Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

13/12/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg
1. Questions to the Cabinet Secretary for Education

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a'r cwestiwn cyntaf, Mohammad Asghar.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Education, and the first question, Mohammad Asghar.

Rhaglenni Cyflogadwyedd
Employability Programmes

1. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gan grwpiau agored i niwed yng Nghymru fynediad at raglenni cyflogadwyedd? OAQ51455

1. What is the Welsh Government doing to ensure that vulnerable groups in Wales have access to employability programmes? OAQ51455

Well, the Welsh Government makes sure that, in the most deprived communities, we offer tailored support, and we're really involved in the communities. We give support to unemployed households, to workless households, people who are disabled, redundant, and, of course, NEETs—people who are not in education, employment or training. And we mentor and support people to make sure that they can develop some kind of resilience, and to make sure that they're ready, then, to enter the workplace.

Wel, mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau, yn y cymunedau mwyaf difreintiedig, ein bod yn cynnig cymorth wedi'i deilwra, a'n bod yn ymwneud llawer â'r cymunedau. Rydym yn rhoi cymorth i aelwydydd di-waith, i aelwydydd heb waith, i bobl sy'n anabl, wedi colli eu swyddi, ac wrth gwrs, i bobl nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. Ac rydym yn mentora a chefnogi pobl i sicrhau eu bod yn gallu datblygu rhyw fath o gydnerthedd, ac i sicrhau eu bod yn barod, felly, i gael gwaith.

Thank you very much for this reply, Minister. But, Mencap Cymru recently pointed out that there are huge barriers facing people with learning difficulties who want to work, in Wales. They estimate that, of the 14,000 people with learning disabilities known to social services, only 800 are in employment. It means less than 6 per cent, Minister, which is definitely not acceptable. Can I ask what the Welsh Government is doing to extend employability programmes to this largely untapped potential workforce, and to make employers aware of the benefits of employing someone with a learning disability in Wales?

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Ond nododd Mencap Cymru yn ddiweddar fod rhwystrau enfawr yn wynebu pobl ag anawsterau dysgu sy'n awyddus i weithio, yng Nghymru. Maent yn amcangyfrif, o'r 14,000 o bobl ag anableddau dysgu y gŵyr y gwasanaethau cymdeithasol amdanynt, mai 800 ohonynt yn unig sydd mewn gwaith. Golyga hynny lai na 6 y cant, Weinidog, ac yn bendant, nid yw hynny'n dderbyniol. A gaf fi ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddarparu rhaglenni cyflogadwyedd i'r gweithlu posibl hwn nad yw'n cael ei ddefnyddio, i raddau helaeth, ac i sicrhau bod cyflogwyr yn ymwybodol o fanteision cyflogi rhywun sydd ag anabledd dysgu yng Nghymru?

Thank you. Absolutely. We are very committed to this agenda. In the new year, you will see that we're going to be bringing out an employability action plan, and a part of that action plan will be to make sure that people—. We have a special programme, Working Wales, and when people go through a particular gateway—everyone will be put through a particular gateway, because there are so many different programmes at the moment, it's quite difficult for people to find their way around—we will then identify what their needs are and channel them to the right places. Because, at the moment, there are so many different groups, we're just trying to make sure that they're streamlined so that it's easier for disabled people then to get the access and the support that they need.

Diolch. Yn sicr. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'r agenda hon. Yn y flwyddyn newydd, fe welwch y byddwn yn cyflwyno cynllun gweithredu cyflogadwyedd, a bydd rhan o'r cynllun gweithredu hwnnw yn ymwneud â sicrhau bod pobl—. Mae gennym raglen arbennig, Cymru'n Gweithio, a phan fydd pobl yn dod drwy borth penodol—bydd pawb yn dod drwy borth penodol, gan fod cymaint o wahanol raglenni ar hyn o bryd, mae'n anodd i bobl wybod ble i fynd—byddwn wedyn yn nodi beth yw eu hanghenion ac yn eu cyfeirio i'r mannau cywir. Oherwydd, ar hyn o bryd, mae cymaint o wahanol grwpiau, rydym yn ceisio sicrhau eu bod yn cael eu symleiddio er mwyn ei gwneud yn haws i bobl anabl gael y mynediad a'r cymorth sydd ei angen arnynt.

Mae pobl sy'n dioddef o salwch meddwl yn cael trafferth arbennig i ganfod llwybr i waith neu yn ôl i waith ar ôl cyfnod o salwch. Un ffordd o hwyluso mynediad at waith ydy cynnig lleoliad, sy'n golygu nad oes angen mynd drwy'r broses draddodiadol o gyfweliad a'r pryder a'r straen mae hynny'n gallu ei olygu. Pa ymdrechion y mae'r Llywodraeth wedi eu gwneud i annog lleoliadau o'r math yma? A fyddwn ni'n gweld y math yna o beth yn y cynllun gweithredu cyflogaeth yr oeddech chi'n sôn amdano fo, achos mi fyddai hynny yn hwyluso a chefnogi unigolion â phroblemau iechyd meddwl i ailymuno â'r gweithle?

People with mental health issues have particular difficulties in finding routes to work or back to work after a period of illness. One way of facilitating access to the workplace is to offer work placements, which would mean that they wouldn’t need to go through the traditional process of interview and the anxiety and stress that that can lead to. What attempts has the Government made to encourage work placements of this kind, and will we see that kind of approach in the employment action plan that you mentioned, because that would facilitate and support individuals with mental health issues to rejoin the workforce?

