael. Gwn ei fod yn anghyfleustra i rai ohonoch ar y meinciau hynny, ond fe wnaethant bleidleisio dros adael. Ac eto, daw eu Haelodau Cynulliad Plaid Cymru i'r Siambr hon dro ar ôl tro gan chwilio am ffyrdd i danseilio democratiaeth a gwyrdroi ewyllys eu pleidleiswyr eu hunain, gan eu bod yn credu bod gwleidyddion yn gwybod yn well na'r bobl ac er gwaethaf y ffaith bod mwyafrif clir yn dymuno gadael, mae sefydliad gwleidyddol Cymru yn honni eu bod yn gwybod yn well ac am gadw Cymru yn yr UE.

Nawr, yr wythnos diwethaf, gwelsom Blaid Brexit yn ennill dwy o bedair sedd Cymru yn Senedd Ewrop, gan ennill mewn 19 o'r 22 ardal awdurdod lleol yng Nghymru gyda 32.5 y cant o'r bleidlais dros eu safiad o blaid Brexit. A chredaf fod honno'n neges glir. Mae'n neges glir i bob un ohonom yn y Siambr hon—

—and all of us to get on with it. Yes, I'll happily take an intervention.

—a phob un ohonom i fwrw ati i'w wneud. Ydw, rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.

I'm grateful to you for taking an intervention. I can understand why you would draw a conclusion from the results in that way. How about adding up the unequivocally pro-remain parties and saying that that is an unequivocal vote in favour of staying in the European Union?

Rwy'n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad. Gallaf ddeall pam y byddech yn dod i gasgliad o'r canlyniadau yn y ffordd honno. Beth am adio'r pleidiau sy'n ddigamsyniol o blaid aros a dweud bod honno'n bleidlais ddiamwys o blaid aros yn yr Undeb Ewropeaidd?

I'll come to that now. Let's not forget this: 32.5 per cent gives Brexit bigger legitimacy than this Welsh Government, which was elected in 2016 with just 31.5 per cent of the vote in Wales. But, as we've heard from you and from other people, coming first in an election apparently doesn't count for very much because, when you add up the combined votes of all those who lost those elections, you've got more votes. Now, on that logic, you could draw all sorts of strange conclusions about everything. So, I read that Mark Reckless was the tallest person in this Chamber to have been elected. Now, if that is the case, of course, he's not really the tallest if you follow your logic, because if you add up everybody in the Plaid group, you're taller than him. I mean, that's a ridiculous logic to take—

Deuaf at hynny yn awr. Peidiwn ag anghofio hyn: mae 32.5 y cant yn rhoi cyfreithlondeb mwy i Brexit na'r Llywodraeth hon, a etholwyd yn 2016 drwy ddim ond 31.5 y cant o'r bleidlais yng Nghymru. Ond fel y clywsom gennych chi a phobl eraill, mae'n debyg nad yw dod yn gyntaf mewn etholiad yn cyfrif llawer oherwydd, pan fyddwch yn adio pleidleisiau cyfun pawb a gollodd yr etholiadau hynny, mae gennych fwy o bleidleisiau. Nawr, ar y rhesymeg honno, gallech dynnu pob math o gasgliadau rhyfedd am bopeth. Felly, darllenais mai Mark Reckless oedd y person talaf yn y Siambr hon i gael ei ethol. Nawr, os yw hynny'n wir, wrth gwrs, nid ef yw'r talaf mewn gwirionedd os dilynwch eich rhesymeg chi, oherwydd os ydych chi'n adio pawb yng ngrŵp Plaid Cymru, rydych chi'n dalach nag ef. Hynny yw, mae honno'n rhesymeg hurt—

—but that is your logic. Yes, I'll happily take the intervention.

—ond dyna yw eich rhesymeg. Iawn, rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.

In terms of when we were elected, I suspect the Member may have forgotten Nathan Gill.

O ran yr adeg y cawsom ein hethol, rwy'n tybio bod yr Aelod o bosibl wedi anghofio am Nathan Gill.

17:00

Yes. He's a former Member, of course. I was talking about existing Members. 

Now, there are some—. Let's follow the logic again: there are some Members in this Chamber who I want to congratulate on having celebrated 20 continuous years of service in this National Assembly, the longest of any of us here, but, of course, when you add up the combined service of the other Assembly Members, it's longer than those before. [Interruption.] This is your logic. This is your logic. [Interruption.] Yes, I'll happily take an intervention. 

Ie. Mae'n gyn-Aelod, wrth gwrs. Roeddwn yn sôn am Aelodau presennol.

Nawr, mae rhai—. Beth am ddilyn y rhesymeg eto: mae rhai Aelodau yn y Siambr hon yr hoffwn eu llongyfarch ar ddathlu 20 mlynedd o wasanaeth di-dor yn y Cynulliad Cenedlaethol, yr hwyaf o blith pawb ohonom yma, ond wrth gwrs, pan fyddwch yn adio gwasanaeth cyfun yr Aelodau Cynulliad eraill, mae'n hwy na'r rhai o'u blaenau. [Torri ar draws.] Dyma yw eich rhesymeg. Dyma yw eich rhesymeg. [Torri ar draws.] Iawn, rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.

Thank you very much. Very, very briefly: don't you think you're making a mockery of a very, very serious debate?

Diolch yn fawr iawn. Yn gryno iawn: onid ydych yn meddwl eich bod yn gwneud dadl ddifrifol iawn yn gyff gwawd?

You're making a mockery of democracy. We gave the people of Wales and the rest of the United Kingdom the opportunity to have their say. They were told it was a once-in-a-generation opportunity to have their say on whether they wanted to stay or leave the European Union. They were told explicitly by the remain campaign—. They were given all sorts of 'facts'. They were told that the stock market would crash if they voted to come out. They were told that we'd go into an immediate recession, that our unemployment rate would spiral out of control. And yet the economy's still growing, unemployment is still coming down, and our stock market is still climbing. That is the reality.

Now, we know that there's been a change of heart. We know that there's been a change of heart. To be fair to the First Minister of Wales, he's looked at these results and he's trying to cobble together something that he thinks can save them from the impending doom that they have in terms of the leadership of Jeremy Corbyn by calling for a second referendum. I understand that there may be some logic in wanting to avoid Jeremy Corbyn continuing to be leader of your party. I understand that. But you can't claim to be respecting the outcome of the referendum in any way if you're a person who advocates a second referendum that is a rerun of the first, with 'remain' on the ballot sheet, because that is what you are trying to do. Now, to be fair, we've got a long history in this country of respecting the outcome of referendums, okay. We really have. To be fair to the Liberal Democrats, when they lost the alternative vote referendum, they respected that result. They didn't call for another referendum to be held. I'll happily take an intervention.

Rydych chi'n gwneud democratiaeth yn gyff gwawd. Rhoesom gyfle i bobl Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig ddweud eu barn. Dywedwyd wrthynt ei fod yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i ddweud eu barn ynglŷn ag a oeddent am aros neu adael yr Undeb Ewropeaidd. Fe'u hysbyswyd yn glir gan yr ymgyrch o blaid aros—. Rhoddwyd pob math o 'ffeithiau' iddynt. Dywedwyd wrthynt y byddai'r farchnad stoc yn methu pe baent yn pleidleisio dros adael. Dywedwyd wrthynt y byddem yn mynd i mewn i ddirwasgiad ar unwaith, ac y byddai ein cyfradd ddiweithdra'n codi y tu hwnt i reolaeth. Ac eto mae'r economi'n dal i dyfu, mae diweithdra'n dal i ostwng, ac mae ein marchnad stoc yn dal i ddringo. Dyna'r realiti.

Nawr, gwyddom fod newid meddwl wedi bod. Gwyddom fod newid meddwl wedi bod. I fod yn deg â Phrif Weinidog Cymru, mae wedi edrych ar y canlyniadau hyn ac mae'n ceisio gosod rhywbeth at ei gilydd y cred y gall eu hachub rhag y gofid sydd ar fin eu hwynebu ar ffurf arweinyddiaeth Jeremy Corbyn drwy alw am ail refferendwm. Deallaf y gall fod rhywfaint o resymeg dros geisio osgoi cael Jeremy Corbyn i barhau i arwain eich plaid. Rwy'n deall hynny. Ond ni allwch honni eich bod yn parchu canlyniad y refferendwm mewn unrhyw ffordd os ydych yn berson sy'n argymell cynnal ail refferendwm sy'n ailgynnal y gyntaf, gydag 'aros' ar y papur pleidleisio, oherwydd dyna rydych yn ceisio'i wneud. Nawr, a bod yn deg, mae gennym hanes hir yn y wlad hon o barchu canlyniad refferenda, o'r gorau. Mae hynny'n wir. A bod yn deg â'r Democratiaid Rhyddfrydol, pan gollasant y refferendwm ar y bleidlais amgen, fe wnaethant barchu'r canlyniad hwnnw. Ni wnaethant alw am gynnal refferendwm arall. Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.

I'm very grateful to the Member. Does he remember that his party, for eight years between 1997 and 2005, had a policy of calling for a second referendum on devolution in Wales?

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod. A yw'n cofio bod gan ei blaid, am wyth mlynedd rhwng 1997 a 2005, bolisi o alw am ail refferendwm ar ddatganoli yng Nghymru?

I have never called for a second referendum. [Interruption.] I have never called for a second referendum, and the reality is—[Interruption.] And the reality is that this National Assembly's referendum on its establishment was implemented, quite rightly, by the Government of the day. And, of course, we all accepted—we all accepted—the result of our own referendum on law-making powers back in 2011. You can't simply call for another vote because you don't like the outcome. Now, I heard the leader of Plaid Cymru last week—he's not here today—calling for a remainers alliance to be established. If you want to work together to campaign for remain, of course, you've missed the boat, because there's not going to be another referendum, I hope, not in my lifetime, on this particular issue. And that's why I urge everybody who respects democracy to reject this ridiculous motion from Plaid Cymru and to support our amendment, which makes it clear that the outcome of referendums should always be implemented when we put these questions to the people.

Nid wyf erioed wedi galw am ail refferendwm. [Torri ar draws.] Nid wyf erioed wedi galw am ail refferendwm, a'r gwir amdani yw—[Torri ar draws.] A'r gwir amdani yw bod refferendwm y Cynulliad Cenedlaethol hwn ynglŷn â'i sefydlu wedi'i roi ar waith, a hynny'n gwbl briodol, gan Lywodraeth y dydd. Ac wrth gwrs, roedd pawb ohonom yn derbyn—roeddem i gyd yn derbyn—canlyniad ein refferendwm ein hunain ar bwerau deddfu yn ôl yn 2011. Ni allwch alw am bleidlais arall am nad ydych yn hoffi'r canlyniad. Nawr, clywais arweinydd Plaid Cymru yr wythnos diwethaf—nid yw yma heddiw—yn galw am sefydlu cynghrair i'r rhai sydd am aros yn yr UE. Os ydych am weithio gyda'ch gilydd i ymgyrchu dros aros, wrth gwrs, mae'n rhy hwyr, oherwydd nid oes refferendwm arall yn mynd i fod ar y mater hwn, gobeithio, nid yn fy oes i. A dyna pam rwy'n annog pawb sy'n parchu democratiaeth i wrthod y cynnig chwerthinllyd hwn gan Blaid Cymru a chefnogi ein gwelliant, sy'n ei gwneud yn glir y dylid rhoi canlyniadau refferenda ar waith bob amser pan fyddwn yn cyflwyno'r cwestiynau hyn i'r bobl.

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i gynnig yn ffurfiol gwelliant 3, yn enw Rebecca Evans. 

I call on the Counsel General and Brexit Minister to move formally amendment 3, tabled in the name of Rebecca Evans.

Gwelliant 3—Rebecca Evans

Ar ôl 'barhau yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd' rhoi 'ac yn dweud unwaith eto y byddai Brexit heb gytundeb yn ganlyniad trychinebus a chwbl annerbyniol.'

Amendment 3—Rebecca Evans

After 'ballot paper' insert 'and re-iterates its view that a ‘no deal’ Brexit would be a disastrous and wholly unacceptable outcome.'

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

Y broblem sydd gyda fi, wrth gwrs, yw dyw hi ddim yn glir o gwbl beth oedd Brexit yn ei feddwl, pa fath o Brexit oedd pobl yn gallu ei ddisgwyl ar ôl y refferendwm, ac felly roedd yna vacuum, onid oedd? Ac yn ystod yr ymgyrch—ac yn sicr ers hynny—mae pob Brexiteer wedi rhyw fath o brojecto eu fersiwn nhw o Brexit ar y papur pleidleisio oedd pobl yn ei farcio yn y blychau pleidleisio—pob math o Brexits gwahanol—a phawb, wrth gwrs, yn hawlio wedyn mai eu Brexit nhw enillodd y dydd yn y refferendwm. Roeddwn i'n meddwl y dydd o'r blaen—faint o wahanol Brexits ŷn ni wedi clywed amdanyn nhw? Mae yna Brexit meddal, mae yna Brexit caled, mae yna Brexit gyda chytundeb, mae yna Brexit—[Torri ar draws.]

The problem I have, of course, is it’s not clear at all what Brexit actually meant, what kind of Brexit people could expect after the referendum, and so there was a vacuum. During the campaign, and certainly since the campaign, every Brexiteer has projected their version of Brexit onto the ballot paper that people were marking in the polling stations. There were all sorts of different Brexits, and everyone claiming that it was their Brexit that won out in the referendum. I was thinking the other day—how many Brexits have we heard about? There’s a soft Brexit, a hard Brexit, there’s a Brexit with an agreement, there's a Brexit—[Interruption.]

No, I won't, because I've got a lot to get in. Try again later on, all right? [Laughter.]

Na, ni wnaf, oherwydd mae gennyf lawer i'w ddweud. Rhowch gynnig arall arni'n nes ymlaen, iawn? [Chwerthin.]

Brexit meddal, Brexit caled, Brexit â chytundeb, Brexit heb gytundeb, Brexit masnach rydd—mae yna protectionist Brexit—

A soft Brexit, a hard Brexit, a Brexit with an agreement, a 'no deal' Brexit, a free market Brexit— there's a protectionist Brexit—

—open Brexit, there's a xenophobic Brexit, the Canada option, Norway plus, Ukraine option, Swiss option, Turkey option. I'm told there's a Tory Brexit somewhere. There's certainly an ERG Brexit. There's a Corbyn Brexit, there's a UKIP Brexit, there's a Brexit Party Brexit, there's a 'red, white and blue' Brexit, apparently, and a 'Brexit means Brexit' Brexit. [Laughter.] But it reminds me of what Clinton said, you know—'The people have spoken; it's just that we're not sure what they said', and that's my fundamental problem. [Interruption.] Yes, I will. Go on, then. I can have a breather, then.

—Brexit agored, Brexit senoffobig, opsiwn Canada, Norwy a mwy, opsiwn Ukrain, opsiwn y Swistir, opsiwn Twrci. Rwy'n deall bod yna Brexit Torïaidd yn rhywle. Mae yna Brexit y Grŵp Ymchwil Ewropeaidd yn sicr. Mae yna Brexit Jeremy Corbyn, mae yna Brexit UKIP, mae yna Brexit Plaid Brexit, mae yna Brexit 'coch, gwyn a glas', mae'n debyg, ac mae yna Brexit 'Mae Brexit yn golygu Brexit'. [Chwerthin.] Ond mae'n fy atgoffa o'r hyn a ddywedodd Clinton, wyddoch chi—'Mae'r bobl wedi siarad; nid ydym yn siŵr beth a ddywedasant', a dyna fy mhroblem sylfaenol. [Torri ar draws.] Iawn, fe wnaf. Parhewch, felly, i mi gael egwyl. 

17:05

Isn't this, isn't exactly that, the problem with referendums with simple questions?

Onid hyn, onid dyna'n union yw'r broblem gyda refferenda â chwestiynau syml?

Listen, and I'll refer you to the Scottish referendum on independence. There was a 700-page White Paper sat behind that ballot paper that told people exactly what they could expect if they voted for independence in Scotland. All we had with Brexit was a slogan on the side of a bus, and, of course, those responsible for that slogan are now being summoned to appear before a court just to justify that figure.

Now, I want to refer—. Oh, I have got a bit of time, so I'm not panicking yet. I just want to refer to some of the statements that were made, and Darren—you know, Darren pointed to some dubious statements that were made. Well, I can point to others as well. Remember Daniel Hannan MEP? He's still an MEP I think, is he? He's one of the few that's still a Tory MEP.

'Absolutely nobody is talking about threatening our place in the Single Market',

he said before the referendum. Now, absolutely everybody is doing that—you know, it was an absolute lie. Liam Fox, of course, on the infamous free trade agreement—'the easiest in human history'. And if we want to reflect on some of the dog whistle politics that we got during that referendum campaign, health tourism—do you remember the way that people told us that people travelling to the UK are coming solely to benefit from our generous health system? A total fabrication, because British citizens in the EU receive five times the value of the treatment that we give to EU citizens here. And, of course, we know that our NHS and care services would practically be dysfunctional if we lost a lot of those overseas workers who come to this country to work for us.

And Delyth referred to the mantra of 'take back control', and I totally agree—yes, it chimed with millions of people. Quite rightly, they felt disenfranchised and anxious about their futures, but it wasn't, as far as I'm concerned, the lack of control over the EU that was the issue there, it was the lack of control over a Westminster programme of austerity set by George Osborne and the Conservative Government in London. So, all sorts of versions of Brexit and all sorts of dubious promises made.

And I will just briefly refer particularly to the agricultural sector. You ask Welsh farmers now about the prospect of losing their basic payment—. As deficient maybe as CAP was and is, you ask them about losing that stability and security whilst the rest of Europe and, of course, Scotland and Northern Ireland, as I was referring to yesterday, are retaining that, and I'm sure they would have something to tell you.

Only today the National Audit Office has said that DEFRA risks having its agriculture budget cut by the Treasury if it can't guarantee a high take-up of its new environmental land management scheme. Now, that doesn't happen in relation to CAP. If you don't spend all your money, it's still there and you can spend it later on. So, when new facts emerge, when the new reality becomes clear, I think people are entitled to change their minds and I think that putting this back to the people is fully justified.

Gwrandewch, ac rwyf am eich cyfeirio at refferendwm yr Alban ar annibyniaeth. Roedd Papur Gwyn 700 tudalen y tu ôl i'r papur pleidleisio hwnnw a oedd yn dweud wrth bobl beth yn union y gallent ei ddisgwyl pe baent yn pleidleisio dros annibyniaeth yn yr Alban. Y cwbl a gawsom gyda Brexit oedd slogan ar ochr bws, ac wrth gwrs, mae'r rhai a oedd yn gyfrifol am y slogan hwnnw'n cael eu galw i ymddangos gerbron llys yn awr i gyfiawnhau'r ffigur hwnnw.

Nawr, rwyf am gyfeirio—. O, mae gennyf ychydig o amser, felly nid oes raid i mi boeni eto. Rwyf am gyfeirio at rai o'r datganiadau a wnaethpwyd, a Darren—wyddoch chi, cyfeiriodd Darren at ddatganiadau amheus a wnaethpwyd. Wel, gallaf gyfeirio at rai eraill hefyd. A ydych chi'n cofio Daniel Hannan ASE? Mae'n dal i fod yn ASE rwy'n credu, onid yw? Mae'n un o'r ychydig rai sy'n dal i fod yn ASE Torïaidd.

Nid oes unrhyw un o gwbl yn sôn am fygwth ein lle yn y farchnad sengl,

meddai cyn y refferendwm. Nawr, mae pawb yn gwneud hynny—hynny yw, roedd yn gelwydd noeth. Liam Fox, wrth gwrs, ar y cytundeb masnach rydd bondigrybwyll—'yr hawsaf yn hanes y ddynoliaeth'. Ac os ydym am fyfyrio ar rywfaint o'r wleidyddiaeth 'chwiban y ci' a gawsom yn ystod ymgyrch y refferendwm honno, twristiaeth iechyd—a ydych chi'n cofio'r ffordd yr oedd pobl yn dweud wrthym fod pobl sy'n teithio i'r DU yn dod yn unswydd er mwyn elwa ar ein system iechyd hael? Celwydd llwyr, gan fod dinasyddion Prydain yn yr UE yn cael pum gwaith gwerth y driniaeth a roddwn i ddinasyddion yr UE yma. Ac wrth gwrs, rydym yn gwybod y byddai ein GIG a'r gwasanaethau gofal yn gamweithredol i bob pwrpas pe baem yn colli llawer o'r gweithwyr tramor sy'n dod i'r wlad hon i weithio drosom ni.

A chyfeiriodd Delyth at y mantra o 'adfer rheolaeth', ac rwy'n cytuno'n llwyr—do, fe wnaeth daro deuddeg i filiynau o bobl. Yn gwbl briodol, roeddent yn teimlo'n ddifreintiedig ac yn bryderus ynglŷn â'u dyfodol, ond nid y diffyg rheolaeth dros yr UE oedd dan sylw yno yn fy marn i, ond diffyg rheolaeth dros raglen o gyni yn San Steffan a osodwyd gan George Osborne a'r Llywodraeth Geidwadol yn Llundain. Felly, ceir pob math o Brexit a gwnaed addewidion amheus o bob math.

Ac rwyf am gyfeirio'n fyr at y sector amaethyddol yn benodol. Rydych yn gofyn yn awr i ffermwyr Cymru am y posibilrwydd o golli eu taliad sylfaenol—. Er mor ddiffygiol oedd y PAC efallai, ac er mor ddiffygiol ydyw, os gofynnwch iddynt ynglŷn â cholli'r sefydlogrwydd a'r sicrwydd hwnnw tra bo gweddill Ewrop, a'r Alban a Gogledd Iwerddon yn eu cadw, fel y soniais ddoe, rwy'n siŵr y byddai ganddynt rywbeth i'w ddweud wrthych.

Heddiw ddiwethaf dywedodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol fod DEFRA mewn perygl o gael eu cyllideb amaeth wedi'i thorri gan y Trysorlys os na all warantu y bydd llawer yn manteisio ar ei chynllun newydd i reoli tir er lles yr amgylchedd. Nawr, nid yw hynny'n digwydd mewn perthynas â'r PAC. Os nad ydych yn gwario eich holl arian, mae'n dal yno a gallwch ei wario yn nes ymlaen. Felly, pan ddaw ffeithiau newydd yn amlwg, pan fydd y realiti newydd yn dod yn glir, rwy'n meddwl bod gan bobl hawl i newid eu meddyliau a chredaf fod rhoi hyn yn ôl i'r bobl yn gwbl gyfiawn.

Aneurin Bevan once said that

'we know what happens to people who stay in the middle of the road. They get run down.'

Sadly for my party, that's exactly what happened in the European elections last Thursday. Our failure to grasp the nettle on the most important issue of our times left the door open to a ragbag of opportunists, zealots and charlatans. If there was one thing that did unite that unholy bunch, it was the ability to rally around a single campaign message in the pursuit of victory. It was a brutal political reminder that, whilst it is one thing to be nuanced in the drafting of policy, when it comes to the drafting of history, we simply must be bold.

Members in this Chamber will know all too well my views on the issue of Brexit; my stance is honest and consistent, based entirely on the interests of my constituents. And while I was bitterly disappointed that it took those results for my party to change our approach, I am now only interested in working together for the future, not in rehashing battles gone by. Now is not the time to point fingers; now is the time to unite and to fight on behalf of our communities in Wales. This is a moment of national emergency and nobody in Government or opposition who believes we need to act to confront it should be thinking of party advantage over national interest. Because the other thing that the European elections showed is that there is now no majority for Brexit in Wales or the UK, and, above all, there is no mandate for a 'no deal'.

I therefore warmly welcome the commitment from the First Minister not only to fight for a second referendum but for the guarantee that we will be unequivocal in our support for 'remain' in that campaign. There are no immediate elections for us to concern ourselves with now, no narrow political gains to calculate, just a mountain to climb. Just as those of you in this Chamber know how strong my views have been over these last three years, you will also know that, when it comes to matters of principle, I am, like so many others of us here, ready to work across party lines. For those of us who passionately believe that we must go back to the country, for those of us who know how damaging Brexit will be to Wales, it is time to leave our partisan colours at the door and work together on a 'final say' campaign.

Only this week it was reported that the UK manufacturing sector contracted for the first time since July 2016, as stockpiling eased ahead of Brexit. The research said that firms found difficulty convincing clients to commit to new contracts. We've already had too many examples of companies no longer ready to put up with the risk of what Brexit might mean for them. Businesses kept expecting politicians to make the best of a bad situation. Until now, we've only made matters worse—that has to change. And, as if we needed any more clues as to what our post-Brexit future might look like, then we have been provided with them in spades this week through the visit of the US President. As Sadiq Khan has said, Donald Trump is not just here to spread his hateful views and tweet childish insults, he's here because he wants a post-Brexit trade deal with Britain that would force us to agree to anything he wants. It would mean handing over our beloved NHS to private US healthcare firms and abandoning food safety— 

Dywedodd Aneurin Bevan

unwaith ein bod yn gwybod beth sy'n digwydd i bobl sy'n oedi ar ganol y ffordd. Cânt eu taro.

Yn anffodus i fy mhlaid i, dyna'n union a ddigwyddodd yn yr etholiadau Ewropeaidd ddydd Iau diwethaf. Roedd ein methiant i fod yn feiddgar ar fater pwysicaf ein cyfnod yn gadael y drws yn agored i gawdel o fanteiswyr, penboethiaid a thwyllwyr. Un peth a unai'r criw anfad hwnnw oedd y gallu i ddod at ei gilydd o gwmpas un neges ymgyrch yn yr ymdrech i sicrhau buddugoliaeth. Roedd yn wers wleidyddol greulon a ddywedai mai un peth yw bod yn gynnil wrth ddrafftio polisi, ond pan ddaw'n fater o ddrafftio hanes, rhaid inni fod yn feiddgar.

Bydd yr Aelodau yn y Siambr hon yn gwybod yn iawn beth yw fy marn ar fater Brexit; mae fy safbwynt yn onest ac yn gyson, yn seiliedig yn gyfan gwbl ar fuddiannau fy etholwyr. Ac er fy mod wedi fy siomi'n arw ei bod wedi cymryd y canlyniadau hynny i fy mhlaid newid ein dull o weithredu, nid oes gennyf ddiddordeb mewn dim bellach heblaw cydweithio ar gyfer y dyfodol, nid ailgynnau brwydrau a fu. Nid dyma'r amser i bwyntio bysedd; dyma'r amser i uno ac i frwydro ar ran ein cymunedau yng Nghymru. Mae hon yn foment o argyfwng cenedlaethol ac ni ddylai neb mewn Llywodraeth neu mewn gwrthblaid sy'n credu bod angen inni weithredu i'w wynebu fod yn meddwl am fantais plaid dros fudd cenedlaethol. Oherwydd y peth arall a ddangosodd yr etholiadau Ewropeaidd i ni yw nad oes mwyafrif dros Brexit yng Nghymru na'r DU bellach, ac yn anad dim, nid oes mandad o blaid 'dim bargen'.

Felly, rwy'n croesawu'n gynnes ymrwymiad y Prif Weinidog nid yn unig i frwydro dros ail refferendwm ond i sicrhau y byddwn yn ddiamwys yn ein cefnogaeth dros 'aros' yn yr ymgyrch honno. Nid oes etholiadau uniongyrchol inni boeni amdanynt yn awr, dim enillion gwleidyddol cul i'w cyfrifo, dim ond mynydd i'w ddringo. Yn union fel y gŵyr y rheini ohonoch yn y Siambr pa mor gryf yw fy safbwyntiau wedi bod dros y tair blynedd diwethaf, fe fyddwch yn gwybod hefyd, pan ddaw'n fater o egwyddor, fy mod i, fel cynifer ohonom yma, yn barod i weithio ar draws ffiniau pleidiol. I'r rhai ohonom sy'n credu'n angerddol fod yn rhaid inni fynd yn ôl at y wlad, i'r rhai ohonom sy'n gwybod pa mor niweidiol fydd Brexit i Gymru, mae'n bryd gadael ein lliwiau pleidiol wrth y drws a gweithio gyda'n gilydd ar ymgyrch dros 'lais terfynol'.

Yr wythnos hon dywedwyd bod sector gweithgynhyrchu'r DU wedi crebachu am y tro cyntaf ers mis Gorffennaf 2016, wrth i bentyrru cyflenwadau lacio cyn Brexit. Yn ôl yr ymchwil, roedd cwmnïau'n ei chael hi'n anodd darbwyllo cleientiaid i ymrwymo i gontractau newydd. Rydym eisoes wedi cael gormod o enghreifftiau o gwmnïau nad ydynt bellach yn barod i wynebu'r risg o'r hyn y gallai Brexit ei olygu iddynt hwy. Roedd busnesau'n dal i ddisgwyl i wleidyddion wneud y gorau o sefyllfa wael. Hyd yma, nid ydym ond wedi gwneud pethau'n waeth—rhaid i hynny newid. Ac fel pe bai angen rhagor o gliwiau arnom ynglŷn â'r hyn y gallai ein dyfodol ôl-Brexit fod, gwelsom hwy'n eglur iawn gydag ymweliad Arlywydd yr UDA yr wythnos hon. Fel y dywedodd Sadiq Khan, mae Donald Trump yma nid yn unig i ledaenu ei safbwyntiau atgas a thrydar geiriau sarhaus plentynnaidd, mae yma oherwydd ei fod am gael cytundeb masnach ôl-Brexit gyda Phrydain a fyddai'n ein gorfodi i gytuno i unrhyw beth y mae am ei gael. Byddai'n golygu trosglwyddo ein GIG annwyl i gwmnïau gofal iechyd preifat yr UDA a rhoi'r gorau i ddiogelwch bwyd—  

17:10

In a sec.

—and animal welfare standards in exchange for chlorinated chicken and hormone-injected beef. And he is openly backing Boris Johnson to deliver this for him.

Briefly, Mark.

Mewn eiliad.

—a safonau lles anifeiliaid yn gyfnewid am gyw iâr wedi'i glorineiddio a chig eidion wedi'i chwistrellu â hormonau. Ac mae'n cefnogi Boris Johnson yn agored i gyflawni hyn ar ei ran.

Yn gyflym, Mark.

I wonder if the Member noticed the President's remarks today that he didn't expect the NHS to be part of any trade deal.

Tybed a sylwodd yr Aelod ar sylwadau'r Arlywydd heddiw nad oedd yn disgwyl i'r GIG fod yn rhan o unrhyw gytundeb masnach.

I did. I did notice the President's remarks today, but I don't believe him and I don't think anybody else here does either.

Now, there is no part of that equation that sits easily with me, least of all the last part. The only thing that could have made this situation worse is a Conservative Party leadership contest that is increasingly becoming a hard Brexit measuring contest. Only the Tories could design a process of measuring their machoness by way of ruining other people's livelihoods. They want to turn their party into a Nigel Farage tribute act, but I have words too for those Conservatives who are horrified by this, and I know that that includes AMs sitting here today—not looking at you, Nick Ramsay. [Laughter.]

Fe wneuthum. Fe sylwais ar sylwadau'r Arlywydd heddiw, ond nid wyf yn ei gredu ac nid wyf yn meddwl bod unrhyw un arall yma yn ei gredu chwaith.

Nawr, nid wyf yn gyffyrddus ag unrhyw ran o'r hafaliad hwnnw, yn enwedig y rhan olaf. Yr unig beth a allai fod wedi gwneud y sefyllfa hon yn waeth yw ras am arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol sy'n gynyddol ddod yn gystadleuaeth i fesur Brexit caled. Ni allai neb ond y Torïaid ddylunio proses o fesur pa mor wrol ydynt drwy chwalu bywoliaeth pobl eraill. Maent am droi eu plaid yn grŵp teyrnged i Nigel Farage, ond mae gennyf eiriau hefyd i'r Ceidwadwyr hynny sy'n arswydo rhag hyn, a gwn fod hynny'n cynnwys ACau sy'n eistedd yma heddiw—heb edrych arnoch chi, Nick Ramsay. [Chwerthin.]

I'm glad no-one noticed that. [Laughter.]

Rwy'n falch nad sylwodd neb ar hynny. [Chwerthin.]

The country has had enough of being held to ransom by an intra-party melodrama on Europe. We know that the promises made for Brexit can't be met, we know the public was lied to, there are real costs to leaving—to our economy, our NHS and our safety—and forcing Brexit through won't provide certainty about where we're going. Whether you want to stay in the EU or leave, there is only one way to break the Brexit deadlock, and that is to respect the people and give the people a final say.

Mae'r wlad wedi cael digon ar gael ei dal yn wystl gan felodrama mewnol plaid ar Ewrop. Gwyddom na ellir gwireddu'r addewidion a wnaed am Brexit, gwyddom fod celwydd wedi'i ddweud wrth y cyhoedd, fod costau real i adael—i'n heconomi, i'n GIG ac i'n diogelwch—ac na fydd gorfodi Brexit yn rhoi sicrwydd ynglŷn â ble rydym yn mynd. P'un a ydych am aros yn yr UE neu adael, dim ond un ffordd sydd yna o ddatrys tagfa Brexit, sef parchu'r bobl a rhoi llais terfynol iddynt.

Well, of course, I was one of those who campaigned to remain, but, when we had lost, I accepted the result. I, at the time, was working for a youth work charity and I experienced directly the distress and anger of many, many young people at the result. At that time, we worked with them, advocating acceptance, trying to deal with their emotional distress and attempting to work to influence the nature of what Brexit might look like—for example, retaining the UK's place in the Erasmus programme that's been so important.

It isn't very often in this place that I admit to naivety, Llywydd, but I have to say that I thought there was a plan. Now, given the people who were advocating Brexit, I should have known better, because there clearly wasn't one. I assumed that the people who wanted this to happen would know the nature of it, and my colleague Llyr Gruffydd has just told us of the multicoloured Brexit nonsense that we've had ever since. So, I did accept the result of this referendum because I think, in principle, that was the right thing to do, but I thought by this time—[Interruption.] And please, can I just say this? I am quite happy to accept interventions, but I find it difficult to speak properly when I have people making comments from the floor. So, if any Member who disagrees with me or indeed agrees with me would like to make an intervention, I'm very open to doing that, but, please, the way we treat each other in this place ought to be with respect, and so let's listen to one another, even when we disagree.

So, I was prepared to accept it, assuming that there would be some kind of plan, that there would be things we could put in place perhaps to mitigate some of the worst effects, and three years on, everything is completely different. There is no plan, or there is a wide range of different plans, and other colleagues have already pointed out some of the consequences that have come to light.

Now, colleagues here have said that we don't know why people voted the way they did. Well, in fact, that isn't true. There's been extensive academic research looking into why people voted 'yes' and why people voted 'no', and we know, as other colleagues have said, that that powerful message about taking back control was one that very understandably resonated sometimes with people in communities who felt that their lives were out of control. Of course, what we've seen since is the absolute opposite of any kind of control, with the people advocating Brexit unable to tell us what it ought to look like, unprepared, perhaps, to be honest. And many colleagues, as I've said, have highlighted the huge potential risks and the current threat that has come to light again this week to our health service—what was offered as the golden deal. The trade deal with the NHS is just one of dozens and dozens of examples that we could cite.

So, we do know that people had good reasons for voting the way that they did, and we also know, because there's ongoing extensive research, that many of them have changed their minds. One group of the population that hasn't changed its mind is young people. Three years ago, 18 to 24-year-olds voted 71 per cent to remain and 29 per cent to leave. Now, it is their future—many of us won't be here to see the long-term consequences of particularly what a 'no deal' Brexit would mean, but it is their future that is hanging in the balance.

I think today of all days it's also very important to remember the other group of the population that voted overwhelmingly to remain, and that was those of our fellow citizens who remembered the second world war, who remembered the genesis of the European Community—whatever its faults, and there are none of us here who think that institution as it is, I'm sure, is perfect—but that generation, our parents' generation, who knew what that conflict was like stood with the young people and voted roughly 70 per cent to 30 per cent to remain. Now—

Wel, wrth gwrs, roeddwn i'n un o'r rhai fu'n ymgyrchu dros aros, ond pan wnaethom golli, fe dderbyniais y canlyniad. Roeddwn i, ar y pryd, yn gweithio i elusen gwaith ieuenctid a phrofais yn uniongyrchol ofid a dicter llawer iawn o bobl ifanc ynglŷn â'r canlyniad. Bryd hynny, buom yn gweithio gyda hwy, yn eu cynghori i dderbyn, ceisio ymdrin â'u trallod emosiynol a gweithio i ddylanwadu ar natur yr hyn y gallai Brexit ei olygu—er enghraifft, cadw lle'r DU yn y rhaglen Erasmus sydd wedi bod mor bwysig.

Nid yn aml iawn yn y lle hwn y byddaf yn cyfaddef fy naïfrwydd, Lywydd, ond rhaid i mi ddweud fy mod wedi credu bod yna gynllun. Nawr, o ystyried y bobl a oedd yn dadlau dros Brexit, dylwn fod wedi gwybod yn well, oherwydd yn amlwg nid oedd cynllun yn bodoli. Cymerais yn ganiataol y byddai'r bobl a oedd am i hyn ddigwydd yn gwybod beth oedd ei natur, ac mae fy nghyd-Aelod Llyr Gruffydd newydd ddweud wrthym am y nonsens Brexit amryliw a gawsom byth ers hynny. Felly, dderbyniais ganlyniad y refferendwm oherwydd fy mod yn credu, mewn egwyddor, mai dyna oedd y peth iawn i'w wneud, ond roeddwn yn meddwl erbyn hyn—[Torri ar draws.] Ac os gwelwch yn dda, a gaf fi ddweud hyn? Rwy'n ddigon bodlon derbyn ymyriadau, ond rwy'n ei chael hi'n anodd siarad yn iawn pan fydd pobl yn gwneud sylwadau o'r llawr. Felly, os oes unrhyw Aelod sy'n anghytuno â mi neu'n wir yn cytuno â mi yn dymuno ymyrryd, rwy'n agored iawn i hynny, ond os gwelwch yn dda, dylem drin ein gilydd â pharch yn y lle hwn, felly gadewch inni wrando ar ein gilydd, hyd yn oed pan fyddwn yn anghytuno.

Felly, roeddwn yn barod i'w dderbyn, gan gymryd yn ganiataol y byddai rhyw fath o gynllun yn bodoli, y byddai pethau y gallem eu rhoi ar waith efallai i liniaru rhai o'r effeithiau gwaethaf, a thair blynedd yn ddiweddarach, mae popeth yn gwbl wahanol. Nid oes cynllun, neu mae ystod eang o wahanol gynlluniau, ac mae cyd-Aelodau eraill eisoes wedi tynnu sylw at rai o'r canlyniadau sydd wedi dod i'r amlwg.

Nawr, mae cyd-Aelodau yma wedi dweud nad ydym yn gwybod pam fod pobl wedi pleidleisio fel y gwnaethant. Wel, nid yw hynny'n wir mewn gwirionedd. Cafwyd ymchwil academaidd helaeth a ymchwiliai i'r rheswm pam y pleidleisiodd pobl 'ie' a'r rheswm pam y pleidleisiodd pobl 'na', a gwyddom, fel y dywedodd cyd-Aelodau eraill, fod y neges rymus honno am adfer rheolaeth yn un a oedd, yn ddealladwy iawn, yn taro deuddeg gyda phobl weithiau mewn cymunedau a deimlai fod eu bywydau allan o reolaeth. Wrth gwrs, mae'r hyn a welsom ers hynny'n gwbl groes i unrhyw fath o reolaeth, gyda'r bobl sy'n dadlau dros Brexit yn methu dweud wrthym sut beth ddylai Brexit fod a heb baratoi, efallai, ar gyfer bod yn onest. Ac mae llawer o gyd-Aelodau, fel y dywedais, wedi tynnu sylw at y peryglon enfawr posibl a'r bygythiad presennol sydd wedi dod i'r amlwg eto yr wythnos hon i'n gwasanaeth iechyd—yr hyn a gynigiwyd fel y fargen euraid. Un yn unig o ddwsinau ar ddwsinau o enghreifftiau y gallem gyfeirio atynt yw'r cytundeb masnach gyda'r GIG.

Felly, gwyddom fod gan bobl resymau da dros bleidleisio fel y gwnaethant, a gwyddom hefyd, gan fod gwaith ymchwil helaeth yn mynd rhagddo, fod llawer ohonynt wedi newid eu meddyliau. Un grŵp o'r boblogaeth sydd heb newid ei feddwl yw pobl ifanc. Dair blynedd yn ôl, pleidleisiodd 71 y cant o bobl ifanc rhwng 18 a 24 oed dros aros a 29 y cant dros adael. Nawr, eu dyfodol hwy ydyw—ni fydd llawer ohonom ni yma i weld canlyniadau hirdymor Brexit 'dim bargen' yn enwedig, ond eu dyfodol hwy sydd yn y fantol.

Rwy'n credu heddiw o bob diwrnod ei bod hefyd yn bwysig iawn cofio'r grŵp arall o'r boblogaeth a bleidleisiodd yn unfrydol o blaid aros, sef ein cyd-ddinasyddion a oedd yn cofio'r ail ryfel byd, a gofiai ddechrau'r Gymuned Ewropeaidd—beth bynnag yw ei beiau, ac rwy'n sicr nad oes yr un ohonom yma'n credu bod y sefydliad fel y mae yn berffaith—ond fe safodd y genhedlaeth honno, cenhedlaeth ein rhieni a wyddai beth oedd rhyfel, gyda'r bobl ifanc a phleidleisio 70 y cant i 30 y cant yn fras dros aros. Nawr—

17:15

Where on earth does that come from? Broadly, in the referendum, the older people were, the higher the proportion for 'leave'. The idea that people who were there at the war voted by 70 per cent to remain—what on earth is your source for that claim?

O ble ar y ddaear y daw hynny? Yn fras, yn y refferendwm, po hynaf oedd y bobl, y mwyaf oedd y gyfran o blaid 'gadael'. Mae'r syniad fod pobl a oedd yno yn y rhyfel wedi pleidleisio 70 y cant dros aros—beth ar y ddaear yw eich ffynhonnell ar gyfer yr honiad hwnnw?

That is established academic research. Mark Reckless is quite right to say that over-30s—people between the age of 30 and the age of 75—tended to vote to leave. That very elderly group of people who had actually lived through the war as adults voted to remain—

Mae'n ymchwil academaidd sefydledig. Mae Mark Reckless yn hollol iawn i ddweud bod pobl dros 30—pobl rhwng 30 oed a 75 oed—wedi tueddu i bleidleisio dros adael. Fe wnaeth y grŵp oedrannus iawn hwnnw o bobl a oedd mewn gwirionedd wedi byw drwy'r rhyfel fel oedolion bleidleisio dros aros—

—and I will happily send him the academic link.

—ac rwy'n hapus iawn i anfon y ddolen academaidd ato.

I do actually recall seeing one thing where the amount voting 'leave' was going up as people got older, and among the very, very oldest—and it was a very small sample—the 'leave' vote was very slightly less than it had been for the group a little younger, but it was very strongly to leave.

Rwy'n cofio gweld un peth lle'r oedd y nifer a bleidleisiodd dros 'adael' yn mynd i fyny wrth i bobl fynd yn hŷn, ac ymhlith y rhai hynaf oll—ac roedd yn sampl bach iawn—roedd y bleidlais dros 'adael' ychydig bach yn llai na'r hyn ydoedd ymhlith y grŵp ychydig yn iau, ond roedd yn gryf iawn dros adael.

It was not in that group, and I will, if he wishes—though he doesn't often want to have information that doesn't agree with his perspective—happily share it with him.

So, Members here have talked a lot about democracy and they are, of course, quite right to do so. The campaign group For our Future's Sake estimate that over 92,000 young people have reached the age of majority—have reached the age where they have the right to vote here in Wales, and it's an inexact figure because people do move in and out. Those 92,000 young people now, in my view, have a right to have a say about what happens next.

We should honour the generation who did not want to see another risk of conflict, and we should honour the generation who want to see a future as part of the European family. I urge Members to support this motion today.

Nid yn y grŵp hwnnw oedd hyn, ac os yw'n dymuno—er nad yw'n aml yn dymuno cael gwybodaeth nad yw'n cytuno â'i safbwynt—rwy'n hapus i'w rhannu gydag ef.

Felly, mae'r Aelodau yma wedi siarad llawer am ddemocratiaeth ac maent yn berffaith iawn i wneud hynny wrth gwrs. Mae'r grŵp ymgyrchu For our Future's Sake yn amcangyfrif bod dros 92,000 o bobl ifanc wedi cyrraedd oed pleidleisio—wedi cyrraedd yr oedran lle mae ganddynt hawl i bleidleisio yma yng Nghymru, ac mae'n ffigur anfanwl oherwydd bod pobl yn symud i mewn ac allan. Yn fy marn i, mae gan y 92,000 o bobl ifanc hynny hawl i gael llais yn yr hyn sy'n digwydd nesaf.

Dylem anrhydeddu'r genhedlaeth nad oedd arni eisiau gweld perygl rhyfel arall, a dylem anrhydeddu'r genhedlaeth sydd am weld dyfodol yn rhan o'r teulu Ewropeaidd. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn heddiw.

I believe that this is an absolutely fundamental question facing us as a country and as a nation at the moment. For whatever the reasons, and without wishing to go into the last campaign too deeply this afternoon, it's clear that what has happened since then has not reflected what was promised before that vote. I think the one thing that would unite many of us on all sides of this Chamber is that the last three years have represented probably the worst of politics that we have seen. Some of the things that I have witnessed both online and in real life, if I might say so, have absolutely appalled me and distressed me. I'm somebody who is quite happy to take part in robust debate, in this place and elsewhere, but the nature of our politics over the last few years has, I think, let down the people, the country and let down the future.

Credaf fod hwn yn gwestiwn cwbl sylfaenol sy'n ein hwynebu fel gwlad ac fel cenedl ar hyn o bryd. Am ba resymau bynnag, a heb ddymuno mynd i mewn i'r ymgyrch ddiwethaf yn rhy ddwfn y prynhawn yma, mae'n amlwg nad yw'r hyn sydd wedi digwydd ers hynny wedi adlewyrchu'r hyn a addawyd cyn y bleidlais honno. Yr un peth a fyddai'n uno llawer ohonom ar bob ochr i'r Siambr yn fy marn i yw bod y tair blynedd diwethaf wedi arddangos y wleidyddiaeth waethaf a welsom, mae'n debyg. Mae rhai o'r pethau y bûm yn dyst iddynt ar-lein ac mewn bywyd go iawn, os caf ddweud, wedi peri dychryn a gofid llwyr i mi. Rwy'n rhywun sy'n ddigon bodlon i gymryd rhan mewn dadleuon cadarn, yn y lle hwn ac mewn mannau eraill, ond mae natur ein gwleidyddiaeth dros y blynyddoedd diwethaf wedi gwneud cam â'r bobl, y wlad, a'r dyfodol.

It is clear to me and my reading of where we are today that there is absolute gridlock in our politics, and that gridlock shows no prospect of being resolved. It is unlikely to change as a consequence of the election campaign taking place within the Conservative Party. It is unlikely to be resolved by a general election. I do not believe that we should leave without a deal. That would be an extraordinary act of sacrifice, which is at odds with the country that we are, at odds with our history and at odds with our culture. I do not believe that we have any alternative but to extend article 50 to allow a referendum to take place, to allow us to begin the process of healing in this country. 

Because when we look at what has happened over these last few years, what we have seen is the principle of consent being taken away from us. Consent is an important principle in any democracy, but consent cannot be a coerced consent or a consent based on a deceit. It has to be a freely given and an informed consent. Over the last few years, we have seen the people who funded and were behind the 'leave' campaign face investigation after investigation. Fines have been levied, and we know the work of people like Cambridge Analytica, who have used dirty data in a way that is beyond the laws that we currently have and beyond the regulators that currently exist. The consent that was given three years ago by the people of this country is something that has been abused by the people who sought that consent. In doing so, they undermine not only the referendum that they themselves believe should be upheld, but they also undermine our democracy and our democratic institutions.

Our democratic institutions have suffered more abuse than I can remember in a lifetime, and I lived through the 1980s, which was a pretty rumbustious time if you were a young student on the left. But let me say this: when Nigel Farage describes Parliament Square as 'enemy territory', what on earth—what on earth does that say about somebody who demands a return of our sovereignty in a parliamentary democracy? And when national newspapers are able to describe our judiciary as 'enemies of the people', what does that say about recognising and respecting our democracy in this country? What it tells us is that those people do not respect our democracy. They do not care for our democracy. They care for undermining the very institutions that uphold our civilisation in this society. It is a political campaign, which is to undermine those things that we hold dear.

It began to unravel, of course, with President Trump telling the truth—before he was told not to—earlier this week. We have been able to see, over the last few years, that the will of the people is not to move forward in a way that was described some years ago. I hope that we can reset our politics and that we can conduct our public debate in this country without the intolerance, the prejudice, the bigotry, and even the violence and threats of violence that we've seen, the dark money, the foreign interference. The attempt to break our democracy and our democratic institutions is something that we must all stand together to, I hope, ensure that we will, over the next few years, be able to win an argument, not simply for a referendum, which I hope will provide a result upon which we can create firm foundations for a just society—a society that is a tolerant society, a society that, 75 years ago, people were fighting to preserve.

And when we remember the sacrifices of the 1940s, let us also remember what Her Majesty reminded us of earlier this week: that the 1940s led to more multilateralism and not less. It led to the creation of the Bretton Woods institutions. It led to the creation of the United Nations. It led to the creation, eventually, of the European Union. It led to all those institutions of international order that seek to preserve peace and to increase prosperity and justice for all of those people. Let us not simply win a vote in a second referendum, but let us win an argument for a very different sort of society in the future. Thank you.

Mae'n amlwg i mi a'r hyn rwy'n ei ddeall o'r sefyllfa rydym ynddi heddiw yw bod ein gwleidyddiaeth wedi'i thagu'n llwyr, ac nid oes unrhyw arwydd y caiff hyn ei ddatrys. Mae'n annhebygol o newid o ganlyniad i'r ymgyrch etholiadol o fewn y Blaid Geidwadol. Mae'n annhebygol y caiff ei ddatrys drwy etholiad cyffredinol. Ni chredaf y dylem adael heb gytundeb. Byddai honno'n weithred eithriadol o aberth sy'n groes i natur yr hyn ydym, yn groes i'n hanes ac yn groes i'n diwylliant. Ni chredaf fod gennym ddewis arall ond ymestyn erthygl 50 i ganiatáu i refferendwm gael ei gynnal, i ganiatáu inni ddechrau'r broses o wella yn y wlad hon.  

Oherwydd pan edrychwn ar yr hyn sydd wedi digwydd dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, yr hyn a welsom yw'r egwyddor o gydsyniad yn cael ei ddwyn oddi wrthym. Mae cydsyniad yn egwyddor bwysig mewn unrhyw ddemocratiaeth, ond ni all cydsyniad fod yn gydsyniad a orfodwyd neu'n gydsyniad sy'n seiliedig ar dwyll. Rhaid iddo gael ei roi'n rhydd a bod yn gydsyniad gwybodus. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, gwelsom y bobl a ariannodd, ac a oedd y tu ôl i'r ymgyrch dros 'adael' yn wynebu un ymchwiliad ar ôl y llall. Rhoddwyd dirwyon, a gwyddom am waith pobl fel Cambridge Analytica, sydd wedi defnyddio data budr mewn ffordd sydd y tu hwnt i'r cyfreithiau sydd gennym ar hyn o bryd a thu hwnt i'r rheolyddion sy'n bodoli ar hyn o bryd. Mae'r cydsyniad a roddwyd dair blynedd yn ôl gan bobl y wlad hon yn rhywbeth a gafodd ei gam-drin gan y bobl a geisiodd y cydsyniad hwnnw. Drwy wneud hynny, maent yn tanseilio nid yn unig y refferendwm y maent hwy eu hunain yn credu y dylid anrhydeddu ei ganlyniad, ond maent hefyd yn tanseilio ein democratiaeth a'n sefydliadau democrataidd.

Mae ein sefydliadau democrataidd wedi dioddef mwy o gamdriniaeth nag y gallaf ei gofio yn ystod fy oes, ac rwyf wedi byw drwy'r 1980au, a oedd yn gyfnod digon cyffrous pe baech yn fyfyriwr ifanc asgell chwith. Ond gadewch imi ddweud hyn: pan fydd Nigel Farage yn disgrifio Parliament Square fel 'tiriogaeth y gelyn', beth ar y ddaear—beth ar y ddaear y mae hynny'n ei ddweud am rywun sy'n mynnu gweld dychweliad ein sofraniaeth mewn democratiaeth seneddol? A phan fydd papurau newydd cenedlaethol yn gallu disgrifio ein barnwriaeth fel 'gelynion y bobl', beth y mae hynny'n ei ddweud am gydnabod a pharchu ein democratiaeth yn y wlad hon? Yr hyn y mae'n ei ddweud wrthym yw nad yw'r bobl hynny'n parchu ein democratiaeth. Nid ydynt yn malio am ein democratiaeth. Maent yn malio ynglŷn â thanseilio'r union sefydliadau sy'n cynnal ein gwareiddiad yn y gymdeithas hon. Mae'n ymgyrch wleidyddol i danseilio'r pethau sy'n bwysig inni.

Dechreuodd ymddatod, wrth gwrs, gyda'r Arlywydd Trump yn dweud y gwir—cyn i rywun ddweud wrtho am beidio—yn gynharach yr wythnos hon. Dros y blynyddoedd diwethaf, gallasom weld mai ewyllys y bobl yw peidio â symud ymlaen mewn ffordd a ddisgrifiwyd rai blynyddoedd yn ôl. Rwy'n gobeithio y gallwn ailosod ein gwleidyddiaeth ac y gallwn gynnal ein dadleuon cyhoeddus yn y wlad hon heb yr anoddefgarwch, y rhagfarn, a hyd yn oed y trais a'r bygythiadau o drais a welsom, yr arian amheus, yr ymyrraeth dramor. Mae'r ymgais i dorri ein democratiaeth a'n sefydliadau democrataidd yn rhywbeth sy'n rhaid inni i gyd sefyll gyda'n gilydd i sicrhau, gobeithio, y byddwn, dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, yn gallu ennill dadl, nid dros refferendwm yn unig, a fydd, gobeithio, yn rhoi canlyniad y gallwn greu seiliau cadarn arno ar gyfer cymdeithas gyfiawn—cymdeithas sy'n gymdeithas oddefgar, cymdeithas yr oedd pobl yn ymladd dros ei gwarchod 75 mlynedd yn ôl.

A phan gofiwn am aberth y 1940au, gadewch i ni hefyd gofio beth wnaeth y Frenhines ein hatgoffa ohono'n gynharach yr wythnos hon: fod y 1940au wedi arwain at fwy o amlochroldeb, nid llai. Arweiniodd at greu sefydliadau Bretton Woods. Arweiniodd at greu'r Cenhedloedd Unedig. Arweiniodd yn y pen draw at greu'r Undeb Ewropeaidd. Arweiniodd at yr holl sefydliadau ar gyfer trefn ryngwladol sy'n ceisio cadw heddwch a chynyddu ffyniant a chyfiawnder i'r holl bobl hynny. Gadewch inni wneud mwy nag ennill pleidlais mewn ail refferendwm, gadewch inni ennill dadl o blaid math gwahanol iawn o gymdeithas yn y dyfodol. Diolch.

17:25

Delyth Jewell opened her speech with the words that people have a strong feeling they are right on this topic. One of the things I'd say is that, from my point of view, there's a very clear and answerable economic question and a security question about the European Union—that 'remain' is best. But you could also say that the question of power distance, and the question of the democratic deficit of the structures of the European Union, are not answered, and therefore you can say that there is—. You cannot say that everyone who argues for 'leave' is unquestionably wrong. I think the question is to what extent you're balancing the economic and the security case against the case of the democratic deficit and power distance.

Agorodd Delyth Jewell ei haraith gyda'r geiriau fod gan bobl deimlad cryf eu bod yn iawn ar y pwnc hwn. Un o'r pethau y buaswn i'n ei ddweud yw, o'm safbwynt i, mae cwestiwn economaidd clir y gellir ei ateb a chwestiwn diogelwch yn codi mewn perthynas â'r Undeb Ewropeaidd—mai 'aros' sydd orau. Ond fe allech ddweud hefyd nad yw'r cwestiwn o bellter pŵer, a'r cwestiwn ynghylch diffyg democrataidd strwythurau'r Undeb Ewropeaidd, wedi eu hateb, ac felly gallwch ddweud bod—. Ni allwch ddweud bod pawb sy'n dadlau o blaid 'gadael' yn bendant yn anghywir. Rwy'n meddwl mai'r cwestiwn yw i ba raddau rydych chi'n cydbwyso'r achos economaidd a'r achos dros ddiogelwch yn erbyn yr achos ynghylch diffyg democrataidd a phellter pŵer.

Just to clarify on that, I said that I think that almost everyone on this issue believes that they are right, because it's something that they hold so strongly. I'm not necessarily making a comment about that.

I egluro hynny, dywedais fy mod yn credu bod pawb bron yn credu eu bod yn iawn ar y mater hwn, oherwydd ei fod yn rhywbeth y maent yn teimlo mor gryf yn ei gylch. Nid wyf o reidrwydd yn gwneud sylw ar hynny.

Okay. I wasn't insinuating you were, and I believe I'm right about that.

But the issue is, on balance, I'm not as certain as my colleagues. On balance, I think 'remain' is the right action for this country, and I've always thought that, but the problem here I think comes down to the issue of how we do our democracy—how our democracy works. When the Speaker of the House of Commons calls a vote, he shouts the word 'division'—very loudly—and the House of Commons divides. The whole point of the House of Commons is that it divides. When we hold a vote here we are dividing. And that is the point of having a vote. But the reason we divide is so that the country doesn't have to, and if people are angry with us for the choices we make when we divide, they have the opportunity then to take that out on us at election time, when they can vote for someone who divided in the way they wanted them to.

The problem with the referendum is that it puts the responsibility for that division on the people of the country, and once that division has taken place, it is incredibly difficult then to bring the country back together afterwards. Following an election, those on the losing side will still have a voice in the Parliament to which they voted. So, following an election, if you voted Conservative, as Darren Millar will next time—when he loses he will know that he will have a voice at Westminster and he will continue—well, hopefully or hopefully not—to represent his constituents in this Chamber. People will still have a voice. And no-one says during a debate, 'Sit down; you lost'. I've heard that shouted across the Chamber at Alun Davies from Mark Reckless: 'Sit down; you lost', when referring to the referendum. And Alun Davies equally shouts back his own insults that he chooses to use. But the fact is—[Interruption.] I'm defending you now. But the fact is—[Interruption.] I'm not taking an intervention from either of you. You can both sit down and listen to me. But the fact is the referendum takes this outside to the country and then enables politicians to tell other politicians who are democratically elected to be quiet.

The other problem with a referendum is that it simplifies choices. It simplifies choices to the point of absurdity—'yes' or 'no'. In real life, in real politics, every choice we make has a consequence for someone else. Every single decision we make in this Chamber has a consequence for someone else. We are not being honest with people if we say to them, 'When you vote in a referendum, your choice will be honoured and that will be the end of it, and everything will be okay'. The mechanism of a referendum doesn't allow that. [Interruption.]

If I can have some extra time from the Llywydd I'm happy to take an intervention.

O'r gorau. Nid oeddwn yn awgrymu eich bod, ac rwy'n credu fy mod yn iawn am hynny.

Ond y peth yw, ar y cyfan, nid wyf mor sicr â fy nghyd-Aelodau. Ar y cyfan, rwy'n credu mai 'aros' yw'r cam gweithredu iawn ar gyfer y wlad hon, ac rwyf wedi meddwl hynny erioed, ond y broblem yma, yn fy marn i, yw'r cwestiwn o sut y gwnawn ein democratiaeth—sut y mae ein democratiaeth yn gweithio. Pan fydd Llefarydd Tŷ'r Cyffredin yn galw am bleidlais, mae'n gweiddi'r gair 'division'—yn uchel iawn—ac mae Tŷ'r Cyffredin yn rhannu. Holl bwynt Tŷ'r Cyffredin yw ei fod yn rhannu. Pan fyddwn yn cynnal pleidlais yma, rydym yn rhannu. A dyna yw diben cael pleidlais. Ond y rheswm pam ein bod yn rhannu yw fel nad oes rhaid i'r wlad wneud hynny, ac os yw pobl yn ddig gyda ni am y dewisiadau a wnawn pan fyddwn yn rhannu, cânt gyfle wedyn i'n cosbi am hynny adeg etholiad pan allant bleidleisio dros rywun a oedd yn rhannu yn y ffordd y dymunent iddynt ei wneud.

Y broblem gyda'r refferendwm yw ei fod yn rhoi'r cyfrifoldeb am y rhaniad hwnnw i bobl y wlad, ac ar ôl i'r rhaniad hwnnw ddigwydd, mae'n anhygoel o anodd dod â'r wlad yn ôl at ei gilydd wedyn. Yn dilyn etholiad, bydd gan y rhai sydd ar yr ochr sy'n colli lais o hyd yn y Senedd y cawsant eu hethol iddi. Felly, yn dilyn etholiad, os ydych wedi pleidleisio dros y Ceidwadwyr, fel y bydd Darren Millar yn ei wneud y tro nesaf—pan fydd yn colli bydd yn gwybod y bydd ganddo lais yn San Steffan a bydd yn parhau—wel, gobeithio neu gobeithio ddim—i gynrychioli ei etholwyr yn y Siambr hon. Bydd gan bobl lais o hyd. Ac nid oes neb yn dweud yn ystod dadl, 'Eisteddwch; fe wnaethoch chi golli'. Clywais Mark Reckless yn gweiddi hynny ar draws y Siambr at Alun Davies: 'Eisteddwch; fe wnaethoch chi golli', gan gyfeirio at y refferendwm. Ac mae Alun Davies yn gweiddi'r geiriau sarhaus y mae'n dewis eu defnyddio yn ôl. Ond y gwir yw—[Torri ar draws.] Rwy'n eich amddiffyn chi nawr. Ond y gwir yw—[Torri ar draws.] Nid wyf yn derbyn ymyriad gan y naill na'r llall ohonoch. Gall y ddau ohonoch eistedd a gwrando arnaf. Ond y ffaith yw bod y refferendwm yn mynd â hyn allan i'r wlad ac yna'n galluogi gwleidyddion i ddweud wrth wleidyddion eraill sy'n cael eu hethol yn ddemocrataidd i fod yn dawel.

Y broblem arall gyda refferendwm yw ei fod yn symleiddio dewisiadau. Mae'n symleiddio dewisiadau i'r pwynt o fod yn hurt—'ie' neu 'na'. Mewn bywyd go iawn, mewn gwleidyddiaeth go iawn, mae pob dewis a wnawn yn effeithio ar rywun arall. Mae pob penderfyniad unigol a wnawn yn y Siambr hon yn creu canlyniad i rywun arall. Nid ydym yn bod yn onest wrth bobl os dywedwn wrthynt, 'Pan bleidleisiwch mewn refferendwm, bydd eich dewis yn cael ei anrhydeddu a dyna fydd diwedd y mater, a bydd popeth yn iawn'. Nid yw mecanwaith refferendwm yn caniatáu hynny. [Torri ar draws.]

Os caf amser ychwanegol gan y Llywydd, rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.

I'm grateful to the Member for taking an intervention. I actually have a lot of sympathy with your point about referendums generally. It is very difficult to put complex issues that way. But in the situation that we're in at the moment, we're not in a position where Parliament can resolve this. Parliament has had three years to try and resolve it, and because of the big gaps between the remainers and leavers in the Conservatives, and the remainers and leavers in your own party at Westminster, we can't use a general election, which would be the obvious way to solve this, so there is really no choice, is there?

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dderbyn ymyriad. Mae gennyf lawer o gydymdeimlad mewn gwirionedd â'ch pwynt ynglŷn â refferenda'n gyffredinol. Mae'n anodd iawn rhoi materion cymhleth yn y ffordd honno. Ond yn y sefyllfa rydym ynddi ar hyn o bryd, nid yw'r Senedd yn gallu datrys hyn. Mae'r Senedd wedi cael tair blynedd i geisio'i ddatrys, ac oherwydd y bylchau mawr rhwng y rhai sydd o blaid aros a'r rhai sydd o blaid gadael yn y Blaid Geidwadol, a'r rhai sydd o blaid aros ac o blaid gadael yn eich plaid eich hun yn San Steffan, ni allwn ddefnyddio etholiad cyffredinol, sef y ffordd amlwg i ddatrys hyn, felly nid oes unrhyw ddewis, oes yna?

I don't think Plaid Cymru are full of remainers entirely, either. Yes, I agree. The reason I'm willing to support this motion today, after much thought, is because of that point. We are at an impasse. The only other option to a second vote would be no deal, I think, at this point, and that is why I'm saying we probably do need to support this.

By the way, one thing I'd say about Gareth Bennett—Neil Hamilton's gone and Gareth Bennett's not here—he's promising, in his pitch for the leadership of UKIP, that he will have a referendum in every parliamentary term. God forbid we end up in that position. What's going to be next? Capital punishment? Perhaps we'll have a referendum on that. There's a simple choice for you—there's no unintended consequences there. I think the problem is our democracy is broken. I haven't been a strong advocate of proportional representation in the past and I regret that, because I think the only way we're going to make a way forward in the future and enable us not to need referenda in the future is by having a properly proportional voting system at Westminster and in this Chamber, so that then we don't need referenda. Now, people in Plaid Cymru are nodding. I would also say, if you have that, and if you can command through a proportional system more than 50 per cent of the vote, you can put your core policy forward and ask for that to put forward. So, let's take Welsh independence. We won't need a referendum on Welsh independence if you can command 50 per cent of the Chamber to support it, and then put it forward in a further Assembly or Welsh Parliamentary election. We will never need a referendum ever again, and Llyr said—

Nid wyf yn credu bod Plaid Cymru yn llawn o bobl sydd o blaid aros, chwaith. Ydw, rwy'n cytuno. Y rheswm pam rwy'n fodlon cefnogi'r cynnig hwn heddiw, ar ôl llawer o feddwl, yw oherwydd y pwynt hwnnw. Rydym mewn cyfyngder. Ar hyn o bryd yr unig opsiwn arall yn lle ail bleidlais fyddai dim bargen, rwy'n credu, a dyna pam rwy'n dweud bod angen i ni gefnogi hyn, mae'n debyg.

Gyda llaw, un peth y buaswn yn ei ddweud am Gareth Bennett—mae Neil Hamilton wedi mynd ac nid yw Gareth Bennett yma—mae'n addo, yn ei gais am arweinyddiaeth UKIP, y bydd yn cael refferendwm ym mhob tymor seneddol. Duw a'n gwaredo os cawn ein hunain yn y sefyllfa honno. Beth sy'n mynd i fod nesaf? Y gosb eithaf? Efallai y cawn refferendwm ar hynny. Dyna ddewis syml i chi—nid oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol yno. Credaf mai'r broblem yw bod ein democratiaeth wedi torri. Nid wyf wedi bod yn gryf o blaid cynrychiolaeth gyfrannol yn y gorffennol ac rwy'n edifar am hynny, oherwydd rwy'n credu mai'r unig ffordd y gallwn gamu ymlaen yn y dyfodol a'n galluogi i beidio â bod angen refferenda yn y dyfodol yw drwy gael system bleidleisio gyfrannol briodol yn San Steffan ac yn y Siambr hon, felly, ni fydd angen refferenda arnom wedyn. Nawr, mae pobl ym Mhlaid Cymru yn cytuno. Buaswn yn dweud hefyd, os cewch chi hynny, ac os gallwch gael mwy na 50 y cant o'r bleidlais drwy system gyfrannol, gallwch gyflwyno eich polisi craidd a gofyn am i hynny gael ei gyflwyno. Felly, beth am edrych ar annibyniaeth i Gymru. Ni fydd arnom angen refferendwm ar annibyniaeth Cymru os gallwch gael 50 y cant o'r Siambr i'w gefnogi, ac yna ei gyflwyno mewn etholiad Cynulliad arall neu mewn etholiadau Seneddol Cymreig. Ni fydd angen refferendwm byth eto, a dywedodd Llyr—

17:30

I really am out of time and I probably don't want to get into that rabbit hole right now. But the point I'm making is our democracy is not functioning. The only way through right now, reluctantly, is a referendum. But we need to look at this. We need to think how we can repair our democracy. There is a way forward, and that way forward is reforming our electoral system.

Mae fy amser wedi dod i ben ac mae'n debyg nad wyf am fynd ar drywydd yr ysgyfarnog honno yn awr. Ond y pwynt rwy'n ei wneud yw nad yw ein democratiaeth yn gweithio. Yr unig ffordd drwyddi yn awr, yn anfoddog, yw drwy refferendwm. Ond mae angen i ni edrych ar hyn. Mae angen inni feddwl sut y gallwn drwsio ein democratiaeth. Mae yna ffordd ymlaen, a'r ffordd honno ymlaen yw diwygio ein system etholiadol.

I'm rather reluctant to follow on from the last person to speak because he said so many good and right things before I even stand on my feet. And I congratulate you on the way that you delivered that, Hefin.

So, the 2016 European Union membership referendum, to give it its correct name, asked the people of the United Kingdom and Northern Ireland if they wanted to leave or remain in the EU. I think we should be mindful that the people of the UK were never actually asked if they wanted to be members of a European Union. We were only asked if we wanted to join a common market. And if, as you say, there were lies on the side of a bus, perhaps even that, if it was a lie, pales into insignificance when you think of the lies that actually took us into Europe. We were told there would never be a loss of sovereignty; no loss of supremacy of our British courts; never to be asked to go into a single currency; no loss of our fishing grounds. I could go on with many, many more of the lies that were told us to take us into the European Union.

Although legally the referendum was non-binding, the Government at the time promised to implement the result. The fiasco that followed showed that our politicians' words are of no real value. Brexiteers are being blamed for the division that now clearly exists in the UK population, but it is the remainers' non-acceptance of the democratic referendum that has caused the divide, and surely it is the rhetoric of remainers that is poisoning the debate as we have recently witnessed with the deposed leader of Plaid sharing a post that likens Brexiteers to Nazis. She is, of course, not referring to the Brexit Party in this post, but to all the people—

Rwy'n gyndyn braidd i ddilyn y person olaf i siarad oherwydd fe ddywedodd gymaint o bethau da a phethau cywir cyn i mi sefyll ar fy nhraed hyd yn oed. Ac rwy'n eich llongyfarch ar y ffordd y gwnaethoch gyflwyno hynny, Hefin.