Diolch yn fawr. Rydw i'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n canolbwyntio ar yr agwedd yma o salwch meddwl. Mae yna gymaint o hynny'n digwydd yng Nghymru, ac mae'n bwysig ein bod ni yn sicrhau ein bod ni'n gweithio i'r unigolyn a sicrhau ein bod ni'n newid pethau ar gyfer yr unigolyn. Beth rydym ni'n trio ei wneud yn y cynllun newydd yma yw sicrhau ein bod ni'n gweithio ar draws y Llywodraeth. Felly, byddwn ni'n gweithio gyda'r adran iechyd, lle yn amlwg mae'n rhaid i ni blethu'r pethau yma at ei gilydd. Mae'r syniad yma o leoliad yn syniad y byddaf i nawr yn ei gymryd mewn i ystyriaeth pan fyddwn ni'n meddwl am y cynllun newydd yma. Felly, rwy'n falch eich bod chi wedi codi'r pwynt yma. Diolch.

Thank you very much. I do think that it’s important that we focus on this aspect of mental health, because there’s so much of it in Wales and it’s important that we work for the individual and that we can adapt things for the individual. What we’re attempting to do in this new plan is to ensure that we’re working across Government. And so, we’ll be working with the health department, where, evidently, we have to assimilate all of these issues. This idea of a placement is one that I will now consider when considering this new plan. So, I am pleased that you’ve raised this point. Thank you.

Diolch, Llywydd. Now, you extended me best wishes for the Christmas season yesterday, and I extend my good wishes to you and your family today. Nadolig llawen i chi i gyd.

Cabinet Secretary, addressing the Learning and Work Institute's Welsh Employability and Skills Convention last week, the new Minister for Welsh Language and Lifelong Learning, Eluned Morgan, stated employability is not just about jobs and skills; it is about getting every aspect of Government policy—education, health, housing, and communities—working together to support people into sustainable jobs. Will the Cabinet Secretary outline how the Welsh Government is working holistically to ensure vulnerable groups benefit from Government policy initiatives? Minister.

Diolch, Lywydd. Nawr, fe ddymunoch chi Nadolig llawen i mi ddoe, a hoffwn ddymuno'n dda i chi ac i'ch teulu heddiw. Nadolig llawen i chi i gyd.

Ysgrifennydd y Cabinet, wrth annerch Confensiwn Cyflogadwyedd a Sgiliau Cymru y Sefydliad Dysgu a Gwaith yr wythnos diwethaf, dywedodd Gweinidog newydd y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, Eluned Morgan, nad yw cyflogadwyedd yn ymwneud â swyddi a sgiliau yn unig; mae'n ymwneud â sicrhau bod pob agwedd ar bolisi'r Llywodraeth—addysg, iechyd, tai a chymunedau—yn cydweithio i gynorthwyo pobl i gael swyddi cynaliadwy. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn ffordd gyfannol i sicrhau bod grwpiau agored i niwed yn elwa o fentrau polisi'r Llywodraeth? Weinidog.

Thank you very much, Rhianon. Absolutely. We are trying to work cross-departmentally. If you think that we've got a budget of about £15 billion, we need to make sure that every penny of that we use to the maximum, and working cross-departmentally makes absolute sense. What I've been doing is to meet independently and individually with different Ministers to make sure that they are concentrating on this agenda. So, I met with my colleague here last week to discuss how we can help, for example, in relation to care. A lot of people can't go back to work because they have caring responsibilities. So, how do we plait these things together to make sure that they're all connected and that we can get people back to work? This idea of cross-departmental work is something that is not just words; we are now getting down to the nitty-gritty of how that happens in practice.  

Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Yn sicr. Rydym yn ceisio gweithio'n drawsadrannol. O ystyried bod gennym gyllideb o oddeutu £15 biliwn, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o bob ceiniog, ac mae gweithio'n drawsadrannol yn gwneud synnwyr llwyr. Yr hyn rwyf wedi bod yn ei wneud yw cyfarfod yn annibynnol ac yn unigol gyda gwahanol Weinidogion i sicrhau eu bod yn canolbwyntio ar yr agenda hon. Felly, cyfarfûm â fy nghyd-Aelod yma yr wythnos diwethaf i drafod sut y gallwn fod o gymorth, er enghraifft, mewn perthynas â gofal. Ni all llawer o bobl ddychwelyd i'r gwaith gan fod ganddynt gyfrifoldebau gofalu. Felly, sut rydym yn plethu'r pethau hyn gyda'i gilydd i sicrhau eu bod yn gysylltiedig ac y gall pobl ddychwelyd i'r gwaith? Nid geiriau'n unig yw'r syniad hwn o waith trawsadrannol; rydym yn mynd i'r afael â'r manylion o ran sut y mae hynny'n digwydd yn ymarferol.

13:35
Cyllid Myfyrwyr Cymru
Student Finance Wales

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am Gyllid Myfyrwyr Cymru? OAQ51459

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on Student Finance Wales? OAQ51459

The reforms that we are implementing in response to the Diamond review will deliver a fairer, more sustainable system of student support. I am confident that the Student Loans Company, which provides the Student Finance Wales service, can deliver the changes to the student finance system for our nation. 