Felly, roedd y refferendwm ar ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd yn 2016, i roi ei enw cywir iddo, yn gofyn i bobl y Deyrnas Unedig a Gogledd Iwerddon a oeddent am adael neu aros yn yr UE. Credaf y dylem gofio na ofynnwyd erioed i bobl y DU a oeddent am fod yn aelodau o Undeb Ewropeaidd. Yr hyn a ofynnwyd inni oedd a oeddem am ymuno â marchnad gyffredin. Ac os oedd yna gelwyddau ar ochr bws, fel y dywedwch, efallai fod hyd yn oed hynny, os mai celwydd ydoedd, yn pylu'n ddim wrth feddwl am y celwyddau a aeth â ni i mewn i Ewrop. Dywedwyd wrthym na fyddem byth yn colli sofraniaeth; na fyddem yn colli goruchafiaeth ein llysoedd Prydeinig; na fyddai gofyn inni byth fynd yn rhan o drefn arian sengl; na fyddem yn colli ein parthau pysgota. Gallwn fynd ymlaen â llawer iawn mwy o'r celwyddau a ddywedwyd wrthym i fynd â ni i mewn i'r Undeb Ewropeaidd.

Er bod y refferendwm yn ddi-rym yn gyfreithiol, addawodd y Llywodraeth ar y pryd weithredu'r canlyniad. Roedd y ffiasgo a ddilynodd yn dangos nad yw geiriau ein gwleidyddion o unrhyw werth gwirioneddol. Caiff y rhai sydd o blaid Brexit eu beio am y rhaniad sy'n amlwg yn bodoli bellach ymhlith poblogaeth y DU, ond y ffaith nad yw'r rhai a oedd o blaid aros yn derbyn y refferendwm democrataidd sydd wedi achosi'r rhaniad, ac mae'n sicr mai rhethreg y rhai sydd o blaid aros sy'n gwenwyno'r ddadl fel y gwelsom yn ddiweddar pan rannodd arweinydd Plaid Cymru a ddisodlwyd neges ar y we a oedd yn cymharu'r rhai a gefnogai Brexit â Natsïaid. Wrth gwrs, nid yw'n cyfeirio at Blaid Brexit yn y neges, ond at yr holl bobl—

—who voted Brexit. No, I’ve heard enough of your rhetoric.

—a bleidleisiodd dros Brexit. Na, rwyf wedi clywed digon o'ch rhethreg.

You lied. You're telling lies about me. [Inaudible.]

Fe ddywedoch chi gelwydd. Rydych chi'n dweud celwydd amdanaf fi. [Anghlywadwy.]

I have heard enough of your poisonous rhetoric today, thank you.

Rwyf wedi clywed digon o'ch rhethreg wenwynig heddiw, diolch.

The Member has made a lie about what I've said. The Daily Mail made up a headline about what I said—

Mae'r Aelod wedi dweud celwydd am yr hyn a ddywedais. Fe wnaeth y Daily Mail bennawd ffug am yr hyn a ddywedais—

You may choose to believe what you read in—

Cewch ddewis credu'r hyn a ddarllenwch yn—

You may choose to believe what you read in the Daily Mail

Efallai eich bod yn dewis credu'r hyn a ddarllenwch yn y Daily Mail

You've posted, you've posted—

Fe wnaethoch bostio neges, fe wnaethoch bostio—

On a point of order, the Member has just said that he lied. That is out of order. 

Ar bwynt o drefn, mae'r Aelod newydd ddweud ei fod yn dweud celwydd. Mae hynny'n groes i'r drefn.

David Rowlands, do you want to continue your contribution?

David Rowlands, a ydych chi am barhau â'ch cyfraniad?

The AM for Rhondda actually reposted something on a Facebook page and that is what I'm saying. That post said that Brexiteers—. That post likens Brexiteers to Nazis.

Fe wnaeth yr AC dros y Rhondda ailbostio rhywbeth ar dudalen Facebook a dyna rwy'n ei ddweud. Roedd hwnnw'n dweud bod pobl sydd o blaid Brexit—. Mae'r post hwnnw'n cymharu rhai sydd o blaid Brexit â Natsïaid.

She is of course not referring to the Brexit Party—[Interruption.]

Wrth gwrs, nid yw'n cyfeirio at Blaid Brexit—[Torri ar draws.]

Okay. The points have been made and I suggest that you move on. The points have been made.

O'r gorau. Mae'r pwyntiau wedi cael eu gwneud ac awgrymaf eich bod yn symud ymlaen. Mae'r pwyntiau wedi cael eu gwneud.

You can't allow him to just keep lying.

Ni allwch ganiatáu iddo ddal ati i ddweud celwydd.

You've made your point. You've made your point, Leanne Wood. Carry on with your contribution and move on from this particular point. 

Rydych wedi gwneud eich pwynt. Rydych wedi gwneud eich pwynt, Leanne Wood. Parhewch â'ch cyfraniad a symud ymlaen o'r pwynt hwn.

17:35

Don't shout at me. You're the leader of your group, Mark Reckless, I don't expect you to keep shouting at me and getting up on your feet. You won't be called. You are disrupting your own Member from continuing his contribution to this debate. David Rowlands. 

Peidiwch â gweiddi arnaf fi. Chi yw arweinydd eich grŵp, Mark Reckless, nid wyf yn disgwyl i chi ddal ati i weiddi arnaf fi a chodi ar eich traed. Ni chewch eich galw. Rydych yn tarfu ar eich Aelod eich hun rhag parhau â'i gyfraniad i'r ddadl hon. David Rowlands.

This was not referring to the Brexit Party in this post, but to all the people who voted Brexit, which, of course, includes the 30-plus per cent who voted Brexit in her own Rhondda constituency.

Nid oedd y neges yn cyfeirio at Blaid Brexit, ond at yr holl bobl a bleidleisiodd dros Brexit, sydd, wrth gwrs, yn cynnwys y 30 a mwy y cant a bleidleisiodd dros Brexit yn ei hetholaeth ei hun yn y Rhondda.

So now, hard-working, law-abiding citizens of this country who disagree with the remain stance on Europe are linked to a regime that murdered millions of people.

So, moving on, it is difficult to understand—

Felly nawr, mae dinasyddion gweithgar, ufudd i gyfraith y wlad hon sy'n anghytuno â safbwynt aros yn Ewrop yn cael eu cysylltu â chyfundrefn a lofruddiodd filiynau o bobl.

Felly, gan symud ymlaen, mae'n anodd deall—

David, will you take an intervention?

David, a wnewch chi dderbyn ymyriad?

Thank you, David. You were recently in Merthyr Tydfil with Nigel Farage and Mark Reckless, and you were at a rally at Trago Mills, where Mark Reckless stood on a platform with Nigel Farage and roll-called Labour AMs and MPs who he alleged were remainers and, as a result of that, those Labour AMs and MPs were abused verbally on social media and two of them—one of them me—had their offices attacked as a direct result of what you and Mark Reckless said at the Farage rally in Merthyr.

Diolch i chi, David. Roeddech ym Merthyr Tudful yn ddiweddar gyda Nigel Farage a Mark Reckless, ac roeddech mewn rali yn Trago Mills, lle roedd Mark Reckless yn rhannu llwyfan gyda Nigel Farage a rhestrodd Aelodau Cynulliad ac ASau Llafur yr honnai eu bod dros aros ac o ganlyniad i hynny, cafodd yr ACau a'r ASau Llafur hynny eu cam-drin yn eiriol ar y cyfryngau cymdeithasol ac ymosodwyd ar swyddfeydd dau ohonynt—a minnau'n un—o ganlyniad uniongyrchol i'r hyn a ddywedoch chi a Mark Reckless yn rali Farage ym Merthyr Tudful.

Can I say that, when I opened an office in Merthyr, all the signs were torn down, I had threats of it being burned to the ground, I had the locks on my offices glued up and I was verbally and physically abused by a group of left-wingers outside my office? So if you say that you've had that abuse, I have had a great deal more coming from the fascist left of your party.

It is difficult—

A gaf fi ddweud, pan agorais swyddfa ym Merthyr Tudful, fod yr holl arwyddion wedi'u chwalu, cefais fygythiadau y câi ei llosgi i'r llawr, cefais y cloeon ar fy swyddfeydd wedi'u llenwi â glud a chefais fy ngham-drin yn eiriol ac yn gorfforol gan grŵp o bobl adain chwith y tu allan i fy swyddfa? Felly, os dywedwch eich bod wedi cael y gamdriniaeth honno, rwyf wedi cael llawer mwy gan adain chwith ffasgaidd eich plaid.

Mae'n anodd—

If I could, perhaps, return then to the actual debate, which is over a referendum—it's not about remain or leave today. I've had plenty of views on that issue; I don't propose to repeat them. What I can say, though, is that, quite rightly, Darren Millar earlier on in this Chamber drew attention to the seventy-fifth anniversary of D-day tomorrow, when 12 nations united to defeat Nazism and fascism. I think what they will have seen today, and what they will see of our politics generally across Britain, would not have found their favour. This is not what they fought for. There is a duty on all of us in this Chamber to think carefully about where we go next as a society. 

What we can agree is that, in 2016, people voted to leave the EU. That is clear. We know that. We can see that from the result. But the problem is, as Llyr Gruffydd has said, there was no plan, there was no document, there was no guidance. When we had our referendums in 1997 and 2011, if people wanted to, they could look at a document that would tell them exactly what would happen, and therein lies the problem.

Os caf ddychwelyd, efallai, at y ddadl ei hun, sy'n ymwneud â refferendwm—nid yw'n ymwneud ag aros na gadael heddiw. Rwyf wedi cael digon o safbwyntiau ar y mater hwnnw; nid wyf yn bwriadu eu hailadrodd. Yr hyn y gallaf ei ddweud, serch hynny, yw bod Darren Millar yn gynharach yn y Siambr hon wedi tynnu sylw'n gwbl briodol at y ffaith y bydd hi'n 75 mlynedd ers D-day yfory, pan unodd 12 o wledydd i drechu Natsïaeth a ffasgaeth. Rwy'n credu na fyddai'r hyn y byddant wedi ei weld heddiw, a'r hyn y byddant yn ei weld o'n gwleidyddiaeth yn gyffredinol ar draws Prydain, wedi eu plesio. Nid dyma y brwydrasant drosto. Mae dyletswydd ar bob un ohonom yn y Siambr hon i feddwl yn ofalus ynglŷn â ble rydym yn mynd nesaf fel cymdeithas.

Yr hyn y gallwn gytuno yn ei gylch yw fod pobl wedi pleidleisio yn 2016 dros adael yr UE. Mae hynny'n glir. Rydym yn gwybod hynny. Gallwn weld hynny o'r canlyniad. Ond fel y dywedodd Llyr Gruffydd, y broblem oedd nad oedd cynllun, na dogfen, nac arweiniad. Pan gawsom ein refferenda yn 1997 a 2011, pe bai pobl yn dymuno gwneud hynny, gallent edrych ar ddogfen a fyddai'n dweud wrthynt beth yn union a fyddai'n digwydd, a dyna lle mae'r broblem.

I heard the argument that was posited by Llyr Gruffydd, and he's quite right, there are all sorts of different forms of Brexit, but one thing that the people have rejected is to remain. That was on the ballot paper and it was rejected. Why do you want to put remain on a ballot paper again in a future referendum?

Clywais y ddadl a gyflwynwyd gan Llyr Gruffydd, ac mae'n hollol iawn, ceir pob math o wahanol ffurfiau ar Brexit, ond un peth y mae'r bobl wedi ei wrthod yw aros yn yr UE. Roedd hynny ar y papur pleidleisio ac fe'i gwrthodwyd. Pam rydych chi am roi aros ar bapur pleidleisio eto mewn refferendwm yn y dyfodol?

Because the circumstances have changed, and I'll develop that argument in a moment, if I may. 

Mark Reckless can stand in this Chamber and he can argue that it was a vote to leave under any circumstances. He can make a case for that on the basis of the result in 2016, even though nobody argued it in 2016, but he can use that evidence to make a case. Similarly, I take the view that it was a vote to leave the EU but it was silent on the single market and the customs union, neither of which require EU membership, nor was it, to my mind, a vote to leave the European Medicines Agency and Euratom. I can make a case for that. This was simply leaving the EU and nothing else. We can't both be right. 

We know that people were offered a hard-ish Brexit in 2017 and they declined to support it. We saw what Theresa May did. We saw the headlines in the paper that said this would be an attempt to crush the saboteurs, who are apparently still uncrushed. We know that a fortnight ago, 32 per cent of people supported a party that was unequivocal, in fairness, about committing itself to a WTO deal. That is not a majority in favour of leaving the EU without a deal. That is not democracy. The numbers don't add up.

And I have to say, I've heard this so many times about 'the establishment'. Well, let me say to those who claim that I and others are part of the establishment, I am the great-grandson, grandson and nephew of colliers. I am the first head of Government in the UK to have come from a comprehensive school. I didn't go to Eton, I didn't go to a private school and I didn't gamble on metal prices in the city. I had a proper job, and then I came to this place and carried on with the experience that I had as a lawyer. 

The analogy that's often used to describe Brexit is that of a cliff edge. Well, people were told that they could jump off the edge of a cliff, but there would be a hang glider there to help them, that it would soar in the air—nothing to be afraid of. 'Don't worry', they were told, 'the EU will make sure the hang glider's there and, if not, the German car manufacturers will make sure the hang glider is there.' But now the people have come to the edge of the cliff and there is no hang glider. 'Don't worry', they're told, 'you can jump off, it'll be fine, don't believe those people who tell you that gravity will cause you to plummet—that's part of project fear. And don't worry anyway, because the US will turn up with a parachute, maybe when you're in mid air, but only if you give them your shirt.' 

It's time to settle this once and for all; three years of incessant argument with no end. Britain is a laughing stock. It's not the EU that fell apart because of Brexit; it's Britain that's doing it. Government in London is paralysed. Nothing is happening there. No-one took any notice to what happened with British Steel; it's all about Brexit, utterly consuming. Jobs are being lost. Surely, the people of Britain deserve to consider whether they want to jump with or without the hang glider, or whether or not to jump at all. 

To me, that means we have to consider another referendum. And let's not pretend that if the result had gone the other way that Nigel Farage would not over the last three years have been agitating for a second referendum because the first one was so close. One of the London newspapers had its front page ready in anticipation of a remain vote with the headline implying that votes had been rubbed out on ballot papers. It was The Sun, and then, of course, everything changed. So, let's not kid ourselves that somehow it would all have been settled in 2016 if it had been a remain vote. 

So, how on earth do we settle it? Well, to me, it's a two-question referendum. Question one: in the light of current circumstances, remain or leave? It's a fair question. Question two: leave with a deal or without a deal? Settled. You ask those two questions, you get the answer one way or the other. If people vote to leave without a deal, well, there are many of us in this Chamber that wouldn't agree with it, but the decision's made, it can't be argued about. That's it. There is no question about it. And that will give us clarity. You cannot hijack the 2016 vote and give it the most extreme interpretation possible, especially given what happened in 2017 and, of course, what happened a fortnight ago when a WTO deal was not supported by two-thirds of those who voted.

We know that such a referendum will give us clarity. The Scottish referendum had two questions in 1997, but there is a serious question mark—I am winding up, Llywydd—not just about the economic well-being of the UK, but whether the UK itself will continue to exist. It would surely be the ultimate irony if those who wish for the UK to leave without a deal become the architects of the UK's own demise. Our politics is poisoned. Our society is fractured. We need to settle it. The people had a voice in 2016. They deserve a voice now. In sense, in reason, in democracy, the people deserve a final say.

Oherwydd bod yr amgylchiadau wedi newid, a byddaf yn datblygu'r ddadl honno mewn munud, os caf.  

Gall Mark Reckless sefyll yn y Siambr hon a gall ddadlau mai pleidlais dros adael o dan unrhyw amgylchiadau oedd hi. Gall gyflwyno achos dros hynny ar sail y canlyniad yn 2016, er na ddadleuodd neb hynny yn 2016, ond gall ddefnyddio'r dystiolaeth honno i gyflwyno achos. Yn yr un modd, rwyf o'r farn mai pleidlais dros adael yr UE ydoedd, ond nid oedd ganddi ddim i'w ddweud ar y farchnad sengl a'r undeb tollau nad yw'r naill na'r llall yn galw am fod yn aelod o'r UE, ac nid oedd yn bleidlais i adael yr Asiantaeth Feddyginiaethau Ewropeaidd ac Euratom chwaith yn fy marn i. Gallaf gyflwyno achos dros hynny. Gadael yr UE a dim byd arall oedd hyn. Ni allwn ein dau fod yn iawn.  

Gwyddom fod pobl wedi cael cynnig Brexit eithaf caled yn 2017 a'u bod wedi gwrthod ei gefnogi. Gwelsom yr hyn a wnaeth Theresa May. Gwelsom y penawdau yn y papur a oedd yn dweud y byddai hyn yn ymgais i drechu'r sabotwyr, sydd i bob golwg yn dal heb eu trechu. Bythefnos yn ôl, gwyddom fod 32 y cant o bobl wedi cefnogi plaid a oedd yn ddiamwys, a bod yn deg, ynglŷn ag ymrwymo i gytundeb sefydliad masnach y byd. Nid yw hynny'n fwyafrif o blaid gadael yr UE heb gytundeb. Nid democratiaeth mo hynny. Nid yw'r rhifau'n ddigon.

Ac mae'n rhaid i mi ddweud, rwyf wedi clywed hyn gynifer o weithiau am 'y sefydliad'. Wel, gadewch imi ddweud wrth y rhai sy'n honni fy mod i ac eraill yn rhan o'r sefydliad, fy mod i'n ŵyr, yn or-ŵyr ac yn nai i lowyr. Fi yw'r arweinydd Llywodraeth cyntaf yn y DU i ddod o ysgol gyfun. Nid euthum i Eton, nid euthum i ysgol breifat ac ni wneuthum erioed gamblo ar brisiau metel yn y ddinas. Roedd gennyf swydd go iawn, ac yna deuthum i'r lle hwn a pharhau gyda'r profiad a gefais fel cyfreithiwr.

Y gyfatebiaeth a ddefnyddir yn aml i ddisgrifio Brexit yw ymyl clogwyn. Wel, dywedwyd wrth bobl y gallent neidio oddi ar ymyl clogwyn, ond y byddai barcud hedfan yno i'w helpu, ac y byddai'n codi'n uchel i'r awyr—dim byd i'w ofni. 'Peidiwch â phoeni', dywedwyd wrthynt, 'bydd yr UE yn gwneud yn siŵr fod y barcud hedfan yno ac os na fydd, bydd gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen yn gwneud yn siŵr fod y barcud hedfan yno.' Ond erbyn hyn mae'r bobl wedi dod i ymyl y clogwyn ac nid oes barcud hedfan yno. 'Peidiwch â phoeni', dywedir wrthynt, 'gallwch neidio i ffwrdd, bydd yn iawn, peidiwch â chredu'r bobl sy'n dweud wrthych y bydd disgyrchiant yn peri i chi blymio—rhan o brosiect ofn yw hynny. A pheidiwch â phoeni beth bynnag, oherwydd bydd yr UDA yn dod â pharasiwt, efallai pan fyddwch wrthi'n disgyn, ond dim ond os rhowch eich crys iddynt.'  

Mae'n bryd datrys hyn unwaith ac am byth; tair blynedd o ddadlau di-ddiwedd. Mae Prydain yn gyff gwawd. Nid yr UE a ddisgynnodd yn ddarnau oherwydd Brexit; Prydain sy'n gwneud hynny. Mae'r Llywodraeth yn Llundain wedi ei pharlysu. Nid oes dim yn digwydd yno. Ni chymerodd neb sylw o gwbl o'r hyn a ddigwyddodd gyda Dur Prydain; mae'r cyfan yn ymwneud â Brexit, mae'n eu llyncu'n llwyr. Mae swyddi'n cael eu colli. Does bosibl nad yw pobl Prydain yn haeddu ystyried a ydynt am neidio gyda neu heb y barcud hedfan, neu a ddylent neidio o gwbl.  

I mi, mae hynny'n golygu bod yn rhaid inni ystyried refferendwm arall. A gadewch i ni beidio ag esgus pe bai'r canlyniad wedi mynd y ffordd arall na fyddai Nigel Farage dros y tair blynedd diwethaf wedi bod yn swnian am ail refferendwm am fod y gyntaf mor agos. Roedd tudalen flaen un o'r papurau newydd yn Llundain yn barod ar gyfer pleidlais o blaid aros, gyda'r pennawd yn awgrymu bod pleidleisiau wedi'u rhwbio allan ar bapurau pleidleisio. The Sun oedd hwnnw, ac yna, wrth gwrs, newidiodd popeth. Felly, peidiwn â thwyllo ein hunain y byddai'r cyfan rywsut wedi'i ddatrys yn 2016 pe bai wedi bod yn bleidlais dros aros.

Felly, sut ar wyneb y ddaear y gallwn ei ddatrys? Wel, i mi, mae'n fater o gynnal refferendwm dau gwestiwn. Cwestiwn un: yng ngoleuni'r amgylchiadau presennol, a ddylem aros neu adael? Mae'n gwestiwn teg. Cwestiwn dau: gadael gyda chytundeb neu heb gytundeb? Wedi'i ddatrys. Rydych yn gofyn y ddau gwestiwn, fe gewch ateb y naill ffordd neu'r llall. Os bydd pobl yn pleidleisio dros adael heb gytundeb, wel, mae llawer ohonom yn y Siambr na fyddem yn cytuno â hynny, ond mae'r penderfyniad wedi'i wneud, ni ellir dadlau yn ei gylch. Dyna fe. Nid oes cwestiwn yn ei gylch. A bydd hynny'n rhoi eglurder inni. Ni allwch herwgipio pleidlais 2016 a rhoi'r dehongliad mwyaf eithafol posibl iddi, yn enwedig o ystyried yr hyn a ddigwyddodd yn 2017 ac wrth gwrs, yr hyn a ddigwyddodd bythefnos yn ôl pan nad oedd dwy ran o dair o'r rhai a bleidleisiodd yn cefnogi cytundeb Sefydliad Masnach y Byd.

Gwyddom y bydd refferendwm o'r fath yn rhoi eglurder inni. Roedd dau gwestiwn yn refferendwm yr Alban yn 1997, ond ceir marc cwestiwn difrifol—rwy'n dirwyn i ben, Lywydd—nid yn unig am les economaidd y DU, ond ynglŷn ag a fydd y DU ei hun yn dal i fodoli. Byddai'n sicr yn eithafol o eironig pe bai'r rheini sy'n dymuno i'r DU adael heb gytundeb yn dod yn benseiri tranc y DU ei hun. Mae ein gwleidyddiaeth wedi'i gwenwyno. Mae ein cymdeithas yn rhanedig. Mae angen inni ddatrys hyn. Roedd gan y bobl lais yn 2016. Maent yn haeddu llais yn awr. O ran synnwyr a rhesymeg, mewn democratiaeth, mae'r bobl yn haeddu'r gair olaf.

17:40

Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, Jeremy Miles. 

I call on the Counsel General and Brexit Minister, Jeremy Miles.

Llywydd, mae tair blynedd wedi pasio nawr ers canlyniad y refferendwm, ac mae'n ymddangos ein bod ni'n bellach nag erioed rhag dod i unrhyw fath o benderfyniadau. Mae'r etholiadau Ewropeaidd yn dangos yn glir bod ein gwlad mor rhanedig ag erioed ar fater allweddol ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd. Mae'r Senedd yn San Steffan yn methu'n lân â chytuno, a nawr fe fyddwn ni'n gwastraffu mwy fyth o amser gwerthfawr wrth i'r Torïaid fynd ati i gynnal ymgyrch i gael arweinydd newydd. Rwy'n ddiolchgar i Blaid Cymru am y cyfle, drwy'r cynnig hwn, i drafod y ffordd ymlaen, gan fod y dirwedd wleidyddol wedi newid nawr yn dilyn cyhoeddiad Prif Weinidog y Deyrnas Unedig y bydd hi'n camu o'r neilltu.

Llywydd, three years have passed since the result of the referendum, and it appears that we are further away than ever from coming to any sort of decision. The European elections demonstrate clearly that our nation is as divided as ever on the key issue of our relationship with the European Union. The Westminster Parliament has failed to agree, and now we will waste even more valuable time as the Conservatives start a campaign to elect a new leader. I'm grateful to Plaid Cymru for the opportunity, through this motion, to discuss the way forward, as the political landscape is changed following the announcement of the UK Prime Minister that she is to step aside.

This Chamber, of course, knows that the outcome of the 2016 referendum was not what we wanted. But we have been consistent in seeking to find a way to deliver on that result and to do the best for Wales in the process. Unlike the UK Government, we recognised the deep divisions and sought to build a consensus, and unlike the UK Government, we also recognised from the start that no form of Brexit would be pain free or would preserve all the economic benefits of EU membership. 

In 'Securing Wales' Future'—unlike the Conservatives, unlike the Brexiteers—we set out a way to deliver EU exit that would not fatally undermine the security of people's jobs and the economy of Wales, whilst seeking to deliver on the referendum result. And 'Securing Wales' Future' shows that we as a Welsh Government have led the way, rather than simply, perhaps, echoing the approach of our Labour colleagues in Parliament. And that White Paper, published nearly two and a half years ago, provided a detailed blueprint for the way forward. It went significantly further than our colleagues in Parliament in spelling out the trade-offs that would be necessary, and there's nothing strange in that, as we are a party in Government here not a party in opposition, and a Government that prioritises the interests of the people of Wales. 

Now, once again, we are defining our own way forward by making clear that, after three wasted years, it is time again to make the case for remaining in the EU. After those three years, there is sadly no consensus coming forward in Parliament and in a country still so divided. The Conservative leadership election will provide no solution. Unless action is taken, as Lynne Neagle said, it will inevitably lead to only one costly outcome: a hardline Brexit or a catastrophic 'no deal', of the type so shamefully advocated by Mark Reckless and Darren Millar in the Chamber over the course of the last few days in particular. We cannot and will not stand by while that takes place. 

Yes, our position has evolved and we do not apologise for that. The Prime Minister has shown the damage that can be done by clinging to red lines and her catchphrases. We must take action based on the realities that we face. The European election suggested that the sort of soft Brexit that we have advocated does not command widespread support. It is becoming increasingly clear that the choice this country faces is between a hard Brexit and 'remain'. We cannot entrust the future livelihoods of our citizens to a group of hard Brexiteers in the Conservative Party.

So, we are making clear now, once again, that we will campaign remorselessly to remain and we need parliamentarians of all parties to recognise the only way forward is to legislate for another referendum. The UK Government should be taking the necessary steps to prepare for another referendum now, drafting the relevant legislation, consulting the Electoral Commission and seeking agreement to another extension to the article 50 process. That is why most recently when I met with the Brexit Secretary here in Cardiff, on 16 May, I asked him directly what preparations the UK Government are making. The answer, in effect, was none. So, Parliament needs to take the initiative. We cannot allow more time to be squandered.

So, let me be clear: we support the motion before the Assembly. Any deal that any Government puts forward should be subject to a referendum. But we also believe that a referendum three years ago, on a proposition that the Government would find it easy to negotiate a benign Brexit, does not—as Carwyn Jones himself said in the speech—does not give a mandate to allow a disastrous 'no deal' to happen. Yet, it remains the default option. That's why we have proposed an amendment to reiterate the established position of this Assembly, and I thank Delyth Jewell, in her speech, for her support on behalf of Plaid Cymru for that amendment. We recognise, though, Llywydd, that in order to formally consider the amendment on the floor of this Chamber, we would effectively need to oppose or abstain on the motion itself, which we are not prepared to do. It's essential that the Assembly gives a clear statement of this position, and we will therefore support the motion as tabled, even though it will mean our amendment falls, but I am confident that this Chamber still has a majority in support of the principles set out in that amendment.

Two other amendments have been tabled to today's debate. The first amendment, from Caroline Jones, quite simply fails in any way to recognise the complexities of the UK's exit from the European Union and the hugely damaging impact of a 'no deal' scenario. We will oppose it. The second amendment, tabled by Darren Millar, must also be opposed. We all recognise the referendum result. It is a matter of fact. But the division that lies behind it, across Wales and the UK, is real, and we need a more thoughtful and more responsible approach to that reality.

We must not be complacent. The threat of no deal is very real. The election of a new Conservative leader only increases that risk. The time has come to put a final decision back to the people and prevent the country from drifting into the default of no deal, for which no-one made the case in 2016 and for which there is no mandate.

Gŵyr y Siambr hon, wrth gwrs, nad canlyniad y refferendwm yn 2016 oedd yr hyn yr oeddem am ei weld. Ond rydym wedi bod yn gyson wrth geisio dod o hyd i ffordd o gyflawni'r canlyniad hwnnw a gwneud y gorau dros Gymru yn y broses. Yn wahanol i Lywodraeth y DU, roeddem yn cydnabod y rhaniadau dwfn ac yn ceisio adeiladu consensws, ac yn wahanol i Lywodraeth y DU, roeddem yn cydnabod hefyd o'r dechrau na fyddai unrhyw fath o Brexit yn ddi-boen neu y byddai'n diogelu holl fuddion economaidd aelodaeth o'r UE.  

Yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'—yn wahanol i'r Ceidwadwyr, yn wahanol i gefnogwyr Brexit—fe wnaethom sefydlu ffordd o sicrhau na fyddai gadael yr UE yn tanseilio diogelwch swyddi pobl ac economi Cymru mewn modd eithafol, gan geisio cyflawni canlyniad y refferendwm ar yr un pryd. Ac mae 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn dangos ein bod ni fel Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd, yn hytrach na dim ond adleisio ymagwedd ein cymheiriaid Llafur yn y Senedd o bosibl. Ac roedd y Papur Gwyn hwnnw, a gyhoeddwyd bron ddwy flynedd a hanner yn ôl, yn lasbrint manwl ar gyfer y ffordd ymlaen. Aeth ymhellach o lawer na'n cymheiriaid yn y Senedd i egluro'r cyfaddawdu a fyddai'n angenrheidiol, ac nid oes dim yn rhyfedd yn hynny, gan ein bod yn blaid mewn Llywodraeth yma nid gwrthblaid, a Llywodraeth sy'n rhoi blaenoriaeth i fuddiannau pobl Cymru.  

Nawr, unwaith eto, rydym yn diffinio ein ffordd ymlaen ein hunain drwy ei gwneud yn glir, ar ôl tair blynedd a wastraffwyd, ei bod yn bryd gwneud achos unwaith eto dros aros yn yr UE. Ar ôl y tair blynedd hynny, yn anffodus, nid oes consensws yn y Senedd ac mewn gwlad sy'n dal i fod mor rhanedig. Ni fydd etholiad arweinyddiaeth y Ceidwadwyr yn cynnig unrhyw atebion. Oni roddir camau ar waith, fel y dywedodd Lynne Neagle, mae'n anochel o arwain at un canlyniad costus yn unig: Brexit caled neu 'ddim bargen' trychinebus, o'r math a hyrwyddwyd mor gywilyddus gan Mark Reckless a Darren Millar yn y Siambr dros yr ychydig ddyddiau diwethaf yn enwedig. Ni allwn ac ni fyddwn yn gadael i hynny ddigwydd.  

Ydy, mae ein safbwynt wedi datblygu ac nid ydym yn ymddiheuro am hynny. Mae Prif Weinidog y DU wedi dangos y niwed y gellir ei wneud drwy lynu at linellau coch a'i geiriau bachog. Rhaid inni weithredu ar sail y gwirioneddau sy'n ein hwynebu. Awgrymodd yr etholiad Ewropeaidd nad yw'r math o Brexit meddal a argymhellwyd gennym yn denu cefnogaeth eang. Mae'n dod yn fwyfwy amlwg mai'r dewis sy'n wynebu'r wlad hon yw'r un rhwng Brexit caled ac 'aros'. Ni allwn ymddiried bywoliaeth ein dinasyddion yn y dyfodol i grŵp o gefnogwyr Brexit caled yn y Blaid Geidwadol.

Felly, rydym yn dweud yn glir yn awr, unwaith eto, y byddwn yn ymgyrchu'n ddi-baid dros aros ac mae angen seneddwyr o bob plaid i gydnabod mai'r unig ffordd ymlaen yw deddfu ar gyfer refferendwm arall. Dylai Llywodraeth y DU fod yn rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i baratoi ar gyfer refferendwm arall yn awr, gan ddrafftio'r ddeddfwriaeth berthnasol, ymgynghori â'r Comisiwn Etholiadol a gofyn am gytundeb i estyniad arall i broses erthygl 50. Dyna pam yn fwyaf diweddar pan gyfarfûm â'r Ysgrifennydd dros Brexit yng Nghaerdydd ar 16 Mai y gofynnais iddo'n uniongyrchol pa baratoadau y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud. Yr ateb, i bob pwrpas, oedd dim. Felly, mae angen i'r Senedd achub y blaen. Ni allwn ganiatáu i ragor o amser gael ei wastraffu.

Felly, gadewch i mi fod yn glir: rydym yn cefnogi'r cynnig sydd gerbron y Cynulliad. Dylai unrhyw gytundeb y bydd unrhyw Lywodraeth yn ei gyflwyno fod yn ddarostyngedig i refferendwm. Ond rydym hefyd yn credu nad yw refferendwm dair blynedd yn ôl ar gynnig y byddai'r Llywodraeth yn ei chael yn hawdd trafod Brexit cyfeillgar yn rhoi mandad—fel y dywedodd Carwyn Jones ei hun yn yr araith—i ganiatáu i 'ddim bargen' trychinebus ddigwydd. Eto i gyd, dyna'r dewis diofyn o hyd. Dyna pam ein bod wedi cynnig gwelliant i ailadrodd safbwynt sefydledig y Cynulliad hwn, a diolch i Delyth Jewell, yn ei haraith, am ei chefnogaeth ar ran Plaid Cymru i'r gwelliant hwnnw. Er hynny, Lywydd, er mwyn ystyried y gwelliant yn ffurfiol ar lawr y Siambr, rydym yn cydnabod i bob pwrpas y byddai angen inni wrthwynebu neu ymatal ar y cynnig ei hun, ac nid ydym yn barod i wneud hynny. Mae'n hanfodol fod y Cynulliad yn rhoi datganiad clir o'r safbwynt hwn, ac felly byddwn yn cefnogi'r cynnig fel y'i cyflwynwyd, er y bydd yn golygu bod ein gwelliant yn methu, ond rwy'n hyderus fod gan y Siambr hon fwyafrif o hyd i gefnogi'r egwyddorion a nodir yn y gwelliant hwnnw.

Mae dau welliant arall wedi'u cyflwyno i'r ddadl heddiw. Yn syml iawn, mae'r gwelliant cyntaf gan Caroline Jones yn methu cydnabod cymhlethdodau ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd mewn unrhyw ffordd a'r effaith hynod o niweidiol a gaiff senario 'dim bargen'. Byddwn yn ei wrthwynebu. Rhaid gwrthwynebu'r ail welliant a gyflwynwyd gan Darren Millar hefyd. Rydym i gyd yn cydnabod canlyniad y refferendwm. Mae'n fater o ffaith. Ond mae'r rhaniad sydd y tu ôl iddo ar draws Cymru a'r DU yn real, ac mae angen agwedd fwy meddylgar a mwy cyfrifol tuag at y realiti hwnnw.

Rhaid inni beidio â llaesu dwylo. Mae bygythiad 'dim bargen' yn real iawn. Nid yw ethol arweinydd Ceidwadol newydd ond yn cynyddu'r risg honno. Mae'r amser wedi dod i roi penderfyniad terfynol yn ôl i'r bobl ac i atal y wlad rhag llithro i sefyllfa ddiofyn 'dim bargen' na wnaeth neb achos drosti yn 2016 ac nad oes mandad ar ei chyfer.

17:50

Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.

Rhun ap Iorwerth to respond to the debate. 

Diolch, Llywydd. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gael cloi’r ddadl yma. Dwi'n ddiolchgar i’r rheini sydd wedi cyfrannu at y ddadl, sy’n gyfle arall i ni wneud datganiad diamwys ynglŷn â’r angen i fynnu cydsyniad pobl Cymru i’r cam nesaf o ran ein perthynas ni efo’r Undeb Ewropeaidd. Dwi’n parchu’r bleidlais ddigwyddodd ym mis Mehefin 2016 a’r canlyniad, sef bod y boblogaeth yn rhanedig, ond yn ffafrio, o ychydig, yr egwyddor gyffredinol y gofynnwyd iddyn nhw basio barn arno fo ar y pryd hwnnw, yn y cyd-destun ar y pryd.

Beth dwi ddim yn fodlon ei dderbyn, yn wyneb tair blynedd o ddryswch a mynd i nunlle, tair blynedd o anghenion Cymru’n cael eu hanwybyddu gan y sefydliad yn Westminster a Whitehall, tair blynedd o sylweddoliad bod llawer o sail yr hyn a gyflwynwyd i bobl adeg y refferendwm yn gamarweiniol ar y gorau, ydy bod y bleidlais honno ym Mehefin 2016 yn setlo yn glir beth oedd ewyllys y bobl. Sut allai fo setlo yn glir, achos doedd yna ddim cynllun ar y bwrdd hyd yn oed? Dim ond rŵan allwn ni hyd yn oed feddwl am setlo’r mater, a refferendwm gair olaf ydy’r ffordd i wneud hynny.

Thank you, Llywydd. I'm pleased for the opportunity to close this debate, and I'm grateful to those who have contributed to the debate, which is another opportunity for us to make an unambiguous statement about the need to seek the consent of the people of Wales for the next step of our relationship with the EU. I respect the vote that happened in June 2016 and the outcome, namely that the population was divided but favoured, by a little, the principle they were asked to pass judgment on, in that context at that time.

What I'm not going to accept, in the face of three years of confusion and going nowhere, three years of Wales's needs being ignored by the establishment in Westminster and Whitehall, and three years of realising that much of what was told to the electorate during the referendum was misleading at best, that the vote in June 2016 settled clearly what the will of the people was. How could it settle clearly that, because there was no plan on the table even? Only now can we even think about settling this issue, and a confirmatory referendum is the way to do that.

Much of that debate in 2016 focused on the bonanza on its way to the NHS, an NHS that, ironically, would most likely face being sold off if we do leave the European Union, as it turns out. But when it wasn't focusing on that, it was lauded as being a way to take back control. There can, I would argue, be no better way of taking back control than by ensuring that all the way through this debate on our EU membership, it is the electorate that decides the outcome, and that—

Canolbwyntiodd llawer o'r ddadl honno yn 2016 ar y ffyniant a oedd ar ei ffordd i'r GIG, GIG a fyddai'n debygol, yn eironig, o gael ei werthu pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, fel mae'n digwydd. Ond pan nad oedd yn canolbwyntio ar hynny, fe'i canmolwyd fel ffordd o adfer rheolaeth. Buaswn yn dadlau na fyddai ffordd well o adfer rheolaeth na thrwy sicrhau'r holl ffordd drwy'r ddadl hon ar ein haelodaeth o'r UE, mai'r etholwyr sy'n penderfynu'r canlyniad, a—

The referendum was also, to a large extent, about immigration, and that question has driven the rise of the far right, which I'm sure you share my concerns about, not just here but also in Europe and throughout the world. And do you further share my concern that it is those of us who are raising concerns and worries about the rise of the far right who are subject to fake news and who get harder and more vicious attacks than the far right themselves?

Roedd y refferendwm, i raddau helaeth hefyd, yn ymwneud â mewnfudo, ac mae'r cwestiwn hwnnw wedi ysgogi cynnydd yr asgell dde eithafol, ac rwy'n siŵr eich bod yn rhannu fy mhryderon ynglŷn â hynny, nid yn unig yma ond yn Ewrop a ledled y byd hefyd. Ac a rannwch fy mhryder hefyd mai'r rheini ohonom sy'n mynegi pryderon a gofid ynghylch y cynnydd yn y dde eithafol sy'n destun newyddion ffug ac sy'n dioddef ymosodiadau caletach a mwy milain na'r dde eithafol eu hunain?

I'm pleased that you gave that information. I think all of us should be very concerned about the evidence, and there's plenty of it, that the Brexit debate is one of two things: either driving the growth of the far right or a symptom of it. And I've certainly seen some of the abuse that the Member for the Rhondda has taken, and it's disgraceful and I condemn it. And it would be good to hear others condemn that abuse rather than condemning Leanne Wood. 

It is the electorate, I believe, that should decide the outcome. And as I've mentioned a number of times here, that electorate now includes the hundreds of thousands of young people who have turned 18 since the referendum, including one daughter of mine, as it happens. They didn't have a voice then, and they should now. It's their future, more than anybody's, that's at stake. And let the people decide—the electorate, not Downing Street stitch-ups, not a Conservative leadership candidate, not Johnson, Rees-Mogg, Farage, but the people. How could it possibly undermine democracy, as some suggest, to want to be as democratic as we can be—to be as current, to be as up to date as we can in measuring public opinion? 

If people had been offered a clear vision of what the alternative to EU membership was, what Brexit actually meant, before the referendum, we wouldn't be in this situation now. Llyr mentioned the work that had been done in preparing the ground for the referendum on Scottish independence. But that preparation wasn't done before this referendum. UK Government has to take responsibility for rushing through that party political referendum—which is what it was—and we are all, on both sides of the debate, reaping what was sown then. We can, on both sides of the debate, see that rushing to trigger article 50 with no route-map was a mistake, and I'm proud that my party colleagues at Westminster voted not to. We weren't ready. We can all, on both sides of the debate, agree that the UK establishment has been deeply, deeply tarnished through its mishandling of this whole affair.

So, today, I am confident that we will vote to declare this Assembly's unequivocal support for a confirmatory referendum—on whatever terms proposed by any Prime Minister—that the UK leaves the EU with 'remain' on the ballot paper. Plaid Cymru's assessment is clear: the Member elected for UKIP in the south-east of Wales says Plaid Cymru's changed its mind somehow on Brexit—referenced the fact that we co-authored the 'Securing Wales' Future' White Paper. We have always been and remained committed to the view that we are best served by staying in the European Union. What the work on that White Paper and our voting on indicative votes in Westminster, for example, has shown is that we have been responsible since the referendum and that we've taken the position that if we have to leave—we don't want to—if we have to leave, let's at least try to mitigate, let's at least try to think, 'What's in Wales's interests?' and put the case for what's best for Wales. We were ignored, and after the shambolic events of the last three years, yes, our assessment remains clear that leaving the European Union—our assessment is—would be detrimental to Wales—bad for farming, as Llyr discussed; bad for young people, as we heard from Helen; for the NHS; for the economy. I'm proud to stand alongside others from across political parties here in the National Assembly who share that assessment. Not everyone will agree with that assessment, but the beauty of what we're calling for today is that it's not Plaid Cymru's will that we wish to be followed, but the will of the people today. Let's give the people, not us, the final say, and let the people give their assessment of what has unfolded since June 2016. Our future and the future of our children is at stake.

Rwy'n falch eich bod wedi rhoi'r wybodaeth honno. Rwy'n credu y dylai pob un ohonom fod yn bryderus iawn am y dystiolaeth, ac mae digon ohoni, fod y ddadl Brexit yn un o ddau beth: naill ai'n gyrru cynnydd y dde eithafol neu'n symptom ohono. Ac yn sicr, rwyf wedi gweld rhywfaint o'r gamdriniaeth y mae'r Aelod dros y Rhondda wedi'i hwynebu, mae'n gywilyddus ac rwy'n ei gondemnio. A da o beth fyddai clywed eraill yn condemnio'r gamdriniaeth honno yn hytrach na chondemnio Leanne Wood.  

Rwy'n credu mai'r etholwyr a ddylai benderfynu'r canlyniad. Ac fel y soniais sawl gwaith yma, mae'r etholwyr yn awr yn cynnwys y cannoedd o filoedd o bobl ifanc sydd wedi cael eu pen blwydd yn 18 oed ers y refferendwm, gan gynnwys un ferch i mi, fel mae'n digwydd. Nid oedd ganddynt lais bryd hynny, ac fe ddylai fod ganddynt lais yn awr. Eu dyfodol hwy yn fwy na neb sydd yn y fantol. A gadewch i'r bobl benderfynu—yr etholwyr, nid ystrywiau Stryd Downing, nid ymgeisydd am arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol, nid Johnson, Rees-Mogg, Farage, ond y bobl. Sut y gallai'r awydd i fod mor ddemocrataidd ag y gallwn danseilio democratiaeth fel y mae rhai'n ei awgrymu—i fod mor gyfoes ac mor gyfredol ag y gallwn fod wrth fesur barn y cyhoedd?  

Pe bai pobl wedi cael cynnig gweledigaeth glir ynglŷn â beth oedd y dewis amgen yn lle aelodaeth o'r UE, beth yn union oedd Brexit yn ei olygu cyn y refferendwm, ni fyddem yn y sefyllfa hon yn awr. Soniodd Llyr am y gwaith a wnaed i fraenaru'r tir ar gyfer y refferendwm ar annibyniaeth yr Alban. Ond ni chafodd y gwaith paratoi hwnnw ei wneud cyn y refferendwm hwn. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU dderbyn y cyfrifoldeb am ruthro'r refferendwm gwleidyddol hwnnw—sef yr hyn ydoedd—drwodd ac rydym i gyd, ar y ddwy ochr i'r ddadl, yn medi'r hyn a heuwyd bryd hynny. Gallwn weld, ar y ddwy ochr i'r ddadl, mai camgymeriad oedd rhuthro i sbarduno erthygl 50 heb fapio'r llwybrau, ac rwy'n falch fod fy nghyd-aelodau o'r blaid yn San Steffan wedi pleidleisio dros beidio â gwneud hynny. Nid oeddem yn barod. Gall pawb ohonom, ar y ddwy ochr i'r ddadl, gytuno bod sefydliad y DU wedi bod yn hynod gyfeiliornus yn y modd y mae wedi camdrafod yr holl fater hwn.

Felly heddiw, rwy'n hyderus y byddwn yn pleidleisio i ddatgan cefnogaeth ddiamwys y Cynulliad hwn i refferendwm cadarnhau ar ba delerau bynnag a gynigir gan unrhyw Brif Weinidog i'r DU adael yr UE arnynt, gydag 'aros' ar y papur pleidleisio. Mae asesiad Plaid Cymru'n glir: mae'r Aelod a etholwyd ar ran UKIP yn ne-ddwyrain Cymru yn dweud bod Plaid Cymru wedi newid ei meddwl rywsut ar Brexit—cyfeiriodd at y ffaith ein bod wedi cyd-ysgrifennu'r Papur Gwyn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Rydym bob amser wedi bod yn ymrwymedig i'r farn mai'r ffordd orau ymlaen i ni yw aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Yr hyn y mae'r gwaith ar y Papur Gwyn a'n pleidlais ar bleidleisiau mynegol yn San Steffan, er enghraifft, wedi'i ddangos yw ein bod wedi bod yn gyfrifol ers y refferendwm a'n bod wedi mabwysiadu'r safbwynt, os oes yn rhaid inni adael—nid ydym am wneud hynny—os oes rhaid inni adael, gadewch i ni o leiaf geisio lliniaru, gadewch inni o leiaf geisio meddwl 'Beth sydd o fudd i Gymru?' a chyflwyno'r achos dros yr hyn sydd orau i Gymru. Cawsom ein hanwybyddu, ac ar ôl llanastr y tair blynedd diwethaf, ydy, mae ein hasesiad yn parhau'n glir y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd—ein hasesiad ni—yn niweidiol i Gymru—yn ddrwg i ffermio, fel y trafododd Llyr; yn ddrwg i bobl ifanc, fel y clywsom gan Helen; i'r GIG; i'r economi. Rwy'n falch o sefyll ochr yn ochr â phobl eraill ar draws y pleidiau gwleidyddol yma yn y Cynulliad Cenedlaethol sy'n rhannu'r asesiad hwnnw. Ni fydd pawb yn cytuno â'r asesiad hwnnw, ond apêl yr hyn y galwn amdano heddiw yw nad ewyllys Plaid Cymru y dymunwn ei weld yn cael ei ddilyn, ond ewyllys y bobl heddiw. Gadewch i ni roi'r gair olaf i'r bobl, nid i ni, a gadael i'r bobl roi eu hasesiad o'r hyn sydd wedi digwydd ers Mehefin 2016. Mae ein dyfodol a dyfodol ein plant yn y fantol.

17:55

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Trechu Tlodi
7. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Tackling Poverty

Ac, felly, dyma ni'n cyrraedd yr eitem nesaf, sef dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, a dwi'n galw ar John Griffiths i wneud y cynnig.

And that brings us to our next item: a Member debate under Standing Order 11.21, and I call on John Griffiths to move the motion. 

Cynnig NDM7029 John Griffiths, Dawn Bowden, Mike Hedges

Cefnogwyd gan Jayne Bryant, Siân Gwenllian, Vikki Howells, Huw Irranca-Davies, Mark Isherwood, Dai Lloyd, Lynne Neagle, Jenny Rathbone, David Rees, David J Rowlands 

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i lunio strategaeth trechu tlodi, gyda chyllideb a chynllun gweithredu manwl ar gyfer gweithredu.

2. Yn galw ar y Prif Weinidog i egluro'r meysydd cyfrifoldeb ar gyfer trechu tlodi ym mhob portffolio gweinidogol.

3. Yn cydnabod ac yn llywio atebolrwydd ar gynnydd a wneir ar yr agenda trechu tlodi.

Motion NDM7029 John Griffiths, Dawn Bowden, Mike Hedges

Supported by Jayne Bryant, Siân Gwenllian, Vikki Howells, Huw Irranca-Davies, Mark Isherwood, Dai Lloyd, Lynne Neagle, Jenny Rathbone, David Rees, David J Rowlands

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Calls on the Welsh Government to produce a tackling poverty strategy, with a detailed budget and action plan for implementation.

2. Calls on the First Minister to clarify the areas of responsibility for tackling poverty within each ministerial portfolio.

3. Acknowledges and drives accountability on progress made on the tackling poverty agenda.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. The picture of poverty in Wales is stark. Wales faces the highest relative poverty rate in the United Kingdom, with almost one in four people living in income poverty today. The issue often comes down to social class. Office for National Statistics figures show that if you're a woman living in a working-class city, you're likely to die seven years earlier than if you were living in an affluent area. If you are a disadvantaged child, you are 27 per cent less likely to achieve five or more GCSEs at A to C grades. If you attend a private school, by the time you are 40, you will be earning 35 per cent more than a state school pupil. If you are homeless as an adult, you were almost certainly poor and working class as a child. Class shapes our nation. For many, it constrains their life chances and derails their aspirations. For others, it confers a life of power and privilege.

Diolch, Lywydd. Mae'r darlun o dlodi yng Nghymru yn un llwm. Mae Cymru'n wynebu'r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y Deyrnas Unedig, gyda bron un o bob pedwar o bobl yn byw mewn tlodi incwm heddiw. Mae'r mater yn aml yn ymwneud â dosbarth cymdeithasol. Mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos, os ydych chi'n fenyw sy'n byw mewn dinas ddosbarth gweithiol, rydych chi'n debygol o farw saith mlynedd yn gynharach na phe baech chi'n byw mewn ardal gefnog. Os ydych yn blentyn difreintiedig, rydych 27 y cant yn llai tebygol o gael graddau A i C mewn pump TGAU neu fwy. Os ydych yn mynychu ysgol breifat, erbyn eich bod yn 40, byddwch yn ennill 35 y cant yn fwy na disgybl o ysgol wladol. Os ydych yn ddigartref fel oedolyn, roeddech bron yn sicr o fod yn dlawd ac yn perthyn i'r dosbarth gweithiol pan oeddech yn blentyn. Dosbarth sy'n siapio ein cenedl. I lawer, mae'n cyfyngu ar eu cyfleoedd mewn bywyd ac yn llesteirio eu dyheadau. I eraill, mae'n cynnig bywyd o rym a braint.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Dirprwy Lywydd, many of us have seen the report of Professor Philip Alston, the UN special rapporteur on extreme poverty and human rights, that was issued last month. The report found that employment has not proven to be an automatic route out of poverty in Wales and that in-work poverty has grown over the last decade. Twenty-five per cent of jobs paid below the living wage, and low-paid, part-time or insecure jobs are often disproportionately taken up by women, largely due to difficulties in balancing work and caring responsibilities.

Professor Alston found that the Welsh Government's approach and new 'Prosperity for All' strategy lacks strategic focus on, and individual ministerial responsibility for, poverty reduction. There's a lack of clear performance targets and indicators that would measure progress and impact. The report also found a wide consensus amongst stakeholders that the UK Government benefit changes are one of the structural causes behind the increase in poverty, with the implementation of universal credit exacerbating the issues. The pernicious impact of austerity continues to blight lives in so many communities. In Wales, attempts to tackle the stubbornly high levels of poverty are hampered by the fact that a number of key policy levers sit at Westminster.

It is frustrating that Welsh Government is unable to introduce necessary flexibility into the administration of benefits here, unlike the situation in Scotland, where they have that ability. The Equalities, Local Government and Communities Committee, which I chair, have seen this in our work looking at poverty in Wales and have recommended that the Welsh Government explore the feasibility of their administration of some benefits, which would enable us to take an approach better suited to communities in Wales. We hope to report later this year on our findings.

The latest poverty statistics have shown Wales to be the only UK nation to see a rise in child poverty, with an estimated 29.3 per cent of children living in poverty from 2017 to 2018. The gendered nature of these issues results in women continuing to be paid less than men and often struggling to find roles that allow them to earn a living while also coping with the lion's share of domestic work and childcare.

Ddirprwy Lywydd, mae llawer ohonom wedi gweld adroddiad yr Athro Philip Alston, rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig, ar dlodi eithafol a hawliau dynol, a gyhoeddwyd fis diwethaf. Canfu'r adroddiad nad yw cyflogaeth wedi profi'n ffordd awtomatig allan o dlodi yng Nghymru a bod tlodi mewn gwaith wedi cynyddu dros y degawd diwethaf. Mae 25 y cant o'r swyddi sy'n cael llai na'r cyflog byw, a swyddi rhan-amser ar gyflogau isel neu swyddi anniogel yn aml yn cael eu gwneud i raddau anghymesur gan fenywod, yn bennaf oherwydd anawsterau i gydbwyso cyfrifoldebau gwaith a gofalu.

Canfu'r Athro Alston fod dull Llywodraeth Cymru o weithredu a strategaeth newydd 'Ffyniant i Bawb' yn brin o ffocws strategol ar leihau tlodi, a diffyg cyfrifoldeb gweinidogol unigol dros wneud hynny. Ceir diffyg targedau a dangosyddion perfformiad clir a fyddai'n mesur cynnydd ac effaith. Canfu'r adroddiad hefyd gonsensws eang ymysg rhanddeiliaid fod newidiadau Llywodraeth y DU i fudd-daliadau yn un o'r achosion strwythurol sy'n sail i'r cynnydd mewn tlodi, gyda gweithredu'r credyd cynhwysol yn gwaethygu'r problemau. Mae effaith niweidiol cyni yn parhau i ddifetha bywydau mewn cynifer o gymunedau. Yng Nghymru, caiff ymdrechion i fynd i'r afael â lefelau ystyfnig o uchel o dlodi eu llesteirio gan y ffaith mai yn nwylo San Steffan y mae nifer o'r ysgogiadau polisi allweddol.

Mae'n rhwystredig na all Llywodraeth Cymru gyflwyno hyblygrwydd angenrheidiol i'r broses o weinyddu budd-daliadau yma, yn wahanol i'r sefyllfa yn yr Alban, lle mae'r gallu hwnnw ganddynt. Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau rwy'n gadeirydd arno wedi gweld hyn yn ein gwaith yn edrych ar dlodi yng Nghymru ac wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn ymchwilio i ddichonoldeb gweinyddu rhai budd-daliadau, a fyddai'n ein galluogi i fynd ati mewn ffordd sy'n fwy addas i gymunedau yng Nghymru. Rydym yn gobeithio adrodd ar ein canfyddiadau yn ddiweddarach eleni.

Mae'r ystadegau tlodi diweddaraf wedi dangos mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU i weld cynnydd mewn tlodi plant, gyda 29.3 y cant amcangyfrifedig o blant yn byw mewn tlodi rhwng 2017 a 2018. Mae natur seiliedig ar y rhywiau y materion hyn yn golygu bod menywod yn parhau i gael llai o dâl na dynion ac yn aml yn cael anhawster i ddod o hyd i rolau sy'n caniatáu iddynt ennill bywoliaeth gan ymdopi ar yr un pryd â'r rhan fwyaf o'r gwaith domestig a gofal plant.

18:00

Diolch, John. In relation to the point you make about the gendered nature of poverty, the Child Poverty Action Group have issued some recommendations today, and in relation to the two-child limit, which is also known as the 'rape clause', they say that 300,000 fewer children—this is a UK figure, by the way—would be in poverty if the two-child limit in universal credit were to be scrapped. Of all the changes modelled in the report, this would lift the most children from poverty per pound of social security spending. So, do you share my regrets about that rape clause, and will you join me in calling for it to be scrapped?

Diolch, John. Mewn perthynas â'r pwynt a wnewch am natur tlodi yn seiliedig ar y rhywiau, mae'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant wedi cyhoeddi rhai argymhellion heddiw, ac mewn perthynas â'r terfyn dau blentyn, a elwir hefyd yn 'gymal trais', dywedant y byddai 300,000 yn llai o blant—dyma ffigur ar gyfer y DU, gyda llaw—yn byw mewn tlodi pe bai'r terfyn dau blentyn mewn credyd cynhwysol yn cael ei ddileu. O'r holl newidiadau a fodelwyd yn yr adroddiad, dyma fyddai'n tynnu fwyaf o blant allan o dlodi am bob punt o wariant nawdd cymdeithasol. Felly, a ydych yn rhannu fy ngofid am y cymal trais hwnnw, ac a wnewch chi ymuno â mi i alw am gael gwared arno?

I'm very happy to join Leanne Wood in calling for that change. I think it's a scandalous policy that is almost trying to impose the state's view of how many children working-class families should have. It's truly shocking.

Rwy'n hapus iawn i ymuno â Leanne Wood i alw am y newid hwnnw. Rwy'n credu ei fod yn bolisi gwarthus sydd bron yn ceisio gorfodi safbwynt y wladwriaeth ynglŷn â faint o blant y dylai teuluoedd dosbarth gweithiol eu cael. Mae'n wirioneddol frawychus.

Dirprwy Lywydd, in effect, women face a double burden of poverty and discrimination, and that needs to be changed and tackled. Food is centre stage in terms of many of these poverty issues today. The surge in the number of people seeking emergency food support in Wales evidences the desperate daily struggle facing many people up and down our country in just having access to basic necessities.

Following his visit to the UK, the UN rapporteur highlighted his concern that employment wasn't even a guarantee against people needing to use food banks, with one in six people referred to the Trussell Trust being in work. In 2017 to 2018, 98,350 three-day emergency food supplies were provided to people in Wales. Of these, 35,403 went to children. And, as we know, food poverty has a knock-on impact on the diet of citizens, and, in fact, the Food Foundation has shown that 160,000 children in Wales are living in households for whom a healthy diet is becoming increasingly unaffordable. Given that we are not facing a food shortage in Wales, we need a shift of focus from the provision of food aid to boosting incomes so that there is equitable access to a wholesome and nourishing diet. Without a change of direction, we risk food banks becoming an institutionalised fixture of Welsh society. This cannot be what any of us wants.

Ddirprwy Lywydd, i bob pwrpas, mae menywod yn wynebu baich dwbl o dlodi a gwahaniaethu, ac mae angen newid hynny a mynd i'r afael ag ef. Mae bwyd yn ganolbwynt i lawer o'r problemau tlodi hyn heddiw. Mae'r ymchwydd yn nifer y bobl sy'n ceisio cymorth bwyd brys yng Nghymru'n dangos y frwydr feunyddiol ofidus sy'n wynebu llawer o bobl ar hyd a lled ein gwlad o ran cael mynediad at hanfodion sylfaenol yn unig.

Yn dilyn ei ymweliad â'r DU, tynnodd rapporteur y Cenhedloedd Unedig sylw at ei bryder nad oedd cyflogaeth hyd yn oed yn gwarantu yn erbyn yr angen i bobl ddefnyddio banciau bwyd, gydag un o bob chwech o bobl a gyfeiriwyd at Ymddiriedolaeth Trussell yn gweithio. Rhwng 2017 a 2018, cafodd 98,350 o gyflenwadau bwyd brys tri diwrnod eu darparu i bobl yng Nghymru. O'r rhain, aeth 35,403 i blant. Ac fel y gwyddom, mae tlodi bwyd yn cael effaith ganlyniadol ar ddeiet dinasyddion, ac yn wir, mae'r Food Foundation wedi dangos bod 160,000 o blant yng Nghymru yn byw mewn cartrefi lle mae deiet iach yn mynd yn fwyfwy anfforddiadwy. O gofio nad ydym yn wynebu prinder bwyd yng Nghymru, mae angen inni newid ffocws o ddarparu cymorth bwyd i hybu incwm er mwyn sicrhau mynediad teg at ddeiet iachus a maethlon. Heb newid cyfeiriad, mae perygl y bydd banciau bwyd yn dod yn rhan sefydliadol o gymdeithas Cymru. Ni all yr un ohonom fod eisiau hynny.

Despite this alarming picture, Dirprwy Lywydd, the Welsh Government does not currently have an overarching poverty strategy as it did in previous years, and greater leadership is required. The most commonly used measure of poverty is the number or proportion of the population who live in a household whose income is less than 60 per cent of median income, adjusted for their household size and type after housing costs. However, we still do not have a definitive definition of what poverty means that can be used by Government departments, by local authorities and private and voluntary sector organisations. This could be usefully addressed to provide clarity and consistency of understanding.

There is no identifiable figurehead within Welsh Government to lead on this issue and others, who would focus on the complexities of tackling the poverty agenda and concentrate on accountability, scrutiny and the delivery of advice and support. These are matters that the Equality, Local Government and Communities Committee have repeatedly called upon the Welsh Government to rectify. In two of our recent reports looking at poverty, 'Communities First Lessons Learnt' and 'Making the economy work for people on low incomes', recommendations were made but unfortunately not accepted. The UN rapporteur found that the Welsh Government's approach and new 'Prosperity for All' strategy do not provide a strategic focus on and individual ministerial responsibility for poverty reduction. It lacks strong performance targets and indicators to measure progress and impact. I quote:

'We strongly recommend that a clear tackling poverty strategy is published, which brings together the many strands of poverty reduction work to help provide clear direction and to help the Assembly scrutinise the Government’s approach. The strategy should include clear performance indicators to ensure effective performance management, as well as setting out a broader evidence base to help underpin effective evaluation of different approaches to tackling poverty.'

This very much chimes with our equality committee's work. The report, Dirprwy Lywydd, is a wake-up call, and we need to see strong evidence of the way in which the Welsh Government is poverty-proofing its future decision making across all portfolios, policies and strategies in order to combat the concerning picture captured. Forecasts of poverty in Wales predict that the situation is set to worsen, which strengthens the need for strategic oversight and leadership. By 2021-22, it is estimated that 27 per cent of the Welsh population will be living in poverty, 39 per cent of whom will be children. This is an increase of three and 10 percentage points respectively, which is the third highest increase in all UK regions. This is why today we again call on the Welsh Government to produce a tackling poverty strategy with a detailed budget and action plan for implementation. This plan needs to be ambitious, comprehensive and all-inclusive, involving practical steps to improve the life experience of all those in poverty in Wales as soon as practically possible. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

Er gwaethaf y darlun brawychus hwn, Ddirprwy Lywydd, nid oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth gyffredinol ar dlodi ar hyn o bryd fel oedd ganddi mewn blynyddoedd blaenorol, ac mae angen mwy o arweinyddiaeth. Y mesur mwyaf cyffredin o dlodi yw nifer neu gyfran y boblogaeth sy'n byw mewn cartref sydd ag incwm llai na 60 y cant o'r incwm canolrifol, wedi'i addasu ar gyfer maint a math o aelwyd ar ôl costau tai. Fodd bynnag, nid oes gennym ddiffiniad pendant o hyd o'r hyn y mae tlodi'n ei olygu y gellir ei defnyddio gan adrannau Llywodraeth, awdurdodau lleol a sefydliadau sector preifat a gwirfoddol. Gellid mynd i'r afael â hyn mewn modd defnyddiol er mwyn sicrhau dealltwriaeth eglur a chyson.

Nid oes unrhyw arweinydd amlwg o fewn Llywodraeth Cymru i arwain ar y mater hwn ac eraill, a fyddai'n canolbwyntio ar gymhlethdodau mynd i'r afael â'r agenda dlodi a chanolbwyntio ar atebolrwydd, craffu a darparu cyngor a chymorth. Mae'r rhain yn faterion y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau wedi galw ar Lywodraeth Cymru i'w hunioni dro ar ôl tro. Mewn dau o'n hadroddiadau diweddar sy'n edrych ar dlodi, 'Cymunedau yn Gyntaf - Gwersi a Ddysgwyd' a 'Gwneud i'r economi weithio i'r rheini sydd ag incwm isel', gwnaed argymhellion ond ni chawsant eu derbyn yn anffodus. Canfu rapporteur y Cenhedloedd Unedig nad yw dull gweithredu Llywodraeth Cymru a strategaeth newydd 'Ffyniant i Bawb' yn darparu ffocws strategol ar leihau tlodi, na chyfrifoldeb gweinidogol unigol dros wneud hynny. Nid oes ganddi dargedau a dangosyddion perfformiad cryf i fesur cynnydd ac effaith. Rwy'n dyfynnu:

'Rydym yn argymell yn gryf bod strategaeth glir ar gyfer trechu tlodi yn cael ei chyhoeddi, un sy’n dwyn ynghyd yr elfennau niferus o waith i leihau tlodi i helpu i ddarparu cyfeiriad clir ac i helpu’r Cynulliad i graffu ar ddull y Llywodraeth. Dylai’r strategaeth gynnwys dangosyddion perfformiad clir i sicrhau rheoli perfformiad effeithiol, yn ogystal â nodi sail dystiolaeth ehangach i helpu i ategu gwerthusiad effeithiol o wahanol ddulliau o drechu tlodi.'

Mae hyn yn cyd-fynd i raddau helaeth iawn â gwaith ein pwyllgor cydraddoldeb. Mae'r adroddiad yn ysgytwad, Ddirprwy Lywydd, ac mae angen inni weld tystiolaeth gref o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn prawfesur ei phenderfyniadau mewn perthynas â thlodi yn y dyfodol ar draws pob portffolio, polisi a strategaeth er mwyn mynd i'r afael â'r darlun pryderus a gafwyd. Mae rhagolygon tlodi yng Nghymru yn rhagweld y bydd y sefyllfa'n gwaethygu, sy'n cryfhau'r angen am oruchwyliaeth ac arweinyddiaeth strategol. Erbyn 2021-22, amcangyfrifir y bydd 27 y cant o boblogaeth Cymru'n byw mewn tlodi, gyda 39 y cant ohonynt yn blant. Mae hwn yn gynnydd o dri a 10 pwynt canran yn eu tro, sef y cynnydd uchaf ond dau o bob rhanbarth yn y DU. Dyma pam ein bod yn galw unwaith eto heddiw ar Lywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth trechu tlodi gyda chyllideb fanwl a chynllun gweithredu. Mae angen i'r cynllun hwn fod yn uchelgeisiol, yn gynhwysfawr ac yn hollgynhwysol, a chynnwys camau ymarferol i wella profiad bywyd pawb sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.

18:10

I’m pleased to support this consensual motion calling on the Welsh Government to produce a tackling poverty strategy, budget and action plan, and for this Welsh Parliament to drive accountability on progress made on the tackling poverty agenda. Whereas UK Government policy on non-devolved matters applies on both sides of the border, Welsh Government policy only applies in Wales. Some speakers today wish to give their take on policies made in Westminster, but this motion calls on us to focus on policies made in Wales.

If they choose to focus on UK Government welfare reform, I refer them to my 19 March speech on this here and to my 28 March speech at the Policy Forum for Wales seminar on reducing poverty in Wales. If they choose, as we've heard, to focus on the UN special rapporteur’s report on extreme poverty and human rights, I endorse the opening speaker's comments about the section on Wales, which included that Wales faces the highest relative poverty rate in the UK, that 25 per cent of jobs in Wales pay below the minimum wage, and that although a poverty-specific action plan and the post for communities and tackling poverty were scrapped in 2017, the Welsh Government’s new 'Prosperity for All' strategy has

'no strategic focus or ministerial responsibility for poverty reduction, and lacks clear performance targets and progress indicators'.

The Institute for Fiscal Studies report on 'Living standards, poverty and inequality in the UK: 2018' found that, between 2011 and 2017, absolute poverty fell by 2.5 percentage points to 19 per cent; that growth in employment over this period caused absolute child poverty to fall by 3 per cent to 26 per cent, surpassing falls seen in the pre-recession period; that pensioners were still considerably less likely to be in poverty than other demographic groups; and that relative poverty in the entire population—that's UK—has been broadly flat for the last 15 years and remains below the levels seen in the mid 1990s.

Although the ONS reported that income inequality had increased slightly last year, they said that this was a reversal of the trend seen in previous years and that

'it may be too early to draw definite conclusions from this specific downtick'.

UN data puts the UK at fifteenth on the list of the happiest places to live, and, in March, Organisation for Economic Co-operation and Development figures showed that personal well-being levels have improved across the UK, as have mental health scores, increasing by 4.6 per cent between 2011 and 2016 to 63.2 per cent—virtually the European average. Only last month, however, research commissioned by the End Child Poverty Network showed that Wales was the only UK nation to see a rise in child poverty last year. As the Children's Commissioner for Wales said in March,

'Welsh Government has a Child Poverty Strategy which outlines its long-term ambitions, but at the moment there’s no clear plan',

and, she said,

'Welsh Government should write a new Child Poverty Delivery Plan, focusing on concrete and measurable steps'.

Last October’s Equality and Human Rights Commission report, 'Is Wales Fairer?', found that

'poverty and deprivation still remain higher in Wales than other British nations; Wales is the least productive nation in the UK, and median weekly earnings in Wales are lower than in England and Scotland.'

As they stated,

'we can make a difference, but this can only be achieved with both a bold vision and a deliverable action plan'.

February’s Bevan Foundation ‘State of Wales’ briefing on low pay found that both the number and percentage of workers paid below real living wage in Wales had increased, with women, disabled people and black and minority ethnic groups at heightened risk of being in low-paid work.

The Bevan Foundation calls for the development of

'an anti-poverty strategy that clearly sets the steps that the Welsh Government intend to take to reduce the number of people living in poverty in Wales'.

As Oxfam Cymru states,

'It’s not the case that anti-poverty strategies don’t work; it’s about how those strategies are targeted. The lack of a strategy denies the tackling poverty agenda a clear direction'.