Bydd y diwygiadau rydym yn eu rhoi ar waith mewn ymateb i adolygiad Diamond yn darparu system decach, fwy cynaliadwy o gymorth i fyfyrwyr. Rwy'n hyderus y gall y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr, sy'n darparu gwasanaeth Cyllid Myfyrwyr Cymru, gyflawni'r newidiadau i'r system cyllid myfyrwyr ar gyfer ein cenedl.

I'm grateful to the Cabinet Secretary for that reply. Is she aware of problems that have been created for students who want to study postgraduate law degrees at universities like the BPP University in Bristol, where these courses have not been designated for student support? Students have had to defer enrolment to another time. This is very unfair. I know the Cabinet Secretary has been critical of the UK Government over Brexit in one respect, in that she fears that student exchange programmes will suffer as a result. If the result of the Student Loans Company's tardiness in designating suitable courses at English universities is not dealt with, then we're going to face a similar problem within the United Kingdom, and it would be quite wrong for students not to be able to go to the university of their choice for the course that they want and need for their future professional lives simply on grounds that the Student Loans Company is, in effect, stopping them from using the freedoms that everybody else has within Wales. 

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb. A yw'n ymwybodol o'r problemau sydd wedi cael eu creu i fyfyrwyr sy'n dymuno astudio gradd ôl-raddedig yn y gyfraith mewn prifysgolion fel Prifysgol BPP ym Mryste, lle nad yw'r cyrsiau hyn wedi'u dynodi ar gyfer cymorth i fyfyrwyr? Mae myfyrwyr wedi gorfod gohirio'r broses o gofrestru. Mae hyn yn annheg iawn. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi beirniadu Llywodraeth y DU mewn perthynas â Brexit mewn un ystyr, gan ei bod yn ofni y bydd rhaglenni cyfnewid myfyrwyr yn dioddef o ganlyniad i hynny. Os nad eir i'r afael â chanlyniadau arafwch y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr wrth ddynodi cyrsiau addas ym mhrifysgolion Lloegr, byddwn yn wynebu problem debyg yn y Deyrnas Unedig, ac ni fyddai'n iawn o gwbl pe bai myfyrwyr yn methu mynd i'r brifysgol a ddewisant i ddilyn y cwrs y maent yn dymuno'i wneud ac sydd ei angen arnynt ar gyfer eu bywydau proffesiynol yn y dyfodol yn syml am fod y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr, i bob pwrpas, yn eu hatal rhag defnyddio'r rhyddid sydd gan bawb arall yng Nghymru.

All courses provided by alternative providers must be specifically designated by the Welsh Government before students are able to apply for student support. We have issued guidance on the Welsh Government's approach to the designation of specific courses by non-regulated providers for the purposes of student support funding. I'm sure most people in the Chamber would agree with me that it is in the interests of the students that the Welsh Government assures itself that any providers who are seeking designation for particular courses are able to meet specific criteria relating to, for example, financial and quality standards. The Welsh Government considers that institutions that have their courses automatically designated should provide education of an adequate quality, be financially viable and make a significant ongoing contribution to the public good with regard to the education system. We have endeavoured to deal with any applications for specific course designation as quickly as possible, but I do not intend to row back on the safeguards for Welsh students and the Welsh public purse. 

Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddynodi'r holl gyrsiau a ddarperir gan ddarparwyr amgen cyn y gall myfyrwyr wneud cais am gymorth. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar ddull Llywodraeth Cymru o ddynodi cyrsiau penodol gan ddarparwyr nad ydynt yn cael eu rheoleiddio at ddibenion cyllid cymorth i fyfyrwyr. Rwy'n siŵr y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr yn cytuno â mi mai er budd y myfyrwyr y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod unrhyw ddarparwyr sy'n ceisio dynodiad ar gyfer cyrsiau penodol yn gallu bodloni meini prawf penodol sy'n ymwneud, er enghraifft, â safonau ariannol a safonau ansawdd. Mae Llywodraeth Cymru o'r farn y dylai sefydliadau y mae eu cyrsiau'n cael eu dynodi'n awtomatig ddarparu addysg o ansawdd digonol sy'n ariannol hyfyw ac sy'n gwneud cyfraniad sylweddol parhaus i fudd y cyhoedd mewn perthynas â'r system addysg. Rydym wedi ceisio ymdrin ag unrhyw geisiadau ar gyfer dynodi cyrsiau penodol cyn gynted â phosibl, ond nid wyf yn bwriadu cyfyngu ar y trefniadau i ddiogelu'r myfyrwyr a phwrs y wlad yng Nghymru.

Cabinet Secretary, Jo Johnson made an announcement on the weekend about some of the changes that he was making to university courses and the availability of two-year courses in the English higher education system. Obviously, student finance and the amount of debt that students take on is of grave concern to many students when considering their options. Have you made any assessment of the viability of two-year degree courses and the opportunities that they would present to many students who wish to undertake them by maybe having those courses available here in Wales?  

Ysgrifennydd y Cabinet, gwnaed cyhoeddiad gan Jo Johnson dros y penwythnos ynglŷn â rhai o'r newidiadau y mae'n eu gwneud i gyrsiau prifysgol ac argaeledd cyrsiau dwy flynedd yn y system addysg uwch yn Lloegr. Yn amlwg, mae cyllid myfyrwyr a'r ddyled y mae myfyrwyr yn ei hysgwyddo yn peri cryn bryder i lawer o fyfyrwyr wrth iddynt ystyried eu hopsiynau. A ydych wedi gwneud unrhyw asesiad o hyfywedd cyrsiau gradd dwy flynedd a'r cyfleoedd y byddent yn eu creu i lawer o fyfyrwyr sy'n dymuno'u dilyn drwy sicrhau, efallai, bod y cyrsiau hynny ar gael yma yng Nghymru?