And as NEA Cymru states, 

'the Welsh Government should designate fuel poverty as an infrastructure priority'.

As I said in 2006,

'all mainstream political parties want to tackle poverty. Social Justice will only be delivered by really empowering people to fulfil their potential and to take ownership in their own communities.'

And as the Wales Council for Voluntary Action said in 2013,

'Welsh Government and the sector need to refresh current engagement mechanisms to develop, promote and monitor a Programme for Action based upon co-production and common ground.'

So, this means dumping any dead dogma, fully embracing social and business enterprise, and doing what works. Diolch yn fawr.

Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig cydsyniol hwn sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth, cyllideb a chynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi, ac i'r Senedd hon yng Nghymru ysgogi atebolrwydd ar y cynnydd a wnaed ar yr agenda trechu tlodi. Er bod polisi Llywodraeth y DU ar faterion sydd heb eu datganoli yn berthnasol ar y ddwy ochr i'r ffin, nid yw polisi Llywodraeth Cymru ond yn gymwys yng Nghymru. Mae rhai siaradwyr heddiw am roi eu sylwadau ar bolisïau a wneir yn San Steffan, ond mae'r cynnig hwn yn galw arnom i ganolbwyntio ar bolisïau a wneir yng Nghymru.

Os dewisant ganolbwyntio ar ddiwygio lles Llywodraeth y DU, fe'u cyfeiriaf at fy araith ar 19 Mawrth ar hyn yma ac at fy araith ar 28 Mawrth yn seminar Fforwm Polisi Cymru ar leihau tlodi yng Nghymru. Fel y clywsom, os dewisant ganolbwyntio ar adroddiad rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol a hawliau dynol, ategaf sylwadau'r siaradwr agoriadol am yr adran ar Gymru a oedd yn cynnwys y ffaith bod Cymru'n wynebu'r gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y DU, fod 25 y cant o swyddi yng Nghymru yn talu islaw'r isafswm cyflog, ac er bod cynllun gweithredu penodol ar dlodi a'r swydd ar gyfer cymunedau a threchu tlodi wedi cael eu dileu yn 2017, nid oes gan strategaeth newydd Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb'

unrhyw ffocws strategol na chyfrifoldeb gweinidogol dros leihau tlodi, ac nid yw'n cynnwys targedau perfformiad a dangosyddion cynnydd clir.

Canfu adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar 'Safonau byw, tlodi ac anghydraddoldeb yn y DU: 2018' fod tlodi absoliwt wedi gostwng 2.5 pwynt canran i 19 y cant rhwng 2011 a 2017; fod twf mewn cyflogaeth yn ystod y cyfnod hwn wedi peri i dlodi absoliwt plant ostwng 3 y cant i 26 y cant, yn is na'r gostyngiadau a welwyd yn ystod y cyfnod cyn y dirwasgiad; fod pensiynwyr yn dal i fod gryn dipyn yn llai tebygol o fod yn byw mewn tlodi na grwpiau demograffig eraill; a bod tlodi cymharol yn y boblogaeth gyfan—sef y DU—wedi bod yn weddol wastad am y 15 mlynedd diwethaf ac yn dal yn is na'r lefelau a welwyd ynghanol y 1990au.

Er i'r Swyddfa Ystadegau Gwladol adrodd bod anghydraddoldeb incwm wedi cynyddu ychydig bach y llynedd, dywedasant fod hyn yn gwrthdroi'r duedd a welwyd mewn blynyddoedd blaenorol ac

y gallai fod yn rhy gynnar i ddod i gasgliadau pendant o'r tueddiad bychan hwn ar i lawr.

Mae data'r Cenhedloedd Unedig yn gosod y DU yn bymthegfed ar y rhestr o'r llefydd hapusaf i fyw ynddynt ac ym mis Mawrth, dangosodd ffigurau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd fod lefelau lles personol wedi gwella ledled y DU, fel y gwnaeth sgoriau iechyd meddwl, gan godi 4.6 y cant rhwng 2011 a 2016 i 63.2 y cant—y cyfartaledd Ewropeaidd bron iawn. Y mis diwethaf, fodd bynnag, dangosodd ymchwil a gomisiynwyd gan y Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant mai Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld cynnydd mewn tlodi plant y llynedd. Fel y dywedodd Comisiynydd Plant Cymru ym mis Mawrth,

'Mae gan Lywodraeth Cymru Strategaeth Tlodi Plant sy’n amlinellu ei dyheadau hirdymor, ond ar hyn o bryd does dim cynllun clir',

a dywedodd

y dylai Llywodraeth Cymru lunio Cynllun Cyflawni ar Dlodi Plant newydd, a chanolbwyntio ar gamau pendant, mesuradwy.

Canfu adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'A yw Cymru'n decach?', fis Hydref diwethaf, fod

lefelau tlodi ac amddifadedd yn dal yn uwch yng Nghymru na gwledydd eraill Prydain; Cymru yw'r genedl leiaf cynhyrchiol yn y DU, ac mae enillion wythnosol canolrifol yng Nghymru yn is nag yn Lloegr a'r Alban. 

Fel y dywedasant,

gallwn wneud gwahaniaeth, ond rhaid cael gweledigaeth feiddgar a chynllun gweithredu cyflawnadwy ar gyfer cyflawni hyn.

Canfu papur briffio 'State of Wales' Sefydliad Bevan ar gyflogau isel, fod nifer a chanran y gweithwyr sy'n cael llai na'r cyflog byw go iawn yng Nghymru wedi cynyddu, gyda menywod, pobl anabl a grwpiau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig mewn mwy o berygl o fod mewn gwaith ar gyflog isel.

Mae Sefydliad Bevan yn galw am ddatblygu

strategaeth gwrthdlodi sy'n nodi'n glir y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i leihau nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru.

Fel y dywed Oxfam Cymru,

Nid yw'n wir nad yw strategaethau gwrthdlodi'n gweithio; mae a wnelo â sut y caiff y strategaethau hynny eu targedu. Mae diffyg strategaeth yn amddifadu'r agenda trechu tlodi o gyfeiriad clir.

Ac fel y dywed NEA Cymru,

dylai Llywodraeth Cymru ddynodi tlodi tanwydd yn flaenoriaeth seilwaith.

Fel y dywedais yn 2006,

mae pob un o'r pleidiau gwleidyddol prif ffrwd eisiau trechi tlodi. Drwy rymuso pobl i wireddu eu potensial a chymryd perchnogaeth yn eu cymunedau eu hunain yn unig y gwireddir cyfiawnder cymdeithasol.

Ac fel y dywedodd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn 2013,

Mae angen i Lywodraeth Cymru a'r sector adfywio'r mecanweithiau ymgysylltu presennol i ddatblygu, hyrwyddo a monitro Rhaglen Weithredu yn seiliedig ar gydgynhyrchu a thir cyffredin.

Felly, mae hyn yn golygu cael gwared ar unrhyw ddogma farw, cofleidio mentrau cymdeithasol a busnes yn llawn, a gwneud yr hyn sy'n gweithio. Diolch yn fawr.

18:15

Here we are again, lamenting the fact that, in an allegedly developed and civilised state, substantial numbers of people rely on food banks for basic nutrition and live in homes that make them ill. According to the Institute for Public Policy Research think tank, more than 120,000 deaths in the UK could have been prevented since 2012, had it not been for austerity. The Westminster Government's policies are killing people, and I won't apologise for saying that.

Recent statistics from the End Child Poverty coalition show that almost one in three children in Wales are in poverty—one out of every two in some council wards. Wales is the only nation in these islands to see an increase in child poverty. To call these figures a wake-up call would imply they were unexpected, but sadly we've got used to such bad news on a rolling basis. It's easy to describe the problem, but what about solutions? What do we in Plaid Cymru say that the Welsh Government should do? What would we do if we were running the Government? 

We often use the term 'co-production' without really meaning it, but the concept remains a valid and potentially helpful one. Too often, people living in poverty and working-class people in general are not listened to. Policy is something that's done to them, rather than something that they are a part of. So, I want those who oversee the delivery of services crucial to tackling poverty to ensure that proper representation of people experiencing poverty in decision making. The recent remarks of Philip Hammond, claiming that poverty doesn't exist and dismissing the findings of the UN rapporteur, illustrate the battle that people in poverty face getting their problems taken seriously by wealthy millionaires who make decisions about their lives. How many MPs are now millionaires? We have to tackle the under-representation of working-class people in all aspects of public life. I want any bodies that are tasked with tackling poverty to be able to demonstrate how they are tackling this imbalance, how they are including and listening to people who are living in poverty. That is how real co-production would work.

The second solution: we must have administrative control over welfare immediately. Only this will enable us to start joining the dots, allowing us to create a Welsh new deal—a green one, of course—that helps people into careers and provides them with the means to be able to provide for themselves, rather than bully and sanction them for things like attending funerals.

Third solution: we must stop the poor decision making we're seeing by various public services. We've seen cuts proposed, even if some have been reversed, to eligibility for school uniform grants, free school meals, bus services that serve poorer communities, cuts to subsidies for the sports clubs that service deprived areas—the list goes on and can be extensive. But it reflects a culture where public services to poor people are the collateral damage of a failure to plan truly preventative services. Austerity has resulted in the poor being worse off while the wealthy have become wealthier. This has to stop.

Homelessness is a growing scourge on our society. The Welsh Government must adopt a housing first policy as the philosophy underpinning homelessness policy, which of course means that you must stop dithering and you must abolish priority need, like everyone is telling you to do. Implement the recommendations of the crisis report immediately. We can't wait for that to happen over the next 10 years. It's a scandal that there has been no strategy, no overarching programme to tackle poverty, since the Communities First programme was abolished. With Brexit set to pull even more millions of pounds out of Wales's most deprived communities, how can we ensure that these communities don't sink even further?

I remember back in 1997 the campaign to set up this Assembly—how, after almost two decades of Tory rule back then, we needed an Assembly to protect people against the Tories' worst excesses. In Scotland, with their stronger devolution settlement, they've gone some way towards mitigating the worst effects of the Tories' policies. It's more than disappointing that we've not been able to do the same here, and it's about time that we changed it.

Dyma ni eto, yn gresynu at y ffaith bod niferoedd sylweddol o bobl, mewn gwladwriaeth ddatblygedig a gwareiddiedig, yn dibynnu ar fanciau bwyd am faeth sylfaenol ac yn byw mewn cartrefi sy'n eu gwneud yn sâl. Yn ôl melin drafod y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus, gallai mwy na 120,000 o farwolaethau yn y DU fod wedi'u hatal ers 2012, oni bai am gyni. Mae polisïau Llywodraeth San Steffan yn lladd pobl, ac nid wyf am ymddiheuro am ddweud hynny.

Mae ystadegau diweddar gan y gynghrair Dileu Tlodi Plant yn dangos bod bron un o bob tri phlentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi—un o bob dau mewn rhai wardiau cyngor. Cymru yw'r unig wlad yn yr ynysoedd hyn i weld cynnydd mewn tlodi plant. Mae galw'r ffigurau hyn yn ysgytwad yn awgrymu eu bod yn annisgwyl, ond yn anffodus, rydym wedi arfer cael newyddion mor wael yn gyson. Mae'n hawdd disgrifio'r broblem, ond beth am yr atebion? Beth rydym ni ym Mhlaid Cymru yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru ei wneud? Beth fyddem ni yn ei wneud pe baem yn Llywodraeth?  

Defnyddiwn y term 'cydgynhyrchu' yn aml heb ei olygu go iawn, ond erys y cysyniad yn un dilys a allai fod o gymorth. Yn rhy aml, ni wrandewir ar bobl sy'n byw mewn tlodi a phobl dosbarth gweithiol yn gyffredinol. Mae polisi yn rhywbeth sy'n cael ei wneud iddynt, yn hytrach na rhywbeth y maent yn rhan ohono. Felly, rwyf am i'r rheini sy'n goruchwylio'r broses o ddarparu gwasanaethau sy'n allweddol er mwyn trechu tlodi i sicrhau bod pobl sy'n profi tlodi yn cael eu cynrychioli'n briodol yn y broses o wneud penderfyniadau. Mae sylwadau diweddar Philip Hammond, sy'n honni nad yw tlodi'n bodoli ac yn diystyru canfyddiadau rapporteur y Cenhedloedd Unedig, yn dangos y frwydr y mae pobl mewn tlodi yn ei hwynebu wrth geisio sicrhau bod eu problemau'n cael sylw o ddifrif gan filiwnyddion cyfoethog sy'n gwneud penderfyniadau am eu bywydau. Sawl Aelod Seneddol sydd bellach yn filiwnyddion? Rhaid inni fynd i'r afael â'r ffaith nad oes gan bobl ddosbarth gweithiol gynrychiolaeth ddigonol ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus. Rwyf am i unrhyw gyrff sydd â chyfrifoldeb dros drechu tlodi allu dangos sut y maent yn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd hwn, sut y maent yn cynnwys ac yn gwrando ar bobl sy'n byw mewn tlodi. Dyna sut y byddai cydgynhyrchu go iawn yn gweithio.

Yr ail ateb: rhaid inni gael rheolaeth weinyddol ar les ar unwaith. Dim ond hynny fydd yn ein galluogi i ddechrau cyflawni atebion, gan ganiatáu inni greu bargen newydd i Gymru—un werdd, wrth gwrs—sy'n helpu pobl i ddilyn gyrfaoedd ac sy'n rhoi'r modd iddynt allu darparu ar eu cyfer eu hunain, yn hytrach na'u bwlio a'u cosbi am bethau fel mynychu angladdau.

Trydydd ateb: rhaid i ni roi diwedd ar y penderfyniadau gwael a welwn gan wasanaethau cyhoeddus amrywiol. Rydym wedi gweld toriadau'n cael eu hargymell, hyd yn oed os oes rhai wedi'u gwrthdroi, i gymhwysedd i gael grantiau gwisg ysgol, prydau ysgol am ddim, gwasanaethau bws sy'n gwasanaethu cymunedau tlotach, toriadau i gymorthdaliadau i'r clybiau chwaraeon sy'n gwasanaethu ardaloedd difreintiedig—mae'r rhestr yn parhau a gall fod yn helaeth. Ond mae'n adlewyrchu diwylliant lle mae gwasanaethau cyhoeddus i bobl dlawd yn ddifrod cyfochrog yn sgil methiant i gynllunio gwasanaethau gwirioneddol ataliol. Mae cyni wedi golygu bod y tlodion yn waeth eu byd tra bod y cyfoethog wedi tyfu'n gyfoethocach. Rhaid i hyn ddod i ben.

Mae digartrefedd yn bla sy'n tyfu yn ein cymdeithas. Rhaid i Lywodraeth Cymru fabwysiadu polisi tai yn gyntaf fel athroniaeth sy'n sail i bolisi digartrefedd, sydd wrth gwrs yn golygu bod yn rhaid ichi roi'r gorau i din-droi a rhaid ichi ddileu angen blaenoriaethol, fel y mae pawb yn dweud wrthych am ei wneud. Gweithredwch argymhellion yr adroddiad argyfwng ar unwaith. Ni allwn aros i hynny ddigwydd dros y 10 mlynedd nesaf. Mae'n sgandal na fu unrhyw strategaeth na rhaglen drosfwaol i drechu tlodi ers i raglen Cymunedau yn Gyntaf gael ei diddymu. Gyda Brexit yn mynd i fynd â mwy fyth o filiynau o bunnoedd oddi wrth gymunedau mwyaf difreintiedig Cymru, sut y gallwn sicrhau nad yw'r cymunedau hyn yn suddo ymhellach fyth?

Cofiaf yr ymgyrch i sefydlu'r Cynulliad hwn yn 1997—sut yr oeddem angen Cynulliad, ar ôl bron i ddau ddegawd o reolaeth y Torïaid bryd hynny, i amddiffyn pobl rhag creulondeb gwaethaf y Torïaid. Yn yr Alban, gyda'u setliad datganoli cryfach, maent wedi mynd gam o'r ffordd tuag at liniaru effeithiau gwaethaf polisïau'r Torïaid. Mae'n fwy na siomedig nad ydym wedi gallu gwneud yr un peth yma, ac mae'n hen bryd i ni newid hynny.

18:20

Imagine being a youngster waking up on one of the last school days in December, a time when excitement and fun runs through the school like electric. It means concerts, games and an exchange of cards, but then you realise you won't be going in that day. You won't be going in because it's Christmas jumper day, and you don't have a Christmas jumper; your family can't afford one. 

A research project undertaken by the Association of School and College Leaders in the north-west uncovered this pattern of absenteeism amongst disadvantaged pupils on 14 December last year. In truth, it is just the latest example of the stigma that comes with poverty, and a further example of how, unthinkingly, we are piling unseen costs, costs that cannot be met by all, on the average school year. I hope that the ASCL research can be added to the very many examples we see in Welsh schools today, from dressing-up days to school trips and events, which risk undermining so much of the good work being done in other areas of education policy. 

Today's debate, of course, is about a much wider set of considerations, but these are the simple, heartbreaking and ultimately damaging daily realities behind the figures we are talking about. There is nothing inevitable about poverty, and I want to thank the other Members who've brought forward this timely and important debate today. I fully support the motion and strongly believe it is time for a step change in our approach to poverty in Wales. Though it has now signalled a change of direction, I believe the Welsh Government was right to adopt the target of ending child poverty by 2020, and I regret the decision to axe it. This is an agenda that demands ambition. But, as the Bevan Foundation has said, with so many of the important policy drivers being non-devolved, this target was only something that could be achieved by working with a UK Government that also fully committed to that ambition. Sadly, since 2010, that has ceased to be the case.

The result is that, for a decade now, child poverty figures in Wales have stagnated, and they have now in fact started to rise—an unparalleled failure of our economic model in the UK, the unjustifiable price of austerity, a trap for future generations. The most brutal truth of the Conservative record in Government is that avoidable deaths associated with poverty, as highlighted by Leanne Wood, have risen through the age of austerity. It is to Welsh Government's credit that, through this period, with shrinking budgets available, worklessness has reduced, the employment gap with England closed, and the attainment of poorer pupils is being prioritised. But, as the recent publication of the youth opportunity index showed, there is a persistent postcode penalty in Wales that remains the same today as it did at the beginning of devolution. The research from the Learning and Work Institute showed that education and work opportunities remain thinnest on the ground in deprived areas, with my own local authority of Torfaen being ranked lowest on that list. 

So, there are plenty of elements of devolved policy that do need reassessing to add urgency to our anti-poverty agenda. I hope today will be the moment for Welsh Government to say 'yes' to revisiting an approach on child poverty in particular, and on poverty more generally. The First Minister will know, because he was finance Minister at the time, that the Children, Young People and Education Committee was critical about the lack of clarity in last year's budget on how and where the Government is focusing its resources relating to poverty. We recommended more clarity on ministerial ownership relating to poverty, a refreshed child poverty strategy to reflect the policy changes since 2015, and the publication of future budget information to show exactly how that new strategy is delivered and outcomes improved.

I realise there's a desire in Government to move away from a strategy factory mentality, and I do recognise the attraction of making poverty everyone's business in Government, rather than shoving it all into one department with a small budget. But the truth is that, so far, without the fundamental shift in the way the rest of the Government has worked to improve this agenda, a lack of clear strategy and ownership is just allowing drift to become the norm. The concerns of the Bevan Foundation, Oxfam, the Joseph Rowntree Foundation and the children’s commissioner come from a deep understanding of this agenda, and it’s time we acted on what they’re telling us. Fifty-five thousand children living in poverty are not eligible for a free school meal, a policy area that’s been devolved to us here. And even those who are eligible face multiple and unnecessary barriers. There is more action the Welsh Government could take to end holiday hunger—a consistent finding from recent reports. I could go on, but what this all comes back to is the need for a clear poverty strategy driven by three things: clear targets, transparent budgets and strong ministerial leadership. We know why child poverty has risen in Wales—that is a decade of Tory austerity—but that does not give us a free pass to do nothing. Indeed, it must challenge us to do even more, and I hope that work can start today.

Dychmygwch fod yn ifanc yn deffro ar un o'r diwrnodau ysgol olaf ym mis Rhagfyr, adeg pan fydd cyffro a hwyl yn rhedeg drwy'r ysgol fel trydan. Mae'n golygu cyngherddau, gemau a chyfnewid cardiau, ond wedyn rydych chi'n sylweddoli na fyddwch chi'n mynd i mewn y diwrnod hwnnw. Ni fyddwch yn mynd i mewn oherwydd mae'n ddiwrnod siwmper Nadolig, ac nid oes gennych siwmper Nadolig; ni all eich teulu fforddio un.  

Datgelodd prosiect ymchwil a gynhaliwyd gan y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau yng ngogledd-orllewin Lloegr y patrwm hwn o absenoliaeth ymhlith disgyblion difreintiedig ar 14 Rhagfyr y llynedd. Y gwir amdani yw mai dim ond yr enghraifft ddiweddaraf o'r stigma sy'n dod yn sgil tlodi yw hon, ac enghraifft arall o'r modd yr ydym, yn ddifeddwl, yn pentyrru costau anweledig, costau na all pawb eu talu, ar y flwyddyn ysgol gyfartalog. Gobeithio y gellir ychwanegu ymchwil y Gymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau at yr enghreifftiau niferus iawn a welwn yn ysgolion Cymru heddiw, o ddiwrnodau gwisgo i fyny i dripiau a digwyddiadau ysgol, sydd mewn perygl o danseilio cymaint o'r gwaith da sy'n cael ei wneud mewn meysydd polisi addysg eraill.  

Mae'r ddadl heddiw, wrth gwrs, yn ymwneud â set lawer ehangach o ystyriaethau, ond dyma'r gwirioneddau dyddiol syml, torcalonnus a niweidiol yn y pen draw sy'n sail i'r ffigurau y soniwn amdanynt. Nid oes dim yn anochel ynglŷn â thlodi, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau eraill sydd wedi cyflwyno'r ddadl amserol a phwysig hon heddiw. Rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig ac yn credu'n gryf ei bod yn bryd cael newid sylweddol yn ein hagwedd at dlodi yng Nghymru. Er ei bod wedi dynodi ei bod yn newid cyfeiriad bellach, credaf fod Llywodraeth Cymru yn iawn i fabwysiadu'r targed ar gyfer dileu tlodi plant erbyn 2020, ac rwy'n gresynu at y penderfyniad i'w ddileu. Mae hon yn agenda sy'n mynnu uchelgais. Ond fel y dywedodd Sefydliad Bevan, gyda chynifer o'r sbardunau polisi pwysig heb eu datganoli, nid oedd y targed hwn ond yn rhywbeth y gellid ei gyflawni drwy weithio gyda Llywodraeth y DU a oedd hefyd yn llwyr ymrwymedig i'r uchelgais hwnnw. Yn anffodus, nid yw hynny'n wir ers 2010.

Canlyniad hyn yw bod ffigurau tlodi plant yng Nghymru wedi aros yn eu hunfan ers degawd bellach, a'u bod erbyn hyn wedi dechrau codi mewn gwirionedd—methiant digyffelyb ein model economaidd yn y DU, pris anghyfiawn cyni, magl i genedlaethau'r dyfodol. Y gwirionedd mwyaf creulon o hanes y Ceidwadwyr mewn grym yw bod nifer y marwolaethau y gellir eu hosgoi sy'n gysylltiedig â thlodi, fel yr amlygwyd gan Leanne Wood, wedi codi drwy'r cyfnod o gyni. Er bod cyllidebau'n crebachu, mae'n glod i Lywodraeth Cymru drwy gydol y cyfnod hwn fod diweithdra wedi gostwng, fod y bwlch cyflogaeth â Lloegr wedi cau, a bod cyrhaeddiad disgyblion tlotach yn cael ei flaenoriaethu. Ond fel y dangosodd cyhoeddi'r mynegai cyfle ieuenctid yn ddiweddar, mae yna gosb cod post gyson yng Nghymru sydd yr un fath heddiw â'r hyn a oedd ar ddechrau datganoli. Dangosodd ymchwil gan y Sefydliad Dysgu a Gwaith fod cyfleoedd addysg a gwaith yn parhau i fod ar eu teneuaf mewn ardaloedd difreintiedig, gyda fy awdurdod lleol fy hun, sef Torfaen, yn isaf ar y rhestr honno.

Felly, mae digon o elfennau o bolisi datganoledig yn galw am eu hailasesu i ychwanegu brys at ein hagenda wrthdlodi. Gobeithiaf heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn cytuno i ailedrych ar ddull o fynd i'r afael â thlodi plant yn benodol, a thlodi yn fwy cyffredinol. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod, gan ei fod yn Weinidog cyllid ar y pryd, fod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn feirniadol ynghylch y diffyg eglurder yng nghyllideb y llynedd o ran sut a ble y mae'r Llywodraeth yn canolbwyntio ei hadnoddau mewn perthynas â thlodi. Argymellasom fwy o eglurder ynghylch perchnogaeth weinidogol ar dlodi, strategaeth tlodi plant newydd i adlewyrchu'r newidiadau polisi ers 2015, a chyhoeddi gwybodaeth am gyllidebau yn y dyfodol i ddangos sut yn union y cyflawnir y strategaeth newydd honno a sut y caiff canlyniadau eu gwella.

Sylweddolaf fod awydd yn y Llywodraeth i symud oddi wrth feddylfryd ffatri strategaethau, ac rwy'n cydnabod yr atyniad o wneud tlodi'n fusnes i bawb yn y Llywodraeth, yn hytrach na gwthio'r cyfan i un adran gyda chyllideb fach. Ond y gwir yw, hyd yn hyn, heb y newid sylfaenol yn y ffordd y mae gweddill y Llywodraeth wedi gweithio i wella'r agenda hon, mae diffyg strategaeth glir a pherchnogaeth yn golygu bod methiant yn dod yn norm. Mae pryderon Sefydliad Bevan, Oxfam, Sefydliad Joseph Rowntree a'r comisiynydd plant yn deillio o ddealltwriaeth ddofn o'r agenda hon, ac mae'n bryd inni weithredu ar yr hyn y maent yn ei ddweud wrthym. Ceir 55,000 o blant sy'n byw mewn tlodi nad ydynt yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim, maes polisi sydd wedi'i ddatganoli i ni yma. Ac mae hyd yn oed y rhai sy'n gymwys yn wynebu rhwystrau lluosog a diangen. Mae mwy o gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i roi diwedd ar newyn gwyliau—canfyddiad cyson mewn adroddiadau diweddar. Gallwn barhau, ond yr hyn y daw hyn oll yn ôl ato yw'r angen am strategaeth glir ar dlodi wedi'i gyrru gan dri pheth: targedau clir, cyllidebau tryloyw ac arweinyddiaeth weinidogol gref. Fe wyddom pam y mae tlodi plant wedi cynyddu yng Nghymru—degawd o gyni'r Torïaid sy'n gyfrifol am hynny—ond nid yw hynny'n rhoi rhwydd hynt inni wneud dim byd. Yn wir, rhaid i hynny ein herio i wneud mwy byth, a gobeithio y gall y gwaith hwnnw ddechrau heddiw.

18:25

I’d like to associate myself with the remarks of both Lynne Neagle and John Griffiths and most of what Leanne Wood said. I think that we’re in almost total agreement on these issues. There are far too many people in Wales, including many children, living in poverty, which means they’re inadequately fed, they live in houses that are going to be cold when they should be warm, and they live in houses that are not necessarily waterproof or windproof. The most commonly used measure of poverty John Griffiths outlined earlier, and, according to the Bevan Foundation, one in four of the population of Wales are living in poverty. It’s not just—[Interruption.] It's not just in every area. If it was one in four in every area it would be bad, but, actually, it’s one in four across Wales, but, in some areas, it’s close to one in two: children living in workless households, adults in workless households, social housing tenants, lone parents, people from non-white ethnic groups. In terms of the number of people in poverty, people who are disabled, people living in working households, social housing tenants—.

We’ve seen a huge growth in foodbanks, and that really has been a problem, that far too many people are in employment and they have to go to foodbanks to eat. Foodbanks have become the soup kitchens of the twenty-first century. There has been a huge growth in in-work poverty. Whereas we often highlight zero-hour contracts, a bigger problem is the low guaranteed-hour contracts: you’re guaranteed a low number of hours—perhaps five or seven hours a week—but you usually work far longer hours. Just don’t be ill, because then you go back to your seven hours. Or, in some weeks, when there’s not enough work, you end up having to work only those seven hours. And what happens then is you multiply the hours by your minimum wage and you’re in very serious trouble; you cannot afford all the things that you need to live.

Many work several jobs, several being three, four or five. They have to juggle childcare with these jobs, hoping that the hours—

Hoffwn gysylltu fy hun â sylwadau Lynne Neagle a John Griffiths a'r rhan fwyaf o'r hyn a ddywedodd Leanne Wood. Credaf ein bod yn cytuno bron yn llwyr ar y materion hyn. Mae llawer gormod o bobl yng Nghymru, gan gynnwys llawer o blant, yn byw mewn tlodi, sy'n golygu nad ydynt yn cael digon o fwyd, maent yn byw mewn tai sy'n mynd i fod yn oer pan ddylent fod yn gynnes, ac maent yn byw mewn tai nad ydynt o reidrwydd yn dal dŵr neu'n ddiogel rhag y gwynt. Dengys y mesur mwyaf cyffredin o dlodi a amlinellwyd gan John Griffiths yn gynharach, ac yn ôl Sefydliad Bevan, fod un ym mhob pedwar o boblogaeth Cymru yn byw mewn tlodi. Nid yn unig y mae—[Torri ar draws.] Nid ym mhob ardal yn unig. Pe bai'n un o bob pedwar ym mhob ardal byddai'n wael, ond mewn gwirionedd, mae'n un o bob pedwar ledled Cymru, ond mewn rhai ardaloedd mae'n agos at un o bob dau: plant sy'n byw ar aelwydydd heb waith, oedolion ar aelwydydd heb waith, tenantiaid tai cymdeithasol, unig rieni, pobl o grwpiau ethnig nad ydynt yn wyn. O ran nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi, pobl sy'n anabl, pobl sy'n byw ar aelwydydd sy'n gweithio, tenantiaid tai cymdeithasol—.

Rydym wedi gweld twf aruthrol yn y defnydd o fanciau bwyd, ac mae hynny wedi bod yn broblem wirioneddol, fod llawer gormod o bobl mewn gwaith sy'n gorfod mynd i fanciau bwyd i fwyta. Mae'r banciau bwyd wedi dod yn geginau cawl yr unfed ganrif ar hugain. Bu twf aruthrol mewn tlodi mewn gwaith. Er ein bod yn aml yn tynnu sylw at gontractau dim oriau, problem fwy yw'r contractau oriau isel wedi'u gwarantu: rydych yn cael nifer isel o oriau—efallai pump neu saith awr yr wythnos—ond rydych chi fel arfer yn gweithio oriau llawer hwy. Peidiwch â bod yn sâl, oherwydd wedyn byddwch yn mynd yn nôl i'ch saith awr. Neu ar rai wythnosau, pan nad oes digon o waith, ni fyddwch ond yn gweithio'r saith awr hynny. A'r hyn sy'n digwydd wedyn yw eich bod yn lluosi'r oriau gyda'ch isafswm cyflog ac rydych mewn trafferthion difrifol iawn; ni allwch fforddio'r holl bethau sydd eu hangen arnoch i fyw.

Mae llawer yn gweithio sawl swydd, tair, pedair neu bump. Rhaid iddynt gydbwyso gofal plant â'r swyddi hyn, gan obeithio y bydd yr oriau—

In regard to the comments earlier about having a social fabric and being involved in your community, do you think that that is actually possible for somebody that's working two, three, and sometimes four zero-hour contracts?

O ran y sylwadau yn gynharach am gael gwead cymdeithasol a bod yn rhan o'ch cymuned, a ydych yn credu bod hynny'n bosibl mewn gwirionedd i rywun sy'n gweithio dau, dri, neu bedwar contract dim oriau weithiau?

Well, it's very difficult, because people actually can tend to work, some weeks, 40 or 50 hours. Unfortunately, in other weeks they're working 10 hours. They can't plan anything. Childcare becomes a nightmare; they've got huge problems across the whole of their lives. So, yes, it's very difficult to be involved in helping to run the local football team if you don't know if you're going to be working one hour on a Saturday or 10 hours on a Saturday. 

According to the Bevan Foundation, recent changes to the benefits system, including the benefit freeze and the roll-out of universal credit, has significantly reduced family income. The cumulative effect and impact of welfare reform has left households with children over £5,000 worse off—[Interruption.] Yes, certainly. Whilst it has left households with a disabled adult over £3,000 worse off. Mark.

Wel, mae'n anodd iawn, oherwydd mae pobl yn tueddu i weithio 40 neu 50 awr ar rai wythnosau. Yn anffodus, ar wythnosau eraill nid ydynt ond yn gweithio 10 awr. Ni allant gynllunio unrhyw beth. Mae gofal plant yn troi'n hunllef; mae ganddynt broblemau enfawr ar draws eu bywydau i gyd. Felly, ydy, mae'n anodd iawn bod yn rhan o helpu i redeg y tîm pêl-droed lleol os nad ydych chi'n gwybod a ydych chi'n mynd i fod yn gweithio awr ddydd Sadwrn neu 10 awr ddydd Sadwrn.

Yn ôl Sefydliad Bevan, mae newidiadau diweddar i'r system fudd-daliadau, gan gynnwys rhewi budd-daliadau a chyflwyno credyd cynhwysol, wedi lleihau incwm teuluol yn sylweddol. Mae effaith gronnol ac effaith diwygio lles wedi golygu bod aelwydydd â phlant dros £5,000 yn waeth eu byd—[Torri ar draws.] Iawn, yn sicr. Ac mae wedi golygu bod cartrefi ag oedolyn anabl dros £3,000 yn waeth eu byd. Mark.

Do you acknowledge research, equally worrying, in 2008 by the Bevan Foundation and Save the Children, which found that one in four children in Wales were living in poverty—the relative poverty measure—and that 90,000 in 2008 were living in severe poverty, the highest level in the UK? So, this isn't a new problem, and it's definitely a problem we've got to grasp.

A ydych yn cydnabod ymchwil, sydd yr un mor bryderus, yn 2008 gan Sefydliad Bevan ac Achub y Plant, a ganfu fod un o bob pedwar plentyn yng Nghymru'n byw mewn tlodi—y mesur tlodi cymharol—a bod 90,000 yn 2008 yn byw mewn tlodi difrifol, sef y lefel uchaf yn y DU? Felly, nid yw hon yn broblem newydd, ac mae'n sicr yn broblem y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hi.

It's not a new problem, but universal credit has made it worse for the unemployed. We all did—or most of us did—fought an election and we had a month off work when we didn't have any income. And how did we survive? Savings and credit cards. How do people who haven't got those survive when they have to go on for months without universal credit? They don't. They either fall victim to doorstep lenders, or they end up having to borrow from family and friends who are often equally as badly off as they are.

The poor are paying the price of austerity. I was hugely disappointed at the closure of Communities First. There were faults with it, but I thought it was something we should've kept going; put it right, rather than closing down. I was also hugely disappointed that the First Minister did not create a Minister dealing with poverty and disadvantaged communities.

The actions the Welsh Government can do are: develop an anti-poverty strategy that clearly sets the steps that the Welsh Government intends to take to reduce the number of people living in poverty in Wales; ensure that all public sector workers employed by bodies directly funded by the Welsh Government are paid the real living wage; make paying the real living wage be a pre-condition for contracting with public sector bodies funded via the Welsh Government either directly or indirectly; make paying the real living wage a pre-condition of grants and loans to private companies; ban exploitative contracts by Welsh Government funded bodies and their contractors and sub-contractors; make financial support for companies, both grants and loans, dependent on non-exploitative contracts; commit to turn Wales into a living wage country; and learn from the errors made in Communities First and create a new anti-poverty scheme based upon the best of Communities First. Many of us had some excellent Communities First schemes in our communities, which have very sadly been lost.

Nid yw'n broblem newydd, ond mae credyd cynhwysol wedi ei gwneud yn waeth i bobl ddi-waith. Gwnaeth pob un ohonom—neu gwnaeth y rhan fwyaf ohonom—ymladd etholiad a chawsom fis o'r gwaith pan nad oeddem yn cael unrhyw incwm. A sut y bu i ni oroesi? Cynilion a chardiau credyd. Sut y mae pobl nad oes ganddynt y rheini'n ymdopi pan fydd yn rhaid iddynt oroesi am fisoedd heb gredyd cynhwysol? Nid ydynt yn ymdopi. Maent naill ai'n dioddef gormes benthycwyr carreg y drws, neu yn y pen draw maent yn gorfod benthyca gan aelodau o'u teuluoedd a ffrindiau sy'n aml yr un mor dlawd â hwythau.

Y tlodion sy'n talu'r pris am gyni. Roeddwn yn siomedig iawn fod Cymunedau yn Gyntaf wedi dod i ben. Roedd yn ddiffygiol, ond roeddwn yn meddwl ei fod yn rhywbeth y dylem fod wedi ei barhau; ei gywiro, yn hytrach na rhoi diwedd arno. Roeddwn yn hynod siomedig hefyd na wnaeth y Prif Weinidog greu Gweinidog i ymdrin â thlodi a chymunedau difreintiedig.

Dyma'r camau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd: datblygu strategaeth wrthdlodi sy'n nodi'n glir y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu rhoi ar waith i leihau nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru; sicrhau bod pob gweithiwr yn y sector cyhoeddus sy'n cael ei gyflogi gan gyrff a ariennir yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru yn cael y cyflog byw go iawn; gwneud talu'r cyflog byw go iawn yn rhagamod ar gyfer contractio gyda chyrff sector cyhoeddus a ariennir drwy Lywodraeth Cymru naill ai'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol; gwneud talu'r cyflog byw go iawn yn rhagamod i grantiau a benthyciadau i gwmnïau preifat; gwahardd contractau sy'n camfanteisio ar weithwyr gan gyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru, ynghyd â'u contractwyr a'u hisgontractwyr; gwneud cymorth ariannol i gwmnïau, yn grantiau a benthyciadau, yn ddibynnol ar gontractau nad ydynt yn camfanteisio; ymrwymo i droi Cymru'n wlad cyflog byw; a dysgu o'r camgymeriadau a wnaed yn Cymunedau yn Gyntaf a chreu cynllun gwrthdlodi newydd yn seiliedig ar y gorau o'r rhaglen Cymunedau yn Gyntaf. Roedd gan lawer ohonom gynlluniau Cymunedau yn Gyntaf rhagorol yn ein cymunedau, ac maent wedi'u colli yn anffodus.

18:30

Diolch yn fawr iawn i John Griffiths am ddod â’r ddadl yma ymlaen heddiw. Dwi’n falch o gael rhoi fy enw iddo fo. Dwi hefyd eisiau dweud fy mod i’n parchu ac yn edmygu ymroddiad John i’r maes yma dros nifer o flynyddoedd, a dwi’n siŵr bod pawb yn ategu hynny yn fan hyn.

Mae’r pwyslais wedi bod y prynhawn yma—a dwi’n falch o glywed hynny—ar beth fedrwn ni yng Nghymru a beth fedr y Llywodraeth yma ei wneud. Ydyn, mae achosion tlodi yn gymhleth, ond mae yna lawer iawn mwy y gall y Llywodraeth yma ei wneud, hyd yn oed o fewn ffiniau caeth y setliad datganoli. Dwi am restru’r rhai dwi’n meddwl sydd yn bwysig rhoi sylw iddyn nhw ar frys, a hynny gan y Llywodraeth yma.

Un—mae angen cydlynu ymdrechion y Llywodraeth mewn ffordd llawer mwy effeithiol. Byddai hynny’n cynnwys strategaeth trechu tlodi pwrpasol a chynllun gweithredu ar dlodi plant, yn cynnwys cerrig milltir a thargedau mesuradwy er mwyn i ni gael dull clir o adrodd yn erbyn amcanion strategaeth statudol tlodi plant yng Nghymru.

Dau—rydym ni angen bod yn hollol glir pwy, o blith Gweinidogion y Llywodraeth, sydd yn gyfrifol am faterion plant a thlodi plant. Pwy sydd yn arwain y gwaith?

Tri—mae’r Llywodraeth angen adolygu ei strategaethau ymyrraeth gynnar a chynlluniau fel Dechrau’n Deg. Dydy 44 y cant o blant sydd yn byw mewn amddifadedd incwm ddim yn gymwys ar gyfer Dechrau’n Deg. Mae angen symud y ffocws yn ôl at ymyrraeth gynnar a chreu strategaeth genedlaethol a lleol o ran ymyrraeth gynnar.

Pedwar—mae angen i’r Llywodraeth adolygu’r cynnig gofal plant diffygiol. Mae eisiau ei ymestyn o ac mae eisiau rhoi’r pwyslais yn y lle cywir, ac mae hynny’n cynnwys addysg gynnar.

Pump—mae angen cryfhau gwaith y comisiwn gwaith teg yn sylweddol ac mae angen defnyddio prosesau caffael cyhoeddus i godi cyflogau.

Chwech—mae angen pwyso am ddatganoli elfennau o weinyddu’r wladwriaeth les i Gymru, fel bod modd credu diwylliant llawer mwy empathetig o gwmpas lles. Dwi wir methu deall pam na fyddai Llywodraeth Lafur yn gallu gweld rhesymeg datganoli elfennau o weinyddu’r wladwriaeth les i Gymru.

Saith—rydym ni angen cynllun llawer mwy uchelgeisiol o adeiladu tai cymdeithasol a mabwysiadu polisi 'cartrefi’n gyntaf' i daclo digartrefedd.

Dwi’n hoelio sylw ar y saith maes yna. Rydym ni wedi clywed ambell i faes arall, ond i fi, dyma’r rhai pwysig sydd angen hoelio sylw arnyn nhw, a hynny ar frys. Mae yna lawer iawn mwy o waith y gellid ei wneud, ond rhain ydy'r materion mae angen i'r Llywodraeth fynd ar eu holau nhw yn syth. Diolch.

Thank you very much to John Griffiths for bringing this debate forward today. I'm pleased to sign up to it. I also want to say that I respect and admire John's commitment in this area over a number of years, and I'm sure that everyone would echo that here.

The emphasis this afternoon—and I'm pleased about that—has been on what we in Wales can do and what the Welsh Government can do. Yes, cases of poverty are complex and the causes of poverty are complex, but there is far more that the Government here could be doing, even within the restrictive boundaries of the devolution settlement. I wish to list those that I think are important and should be addressed as a matter of urgency by this Government.

One—we need to co-ordinate the Government's efforts in a far more effective way. That would include a tackling poverty strategy and an action plan on child poverty, including milestones and targets, which should be measurable, so that we can have a clear method of reporting against the strategic objectives in Wales.

Two—we need to be clear as to who, among Welsh Government Ministers, is responsible for issues on children and child poverty. Who is leading on this work?

Three—the Government needs to review its early intervention strategies and plans such as Flying Start. Forty-four per cent of children living in poverty don't qualify for Flying Start and we need to move the focus back to early intervention and the creation of a national and local strategy in terms of early intervention.

Four—the Government needs to review the childcare offer, which is deficient. It needs to be extended and the emphasis should be placed in the right place and that includes early years education.

Five—we need to strengthen the work of the fair work commission substantially and we need to use public procurement processes to increase salaries.

Six—we need to press for the devolution of elements of the administration of the welfare state to Wales, so that we can create a culture that is far more empathetic around welfare. I simply cannot understand why a Labour Welsh Government couldn't understand the rationale of the devolution of elements of the administration of the welfare system to Wales.

Seven—we need a far more ambitious plan in terms of social housing and the adoption of a 'housing first' policy in order to tackle homelessness.

I am focusing on those seven areas. We've heard a few others mentioned, but for me, these are the most important that we should focus on, and do so as a matter of urgency. There is far more work that could be done, but these are the issues that the Government needs to address immediately. Thank you. 

18:35

I'd like also to thank my fellow Gwent Welsh Labour colleague John Griffiths AM for bringing this very important debate to this Chamber. I agree with much of what has been said by most Members. So, let us be frank: we live in a capitalist economy in a world dominated by capitalism and the divergent economic pyramid it produces. Whilst this indeed offers many opportunities for some—and the sales of Rolls-Royces, indeed, have escalated—it will also offer, and will always offer, the real political and moral dilemma of how do we ensure that there is an equitable distribution of wealth throughout our society for our citizenry, which we all serve.

This is the dilemma for us all—for our age, and for all of our nations. In the United States of America, President Lyndon Baines Johnson famously set the powers of the United States Government to wage an unconditional war on poverty, and he was right to do so. His noble aim of a truly great society could not and did not, however, eradicate poverty. In the United Kingdom, it is now sadly, widely, by many, just accepted that the gulf between the richest and the poorest in our society is stratospheric and stark. It is seismic, and worse, it is systemic. Indeed, you have to look back to the Labour Government of James Callaghan of 1976, according to a report published by the New Economics Foundation, to see a Britain where the proceeds of our nation's wealth were equitably distributed. Despite the valiant mitigations from this Welsh Labour administration, we today remain here debating what is a very disparate and very unfair world for many.

But it is Welsh Government policy that seeks at its heart fairer distribution of the fruits of work and labour for the many, not just the few. We on this side have a radically different view of how our society should be and become a fairer society through fairer social and economic policy for all of our peoples. The Welsh Labour Government continues to commit itself every single day to tackle the scourge of poverty across Wales, with the levers—which we must accept are limited—we have available to us. I support recent initiatives. Earlier this year, the economy and transport Minister Ken Skates welcomed an extra £2 million of EU funding to tackle in-work poverty and tackle the challenges faced by lower-skilled workers in south-east Wales. We must recognise the impact of Brexit upon poverty. So, to quote:

'Making sure we have a workforce with the skills necessary to thrive in a modern economy is absolutely central to our Economic Action Plan.'

So, with Ministers like Ken Skates and a socialist First Minister, the Welsh Government will continue the battle against the UK policies that cause poverty. I will take the liberty to contrast that to Tory UK Government policy. Let's listen to external and globally respected voices—and I will mention the United Nations. The United Kingdom social safety net, it quotes in its recent report—one of many—has been

'deliberately removed and replaced with a harsh and uncaring ethos'.

The special rapporteur on extreme poverty, Philip Alston, said—and I quote—that 'ideological' cuts to public services—and let us remember, it is public services that the most vulnerable in our society use, not the rich—since 2010 have led to 'tragic consequences'. Tragic consequences that are, as has been said already today, killing people. A government's first priority is to protect its citizenry. He concluded that

'The bottom line is that much of the glue that has held British society together since the Second World War has been deliberately removed and replaced with a harsh and uncaring ethos'.

The professor said that Government policies have led to the 'systemic immiseration'—economic impoverishment—of a significant part of the UK population, meaning that they, the Tory Government, have continually put people further into poverty. So, I will take no lessons today from the benches opposite, who are happy to cheerlead for a UK Government waging an ideological war on the working classes and the poorest and most vulnerable in our society. We cannot negate the harm of welfare reform, and we should not negate the harm of austerity. Let nobody then be in any doubt: it's in this Government's DNA to tackle for all of our people the injustices of economic disparity and combat the poverty caused by purposeful and strategic UK policy.

Our work will continue to be done in this place and we must, as has been stated, recommit ourselves every day to undertake optimum policy, and, if necessary, far more strategically. And I look forward every day to seeing a Labour socialist Government in power in Westminster to work in partnership with this place so it will enable the levers available. Together we can tackle the endemic poverty that is ruining people's lives and poisoning every day the aspirations of all of those let down by a cruel UK Tory social policy base. 

Hoffwn ddiolch hefyd i fy nghyd-Aelod Llafur yng Nghymru, John Griffiths AC am ddod â'r ddadl bwysig iawn hon gerbron y Siambr. Cytunaf â llawer o'r hyn a ddywedwyd gan y rhan fwyaf o'r Aelodau. Felly, gadewch inni fod yn onest: rydym yn byw mewn economi gyfalafol mewn byd sy'n cael ei ddominyddu gan gyfalafiaeth a'r pyramid economaidd ymrannol y mae'n ei gynhyrchu. Er bod hyn yn cynnig llawer o gyfleoedd i rai yn wir—ac mae gwerthiant ceir Rolls-Royce wedi cynyddu—bydd hefyd yn creu, a bob amser yn creu'r dilema gwleidyddol a moesol gwirioneddol ynglŷn â sut y sicrhawn y caiff cyfoeth ei ddosbarthu'n deg drwy ein cymdeithas i'n dinasyddion a wasanaethir gan bob un ohonom.

Dyma'r dilema i bawb ohonom—i bawb yn ein hoes ni, ac i'n holl wledydd. Yn Unol Daleithiau America, aeth yr Arlywydd Lyndon Baines Johnson ati i osod pwerau Llywodraeth yr Unol Daleithiau ar gyfer ymladd rhyfel diamod yn erbyn tlodi, ac roedd yn iawn i wneud hynny. Fodd bynnag, ni allai, ac ni wnaeth ei nod clodwiw o gymdeithas wirioneddol wych ddileu tlodi. Yn y Deyrnas Unedig, mae'n drist fod llawer erbyn hyn yn derbyn yn eang fod y gagendor rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yn ein cymdeithas yn stratosfferig ac yn amlwg iawn. Mae'n un seismig, ac yn waeth byth, mae'n systemig. Yn wir, mae'n rhaid i chi edrych yn ôl at Lywodraeth Lafur James Callaghan yn 1976, yn ôl adroddiad a gyhoeddwyd gan y New Economics Foundation, i weld Prydain lle câi elw cyfoeth ein gwlad ei ddosbarthu'n gyfartal. Er gwaethaf y mesurau lliniaru glew gan y weinyddiaeth Lafur Gymreig hon, rydym yn dal i fod yma heddiw yn trafod yr hyn sy'n fyd cwbl anghyfartal ac annheg iawn i lawer.

Ond polisi Llywodraeth Cymru sy'n ceisio sicrhau bod ffrwyth gwaith a llafur yn cael ei ddosbarthu'n decach i'r lluoedd, nid i rai yn unig. Mae gennym ni ar yr ochr hon farn gwbl wahanol am y ffordd y dylai ein cymdeithas fod a sut y dylai ddod yn gymdeithas decach drwy bolisi cymdeithasol a pholisi economaidd tecach i'n holl bobl. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau i ymrwymo bob un diwrnod i fynd i'r afael â melltith tlodi ledled Cymru, gyda'r ysgogiadau—ac mae'n rhaid inni dderbyn eu bod yn gyfyngedig—sydd ar gael i ni. Rwy'n cefnogi'r mentrau diweddar. Yn gynharach eleni, croesawodd Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth, Ken Skates, £2 filiwn ychwanegol o gyllid yr UE i drechu tlodi mewn gwaith a mynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu gweithwyr heb lawer o sgiliau yn ne-ddwyrain Cymru. Rhaid inni gydnabod effaith Brexit ar dlodi. Felly, i ddyfynnu:

'Mae sicrhau bod gennym weithlu sy'n meddu'r sgiliau y mae eu hangen i ffynnu mewn economi fodern yn hollol greiddiol i'n Cynllun Gweithredu ar yr Economi.'

Felly, gyda Gweinidogion fel Ken Skates a Phrif Weinidog sosialaidd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau â'r frwydr yn erbyn polisïau'r DU sy'n achosi tlodi. Mentraf gyferbynnu hynny â pholisi Torïaidd Llywodraeth y DU. Gadewch inni wrando ar leisiau allanol a rhai a berchir yn fyd-eang—ac fe soniaf am y Cenhedloedd Unedig. Mae rhwyd ddiogelwch gymdeithasol y Deyrnas Unedig, meddent yn eu hadroddiad diweddar—un o lawer—

wedi cael ei dileu'n fwriadol ac ethos llym ac angharedig wedi'i osod yn ei lle.

Dywedodd y rapporteur arbennig ar dlodi eithafol, Philip Alston—ac rwy'n dyfynnu—fod toriadau 'ideolegol' i wasanaethau cyhoeddus—a gadewch inni gofio mai'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas sy'n defnyddio gwasanaethau cyhoeddus, nid y cyfoethog—wedi arwain at 'ganlyniadau trasig' ers 2010. Canlyniadau trasig sydd, fel y dywedwyd eisoes heddiw, yn lladd pobl. Blaenoriaeth gyntaf Llywodraeth yw diogelu ei dinasyddion. Daeth i'r casgliad mai

Diwedd y gân yw bod llawer o'r glud sydd wedi dal cymdeithas Prydain at ei gilydd ers yr Ail Ryfel Byd wedi cael ei dynnu'n fwriadol ac ethos llym ac angharedig wedi'i osod yn ei le.

Dywedodd yr athro fod polisïau'r Llywodraeth wedi arwain at 'dlodi economaidd systemig' i ran sylweddol o boblogaeth y DU, sy'n golygu eu bod hwy, y Llywodraeth Dorïaidd, bob amser wedi gwthio pobl ymhellach i mewn i dlodi. Felly, nid wyf am gymryd unrhyw wersi heddiw gan y meinciau gyferbyn sy'n hapus i ganu clodydd Lywodraeth y DU sy'n mynd i ryfel ideolegol yn erbyn y dosbarthiadau gweithiol a'r bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Ni allwn negyddu niwed diwygio lles, ac ni allwn negyddu niwed cyni. Ni all fod unrhyw amheuaeth felly: mae mynd i'r afael ag anghyfiawnder anghyfartaledd economaidd i bob un o'n pobl a threchu'r tlodi a achosir gan bolisi pwrpasol a strategol y DU yn rhan o DNA y Llywodraeth hon.

Bydd ein gwaith yn y lle hwn yn parhau ac fel y dywedwyd, rhaid inni ailymrwymo bob dydd i ddilyn y polisi gorau posibl, ac yn fwy strategol o lawer os oes angen. Ac edrychaf ymlaen bob dydd at weld Llywodraeth sosialaidd Lafur mewn grym yn San Steffan i weithio mewn partneriaeth â'r lle hwn er mwyn galluogi'r sbardunau sydd ar gael. Gyda'n gilydd gallwn fynd i'r afael â'r tlodi endemig sy'n difetha bywydau pobl ac sydd bob dydd yn gwenwyno dyheadau pob un sy'n cael cam gan sylfaen bolisi cymdeithasol Torïaidd creulon y DU.  

18:40

I want to use this opportunity to focus on one aspect, which is children in poverty. I know that other people have also mentioned it, but I just wanted to look at the way in which we look after our children. 

Prue Leith, one of the most iconic cookery experts, said at the Hay Festival last week that food is a demonstration of love and, frankly, we don't love our children enough, because too many families don't cook meals and rely instead on pre-prepared dishes that are often adulterated with sugar, salt and fat to increase their profits.

Poverty is a really complex issue, because although class, as John quite rightly said, is a major determinant, nevertheless there are different people within the working class who have different responses to the challenges of low wages, of inadequate schooling and all the rest of it. So, it's a really complex issue. The power of the advertising industry is certainly a factor in this issue, and the way it comes back to the Government's strategy is that school meals are often the only proper meal that many children get. And then, as the Bevan Foundation's 'Holiday Hunger' report has pointed out, the problem becomes acute in the holidays, when that school meal is no longer available. 

Now, the school holiday enrichment programme, which was trialled only two or three years ago, has been very successful in demonstrating that it really does have a major impact on those children who take part in it. Food Cardiff did some research that showed that one third of those children had gone without a meal the previous day before they came to the Food and Fun holiday scheme. So, while it's fantastic that the new Welsh Government has committed a further £400,000 to this scheme, it is a drop in the ocean when we look at the actual statistics. Some 2,500 schoolchildren benefited from this system last summer; hopefully, there'll be a lot more this summer. But it really isn't touching the at least 76,000 children who are eligible for free school meals in Wales and the 160,000 to 180,000 children who are living in relative poverty, many of them in working households. 

We know that getting a job is the best route out of poverty. Seventy per cent of children are living in workless households, 35 per cent in families where there is one earner, and 15 per cent even in households where there are two wage earners. So, part of that is down to the rubbish wages that some employers pay. I met a man on the street in my constituency this morning who told me that he was offered a job for £4.50 an hour in a restaurant. This is completely illegal, because it's about half the minimum wage. But I'm sure that that is what many companies are getting away with because there isn't enough enforcement going on. 

I just want to look at who is actually eligible for a free school meal, because we know that, on school census day in 2017-18, fewer than half the children who live in relative income poverty and are in full-time education in Wales actually received a free school meal, and one quarter of the children who were eligible for a free school meal didn't eat one. Even some of the ones who were actually signed up as being eligible didn't actually take it up. So, this is a really complicated problem.

Who is eligible today, now that we have not just income support and employment and support allowance, but also universal credit? Well, the Welsh Government had to restrict those on universal credit to those with a net earnings threshold of £7,400 after housing costs had been taken into consideration. It's a very blunt instrument, because a household where there are two adults and one child needs less income than a household where there are two adults and three children. So, by setting a cap that only considers earned income, the Welsh Government, unfortunately, is exacerbating poverty in larger families, a group that are already at greater risk of living in poverty. 

There are lots of different ways in which we could tackle the issues of inadequate diet in health, educational attainment being lower, as well as the really challenging problem we have of obesity. But we live in a country where one third of all the food produced never reaches the table; it's thrown away. So, there has to be a way in which we can resolve this problem and we have to look at what we can do to resolve it, because the difference between local authorities about who gets a free school meal, even if they're in debt on their cashless system in secondary schools, there's a huge difference in that, and there's a huge difference in the level of school meal debt between different local authorities—from £770 in Rhondda Cynon Taf to a whacking £85,000 in Gwynedd. 

Rwyf am ddefnyddio'r cyfle hwn i ganolbwyntio ar un agwedd, sef plant mewn tlodi. Gwn fod pobl eraill wedi sôn amdano hefyd, ond roeddwn am edrych ar y ffordd y gofalwn am ein plant.  

Dywedodd Prue Leith, un o'r arbenigwyr coginio mwyaf eiconig, yng Ngŵyl y Gelli yr wythnos diwethaf fod bwyd yn arddangosiad o gariad ac a dweud y gwir, nid ydym yn caru ein plant ddigon, oherwydd mae gormod o deuluoedd nad ydynt yn coginio prydau bwyd ac yn dibynnu yn hytrach ar brydau parod sy'n aml wedi'u lygru â siwgr, halen a braster er mwyn cynyddu eu helw.

Mae tlodi'n fater cymhleth iawn, oherwydd er bod dosbarth, fel y dywedodd John yn gwbl gywir, yn benderfynydd mawr, serch hynny ceir gwahanol bobl o fewn y dosbarth gweithiol sydd ag ymatebion gwahanol i heriau cyflogau isel, addysg annigonol a'r gweddill i gyd. Felly, mae'n fater cymhleth iawn. Mae grym y diwydiant hysbysebu yn sicr yn ffactor yn y mater hwn, a'r ffordd y daw'n ôl at strategaeth y Llywodraeth yw mai prydau ysgol yn aml yw'r unig bryd iawn y mae llawer o blant yn ei gael. Ac yna, fel y nododd adroddiad 'Holiday Hunger' Sefydliad Bevan, mae'r broblem yn tyfu'n un ddifrifol yn y gwyliau pan nad yw'r pryd ysgol hwnnw ar gael mwyach.  

Nawr, mae'r rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol, a gafodd ei threialu ddwy neu dair blynedd yn ôl, wedi llwyddo i ddangos ei bod yn cael effaith wirioneddol fawr ar y plant sy'n cymryd rhan ynddi. Gwnaeth Bwyd Caerdydd waith ymchwil a ddangosai fod traean o'r plant hynny wedi mynd heb bryd o fwyd y diwrnod cynt cyn iddynt ddod i'r cynllun gwyliau Bwyd a Hwyl. Felly, er ei bod yn wych fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo £400,000 arall i'r cynllun hwn, nid yw ond yn ddiferyn yn y môr pan edrychwn ar yr ystadegau eu hunain. Cafodd tua 2,500 o blant ysgol fudd o'r system hon yr haf diwethaf; gobeithio y bydd llawer mwy yr haf yma. Ond nid yw'n cyffwrdd â'r 76,000 o blant, fan lleiaf, sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yng Nghymru a'r 160,000 i 180,000 o blant sy'n byw mewn tlodi cymharol, a llawer ohonynt ar aelwydydd sy'n gweithio.  

Gwyddom mai cael swydd yw'r llwybr gorau allan o dlodi. Mae 70 y cant o blant yn byw mewn cartrefi lle nad oes neb mewn gwaith, 35 y cant mewn cartrefi lle mae un yn ennill cyflog, a 15 y cant mewn cartrefi lle mae dau o bobl yn ennill cyflog hyd yn oed. Felly, mae rhan o hynny oherwydd y cyflogau gwael y mae rhai cyflogwyr yn eu talu. Cyfarfûm â dyn ar y stryd yn fy etholaeth y bore yma a ddywedodd wrthyf ei fod wedi cael cynnig swydd am £4.50 yr awr mewn bwyty. Mae hyn yn gwbl anghyfreithlon, am mai hanner yr isafswm cyflog ydyw. Ond rwy'n siŵr fod llawer o gwmnïau'n cael rhwydd hynt i wneud hynny am nad oes digon o orfodaeth yn digwydd.  

Rwyf am edrych ar bwy sy'n gymwys i gael pryd ysgol am ddim, oherwydd gwyddom, ar ddiwrnod y cyfrifiad ysgol yn 2017-18, fod llai na hanner y plant sy'n byw mewn tlodi incwm cymharol ac sydd mewn addysg amser llawn yng Nghymru wedi cael pryd ysgol am ddim mewn gwirionedd, ac ni wnaeth chwarter y plant a oedd yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim fwyta'r pryd hwnnw. Ni fanteisiodd rhai o'r plant ar y pryd ysgol am ddim er eu bod yn gymwys i'w gael. Felly, mae hon yn broblem wirioneddol gymhleth.

Pwy sy'n gymwys heddiw, gan fod gennym y credyd cynhwysol hefyd yn ogystal â chymhorthdal incwm a lwfans cyflogaeth a chymorth? Wel, bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyfyngu'r rhai ar gredyd cynhwysol i'r rhai a oedd â throthwy enillion net o £7,400 ar ôl ystyried costau tai. Mae'n ddull anfanwl iawn, oherwydd mae aelwyd gyda dau oedolyn ac un plentyn angen llai o incwm nag aelwyd gyda dau oedolyn a thri o blant. Felly, drwy osod cap sy'n ystyried incwm a enillir yn unig, yn anffodus mae Llywodraeth Cymru'n gwaethygu tlodi mewn teuluoedd mwy o faint, grŵp sydd eisoes mewn mwy o berygl o fod yn byw mewn tlodi.  

Ceir llawer o ffyrdd gwahanol y gallem fynd i'r afael â phroblemau deiet annigonol i iechyd, gyda chyrhaeddiad addysgol yn is, yn ogystal â'r broblem wirioneddol heriol sydd gennym gyda gordewdra. Ond rydym yn byw mewn gwlad lle nad yw traean o'r holl fwyd a gynhyrchir byth yn cyrraedd y bwrdd; caiff ei daflu. Felly, rhaid inni gael ffordd o ddatrys y broblem hon a rhaid inni edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i'w datrys, oherwydd y gwahaniaeth rhwng awdurdodau lleol o ran pwy sy'n cael pryd ysgol am ddim, hyd yn oed os ydynt mewn dyled yn eu system heb arian parod mewn ysgolion uwchradd, mae gwahaniaeth enfawr yn hynny, ac mae gwahaniaeth enfawr yn lefel y ddyled prydau ysgol rhwng gwahanol awdurdodau lleol—o £770 yn Rhondda Cynon Taf i'r swm enfawr o £85,000 yng Ngwynedd.  

18:45

So, these are some of the complex issues that would be great if we had a really good strategy that we could all be scrutinising. Thank you. 

Felly, dyma rai o'r materion cymhleth a byddai'n wych pe bai gennym strategaeth dda iawn y gallem i gyd fod yn craffu arni. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, John, for initiating this debate, and also to everybody who's contributed, and it's a delight to follow Jenny as well with a focus on food. And actually, it's on a specific area that I want to focus my short comments. I want to focus on the issues of hunger and food poverty, and the campaign that has been running nationally for some months now, which is the Co-operative Party campaign nationally for food justice.

It starts from the basic premise that healthy, nutritious, affordable food should be a basic right for everyone. It doesn't matter what your circumstances are, where you live, where you come from, healthy, nutritious, affordable food should be a right. Yet we've got too many people right across the UK and here in Wales who are going hungry, and it is after a decade of Tory austerity; we cannot ignore that. We have an inexorable rise in food banks; it's one symptom of a larger problem. It's been made worse by cruel, pernicious tax and welfare changes that have hit the lowest paid and the most vulnerable in our society, and in our communities where we live.

The causes of hunger are rooted in austerity, and UK Tory policies of universal credit, the benefits cap and freeze and the bedroom tax have all played their part, but we also have, as has been mentioned in this debate, a dysfunctional economy that no longer, too often, pays a fair day's pay for a fair day's work for too many people. And we have a broken housing market that adds to poverty and debt. We simply have too many people going hungry on a daily basis in the UK, in the sixth richest country on the planet. 

And yet, at the same time, we have a relentless growth in obesity and type 2 diabetes and other conditions, which can devastate the quality of life of an individual, which will shorten lives. They also impact, of course, on our NHS. And some communities now are effectively food deserts, where people simply cannot access nutritious, healthy, affordable food. This is a UK-wide problem of hunger, of poor nutrition, and it's driven by continuing austerity and pernicious tax and welfare changes. 

But we can't ignore the recent findings of the South Wales Food Poverty Alliance report, which states that in 2017-18, 98,350 three-day emergency food supplies were provided to people in Wales in crisis—in crisis—by food banks by the Trussell Trust. Of these, over 35,000 went to children in this country. According to the Food Standards Agency, a fifth of people on Wales are worried about running out of food, and a quarter of 16 to 34-year-olds surveyed in Wales actually ran out of food in the past year. 

The Food Foundation, as John mentioned, has shown that 160,000 children in Wales are living in households for whom a healthy diet is increasingly unaffordable. Reception-age children in Wales are significantly more likely than the Welsh average to be obese if they live in areas of higher deprivation. And the gap between obesity prevalence in the most and the least deprived quintiles of our society has increased from 4.7 per cent in 2015-16 to 6.2 per cent in 2016-17. Everything is going in the wrong direction.

So, we can and we must use every mechanism at our disposal to tackle this in Wales, even if at a UK level, out of our control, the Government seems hell-bent on making things worse. And we have the right policy and legislative framework to do this with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and we have a cross-Government commitment to tackling poverty in all it forms. But as we've heard so often today, it's the strategy, the direction, the milestones and the clear leadership on this that we require.

But we need to do more to tackle food justice. Practical actions. So, our campaign is calling for councils throughout Wales to designate a lead Member for food poverty; to draw up a food action plan, working with local partners on the ground; to take inspiration from the emerging community responses to food poverty; to work with the existing local food partnerships, or if not, in the absence of it, to set one up; and to get a measure of the scale of the problem in your area, because we know that what you measure gets acted upon. And at an all-Wales level, Minister, underpinned by our flagship well-being of future generations Act, we're calling for the recognition of the right to healthy and nutritious food and a commitment to delivering food justice in the new national milestones in Wales, so that we can track progress.

It's been a delight for me, Dirprwy Lywydd, to see so many Members of this Assembly and councillors across the land and ordinary people signing up to this food justice campaign. There have been many Ministers who've signed up to it as well. So, in the temperate and, I think, considered mood of this debate today, let's turn this campaigning energy into real action at a local and national level. Let's make that access to nutritious, healthy food a right and take the practical steps to make sure that there is not hunger in the sixth wealthiest country in the world. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, John, am gychwyn y ddadl hon, a hefyd i bawb a gyfrannodd, ac mae'n bleser dilyn Jenny hefyd, a ganolbwyntiodd ar fwyd. Ac rwyf innau am ganolbwyntio fy sylwadau byr ar faes penodol. Hoffwn ganolbwyntio ar faterion yn ymwneud â newyn a thlodi bwyd, a'r ymgyrch a fu ar y gweill yn genedlaethol ers rhai misoedd bellach, sef ymgyrch y Blaid Gydweithredol yn genedlaethol dros gyfiawnder bwyd.

Mae'n cychwyn o'r rhagosodiad sylfaenol y dylai bwyd iach, maethlon, fforddiadwy fod yn hawl sylfaenol i bawb. Ni waeth beth yw eich amgylchiadau, ble rydych chi'n byw, o ble rydych chi'n dod, dylai bwyd iach, maethlon, fforddiadwy fod yn hawl. Ac eto mae gennym ormod o bobl ledled y DU ac yma yng Nghymru yn newynu, ac ar ôl degawd o gyni gan y Torïaid y digwyddodd hynny; ni allwn anwybyddu hynny. Mae gennym gynnydd diddiwedd mewn banciau bwyd; mae'n un symptom o broblem fwy. Caiff ei gwaethygu gan newidiadau creulon i drethi a lles sydd wedi taro'r bobl sy'n cael y cyflogau isaf a'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ac yn y cymunedau lle rydym yn byw.

Mae achosion newyn wedi eu gwreiddio mewn cyni, ac mae polisïau Torïaidd y DU ar gredyd cynhwysol, y cap ar fudd-daliadau a rhewi budd-daliadau a'r dreth ystafell wely oll wedi chwarae eu rhan, ond hefyd, fel y crybwyllwyd yn y ddadl hon, mae gennym economi camweithredol nad yw bellach, yn rhy aml, yn talu cyflog teg am ddiwrnod teg o waith i ormod o bobl. Ac mae gennym farchnad dai sydd wedi torri sy'n ychwanegu at dlodi a dyled. Yn syml, mae gennym ormod o bobl yn newynu ar sail ddyddiol yn y DU, yn y chweched wlad gyfoethocaf ar y blaned.  

Ac eto, ar yr un pryd, mae gennym dwf di-baid mewn gordewdra a diabetes math 2 a chyflyrau eraill, cyflyrau a all ddinistrio ansawdd bywyd unigolyn, a byrhau bywydau. Maent hefyd yn effeithio ar ein GIG wrth gwrs. Ac mae rhai cymunedau yn awr yn anialwch bwyd i bob pwrpas, lle nad yw pobl yn gallu cael gafael ar fwyd maethlon, iachus, fforddiadwy. Mae newyn a diffyg maeth yn broblem ar draws y DU, a chaiff ei chymell gan gyni parhaus a newidiadau dinistriol i drethi a lles.  