I would agree, Andrew, that many students are concerned about how they will financially support themselves whilst undertaking a period of higher education study, and that's why we're implementing the Diamond review, which will see Wales have the most comprehensive support for students, especially for those students from a non-traditional background who perhaps in the past wouldn't even have aspired to go to university. I have noted the speech by Jo Johnson with regard to two-year degrees. At this time, I'm considering the evidence as to whether those two-year degrees are of sufficient quality, whether they allow students to have the depth of learning that they need, and also the cost implications, because there is some evidence to suggest that when it comes to delivering courses over a two-year period, they're not necessarily cheaper and there are sometimes issues around the quality, and I would not want to move forward unless I was absolutely confident of the evidence that to move to two-year degrees would be beneficial to students. 

Buaswn yn cytuno, Andrew, fod llawer o fyfyrwyr yn pryderu ynglŷn â sut y byddant yn cynnal eu hunain yn ariannol wrth dreulio cyfnod yn astudio mewn addysg uwch, a dyna pam rydym yn rhoi adolygiad Diamond ar waith i sicrhau bod Cymru yn darparu'r cymorth mwyaf cynhwysfawr i fyfyrwyr, yn enwedig myfyrwyr o gefndir anhraddodiadol na fyddent, efallai, wedi bod ag awydd mynd i'r brifysgol yn y gorffennol. Rwyf wedi nodi'r araith gan Jo Johnson mewn perthynas â graddau dwy flynedd. Ar hyn o bryd, rwy'n ystyried y dystiolaeth ynglŷn ag a yw'r graddau dwy flynedd hynny o ansawdd digon da, a ydynt yn darparu'r dyfnder dysgu sydd ei angen ar fyfyrwyr, yn ogystal â'r goblygiadau o ran cost, gan fod peth tystiolaeth yn awgrymu, mewn perthynas â darparu cyrsiau dros gyfnod o ddwy flynedd, nad ydynt o reidrwydd yn rhatach ac y ceir problemau, weithiau, o ran yr ansawdd, ac ni fuaswn yn awyddus i fwrw ymlaen oni bai fy mod yn gwbl fodlon gyda'r dystiolaeth y byddai newid i raddau dwy flynedd o fudd i fyfyrwyr.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.  

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, it's taken four years to embed the Hwb+ virtual learning platform and get more than 80 per cent of schools using the platform. All schools have been trained to use it after a great deal of time, effort and money. So, can you explain to us why you believe it's the best use of public funds to abandon that project now? 

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae wedi cymryd pedair blynedd i gyflwyno platfform rhith-ddysgu Hwb+ a sicrhau bod dros 80 y cant o ysgolion yn defnyddio'r platfform. Mae pob ysgol wedi cael eu hyfforddi i'w ddefnyddio ar ôl cryn dipyn o amser, ymdrech ac arian. Felly, a allwch egluro i ni pam eich bod o'r farn mai rhoi'r gorau i'r prosiect hwnnw bellach yw'r defnydd gorau o arian cyhoeddus?

13:40

What’s really important, Llyr, is that we learn from the experience of practitioners who use this online resource. There are certain sections of the project that have been very successful. High amounts of usage and feedback from practitioners and students say that it’s very valuable. However, there have been aspects of the platform that have been less well used, and, as we update our offer on Hwb, it’s necessary to reflect on the feedback from practitioners and develop a set of services available to schools online that are helpful to them, especially the interface, making it easy to use those resources.

Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig, Llyr, yw ein bod yn dysgu o brofiad ymarferwyr sy'n defnyddio'r adnodd ar-lein hwn. Mae rhai rhannau o'r prosiect wedi bod yn llwyddiannus iawn. Mae lefelau uchel o ddefnydd ac adborth gan addysgwyr a myfyrwyr yn dweud ei fod yn werthfawr iawn. Fodd bynnag, nid yw rhai agweddau ar y platfform wedi cael cymaint o ddefnydd, ac wrth i ni ddiweddaru ein cynnig ar Hwb, mae angen ystyried yr adborth gan addysgwyr a datblygu cyfres o wasanaethau sydd ar gael i ysgolion ar-lein ac sy'n ddefnyddiol iddynt, yn enwedig y rhyngwyneb, i sicrhau bod yr adnoddau hynny'n hawdd i'w defnyddio.

But it’s no small undertaking, is it, to move from one particular type of provision to another? You stated in June,

‘From the outset—

and I quote,

—‘we have been clear that being digitally competent is one of the fundamental pillars of a modern education'.

Nobody would doubt that.

‘That is why digital competence was identified as the third cross-curricular responsibility, alongside literacy and numeracy’.

We have a situation where the consortia have advised schools that the tools in Hwb+ are necessary for the Government’s new curriculum and digital competence framework. Given the scale of this project, your intended change will mean, no doubt, a year or two of disruption. So, can you tell us how you will ensure that changing this platform at this key time will actually enhance learning rather than put an extra burden on teachers who will have to start over again, be retrained and familiarise themselves with a new platform at a time when many people are saying that they’re still becoming familiar with the current set of tools?

Ond nid ar chwarae bach y mae symud o un math penodol o ddarpariaeth i un arall, nage? Fe ddywedoch ym mis Mehefin,

'O'r cychwyn—

ac rwy'n dyfynnu,

—'rydym wedi bod yn glir bod cymhwysedd digidol yn un o bileri sylfaenol addysg fodern'.

Ni fyddai neb yn amau hynny.

'Dyna pam y nodwyd cymhwysedd digidol fel y trydydd cyfrifoldeb trawsgwricwlaidd, ochr yn ochr â llythrennedd a rhifedd'.

Mae gennym sefyllfa lle mae'r consortia wedi cynghori ysgolion fod yr offer yn Hwb+ yn angenrheidiol ar gyfer cwricwlwm newydd a fframwaith cymhwysedd digidol y Llywodraeth. O ystyried maint y prosiect hwn, bydd y newid a fwriedir gennych yn arwain, heb os, at flwyddyn neu ddwy o darfu. Felly, a allwch ddweud wrthym sut y byddwch yn sicrhau bod newid y platfform hwn ar yr adeg allweddol hon yn gwella dysgu yn hytrach nag arwain at faich ychwanegol ar athrawon a fydd yn gorfod dechrau eto, ailhyfforddi ac ymgyfarwyddo â phlatfform newydd, ar adeg pan fo llawer o bobl yn dweud eu bod yn dal i ymgyfarwyddo â'r set gyfredol o offer?

I think it’s really important for Members to be clear that we are not ending the Hwb project. We are looking to refresh a particular part of that programme, Hwb+, which is a part of the programme that has not seen particularly high levels of usage, and the feedback from practitioners has been that it has not been particularly useful. Hwb in the round will stay and we will be looking, working with large software companies, to find a more useful interface.

But the Member is absolutely right to draw our attention to the importance of digital skills in the new curriculum. It is absolutely essential that our young people leave education in Wales being literate, being numerate and being digitally competent. That goes beyond simply being able to use a computer, but it’s about being able to interrogate information that they may find online, it’s about being safe online and safe using social media, and crucially, as part of our ‘Cracking the code’ and extension into coding clubs, it’s about understanding how computers and information technology works, because it is those people who can design apps, design websites and design programmes—. That has a massive potential economic benefit to those students and young people.

Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod yr Aelodau'n ymwybodol nad ydym yn dirwyn prosiect Hwb i ben. Rydym yn bwriadu adnewyddu rhan benodol o'r rhaglen honno, Hwb+, sy'n rhan o'r rhaglen nad yw wedi gweld lefelau uchel iawn o ddefnydd, ac mae'r adborth gan addysgwyr yn dynodi nad yw wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol. Bydd Hwb yn gyffredinol yn parhau, a byddwn yn gweithio gyda chwmnïau meddalwedd mawr i geisio darparu rhyngwyneb mwy defnyddiol.

Ond mae'r Aelod yn llygad ei le i dynnu ein sylw at bwysigrwydd sgiliau digidol yn y cwricwlwm newydd. Mae'n gwbl hanfodol fod ein pobl ifanc yn gadael addysg yng Nghymru yn llythrennog, yn rhifog ac yn meddu ar gymhwysedd digidol. Mae hynny'n golygu mwy na gallu defnyddio cyfrifiadur yn unig, mae'n ymwneud â gallu ymchwilio i wybodaeth a welant ar-lein, mae'n ymwneud â bod yn ddiogel ar-lein ac yn ddiogel wrth ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol, ac yn hollbwysig, fel rhan o'n cynllun 'Cracio'r Cod' a'i ymestyn i glybiau codio, mae'n ymwneud â deall sut y mae cyfrifiaduron a thechnoleg gwybodaeth yn gweithio, gan mai'r bobl sy'n gallu dylunio apiau, dylunio gwefannau a dylunio rhaglenni—. Gall hynny arwain at fudd economaidd sylweddol i'r myfyrwyr a'r bobl ifanc hynny.

I find it interesting that you say that feedback from practitioners has been less than positive, because the Government’s own evaluation of the implementation of the Learning in Digital Wales Programme in October last year reported positive feedback from schools on Hwb+ and concluded that,

'Abandoning the project would severely disappoint and alienate teachers, who are enthusiastic about further take-up of digital learning and have invested their considerable time and effort setting up Hwb Plus school sites and promoting it to colleagues at their school.’

You yourself have lauded Hwb+ as being a finalist in the Microsoft global education partner of the year this year, so that’s positive feedback in my book. Where you get the negative feedback from, I’d be interested in understanding. But also we need some clarity, I think, about the level of investment that’s been invested by the Government in this. You recently gave the cost of the Hwb project on the basis of the contract for the Hwb platform as being £2.53 million. That’s inconsistent with a Government answer in 2015, which said that the supplier contract value to provide Hwb+—the all-Wales learning platform—to all schools in Wales is near £4.5 million. There’s a disparity there. So, can you tell us what has been the total cost of the project? Can you also tell us what additional cost will there now be resulting from your decision to make these changes?

Credaf ei bod yn ddiddorol eich bod yn dweud bod yr adborth gan addysgwyr wedi bod yn llai na chadarnhaol, gan fod gwerthusiad y Llywodraeth ei hun o weithrediad y Rhaglen Dysgu yn y Gymru Ddigidol ym mis Hydref y llynedd wedi nodi adborth cadarnhaol gan ysgolion mewn perthynas â Hwb+ ac wedi dod i'r casgliad,

'Byddai cefnu ar y prosiect yn siomi'n ddwys ac yn dieithrio'r athrawon sy'n frwd dros ddefnydd pellach o ddysgu digidol ac sydd wedi buddsoddi amser ac ymdrech helaeth i sefydlu gwefannau ysgol Hwb+ a'u hyrwyddo i'w cydweithwyr yn eu hysgol.'