Ond ni allwn anwybyddu canfyddiadau diweddar adroddiad Cynghrair Tlodi Bwyd De Cymru, sy'n datgan bod 98,350 o gyflenwadau bwyd argyfwng tri diwrnod wedi'u darparu ar gyfer pobl mewn argyfwng yng Nghymru yn 2017-18—pobl mewn argyfwng—gan fanciau bwyd Ymddiriedolaeth Trussell. O'r rhain, aeth dros 35,000 i blant yn y wlad hon. Yn ôl yr Asiantaeth Safonau Bwyd, mae un o bob pump o bobl yng Nghymru yn poeni ynglŷn â rhedeg allan o fwyd, ac roedd chwarter y rhai rhwng 16 a 34 oed a holwyd yng Nghymru wedi rhedeg allan o fwyd yn y flwyddyn ddiwethaf.  

Mae'r Food Foundation, fel y soniodd John, wedi dangos bod 160,000 o blant yng Nghymru yn byw mewn cartrefi lle mae deiet iach yn fwyfwy anfforddiadwy. Mae plant oedran derbyn yng Nghymru yn llawer mwy tebygol na chyfartaledd Cymru o fod yn ordew os ydynt yn byw mewn ardaloedd sydd â lefelau uwch o amddifadedd. Ac mae'r bwlch rhwng lefelau gordewdra yn y cwintelau mwyaf a lleiaf difreintiedig yn ein cymdeithas wedi cynyddu o 4.7 y cant yn 2015-16 i 6.2 y cant yn 2016-17. Mae popeth yn mynd i'r cyfeiriad anghywir.

Felly, fe allwn ac fe ddylem ddefnyddio pob dull sydd ar gael inni i fynd i'r afael â hyn yng Nghymru, hyd yn oed os yw'r Llywodraeth ar lefel y DU, sydd y tu hwnt i'n rheolaeth, fel pe bai'n benderfynol o wneud pethau'n waeth. Ac mae gennym y polisi a'r fframwaith deddfwriaethol cywir i wneud hyn gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae gennym ymrwymiad trawslywodraethol i fynd i'r afael â phob ffurf ar dlodi. Ond fel y clywsom mor aml heddiw, y strategaeth, y cyfeiriad, y cerrig milltir a'r arweiniad clir ar hyn sydd ei angen arnom.

Ond mae angen i ni wneud mwy i fynd i'r afael ag anghyfiawnder bwyd. Camau ymarferol. Felly, mae ein hymgyrch yn galw ar gynghorau ledled Cymru i ddynodi aelod arweiniol ar gyfer tlodi bwyd; llunio cynllun gweithredu ar fwyd, gan weithio gyda phartneriaid lleol ar lawr gwlad; cael ysbrydoliaeth o'r ymatebion sy'n dod i'r amlwg yn y gymuned i dlodi bwyd; gweithio gyda'r partneriaethau bwyd lleol presennol, neu fel arall, yn niffyg hynny, sefydlu partneriaeth o'r fath; a mesur maint y broblem yn eich ardal, oherwydd gwyddom fod yr hyn y byddwch yn ei fesur yn cael sylw. Ac ar lefel Cymru gyfan, Weinidog, yn seiliedig ar ein Deddf flaenllaw ar lesiant cenedlaethau'r dyfodol, galwn am gydnabod yr hawl i fwyd iach a maethlon ac ymrwymiad i sicrhau cyfiawnder bwyd yn y cerrig milltir cenedlaethol newydd yng Nghymru, er mwyn i ni allu olrhain cynnydd.

Ddirprwy Lywydd, mae wedi bod yn bleser gweld cynifer o Aelodau'r Cynulliad hwn a chynghorwyr ar draws y tir a phobl gyffredin yn cefnogi'r ymgyrch hon dros gyfiawnder bwyd. Mae llawer o Weinidogion wedi ymrwymo iddi hefyd. Felly, yn unol â natur ystyrlon a sobr y ddadl hon heddiw, gadewch inni droi'r ymgyrchu hwn yn weithredu go iawn ar lefel leol a chenedlaethol. Gadewch i ni sicrhau bod mynediad at fwyd maethlon, iach yn hawl a gadewch inni roi camau ymarferol ar waith i sicrhau nad oes neb yn newynu yn y chweched wlad gyfoethocaf yn y byd.  

18:50

Thank you. Can I now call the Minister for Economy and Transport, Ken Skates? 

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Before I respond to the debate, may I just say that during the course of this debate, Members may have seen news emerging concerning the future of the Ford Bridgend engine plant? It is pure speculation at the moment and Ford are not commenting on the matter. I can tell Members that I have been in regular contact with the First Minister today. I've also spoken with the general secretary of Unite, with the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, Greg Clark, and also with the Secretary of State for Wales, Alun Cairns, and I am seeking urgent talks with Ford. I will keep Members updated on the matter accordingly as soon as I have more information.

Dirprwy Lywydd, can I start my response to this debate with a sincere thanks to Members for their excellent contributions in this particular debate? I'd like to thank specifically those that brought forward this very important motion today. I'm pleased to be able to have the chance to respond on behalf of the Welsh Government. It's fair to say that when we talk in the Chamber about the things that matter to our communities—the creation of jobs, the importance of fair work, which has been mentioned by so many today, the need for high-quality education or the construction of good-quality housing—what we are really saying, whether it's explicitly stated or not, is that we want everybody to have the opportunity to live a full life, a life free of the shackles and the restrictions that poverty imposes. And as someone who grew up in north-east Wales, the son of a steelworker, who grew up in a working-class community and attended state schools, the elimination of poverty was the very reason why I got into elected politics. It's informed everything that I have done in each of my ministerial roles that I have been privileged to hold—the desire to stop a child's destiny from being determined by what they were born into.

I think the role that I have now is particularly important in this regard. It is the Minister for Economy and Transport that is standing up to respond to this debate today because it's that role that encapsulates the approach this Welsh Government takes to the fight against poverty. Namely, that it is only through a strong, resilient and dynamic economy that all people across all parts of Wales can benefit, and, in turn, doing so, can help in the eradication of poverty. Our economic action plan has been designed with that explicit purpose.

Dirprwy Lywydd, I am proud, as we look back over 20 years of devolution, of what the Welsh Government has done across that time to support individuals and families who find their lives constrained by poverty. We've developed a progressive model of support for people in Wales that, over the course of devolution, has been added to and indeed enhanced. It's focused on the small things, the bread and butter things, that have demonstrated in an intensely practical way that the concerns of working families are concerns. It's a social wage, comprising free prescriptions, the education maintenance allowance, free swimming, the free bus pass, the school holiday nourishment scheme that my colleague Kirsty Williams is expanding, and of course free school meals, on which we are spending £7 million more this year than last year. For some families in Wales, this social wage can be as much as £2,000, taking pressure off household budgets. And that approach has focused on making the best possible use of the powers available to us here in the Welsh Government in the toughest of circumstances.

But after the 2016 Assembly elections, what became abundantly clear was that as a Welsh Labour Government we needed an approach that more effectively harnessed the power that we had right across Government, and that as an economy Minister I was effectively placed to lead that work. As Minister for Economy and Infrastructure, I was very clear that resilient communities and resilient economies are underpinned by good-quality local employment, connected infrastructure, and skills for work. I'm incredibly proud of the stronger economy that the Welsh Labour Government has delivered over the last few years. There are now 300,000 more people in work in Wales since 1999, and the proportion of working-age people with no qualifications has more than halved. Perhaps most encouraging of all, economic inactivity rates in Wales are now broadly comparable or below the UK average for the first time ever.

But of course we recognise that the next five years will present huge challenges for our communities. Withdrawal from the European Union and the full impact of welfare reform will be compounded by the increasing pace of technological change and its impact on work and the labour market. Using all the economic levers that are at our disposal to ensure communities and the individuals living in them are more resilient to the challenges they will face over the next few years will be vital to our approach to tackling poverty, and that's why we have developed a cross-Government approach to support fairer, stronger economies across all our regions.

For individuals needing skills for work, a promise of a new employability programme that brings together our existing programmes into one single support system built around the individual, tailored for the individual, and better designed to tackle inactivity. For individuals wanting higher skills, a promise to create at least 100,000 all-age apprenticeships. For businesses wanting to grow and take on people, a new economic contract to drive up the availability of fair work and deliver the sort of inclusive growth that Huw Irranca-Davies talked about the need for. For working parents of three and four-year-olds, a pledge of 30 hours free childcare, 48 weeks of the year, to help more people back into the labour market. And for communities, investment in stronger, more integrated infrastructure, to ensure that major projects such as the metro schemes bring truly transformational change to local economies and local communities. We've developed this because we believe this to be the best strategy to tackle poverty in Wales in the long term.

But, Dirprwy Lywydd, as Rhianon Passmore—[Interruption.] Yes, indeed.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cyn imi ymateb i'r ddadl, a gaf fi ddweud y gallai Aelodau fod wedi gweld newyddion yn ystod y ddadl hon ynglŷn â dyfodol ffatri geir Ford Pen-y-bont ar Ogwr? Dyfalu pur ydyw ar hyn o bryd, ac nid yw Ford yn gwneud sylwadau am y mater. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau fy mod wedi bod mewn cysylltiad rheolaidd â'r Prif Weinidog heddiw. Rwyf hefyd wedi siarad ag Ysgrifennydd Cyffredinol Unite, gyda'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Greg Clark, a hefyd gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Alun Cairns, ac rwy'n gofyn am drafodaethau brys gyda Ford. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y mater cyn gynted ag y bydd gennyf ragor o fanylion.

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddechrau fy ymateb i'r ddadl hon drwy ddiolch yn ddiffuant i'r Aelodau am eu cyfraniadau rhagorol yn y ddadl? Hoffwn ddiolch yn benodol i'r rhai a gyflwynodd y cynnig pwysig hwn heddiw. Rwy'n falch o allu cael y cyfle i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru. Mae'n deg dweud, pan siaradwn yn y Siambr am y pethau sy'n bwysig i'n cymunedau—creu swyddi, pwysigrwydd gwaith teg, a grybwyllwyd gan gynifer heddiw, yr angen am addysg o safon uchel neu adeiladu tai o ansawdd da—yr hyn a ddywedwn mewn gwirionedd, boed yn glir ai peidio, yw ein bod am i bawb gael cyfle i fyw bywyd llawn, bywyd yn rhydd o'r hualau a'r cyfyngiadau y mae tlodi'n eu creu. Ac fel rhywun a fagwyd yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn fab i weithiwr dur, ac a fagwyd mewn cymuned ddosbarth gweithiol ac a fynychodd ysgolion y wladwriaeth, dileu tlodi oedd yr union reswm pam y dechreuais i mewn i gwleidyddiaeth etholedig. Mae wedi llywio popeth a wneuthum ym mhob un o'r rolau gweinidogol y bu'n fraint gennyf eu cyflawni—yr awydd i atal tynged plentyn rhag cael ei bennu gan yr hyn y cawsant eu geni iddo.

Rwy'n credu bod y rôl sydd gennyf yn awr yn arbennig o bwysig yn hyn o beth. Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth sy'n codi i ymateb i'r ddadl hon heddiw gan mai'r rôl honno sy'n crynhoi dull gweithredu Llywodraeth Cymru o frwydro yn erbyn tlodi. Sef, mai dim ond drwy economi gref, wydn a deinamig y gall pawb ym mhob rhan o Gymru elwa, ac yn ei dro, bydd gwneud hynny'n gallu helpu i ddileu tlodi. Mae ein cynllun gweithredu economaidd wedi'i lunio i'r diben penodol hwnnw.

Ddirprwy Lywydd, wrth inni edrych yn ôl dros 20 mlynedd o ddatganoli, rwy'n falch o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros yr amser hwnnw i gefnogi unigolion a theuluoedd sy'n gweld bod tlodi'n cyfyngu ar eu bywydau. Rydym wedi datblygu model blaengar o gymorth i bobl yng Nghymru ac wedi ychwanegu ato a'i wella dros gyfnod datganoli. Mae'n canolbwyntio ar y pethau bach, y pethau bara menyn, sydd wedi dangos mewn ffordd hynod ymarferol fod pryderon teuluoedd sy'n gweithio yn bryderon go iawn. Cyflog cymdeithasol ydyw, sy'n cynnwys presgripsiynau am ddim, y lwfans cynhaliaeth addysg, nofio am ddim, y tocyn bws am ddim, cynllun maeth gwyliau ysgol y mae fy nghyd-Aelod Kirsty Williams yn ei ehangu, ac wrth gwrs y prydau ysgol am ddim yr ydym yn gwario £7 miliwn yn fwy arnynt eleni na'r llynedd. I rai teuluoedd yng Nghymru, gall y cyflog cymdeithasol hwn fod yn gymaint â £2,000, gan godi pwysau oddi ar gyllidebau cartrefi. Ac mae'r dull hwnnw wedi canolbwyntio ar wneud y defnydd gorau posibl o'r pwerau sydd ar gael i ni yma yn Llywodraeth Cymru yn yr amgylchiadau anoddaf.

Ond ar ôl etholiadau'r Cynulliad 2016, yr hyn a ddaeth yn glir iawn oedd bod angen dull o weithredu arnom, fel Llywodraeth Lafur Cymru, a fyddai'n harneisio'r pŵer a oedd gennym ar draws y Llywodraeth yn fwy effeithiol, ac fel Gweinidog yr economi, roeddwn i mewn sefyllfa effeithiol i arwain y gwaith hwnnw. Fel Gweinidog yr Economi a Seilwaith, roeddwn yn glir iawn fod cymunedau cydnerth ac economïau cydnerth yn cael eu tanategu gan gyflogaeth leol o ansawdd da, seilwaith cysylltiedig, a sgiliau ar gyfer gwaith. Rwy'n hynod falch o'r economi gryfach y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'i sicrhau dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Erbyn hyn mae 300,000 yn fwy o bobl mewn gwaith yng Nghymru ers 1999, ac mae cyfran y bobl o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau wedi mwy na haneru. Yn fwyaf calonogol efallai, mae'r cyfraddau anweithgarwch economaidd yng Nghymru bellach yn cymharu'n fras neu'n is na chyfartaledd y DU am y tro cyntaf erioed.

Ond wrth gwrs, rydym yn cydnabod y bydd y pum mlynedd nesaf yn creu heriau enfawr i'n cymunedau. Bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd ac effaith lawn diwygio lles yn cael ei ddwysáu gan gyflymder cynyddol newid technolegol a'i effaith ar waith a'r farchnad lafur. Bydd defnyddio'r holl ysgogiadau economaidd sydd ar gael inni i sicrhau bod cymunedau a'r unigolion sy'n byw ynddynt yn fwy gwydn yn wyneb yr heriau y byddant yn eu hwynebu dros y blynyddoedd nesaf yn allweddol i'n dull o drechu tlodi, a dyna pam ein bod wedi datblygu dull trawslywodraethol o gefnogi economïau tecach a chryfach ar draws pob un o'n rhanbarthau.

Ar gyfer unigolion sydd angen sgiliau ar gyfer gwaith, addewid o raglen gyflogadwyedd newydd sy'n dwyn ynghyd ein rhaglenni presennol mewn un system gymorth wedi'i hadeiladu o amgylch yr unigolyn, a'i theilwra ar gyfer yr unigolyn, ac wedi'i chynllunio'n well i fynd i'r afael ag anweithgarwch. Ar gyfer unigolion sydd eisiau sgiliau uwch, addewid i greu o leiaf 100,000 o brentisiaethau i bob oed. Ar gyfer busnesau sydd am dyfu a chyflogi pobl, contract economaidd newydd i gynyddu'r gwaith teg sydd ar gael a darparu'r math o dwf cynhwysol y soniodd Huw Irranca-Davies am yr angen amdano. Ar gyfer rhieni sy'n gweithio, i blant tair a phedair oed, addewid o 30 awr o ofal plant am ddim, 48 wythnos o'r flwyddyn, i helpu mwy o bobl i ddychwelyd i'r farchnad lafur. Ac ar gyfer cymunedau, buddsoddi mewn seilwaith cryfach a mwy integredig, er mwyn sicrhau bod prosiectau mawr fel y cynlluniau metro'n dod â newidiadau gwirioneddol drawsnewidiol i economïau lleol a chymunedau lleol. Rydym wedi datblygu hyn oherwydd ein bod o'r farn mai hon yw'r strategaeth orau ar gyfer trechu tlodi yng Nghymru yn hirdymor.

Ond Ddirprwy Lywydd, fel y soniodd Rhianon Passmore—[Torri ar draws.] Cewch, yn wir.

18:55

So, therefore, you're confirming today that you have no intention of producing an anti-poverty strategy, and that the Government will not be having an implementation plan around that strategy.

Felly, rydych yn cadarnhau heddiw nad oes gennych fwriad o gwbl i gynhyrchu strategaeth wrthdlodi, ac na fydd y Llywodraeth yn cael cynllun gweithredu yn seiliedig ar y strategaeth honno.

Well, as the Member is aware, we already have numerous means and ways of tackling poverty. 

Wel, fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym eisoes nifer o ddulliau a ffyrdd o drechu tlodi.

That's a yes. That's a yes. There will be no—. So, there won't be a strategy.

Rydych chi'n dweud bod hynny'n wir. Ni fydd—. Felly, ni fydd strategaeth.

The overriding objective of this Government is to make sure that every person in Wales has an opportunity to work, ensuring that there is a job in every household. That's the best way out of poverty and that's the best way to avoid poverty. But, Dirprwy Lywydd, as Rhianon Passmore clearly said, there is one important actor in this debate that needs to step up to the plate. For nearly a decade now, austerity and welfare cuts have seen the UK Government reaching into the pockets of the poorest and the most vulnerable people to finance an economic dogma. And, to give you a sense of what we have been through, had our budgets in Wales stood still between 2009 and 2019, we would have £800 million more to spend on public services. However, had they grown in line with the economy, we would have had £4 billion more from the UK Government to invest in our country. I'll give way.

Prif amcan y Llywodraeth hon yw sicrhau bod pob person yng Nghymru yn cael cyfle i weithio, gan sicrhau bod swydd ym mhob cartref. Dyna'r ffordd orau allan o dlodi a dyna'r ffordd orau o osgoi tlodi. Ond Ddirprwy Lywydd, fel y dywedodd Rhianon Passmore yn glir, mae angen i un elfen bwysig yn y ddadl hon ysgwyddo'i chyfrifoldebau. Ers bron i ddegawd bellach, mae cyni a thoriadau lles wedi golygu bod Llywodraeth y DU yn estyn i bocedi'r bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed er mwyn ariannu dogma economaidd. Ac i roi syniad i chi o'r hyn rydym wedi bod drwyddo, pe bai ein cyllidebau yng Nghymru wedi sefyll yn llonydd rhwng 2009 a 2019, byddai gennym £800 miliwn yn fwy i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus. Fodd bynnag, pe baent wedi tyfu'n unol â'r economi, byddem wedi cael £4 biliwn yn fwy gan Lywodraeth y DU i'w fuddsoddi yn ein gwlad. Fe ildiaf.

19:00

Do you recognise that child poverty in Wales started rising in 2004, that it was already at the highest levels in the UK before the credit crunch and that, a decade ago, 90,000 children in Wales were in severe poverty and over one in four were living in relative poverty? This didn't begin in 2010.

A ydych yn cydnabod bod tlodi plant yng Nghymru wedi dechrau codi yn 2004, ei fod eisoes ar y lefelau uchaf yn y DU cyn y wasgfa gredyd a bod 90,000 o blant yng Nghymru, ddegawd yn ôl, mewn tlodi difrifol a bod dros un o bob pedwar yn byw mewn tlodi cymharol? Ni ddechreuodd hyn yn 2010.

Are you therefore ignoring the responsibility—the clear responsibility—that the UK Government has had and continues to have for poverty rates in Wales? Four billion pounds more to invest; that's how much we should have had. That's how much we would have had had there been a Government of a different composition in Westminster. The tax and welfare regime that the current UK Government operate has a huge impact on poverty rates in Wales. Clearly, they could play their part, and they should play their part, in calling off the damaging and divisive programme of cuts and investing in economies that need their support.

Dirprwy Lywydd, our approach has been reinforced by the decision of the new First Minister to make tackling poverty a priority area in the Welsh Government's budget planning process. The Minister for Environment, Energy and Rural Affairs is leading a working group as part of our budget preparations to increase the impact of our collective investment. The Minister for Housing and Local Government is also developing the work we are doing to tackle child poverty, leading a review of funding programmes to ensure that we have the maximum impact on the lives of children living in poverty. That work is helping us to enhance our approach and to develop a clearer message to our partners in the public, private and third sectors about the collaboration that we need to deliver better outcomes with.

I'd like to thank Members for their contributions today and commit to working with them as we take forward this important mission of ending poverty in Wales.

A ydych chi felly'n anwybyddu'r cyfrifoldeb—y cyfrifoldeb clir—a fu gan Lywodraeth y DU ac sy'n parhau i fod ganddi am gyfraddau tlodi yng Nghymru? Pedair biliwn o bunnoedd yn fwy i'w fuddsoddi; dyna faint y dylem fod wedi'i gael. Dyna faint y byddem wedi'i gael pe bai Llywodraeth o gyfansoddiad gwahanol yn San Steffan. Mae'r gyfundrefn drethi a lles y mae Llywodraeth bresennol y DU yn ei gweithredu yn cael effaith enfawr ar gyfraddau tlodi yng Nghymru. Yn amlwg, gallent chwarae eu rhan, a dylent chwarae eu rhan, yn dileu'r rhaglen niweidiol a chynhennus o doriadau a buddsoddi mewn economïau sydd angen eu cymorth.

Ddirprwy Lywydd, atgyfnerthwyd ein dull gweithredu gan benderfyniad y Prif Weinidog newydd i wneud trechu tlodi yn faes blaenoriaeth ym mhroses cynllunio cyllideb Llywodraeth Cymru. Mae Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn arwain gweithgor fel rhan o baratoadau'r gyllideb i gynyddu effaith ein buddsoddiad ar y cyd. Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol hefyd yn datblygu'r gwaith a wnawn ar drechu tlodi plant, gan arwain adolygiad o raglenni ariannu er mwyn sicrhau ein bod yn cael yr effaith fwyaf posibl ar fywydau plant sy'n byw mewn tlodi. Mae'r gwaith hwnnw'n ein helpu i wella ein dull o weithredu ac i ddatblygu neges gliriach i'n partneriaid yn y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector ynglŷn â'r cydweithredu sydd ei angen er mwyn sicrhau gwell canlyniadau.

Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw ac rwy'n ymrwymo i weithio gyda hwy wrth i ni fwrw ymlaen â'r genhadaeth bwysig hon i roi diwedd ar dlodi yng Nghymru.

Thank you. Can I call on Dawn Bowden to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw ar Dawn Bowden i ymateb i'r ddadl?

Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank everyone who's taken a keen interest in this debate and contributed? With the time available to me, I don't think I'm going to be able to go through everybody's contributions, but I do want to thank John for tabling the debate and Mike Hedges for co-sponsoring it. Within the debate, we heard John Griffiths open by talking about the highest relative poverty rate in the UK and the implications that that has in terms of health, education, employment prospects, housing and particularly the hugely damaging impact on child poverty and the disproportionate impact on women. All the contributors to the debate talked about the impact of child poverty, and I'll just pick out a few of those.

Mark Isherwood talked specifically about in-work poverty but I think failed to recognise the responsibility that the UK Government has for leading to those levels of poverty in work and child poverty. Leanne Wood quite rightly called him out on that one and raised that as a major area. She also talked about the need for Government to listen to people in poverty and involve them in decision making. Lynne Neagle talked about the work of her committee particularly around child poverty and she talked about the stigma of poverty, exampled by the unaffordability of children being involved in things like school activities. Mike Hedges referred to the growth in food banks and poor housing and, in fact, referenced the disproportionate number of disabled people living in poverty as well.

Siân Gwenllian called for a tackling poverty action plan in the poverty strategy. You had seven points, Siân, but I haven't got time to go through all of them.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi dangos diddordeb brwd yn y ddadl hon ac sydd wedi cyfrannu? Gyda'r amser sydd ar gael i mi, nid wyf yn meddwl y byddaf yn gallu mynd drwy gyfraniadau pawb, ond rwyf am ddiolch i John am gyflwyno'r ddadl ac i Mike Hedges am ei chyd-gyflwyno. Yn y ddadl, clywsom John Griffiths yn agor drwy sôn am y gyfradd tlodi cymharol uchaf yn y DU a goblygiadau hynny i iechyd, addysg, rhagolygon cyflogaeth, tai ac yn enwedig yr effaith hynod o niweidiol ar dlodi plant a'r effaith anghymesur ar fenywod. Siaradodd pawb a gyfrannodd at y ddadl am effaith tlodi plant, ac rwyf am nodi rhai o'r rheini.

Soniodd Mark Isherwood yn benodol am dlodi mewn gwaith ond credaf ei fod wedi methu cydnabod cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yn y broses a arweiniodd at y lefelau hynny o dlodi mewn gwaith a thlodi plant. Roedd Leanne Wood yn llygad ei lle yn tynnu ei sylw at hynny a nododd hynny fel maes pwysig. Soniodd hefyd am yr angen i'r Llywodraeth wrando ar bobl sy'n byw mewn tlodi a'u cynnwys yn y broses o wneud penderfyniadau. Siaradodd Lynne Neagle am waith ei phwyllgor, yn enwedig mewn perthynas â thlodi plant, a soniodd am stigma tlodi, gan ddefnyddio'r ffaith nad yw plant yn gallu fforddio cymryd rhan mewn pethau fel gweithgareddau ysgol yn enghraifft. Cyfeiriodd Mike Hedges at y cynnydd yn nifer y banciau bwyd a thai gwael ac yn wir, cyfeiriodd at y nifer anghymesur o bobl anabl sy'n byw mewn tlodi hefyd.

Galwodd Siân Gwenllian am gynllun gweithredu i fynd i'r afael â thlodi yn y strategaeth dlodi. Roedd gennych saith pwynt, Siân, ond nid oes gennyf amser i fynd drwy bob un ohonynt.

Will you take an intervention? I was very disappointed to hear that the Government has no intention of bringing forward this much-needed strategy, which all of us who have contributed to the debate today have called for.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Roeddwn yn siomedig iawn i glywed nad yw'r Llywodraeth yn bwriadu cyflwyno'r strategaeth fawr ei hangen hon, strategaeth y galwodd pob un ohonom sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw amdani.

I will come on to what I think about the Government's position in a moment. Rhianon Passmore obviously referred to the equitable distribution of wealth, and I think, for those of us who are socialists, that's a fundamental point for all of us: fairer distribution of wealth.

Jenny Rathbone and Huw Irranca-Davies both talked about the impact of food poverty. Huw Irranca particularly talked about the Co-op campaign around food justice and Jenny highlighted the problems of the lack of good daily nutrition and holiday hunger, when children are going without school meals.

I think the impacts of poverty are very clear in every community. Here are some of the headlines from a local newspaper in my own constituency, the Caerphillly Observer: on 23 May, the headline was, 'Benefit caps hit hundreds in Caerphilly County Borough', and underneath the next headline was the increase in the number of emergency supplies from food banks.

Poverty is now an everyday reality in too many lives, and yet the UK Chancellor only this week continues to be in denial about the link between the policy of austerity and those many suffering in poverty. That was referenced by John Griffiths when he referred to Professor Philip Alston's report earlier on. It seems that the Chancellor rejects the evidence of his own official statistics, but is now apparently admitting that the economy is not working as it should. Well, looking at the food bank figures that John referred to earlier on, it's clearly time that the Chancellor woke up and smelled the coffee, because that is a major problem for the country. 

I recognise that in recent years the Welsh Government has made poverty a cross-cutting issue for the Cabinet, and tackling poverty is therefore a responsibility of every Minister, and that's to be welcomed. I thank the Minister for setting out the Government's positions and policies for seeking to address poverty in his response to the debate. But it does also mean, in my view, that those with a specific passion in the issues around tackling poverty don't always find the focus that is required. And while it is true, as John Griffiths has said, that Welsh Government doesn't hold all the key economic levers required to tackle poverty, not least the UK's responsibility for welfare, some of us do believe that we do require a sharper focus, and that sharper focus would also allow us to prepare for the time when we see the return of a UK Government that is more willing to work in partnership to help tackle poverty.

Many of us recall the record during the period of the last UK Labour Government: children lifted out of poverty—

Dof at yr hyn rwy'n ei feddwl o safbwynt y Llywodraeth mewn munud. Cyfeiriodd Rhianon Passmore wrth gwrs at ddosbarthu cyfoeth yn deg, ac i'r rheini ohonom sy'n sosialwyr, credaf fod hwnnw'n bwynt sylfaenol i bob un ohonom: dosbarthu cyfoeth yn decach.

Siaradodd Jenny Rathbone a Huw Irranca-Davies ill dau am effaith tlodi bwyd. Siaradodd Huw Irranca yn arbennig am ymgyrch y Co-op ym maes cyfiawnder bwyd, a thynnodd Jenny sylw at y problemau sy'n gysylltiedig â diffyg maeth beunyddiol da a newyn gwyliau, pan fydd plant yn mynd heb brydau ysgol.

Rwy'n credu bod effeithiau tlodi yn amlwg iawn ym mhob cymuned. Dyma rai o'r penawdau o bapur newydd lleol yn fy etholaeth i, y Caerphillly Observer: ar 23 Mai, y pennawd oedd, 'Benefit caps hit hundreds in Caerphilly County Borough', ac o dan y pennawd nesaf gwelwyd y cynnydd yn nifer y cyflenwadau argyfwng gan fanciau bwyd.

Mae tlodi yn awr yn realiti beunyddiol mewn gormod o fywydau, ac eto mae Canghellor y DU yr wythnos hon yn parhau i wadu'r cysylltiad rhwng polisi cyni a'r nifer fawr o bobl sy'n dioddef tlodi. Cyfeiriwyd at hynny gan John Griffiths pan soniodd am adroddiad yr Athro Philip Alston yn gynharach. Mae'n ymddangos bod y Canghellor yn gwrthod tystiolaeth ei ystadegau swyddogol ei hun, ond bellach mae'n debyg ei fod yn cyfaddef nad yw'r economi'n gweithio fel y dylai. Wel, o edrych ar ffigurau'r banciau bwyd y cyfeiriodd John atynt yn gynharach, mae'n amlwg yn bryd i'r Canghellor ddihuno, oherwydd mae honno'n broblem fawr i'r wlad.  

Rwy'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn y blynyddoedd diwethaf wedi gwneud tlodi'n fater trawsbynciol i'r Cabinet, ac felly mae trechu tlodi yn gyfrifoldeb i bob Gweinidog, ac mae hynny i'w groesawu. Diolch i'r Gweinidog am nodi safbwyntiau a pholisïau'r Llywodraeth ar gyfer ceisio trechu tlodi yn ei ymateb i'r ddadl. Ond mae hefyd yn golygu, yn fy marn i, nad yw'r rheini sydd ag angerdd penodol ynghylch y materion sy'n ymwneud â threchu tlodi bob amser yn dod o hyd i'r ffocws sydd ei angen. Ac er ei bod yn wir, fel y dywedodd John Griffiths, nad oes gan Lywodraeth Cymru yr holl ysgogiadau economaidd allweddol sy'n angenrheidiol er mwyn trechu tlodi, a chyfrifoldeb y DU dros les yn enwedig, mae rhai ohonom yn credu bod angen ffocws cliriach arnom, a byddai'r ffocws cliriach hwnnw hefyd yn ein galluogi i baratoi ar gyfer yr adeg pan fyddwn yn gweld dychweliad Llywodraeth yn y DU sy'n fwy parod i weithio mewn partneriaeth i helpu i drechu tlodi.

Mae llawer ohonom yn cofio'r hyn a ddigwyddodd yn ystod cyfnod Llywodraeth Lafur ddiwethaf y DU: cafodd plant eu tynnu allan o dlodi—

19:05

—establishing and expanding the Flying Start programme, investing in the life prospects of young people. So, our task is to keep that strong focus on the tackling poverty agenda. It is our challenge and it is the reason why this debate was brought here today. 

—sefydlu ac ehangu'r rhaglen Dechrau'n Deg, buddsoddi yn rhagolygon bywyd pobl ifanc. Felly, ein tasg ni yw cadw'r ffocws cryf hwnnw ar yr agenda trechu tlodi. Ein her ni ydyw a dyna'r rheswm pam y cyflwynwyd y ddadl hon yma heddiw.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Object. Okay, so we have a vote. 

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Iawn, felly fe gawn bleidlais.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

I intend to move to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung. No, okay.

Rwy'n bwriadu symud ymlaen i'r cyfnod pleidleisio, oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Na, iawn.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

So, we move to voting time and the first vote this afternoon is a motion to elect a member to a committee. Can I remind Members—? You're all going to make mistakes, because nobody's listening. Can I remind Members that, when we do this vote, it requires a two-thirds majority of Members voting for the vote to be carried? So, I intend now to call for a vote on the motion tabled in the name of Elin Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, no abstentions, two against. Therefore, the motion is agreed. 

Felly, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio a'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma yw cynnig i ethol aelod i bwyllgor. A gaf fi atgoffa'r Aelodau—? Rydych i gyd yn mynd i wneud camgymeriadau, oherwydd does neb yn gwrando. A gaf fi atgoffa'r Aelodau, pan gynhaliwn y bleidlais hon, fod angen mwyafrif o ddwy ran o dair o'r Aelodau sy'n pleidleisio cyn y gellir derbyn y bleidlais? Felly, rwy'n bwriadu galw yn awr am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Elin Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, a dau yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM7063 - Cynnig i Ethol Aelod i Bwyllgor: O blaid: 14, Yn erbyn: 2, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM7063 - Motion to Elect a Member to a Committee: For: 14, Against: 2, Abstain: 0

Motion has been agreed

We now move on to the Welsh Conservatives debate on Betsi Cadwaladr University Local Health Board, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 20, four abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 20, roedd pedwar yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM7058 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 20, Yn erbyn: 28, Ymatal: 4

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7058 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 20, Against: 28, Abstain: 4

Motion has been rejected

We now vote on amendment 1, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 32, no abstentions, 20 against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

Pleidleisiwn yn awr ar welliant 1, a galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 32, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

NDM7058 - Gwelliant 1: O blaid: 32, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7058 - Amendment 1: For: 32, Against: 20, Abstain: 0

Amendment has been agreed

I now call for a vote on the motion as amended. 

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM7058 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod pedair blynedd ar 8 Mehefin 2019 ers i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr gael ei roi mewn mesurau arbennig.

2. Yn cydnabod y cynnydd sydd wedi’i wneud yn y meysydd cychwynnol y nodwyd eu bod yn peri pryder yn 2015, a’r ffocws a’r gwelliant sy’n ofynnol o hyd er mwyn i’r statws uwchgyfeirio gael ei ostwng.

3. Yn nodi y bydd unrhyw benderfyniadau ynghylch newid statws uwchgyfeirio Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn cael eu gwneud ar ôl cael cyngor gan Swyddfa Archwilio Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Phrif Weithredwr GIG Cymru.

Motion NDM7058 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that 8 June 2019 marks four years since the Betsi Cadwaladr University Health Board was placed into special measures.

2. Recognises the progress made in the initial areas identified as concerns in 2015 and the continued focus and improvement required for de-escalation.

3. Notes that any decisions on changing the escalation status of Betsi Cadwaladr University Health Board will be taken after receiving advice from the Wales Audit Office, Health Inspectorate Wales and the NHS Wales Chief Executive.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion 32, no abstentions, 20 against. Therefore, the amended motion is agreed. 

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 32, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

19:10

NDM7058 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 32, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7058 - Motion as amended: For: 32, Against: 20, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

We now move to vote on the Plaid Cymru debate on a confirmatory European Union referendum. And I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion: 36, no abstentions, 16 against. Therefore, the motion is agreed. 

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar refferendwm cadarnhau'r Undeb Ewropeaidd. A galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 36, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM7059 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 36, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM7059 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 36, Against: 16, Abstain: 0

Motion has been agreed

That's the voting over—[Interruption.] Right. So, we now move to vote on the Member debate under Standing Order 11.21 on tackling poverty. And I call for a vote on the motion tabled in the name of John Griffiths. Open the vote. Close the vote. For the motion 39, 12 abstentions. Therefore, the motion is agreed. 

Dyna'r pleidleisio ar ben— [Torri ar draws.] Iawn. Felly, symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar drechu tlodi. A galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw John Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 39, roedd 12 yn ymatal. Felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM7029 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): O blaid: 39, Yn erbyn: 0, Ymatal: 12

Derbyniwyd y cynnig

NDM7029 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv): For: 39, Against: 0, Abstain: 12

Motion has been agreed

We now return to the agenda and the short debate. If Members are leaving the Chamber, can you do so quickly and quietly, please?

Dychwelwn yn awr at yr agenda a'r ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn dawel, os gwelwch yn dda?

9. Dadl Fer: Dad-ddofi Tir Cymru: Yr achos dros anadlu bywyd i'n tirweddau a'n cymunedau gwledig ar Ddiwrnod Amgylchedd y Byd
9. Short Debate: Rewilding Wales: The case for breathing life into our landscapes and rural communities on World Environment Day

We now move to item 9, which is the short debate, and I now call on Joyce Watson to speak on the topic she has chosen. Joyce. 

Symudwn yn awr at eitem 9, sef y ddadl fer, a galwaf yn awr ar Joyce Watson i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddi. Joyce.

Diolch, Llywydd. I'm pleased to lead today's short debate and delighted to give time to my colleagues John Griffiths and Llyr Gruffydd. I look forward to their contributions, and, of course, to the Minister's response. Today is World Environment Day, and this year especially it feels like it comes at an important moment. We've seen the Extinction Rebellion protest and school strikes inspired by Greta Thunberg. Hundreds of young people demonstrated outside this Assembly in February as part of the global youth strike for climate movement. At the same time, people have been watching David Attenborough's new BBC series on climate change and demanding political action across Europe. Something momentous seems to be happening. The Welsh Government is at the vanguard. It has declared a climate emergency. The Minister said that she hopes the declaration will trigger a wave of action. Yesterday we saw that when the First Minister announced the M4 relief road will not go ahead because we have to give more weight to the environmental argument. John Prescott famously said:

'The green belt is a Labour achievement, and we mean to build on it.

Well, declaring a climate emergency is a great Welsh Labour policy, and today I want to build on it by talking about rewilding. 

Rewilding is a hot topic, and a controversial one. Broadly speaking, it's about restoring landscapes to their natural state, thereby creating wilder and more biodiverse habitats. It tends to grab headlines when carnivores are reintroduced, like bears and wolves. Here in Wales, the Wildlife Trusts are leading the Welsh beaver project, which is investigating the feasibility of bringing back wild beavers. Scotland has already recognised beavers as a native species, and established a management programme and legal protections. The plan for Wales, submitted to Natural Resources Wales by the Bevis Trust in 2015, is to establish 10 pairs along the River Cowyn and Nant Cennin in Carmarthenshire. So far, 50 farmers and landowners along the length of the river have signed off to support releases or to permit monitoring. But, of course, giving up more land to nature, rather than using it to grow crops or rear livestock, can be as equally contentious as reintroducing animals. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch o arwain y ddadl fer heddiw ac wrth fy modd yn rhoi amser i fy nghyd-Aelodau, John Griffiths a Llyr Gruffydd. Edrychaf ymlaen at eu cyfraniadau, ac wrth gwrs, at ymateb y Gweinidog. Heddiw yw Diwrnod Amgylchedd y Byd, ac eleni yn arbennig mae'n teimlo fel pe bai'n dod ar adeg bwysig. Rydym wedi gweld protest Extinction Rebellion a'r streiciau ysgol a ysbrydolwyd gan Greta Thunberg. Protestiodd cannoedd o bobl ifanc y tu allan i'r Cynulliad hwn ym mis Chwefror fel rhan o fudiad ieuenctid byd-eang y streiciau hinsawdd. Ar yr un pryd, mae pobl wedi bod yn gwylio cyfres newydd David Attenborough ar y BBC ar y newid hinsawdd ac yn mynnu camau gwleidyddol ledled Ewrop. Mae'n ymddangos bod rhywbeth pwysig iawn yn digwydd. Mae Llywodraeth Cymru ar flaen y gad. Mae wedi datgan argyfwng hinsawdd. Dywedodd y Gweinidog ei bod yn gobeithio y bydd y datganiad yn sbarduno ton o weithredu. Ddoe gwelsom hynny pan gyhoeddodd y Prif Weinidog na fydd ffordd liniaru'r M4 yn mynd yn ei blaen oherwydd bod yn rhaid inni roi mwy o bwyslais ar y ddadl amgylcheddol. Mae'r hyn a ddywedodd John Prescott yn enwog:

Cyflawniad Llafur yw'r llain las, a bwriadwn adeiladu arno.

Wel, mae datgan argyfwng hinsawdd yn un o bolisïau mawr Llafur Cymru, a heddiw rwyf am adeiladu ar hynny drwy siarad am ddad-ddofi.

Mae dad-ddofi'n bwnc llosg, ac yn un dadleuol. A siarad yn fras, mae'n ymwneud ag adfer tirweddau i'w cyflwr naturiol, a thrwy hynny greu cynefinoedd mwy gwyllt a bioamrywiol. Mae'n tueddu i fachu'r penawdau pan fydd anifeiliaid rheibus yn cael eu hailgyflwyno, anifeiliaid fel eirth a bleiddiaid. Yma yng Nghymru, mae'r Ymddiriedolaethau Bywyd Gwyllt yn arwain prosiect afancod Cymru, sy'n ymchwilio i ddichonoldeb ailgyflwyno afancod gwyllt. Mae'r Alban eisoes wedi cydnabod bod afancod yn rhywogaeth frodorol, ac wedi sefydlu rhaglen reoli ac amddiffyniadau cyfreithiol. Y cynllun i Gymru, a gyflwynwyd i Cyfoeth Naturiol Cymru gan Ymddiriedolaeth Bevis yn 2015, yw sefydlu 10 pâr ar hyd afon Cowyn a Nant Cennin yn Sir Gaerfyrddin. Hyd yn hyn, mae 50 o ffermwyr a thirfeddianwyr ar hyd yr afon wedi cytuno i gefnogi rhyddhau afancod neu ganiatáu monitro. Ond wrth gwrs, gall ildio mwy o dir i natur, yn hytrach na'i ddefnyddio i dyfu cnydau neu fagu da byw, fod yr un mor ddadleuol ag ailgyflwyno anifeiliaid.  

But, according to a new report by the organisation Rewilding Britain, though, as much as a quarter of the UK’s land could be restored to nature without a consequential fall in food production or farm incomes. And the group is calling for billions of pounds in farm subsidies to be spent on creating native woodlands and meadows, and on protecting peat bogs and salt marshes. As well as helping wildlife, they claim that the plan could cut our country’s carbon emissions to zero.

Yesterday, the Minister published the Welsh Government’s policy response to its ‘Brexit and our land’ consultation, and at the heart of it is the principle that public money must support public good, not private profit. The crucial thing is to define what constitutes a public good. Rewilding Britain’s plan is to put carbon sequestration front and centre as a model of payments that values carbon sequestration in different restored ecosystems to develop long-term mitigation of climate change. In other words, that translates as managed rewilding, and not neglecting swathes of our countryside. Around half of the 12,000 respondents to 'Brexit and our land' supported the Government’s proposals for payments based on outcomes and for a greater emphasis on environmental outcomes. The other half, mostly farmers, didn’t. We need to win those over with those arguments.

In terms of the uplands, some acknowledged the risks of destocking, while others pointed out the huge potential environmental benefits. One respondent worried that, in 20 years, Wales would be, and I quote, ‘a nation of park keepers’. You can’t please all of the people all of the time, and one respondent observed that huge political will and bravery is needed to deliver a bold public goods scheme. We’ve already had a model of what that might look like in mid Wales. The Summit to Sea project will bring together one continuous nature-rich area, stretching from the Pumlumon massif—the highest area in mid Wales—down through wooded valleys to the Dyfi estuary and out into Cardigan bay. Within five years, it will comprise of at least 10,000 hectares of land and 28,400 hectares of sea. It’s a bit of a tangent, but it strikes me that the great success of the Wales coast path project was to find a way to link up all public rights of way and permissive pathways and to negotiate new access to private land. By doing so, people can now enjoy 870 uninterrupted miles of walking from Chepstow to Queensferry, if they have the stamina.

Why can’t we do something similar for wildlife? Give it freedom to roam, not isolate it in pockets. Summit to Sea, or O’r Mynydd i’r Môr, is testing how those partnerships across multiple landholding and payments for public goods would work on a large scale. Whatever the strategy, we must do something and we must do it now. Britain is one of the most nature-depleted countries in the world. We are luckier than most in this country—Wales supports a large proportion of the UK population of many breeding and wintering bird species, for example, and, unlike England, we’re not killing one of our precious few native mammals en masse—badgers. However, we have witnessed dramatic declines too. The 2016 state of nature report indicates that one in 14 species in Wales are at risk of extinction and almost a third of birds here are declining significantly. Across the UK, 56 per cent of species have declined since 1970.

It’s not about the big ideas though; everyday, small changes are vital too. A few weeks ago, I met up with Pauline Hill, people and wildlife officer at the Wildlife Trust of South and West Wales in Brecon, and we talked about three wildlife projects in Ystradgynlais at the hospital, the library and Penrhos allotments. The official scheme came to an end last year, but their legacy lives on in the community and through engagement, and gives environmental benefits. Throughout June, the wildlife trust is encouraging people to do something wild every day, as part of its 30 Days Wild challenge. We can all do our bit, especially in the 1.4 per cent of Wales that's defined as green urban space, parks and gardens. Those areas are vital for wildlife, not only for sustaining biodiversity, but as connectors to the 60 per cent of land that is framed, and the 35 per cent that is natural space—moors, forest, lake, grasslands, et cetera. I spent this morning on the roof of the Pierhead, visiting the bees. For example, they, in turn, feed on the wildlife-friendly areas planted in the local schools. It's the same idea behind the Welsh Government's green corridors initiative for trunk roads and motorways. But, as I said, 95 per cent of Wales is made up of farmland and natural land, so that's where we can, and we must, make the biggest difference. And if we're serious about using public money to deliver public good, rewilding is part of the big, bold and brave solution we need.

Ond yn ôl adroddiad newydd gan y sefydliad Rewilding Britain, gallai cymaint â chwarter tir y DU gael ei adfer i natur heb ostyngiad canlyniadol i gynhyrchiant bwyd nac incwm ffermydd. Ac mae'r grŵp yn galw am wario biliynau o bunnoedd mewn cymorthdaliadau fferm ar greu coetiroedd a dolydd brodorol, ac ar ddiogelu mawnogydd a morfeydd heli. Yn ogystal â helpu bywyd gwyllt, maent yn honni y gallai'r cynllun ostwng allyriadau carbon ein gwlad i sero.

Ddoe, cyhoeddodd y Gweinidog ymateb polisi Llywodraeth Cymru i'w hymgynghoriad 'Brexit a'n tir', ac wrth ei wraidd mae'r egwyddor fod yn rhaid i arian cyhoeddus gefnogi nwydd cyhoeddus, nid budd preifat. Y peth pwysicaf yw diffinio beth yw nwydd cyhoeddus. Cynllun Rewilding Britain yw gosod dal a storio carbon yn ganolog fel model o daliadau sy'n gweld gwerth dal a storio carbon mewn gwahanol ecosystemau a adferwyd er mwyn lliniaru newid hinsawdd yn hirdymor. Mewn geiriau eraill, golyga hynny ddad-ddofi wedi'i reoli, nid esgeuluso rhannau o'n cefn gwlad. Roedd tua hanner y 12,000 a ymatebodd i 'Brexit a'n tir' yn cefnogi argymhellion y Llywodraeth ar gyfer taliadau yn seiliedig ar ganlyniadau ac ar gyfer mwy o bwyslais ar ganlyniadau amgylcheddol. Nid oedd yr hanner arall, ffermwyr yn bennaf, yn eu cefnogi. Mae angen inni eu hargyhoeddi â'r dadleuon hynny.

O ran yr ucheldiroedd, roedd rhai'n cydnabod y peryglon o ddadstocio, tra bod eraill yn tynnu sylw at y manteision amgylcheddol enfawr posibl. Roedd un ymatebydd yn bryderus y byddai Cymru, mewn 20 mlynedd, yn 'genedl o geidwaid parciau'. Ni allwch blesio pawb drwy'r amser, a nododd un ymatebydd fod angen ewyllys wleidyddol a dewrder enfawr i ddarparu cynllun nwyddau cyhoeddus beiddgar. Rydym eisoes wedi cael model o'r hyn y gallai hynny ei olygu yng nghanolbarth Cymru. Bydd prosiect O'r Mynydd i'r Môr yn dwyn ynghyd un ardal sy'n gyfoethog o ran ei natur, yn ymestyn o fasiff Pumlumon—yr ardal uchaf yng nghanolbarth Cymru—i lawr drwy gymoedd coediog i aber afon Dyfi ac allan i fae Ceredigion. O fewn pum mlynedd, bydd yn cynnwys o leiaf 10,000 hectar o dir a 28,400 hectar o fôr. Rwy'n crwydro oddi ar y testun braidd, ond mae'n ymddangos i mi mai llwyddiant mawr prosiect llwybr arfordir Cymru oedd dod o hyd i ffordd o gysylltu'r holl hawliau tramwy cyhoeddus a llwybrau caniataol a negodi mynediad newydd i dir preifat. Drwy wneud hynny, erbyn hyn gall pobl fwynhau 870 o filltiroedd di-dor o gerdded o Gas-gwent i Queensferry, os yw'r stamina ganddynt.

Pam na allwn ni wneud rhywbeth tebyg ar gyfer bywyd gwyllt? Rhowch ryddid iddo grwydro, nid ei ynysu mewn pocedi. Mae O'r Mynydd i'r Môr yn profi sut y byddai'r partneriaethau hynny rhwng amryfal ddaliadau tir a thaliadau am nwyddau cyhoeddus yn gweithio ar raddfa fawr. Beth bynnag yw'r strategaeth, rhaid inni wneud rhywbeth a rhaid inni wneud hynny yn awr. Mae Prydain yn un o'r gwledydd lle mae natur wedi dihysbyddu fwyaf yn y byd. Rydym yn fwy ffodus na'r rhan fwyaf yn y wlad hon—mae Cymru'n cynnal cyfran fawr o boblogaeth y DU o lawer o rywogaethau adar sy'n magu ac yn gaeafu, er enghraifft, ac yn wahanol i Loegr, nid ydym yn lladd un o'n hychydig famaliaid brodorol en masse, sef moch daear. Fodd bynnag, rydym wedi gweld dirywiad dramatig hefyd. Dengys adroddiad 2016 ar gyflwr byd natur fod un o bob 14 rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddiflannu a bod niferoedd bron i draean o'r adar yma yn lleihau'n sylweddol. Ar draws y DU, mae 56 y cant o rywogaethau wedi dirywio ers 1970.

Ond nid yw'n ymwneud â'r syniadau mawr; bob dydd, mae newidiadau bach yn hanfodol hefyd. Ychydig wythnosau'n ôl, cyfarfûm â Pauline Hill, swyddog pobl a bywyd gwyllt gydag Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt De a Gorllewin Cymru yn Aberhonddu, a buom yn siarad am dri phrosiect bywyd gwyllt yn Ystradgynlais yn yr ysbyty, y llyfrgell a rhandiroedd Penrhos. Daeth y cynllun swyddogol i ben y llynedd, ond mae eu gwaddol yn parhau yn y gymuned a thrwy ymgysylltu, ac yn cynnig manteision amgylcheddol. Drwy gydol mis Mehefin, mae'r ymddiriedolaeth bywyd gwyllt yn annog pobl i wneud rhywbeth gwyllt bob dydd, fel rhan o'i her 30 Diwrnod Gwyllt. Gallwn i gyd wneud ein rhan, yn enwedig yn yr 1.4 y cant o Gymru a ddiffinnir fel mannau trefol gwyrdd, parciau a gerddi. Mae'r ardaloedd hynny'n hanfodol i fywyd gwyllt, nid yn unig er mwyn cynnal bioamrywiaeth, ond fel mannau cysylltu â'r 60 y cant o dir a ffermir, a'r 35 y cant sy'n ofod naturiol—rhosydd, coedwigoedd, llynnoedd, glaswelltiroedd, ac ati. Treuliais y bore yma ar do'r Pierhead, yn ymweld â'r gwenyn. Er enghraifft, maent hwy, yn eu tro, yn bwydo ar yr ardaloedd bywyd gwyllt a blannwyd yn yr ysgolion lleol. Yr un syniad sydd wrth wraidd menter coridorau gwyrdd Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnffyrdd a thraffyrdd. Ond fel y dywedais, mae 95 y cant o Gymru yn cynnwys tir fferm a thir naturiol, felly dyna lle gallwn, a lle mae'n rhaid inni wneud y gwahaniaeth mwyaf. Ac os ydym o ddifrif ynglŷn â defnyddio arian cyhoeddus i ddarparu nwydd cyhoeddus, mae dad-ddofi'n rhan o'r ateb mawr, beiddgar a dewr sydd ei angen arnom.

19:20

I was very pleased today to sponsor the World Environment Day event here at the Senedd, raising the importance of taking urgent action to address the ecological crisis we face, in order to restore nature in Wales. As we've heard, Welsh nature is in a fragile state. Half of Welsh wildlife is in decline, and hundreds of species are threatened with extinction. To address those biodiversity declines in Wales, we must ensure that our land and seas are managed to support nature's recovery and that nature is put at the very heart and core of Government here. Dirprwy Lywydd, providing the right policies to address this must involve rewilding, and it should be viewed as one of the conservation management tools we use to address this ecological crisis. For example, restoring peat bogs or allowing the natural regeneration of woodlands. But we must also recognise that some habitats and species, such as curlew—a ground nesting bird—favour open habitat, and so require active management through grazing. That is the balance that we must strike.

Roeddwn yn falch iawn heddiw o noddi digwyddiad Diwrnod Amgylchedd y Byd yma yn y Senedd, i nodi pwysigrwydd gweithredu ar frys i fynd i'r afael â'r argyfwng ecolegol sy'n ein hwynebu, er mwyn adfer natur yng Nghymru. Fel y clywsom, mae natur Cymru mewn cyflwr bregus. Mae hanner bywyd gwyllt Cymru yn dirywio, ac mae dyfodol cannoedd o rywogaethau o dan fygythiad. Er mwyn mynd i'r afael â'r dirywiad mewn bioamrywiaeth yng Nghymru, rhaid inni sicrhau bod ein tir a'n moroedd yn cael eu rheoli i gefnogi adferiad natur a bod natur yn cael lle canolog yn y Llywodraeth yma. Ddirprwy Lywydd, mae'n rhaid i bolisïau cywir i fynd i'r afael â hyn gynnwys dad-ddofi, a dylid ei ystyried yn un o'r dulliau rheoli cadwraethol a ddefnyddiwn i fynd i'r afael â'r argyfwng ecolegol hwn. Er enghraifft, adfer mawnogydd neu ganiatáu aildyfiant naturiol coetiroedd. Ond rhaid inni hefyd gydnabod bod rhai cynefinoedd a rhywogaethau, fel y gylfinir—aderyn sy'n nythu ar y ddaear—yn ffafrio cynefin agored, ac felly bod angen ei reoli'n weithredol drwy bori. Dyna'r cydbwysedd y mae'n rhaid inni ei daro.

Gaf i ddiolch i Joyce Watson am y cyfle i gyfrannu yn y ddadl yma? Ro'n i'n gwrando'n astud ar y sylwadau ynglŷn ag ailwylltio—os mai dyna yw'r term Cymraeg am rewilding. Yn amlwg, mae ailgyflwyno rhywogaethau yn bwnc sydd yn amserol yng Nghymru, ond dwi yn meddwl bod yna ragor o waith angen ei wneud i berswadio pobl bod ailwylltio ehangach, efallai, yn sicr yn rhywbeth y byddai pobl am ei weld. Dwi'n gwybod bod y cynllun O'r Mynydd i'r Môr wedi cychwyn ar droed anffodus, dwi'n credu, gyda llawer un yn teimlo ei fod e'n rhywbeth sy'n cael ei wneud i'n cymunedau gwledig ni, yn hytrach na rhywbeth—fel y dylai e fod, wrth gwrs—sy'n cael ei wneud ar y cyd â nhw. Felly, byddwn i yn taro'r nodyn yna.

Ond yr hyn yr o'n i eisiau ei ddweud mewn gwirionedd oedd, ro'n i eisiau clywed gan y Gweinidog, i bob pwrpas, ba gyfarwyddyd, neu ba arweiniad, y mae hi nawr yn ei roi i'r cyrff a'r sefydliadau cyhoeddus sydd o dan ei hadain hi, a'i hadran hi, mewn ymateb i'r datganiad argyfwng hinsawdd, sydd hefyd wrth gwrs yn cynnwys yr argyfwng bioamrywiaeth rŷm ni'n ei wynebu. Mi wnes i grybwyll ddoe wrth y Prif Weinidog, er enghraifft, y posibilrwydd o newid llythyrau cylch gorchwyl i gyrff fel Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yn y blaen, i adlewyrchu y newid cywair yma rŷm ni'n chwilio amdano fe oddi wrth y Llywodraeth. Ac felly, byddwn i'n awyddus iawn, yn ei hymateb hi, i glywed efallai a oes ganddi hi unrhyw sylwadau i'w hychwanegu at hynny yn benodol.

May I thank Joyce Watson for the opportunity to contribute to this debate? I listened very carefully to what she said on rewilding—is ailwylltio the correct term in Welsh? Obviously, reintroducing species is a topic that's very timely in Wales, but I do think that there's more work that needs to be done to persuade people that broader rewilding is something that people would wish to see. I know that Summit to Sea started off badly, with many people feeling that it's something that's being done to our rural communities, rather than something that is being done jointly with them, as it should be. So, I would strike that note of caution.

But what I wanted to say really was that I wanted to hear from the Minister, if truth be told, what direction, or guidance, she has now given to the public bodies under her auspices in response to the climate emergency statement, which includes the biodiversity crisis that we are facing. I mentioned yesterday to the First Minister the possibility of changing remit letters for bodies such as Natural Resources Wales, and so on, to reflect this change of tack that we're looking for from Government. Therefore, I would be very eager to hear from the Minister, in her response, if she has any comments to add to that specifically.

Thank you. Can I now call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to reply to the debate? Lesley Griffiths.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl? Lesley Griffiths.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank Joyce Watson for tabling a debate on this topic, on World Environment Day, and also to John Griffiths for sponsoring the event at lunchtime, which I was pleased to speak at?

I think Joyce made a very pertinent point when she said we are at a pivotal moment in relation to the climate change emergency. And I absolutely agree—we do have a biodiversity crisis too. As a Government, our natural resources policy is built around a commitment to increasing the resilience of Wales's ecosystems. We believe that rewilding, as a carefully managed process, does have the potential to be part of the solution. And I think Llyr referred to this when—. I think we've got to define the meaning of 'rewilding'. I think that's very important, because it can divide opinion, with some associating the concept with the widespread abandonment of land that had previously been in productive use, or the reintroduction of iconic species from the distant past into rural areas at random. So, Welsh Government, obviously, does not support a policy of abandoning land or animals in that way. However, if rewilding is to mean the positive restoration or creation of habitats to contribute to the building of resilient, ecological networks, then we believe this can help to bring a range of environmental and other benefits to the well-being of Welsh communities.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am gyflwyno dadl ar y pwnc hwn ar Ddiwrnod Amgylchedd y Byd, a hefyd i John Griffiths am noddi'r digwyddiad amser cinio y cefais y pleser o siarad ynddo?

Credaf fod Joyce wedi gwneud pwynt perthnasol iawn pan ddywedodd ein bod ar adeg dyngedfennol yng nghyswllt yr argyfwng newid yn yr hinsawdd. Ac rwy'n cytuno'n llwyr—mae gennym argyfwng bioamrywiaeth hefyd. Fel Llywodraeth, mae ein polisi adnoddau naturiol yn seiliedig ar ymrwymiad i gynyddu gwytnwch ecosystemau Cymru. Credwn fod gan ddad-ddofi, fel proses a reolir yn ofalus, botensial i fod yn rhan o'r ateb. A chredaf i Llyr gyfeirio at hyn pan—. Credaf fod rhaid i ni ddiffinio ystyr 'dad-ddofi'. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, oherwydd gall rannu barn, gyda rhai yn cysylltu'r cysyniad â'r arfer o gefnu'n gyffredinol ar dir a arferai gael ei ddefnyddio'n gynhyrchiol, neu ailgyflwyno rhywogaethau eiconig o'r gorffennol pell i ardaloedd gwledig ar hap. Felly, nid yw Llywodraeth Cymru, yn amlwg, yn cefnogi polisi o gefnu ar dir neu anifeiliaid yn y ffordd honno. Fodd bynnag, os yw dad-ddofi'n golygu adfer cadarnhaol neu greu cynefinoedd i gyfrannu at adeiladu rhwydweithiau cydnerth, ecolegol, yna credwn y gall hyn helpu i sicrhau amryw o fanteision amgylcheddol a manteision eraill i les cymunedau yng Nghymru.

If we were to allow the Welsh countryside to develop through natural succession, it is likely this would turn large areas of Wales into woodland, and, on the face of it, this could seem like an attractive idea, helping us to reach our woodland planting and climate change targets. However, many of our most threatened and priority habitats in Wales are not woodland and rely on management through grazing, for example, to hold them in a more open condition, to allow their characteristic plant and animal species to thrive.

In Wales, we have an extraordinary variety of habitats and species in our seas and on our land, and we have an equally extraordinary variety of local community and campaign groups who are there day in and day out to help us to properly understand, value and protect those precious natural assets. As a Government, we are committed to supporting the work of those groups by increasing the size and the coherence of our protected sites, improving monitoring and, ultimately, their condition. This morning—and I mentioned this at lunch time—I announced £11 million of new investment in nature's recovery through our enabling natural resources and well-being grant scheme. One of the projects will lead to the creation of 30 new community meadows, and the restoration of a further 22 sites, through collaborative action between the National Trust, NRW, our national parks and 25 other partners, including many community groups. I also mentioned that one of the collaborations is between the four local authorities in south-east Wales, working in partnership with other groups who, together, will test new collaborative approaches to driving down the local impacts of pollution, invasive non-native species and other key environmental pressures. These projects illustrate the type of collaborative approach built around a focus on well-being of current and future generations that I believe is needed to tackle the threats faced by our environment, at the same time as making Wales fairer and healthier. And I do hope to be able to announce further funding for successful projects in the coming weeks.

In the last two years, we've also provided £20 million on 44 landscape-scale projects across Wales through our sustainable management scheme, with a further £3 million available through the next funding round. That's currently open to applications. There will be important lessons to learn from this activity, which should help us to determine if and where rewilding can be a suitable method of achieving our environmental ambitions. In particular, the Cambrian Wildwood project, funded through our SMS, has applied rewilding principles as a core element of their approach.

I'd also like to make mention of Wales's farmers, who I believe have a central role to play in helping to achieve our environmental ambitions, and I've been inspired by the level of the ambition and commitment many of our farmers show. Welsh Government is committed to developing policies—and Joyce referred to the statement I made here yesterday—that properly reward farmers for the positive environmental outcomes they produce alongside high-quality food. Our first principle that guides the development of our policy is that we must keep farmers, foresters and other active land managers on the land. That is to protect the interest of our rural communities and to ensure that we do not lose the unique and irreplaceable local knowledge, skills and dedication that exist in those communities, and, in this sense, our policy must avoid retrenchment from or abandonment of our rural areas.

Llyr referred to what further action we were taking in relation to the climate change emergency and, obviously, the biodiversity crisis. This morning—and Joyce mentioned it in her opening remarks about the climate change strikes with young people—I met a group of young people along with the children's commissioner and the future generations commissioner, and it was inspirational. Some of them were little ones from primary school, others were older, and we heard what they expect us to do over the coming years, and we're working a plan out as to how we can ensure that our policies and proposals—. And they're not going to let me off the hook. They want to know when they can meet me again, when they can write to me to make sure that the polices, particularly in the low-carbon delivery plan—the 100 policies and proposals that we brought forward in March—how we're going to implement them, and whether we are going to change them in light of the declaration of the climate change emergency.

So, in conclusion, Deputy Presiding Officer, we must take every opportunity to bring new vitality to those communities, and I believe the ideas put forward by Joyce and John and Llyr to today's debate have great potential to do that. Diolch.

Pe baem yn caniatáu i gefn gwlad Cymru ddatblygu drwy olyniaeth naturiol, mae'n debygol y byddai hyn yn troi rhannau helaeth o Gymru yn goetir, ac ar yr wyneb, gallai hyn ymddangos yn syniad deniadol, gan ein helpu i gyrraedd ein targedau newid hinsawdd a phlannu coetiroedd. Fodd bynnag, nid yw llawer o'n cynefinoedd sydd dan fwyaf o fygythiad a'r rhai sy'n cael blaenoriaeth yng Nghymru yn goetir ac maent yn dibynnu ar reoli drwy bori, er enghraifft, i'w cadw mewn cyflwr mwy agored, i ganiatáu i'w rhywogaethau planhigion ac anifeiliaid nodweddiadol ffynnu.

Yng Nghymru, mae gennym amrywiaeth ryfeddol o gynefinoedd a rhywogaethau yn ein moroedd ac ar ein tir, ac mae gennym amrywiaeth yr un mor ryfeddol o grwpiau cymunedol lleol a grwpiau ymgyrchu sydd yno o un diwrnod i'r llall i'n helpu i ddeall yn iawn, i werthfawrogi ac i ddiogelu'r asedau naturiol gwerthfawr hyn. Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i gefnogi gwaith y grwpiau hynny drwy gynyddu maint a chydlyniant ein safleoedd gwarchodedig, gan wella gwaith monitro, a'u cyflwr yn y pen draw. Y bore yma—a soniais am hyn amser cinio—cyhoeddais £11 miliwn o fuddsoddiad newydd tuag at adfer byd natur drwy ein cynllun grant galluogi adnoddau naturiol a llesiant. Bydd un o'r prosiectau'n arwain at greu 30 o ddolydd cymunedol newydd, ac adfer 22 o safleoedd eraill, drwy weithredu ar y cyd rhwng yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, Cyfoeth Naturiol Cymru, ein parciau cenedlaethol a 25 o bartneriaid eraill, gan gynnwys llawer o grwpiau cymunedol. Soniais hefyd fod un o'r cynlluniau cydweithredu rhwng y pedwar awdurdod lleol yn ne-ddwyrain Cymru, gan weithio mewn partneriaeth â grwpiau eraill a fydd, gyda'i gilydd, yn profi dulliau cydweithredol newydd o leihau effeithiau lleol llygredd, rhywogaethau estron goresgynnol a phwysau amgylcheddol allweddol arall. Mae'r prosiectau hyn yn dangos y math o ddull cydweithredol sydd wedi'i adeiladu ar ffocws ar lesiant cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol y credaf fod ei angen er mwyn mynd i'r afael â'r bygythiadau sy'n wynebu ein hamgylchedd, gan wneud Cymru'n decach ac yn iachach ar yr un pryd. Ac rwy'n gobeithio gallu cyhoeddi rhagor o gyllid ar gyfer prosiectau llwyddiannus yn yr wythnosau nesaf.

Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym hefyd wedi darparu £20 miliwn ar gyfer 44 o brosiectau graddfa tirwedd ledled Cymru drwy ein cynllun rheoli cynaliadwy, gyda £3 miliwn arall ar gael drwy'r cylch ariannu nesaf. Mae'n agored i geisiadau ar hyn o bryd. Bydd gwersi pwysig i'w dysgu o'r gweithgarwch hwn, a dylai ein helpu i benderfynu a all dad-ddofi fod yn ddull addas o gyflawni ein huchelgeisiau amgylcheddol, ac ym mhle. Yn benodol, mae prosiect Coetir Anian, a ariennir drwy ein cynllun rheoli cynaliadwy, wedi cymhwyso egwyddorion dad-ddofi fel elfen greiddiol o'i ddull gweithredu.

Hoffwn sôn am ffermwyr Cymru hefyd sydd, yn fy marn i, â rôl ganolog i'w chwarae yn helpu i gyflawni ein huchelgeisiau amgylcheddol, ac rwyf wedi cael fy ysbrydoli gan lefel uchelgais ac ymrwymiad llawer o'n ffermwyr. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu polisïau—a chyfeiriodd Joyce at y datganiad a wneuthum yma ddoe—sy'n gwobrwyo ffermwyr yn briodol am y canlyniadau amgylcheddol cadarnhaol y maent yn eu cynhyrchu ynghyd â bwyd o safon uchel. Ein hegwyddor gyntaf sy'n llywio'r gwaith o ddatblygu ein polisi yw bod yn rhaid inni gadw ffermwyr, coedwigwyr a rheolwyr tir gweithgar eraill ar y tir. Gwnawn hynny er mwyn diogelu buddiannau ein cymunedau gwledig ac i sicrhau nad ydym yn colli'r wybodaeth leol unigryw nad yw ar gael yn unman arall, a'r sgiliau a'r ymroddiad sy'n bodoli yn y cymunedau hynny, ac yn hyn o beth, rhaid i'n polisi osgoi amddifadu neu gefnu ar ein hardaloedd gwledig.

Cyfeiriodd Llyr at y camau pellach yr oeddem yn eu cymryd mewn perthynas â'r argyfwng newid hinsawdd ac yn amlwg, yr argyfwng bioamrywiaeth. Y bore yma—a soniodd Joyce am hyn yn ei sylwadau agoriadol am y streiciau newid hinsawdd gan bobl ifanc—cyfarfûm â grŵp o bobl ifanc ynghyd â'r comisiynydd plant a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ac roedd yn ysbrydoliaeth. Roedd rhai ohonynt yn rhai bach o'r ysgol gynradd, eraill yn hŷn, a chlywsom beth y maent yn disgwyl inni ei wneud dros y blynyddoedd nesaf, ac rydym yn gweithio ar gynllun i nodi sut y gallwn sicrhau bod ein polisïau a'n hargymhellion—. Ac nid ydynt yn mynd i adael i mi ddianc oddi ar y bachyn. Maent am wybod pryd y gallant gyfarfod â mi eto, pryd y gallant ysgrifennu ataf i wneud yn siŵr fod y polisïau, yn enwedig y cynllun cyflawni carbon isel—y 100 o bolisïau ac argymhellion a gyflwynwyd gennym ym mis Mawrth—sut y bwriadwn eu gweithredu, ac a ydym yn mynd i'w newid yn sgil cyhoeddi'r argyfwng newid hinsawdd.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rhaid inni achub ar bob cyfle i ddod â bywiogrwydd newydd i'r cymunedau hynny, a chredaf fod gan y syniadau a gyflwynwyd gan Joyce a John a Llyr i'r ddadl heddiw botensial gwych i wneud hynny. Diolch.

19:30

Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:30.

The meeting ended at 19:30.