Rydych wedi canmol Hwb+ am gyrraedd y rownd derfynol i gael ei enwi'n bartner addysg byd-eang y flwyddyn Microsoft eleni, felly mae hynny'n adborth cadarnhaol yn fy marn i. Hoffwn wybod o ble rydych yn cael yr adborth negyddol. Ond credaf hefyd fod arnom angen rhywfaint o eglurder ynghylch lefel y buddsoddiad a fuddsoddwyd gan y Llywodraeth yn hyn. Yn ddiweddar, fe ddywedoch chi fod cost y prosiect Hwb ar sail y contract ar gyfer y platfform Hwb yn £2.53 miliwn. Mae hynny'n anghyson ag ateb y Llywodraeth yn 2015, a ddywedai fod gwerth y contract cyflenwi i ddarparu Hwb+—llwyfan dysgu Cymru gyfan—i bob ysgol yng Nghymru oddeutu £4.5 miliwn. Mae yna anghysondeb. Felly, a allwch ddweud wrthym beth oedd cyfanswm cost y prosiect? A allwch ddweud wrthym hefyd pa gost ychwanegol a fydd yn deillio yn awr o'ch penderfyniad i wneud y newidiadau hyn?

As I said, Llyr, it is absolutely crucial, because, I have to say, you’re giving the impression that Hwb itself is coming to an end, and that is not the case. We are changing a very small part of it because the contract is coming to an end and there are no options within that contract to renew. I have decided, on the basis of public value for money, to pursue this project in a different way. Those figures that the Members asked for—I will write to him and put a copy in the library.FootnoteLink

Fel y dywedais, Llyr, mae'n gwbl hanfodol, oherwydd, mae'n rhaid i mi ddweud, rydych yn rhoi'r argraff fod Hwb ei hun yn dod i ben, ac nid yw hynny'n wir. Rydym yn newid rhan fechan iawn ohono am fod y contract yn dod i ben ac nid oes unrhyw opsiynau i adnewyddu yn y contract hwnnw. Ar sail gwerth cyhoeddus am arian, rwyf wedi penderfynu bwrw ymlaen â'r prosiect hwn mewn ffordd wahanol. Y ffigurau y gofynnodd yr Aelod amdanynt—byddaf yn ysgrifennu ato ac yn rhoi copi yn y llyfrgell.FootnoteLink

13:45

Llefarydd y Ceidwadwyr—Darren Millar.

Conservative spokesperson—Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, fewer Welsh students than ever before are going on to top Russell Group universities. We know that the figures from Oxbridge suggest that just 2 per cent were offered places last year that were Welsh domiciled. What action are you taking as a Welsh Government to address this challenge and to make sure that more of our brightest kids get on in the world and get to these top universities?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae llai o fyfyrwyr o Gymru nag erioed o'r blaen yn mynd i brifysgolion Grŵp Russell. Gwyddom fod y ffigurau o Rydychen a Chaergrawnt yn awgrymu mai 2 y cant yn unig o'r rhai y cynigiwyd lleoedd iddynt y llynedd a oedd yn byw yng Nghymru. Pa gamau rydych yn eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r her hon ac i sicrhau bod mwy o'n plant mwyaf disglair yn llwyddo ac yn mynd i'r prifysgolion gorau hyn?

I'm sure, Presiding Officer, the Member is very well aware of the Government's investment in the Seren network. I would refer the Member to data that I told the Chamber not so long ago about with regard to the closing-off date when students have to take individual entrance exams for Oxford university, for a number of medical schools and veterinary schools—applications are up.

Rwy'n siŵr, Lywydd, fod yr Aelod yn ymwybodol iawn o fuddsoddiad y Llywodraeth yn rhwydwaith Seren. Cyfeiriaf yr Aelod at ddata y soniais amdano wrth y Siambr heb fod yn hir yn ôl mewn perthynas â'r dyddiad cau pan fo'n rhaid i fyfyrwyr sefyll arholiadau mynediad unigol i brifysgol Rhydychen, nifer o ysgolion meddygol ac ysgolion milfeddygol—mae nifer y ceisiadau yn uwch.

It's not just about applications, though, is it? It's about how many places are actually offered to students from Wales. Can you tell us how many students who are part of the Seren network were actually offered places at Russell Group universities in recent years?

Nid yw'n ymwneud â cheisiadau yn unig, fodd bynnag, nag ydyw? Mae'n ymwneud â faint o leoedd a gynigir i fyfyrwyr o Gymru. A allwch ddweud wrthym faint o fyfyrwyr sy'n rhan o rwydwaith Seren a gafodd gynnig lleoedd ym mhrifysgolion Grŵp Russell yn y blynyddoedd diwethaf?

With all due respect, if we have got limited numbers of people applying to go to those universities, we can't hope to raise the number that are offered and hopefully go on to accept a place. What's really important to me is that Welsh students' aspirations are raised so they feel confident enough to make those applications to Oxford, to Cambridge, to medical schools, to veterinary schools. I will write to the Member because I do not have the exact figures to hand. Given his—very rightly so—commitment to making sure that ministerial answers are absolutely correct, I will write to the Member with the absolute figures.

Gyda phob parch, os mai nifer cyfyngedig o bobl sydd gennym yn gwneud ceisiadau i fynd i'r prifysgolion hynny, ni allwn obeithio codi'r nifer sy'n cael cynnig lle, ac yn ei dderbyn, gobeithio. Yr hyn sy'n bwysig iawn i mi yw codi dyheadau myfyrwyr Cymru fel eu bod yn teimlo'n ddigon hyderus i wneud y ceisiadau hynny i Rydychen, Caergrawnt, i ysgolion meddygol, i ysgolion milfeddygol. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gan nad yw'r union ffigurau gennyf wrth law. O ystyried ei ymrwymiad—hollol deg—i sicrhau bod atebion gweinidogol yn hollol gywir, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda'r ffigurau pendant.

Well, you already have responded to questions on this matter, and of course you're not able to provide the information because the Welsh Government doesn't actually record it, which is pretty astonishing given that you're making significant investment in the Seren network and we want people to be able to succeed. But if you're not tracking the success or otherwise of the Seren network in terms of the numbers of young people being offered the opportunity to take up places at top universities, how can we be confident that this isn't yet another complete waste of taxpayers' money, because you've not been able to show value for money for it?

Wel, rydych eisoes wedi ymateb i gwestiynau ar y mater hwn, ac wrth gwrs, nid ydych yn gallu darparu'r wybodaeth gan nad yw Llywodraeth Cymru yn ei chofnodi, sy'n eithaf syfrdanol o gofio eich bod yn gwneud cryn fuddsoddiad yn rhwydwaith Seren ac rydym yn awyddus i bobl allu llwyddo. Ond os nad ydych yn olrhain llwyddiant neu ddiffyg llwyddiant rhwydwaith Seren o ran nifer y bobl ifanc sy'n cael cynnig lleoedd yn y prifysgolion gorau, sut y gallwn fod yn ffyddiog nad yw hon yn enghraifft arall o wastraffu arian trethdalwyr, gan nad ydych wedi llwyddo i ddangos gwerth am arian ar ei gyfer?

As I said, we keep very close eye on the number of applications that students are making to universities. I'm well aware of the questions that the Conservative group have tabled; it was 61 individual questions on this particular topic in one day. I'm grateful to the Conservatives for taking such and interest in this programme and I will endeavour to ensure that the data that Darren Millar wants is given to him.

Fel y dywedais, rydym yn cadw llygad barcud ar nifer y ceisiadau y mae myfyrwyr yn eu gwneud i brifysgolion. Rwy'n ymwybodol iawn o'r cwestiynau a ofynnwyd gan y grŵp Ceidwadol; 61 cwestiwn unigol ar y pwnc penodol hwn mewn un diwrnod. Rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr am ddangos y fath ddiddordeb yn y rhaglen hon a byddaf yn ceisio sicrhau bod Darren Millar yn cael y data y mae'n awyddus i'w gael.

Thank you, Presiding Officer. Can the Cabinet Secretary tell me the details of any additional educational provision that is made for the looked-after children in Wales, please?

Diolch, Lywydd. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi manylion unrhyw ddarpariaeth addysgol ychwanegol a wneir ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru i mi, os gwelwch yn dda?

I thank Michelle for the question. I'm sure the Member is aware that looked-after children are subject to the pupil development grant. There are additional resources that are made available to support the education of looked-after children, and looked-after children who wish to attend university will be entitled to the full package of student support under the Diamond proposals.

Diolch i Michelle am ei chwestiwn. Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol fod plant sy'n derbyn gofal yn gymwys ar gyfer y grant datblygu disgyblion. Mae adnoddau ychwanegol ar gael i gefnogi addysg plant sy'n derbyn gofal, a bydd gan blant sy'n derbyn gofal ac sy'n dymuno mynychu'r brifysgol hawl i'r pecyn llawn o gymorth i fyfyrwyr o dan gynigion Diamond.

Okay, thank you, Cabinet Secretary, for that answer. The reason that I ask is that the announcement that you made back in May and what you've just said—there's not very much in there about any details of how extra support for this group would actually manifest itself. Although you've announced positive actions in the past, have you actually considered making additional teaching hours available to looked-after children? It's a sector that the charity Children in Wales says are still having poorer educational outcomes than their non-care counterparts. If you have considered it, have you committed to ring-fencing funding for schools, or indeed other establishments, to offer looked-after children some additional extra learning time, either face to face or in a group?

Iawn, diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Y rheswm y gofynnaf yw bod y cyhoeddiad a wnaethoch ym mis Mai a'r hyn rydych newydd ei ddweud—nid yw'n cynnwys llawer o fanylion ynglŷn â sut y byddai cymorth ychwanegol ar gyfer y grŵp hwn yn cael ei weithredu mewn gwirionedd. Er eich bod wedi cyhoeddi camau cadarnhaol yn y gorffennol, a ydych wedi ystyried sicrhau bod oriau addysgu ychwanegol ar gael i blant sy'n derbyn gofal? Dywed yr elusen Plant yng Nghymru fod y sector yn dal i weld canlyniadau addysgol gwaeth na'u cymheiriaid nad ydynt yn derbyn gofal. Os ydych wedi ystyried hyn, a ydych wedi ymrwymo i glustnodi cyllid ar gyfer ysgolion, neu sefydliadau eraill yn wir, i ddarparu ychydig o amser dysgu ychwanegol i blant sy'n derbyn gofal, naill ai wyneb yn wyneb neu mewn grŵp?

Well, Michelle, let's be absolutely clear: children who are care experienced at present do not achieve the qualifications in the numbers that I would like for them to do so. There has been significant progress in recent years with the number of looked-after children leaving school with five good GCSEs, but we have a significant way to go to ensure that all those children reach their potential.

The Member asks about ring-fenced resources. The pupil development grant is ring-fenced. It is a set amount of money that is passed to the regional consortia to support schools in a variety of techniques—whatever is best for those children in those particular schools.

The Welsh Government is also working across departments, with my colleague Huw Irranca-Davies, to fund the adverse childhood experiences hub and ACEs network. We know that many looked-after children, by the fact that they are in care, have suffered adverse childhood experiences, which can negatively impact on their education. The ACEs hub is there to support schools to look at a variety of interventions that can best support those children who are care experienced.

Wel, Michelle, gadewch i mi ddweud yn berffaith glir, nid yw plant sy'n cael profiad o ofal, ar hyn o bryd, yn cyflawni'r cymwysterau yn y niferoedd yr hoffwn eu gweld yn ei wneud. Cafwyd cynnydd sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf gyda nifer y plant sy'n derbyn gofal sy'n gadael yr ysgol gyda phum TGAU da, ond mae gennym gryn dipyn o ffordd i fynd i sicrhau bod y plant hynny'n cyflawni eu potensial.

Gofynna'r Aelod ynglŷn â chlustnodi adnoddau. Mae'r grant datblygu disgyblion wedi'i glustnodi. Mae'n swm penodol o arian a ddarperir i'r consortia rhanbarthol i gynorthwyo ysgolion gydag amrywiaeth o dechnegau—beth bynnag sydd orau ar gyfer y plant hynny yn yr ysgolion arbennig hynny.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn gweithio ar draws adrannau, gyda fy nghyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, i ariannu ffocws profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a rhwydwaith profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Gwyddom fod llawer o blant sy'n derbyn gofal, oherwydd y ffaith eu bod yn derbyn gofal, wedi dioddef profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a all effeithio'n negyddol ar eu haddysg. Mae'r ffocws profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn cynorthwyo ysgolion i edrych ar amrywiaeth o ymyriadau i gynorthwyo'r plant hynny sy'n derbyn gofal yn y ffordd orau.

13:50

The reason I'm asking about this is that children who have been put in local authority care are already disadvantaged because of all those ACEs that you spoke about—that will have had an impact on their education. They're going into care, which has an impact on their education. What the state can do is give them additional schooling to actually give them a leg up—schooling that wouldn't actually be particularly expensive per child to offer. I was just wondering whether you're prepared to look at that option of, perhaps, offering a summer school arrangement to looked-after children, whose education is being disadvantaged by the ACEs that they've suffered.

Y rheswm rwy'n holi ynglŷn â hyn yw am fod plant sydd yng ngofal yr awdurdod lleol o dan anfantais yn barod oherwydd yr holl brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod y soniwch amdanynt—bydd hynny wedi cael effaith ar eu haddysg. Maent yn cael eu rhoi mewn gofal, sy'n effeithio ar eu haddysg. Yr hyn y gall y wladwriaeth ei wneud yw rhoi addysg ychwanegol iddynt er mwyn rhoi hwb iddynt—addysg na fyddai'n arbennig o ddrud i'w chynnig ar sail bob plentyn unigol mewn gwirionedd. Tybed a ydych yn barod i ystyried yr opsiwn hwnnw o gynnig trefniant ysgol haf i blant sy'n derbyn gofal o bosibl, gan fod eu haddysg yn dioddef o ganlyniad i'r profiadau niweidiol y maent wedi eu cael.

The Member will be aware that, this summer, the Welsh Government funded the school holiday enrichment programme, or the lunch and fun programme, predominantly aimed at disadvantaged children so that they could access educational provision and a hot meal during the school holidays. That programme has been very successful, and we hope to be able to fund even more local authorities next summer to be able to offer those opportunities. We continue to support those families that are foster caring with additional advice on how they can make an impact.

But what's really important to remember—if you listen to children who are looked after, what they tell you time and time again is that they don't want to be stigmatised and they don't want to be seen to be treated any differently from their cohorts, and that's really important to those children. We are supporting them within mainstream education—not singling them out, but giving those schools additional resources to help those children's education. Importantly, we're seeing results, because results are improving for that group of learners.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru, yr haf hwn, wedi ariannu rhaglen gwella gwyliau’r haf, neu'r rhaglen bwyd a hwyl, a oedd wedi'i hanelu'n bennaf at blant difreintiedig fel y gallent gael mynediad at ddarpariaeth addysgol a phryd bwyd poeth yn ystod y gwyliau ysgol. Mae'r rhaglen honno wedi bod yn llwyddiannus iawn, ac rydym yn gobeithio gallu ariannu hyd yn oed mwy o awdurdodau lleol i allu cynnig y cyfleoedd hynny yr haf nesaf. Rydym yn parhau i gefnogi'r teuluoedd sy'n darparu gofal maeth drwy roi cyngor ychwanegol ynglŷn â sut y gallant gael effaith.

Ond yr hyn sy'n wirioneddol bwysig i'w gofio—os gwrandewch ar blant sy'n derbyn gofal, yr hyn a ddywedant wrthych dro ar ôl tro yw nad oes arnynt eisiau cael eu stigmateiddio ac nad oes arnynt eisiau cael eu gweld yn cael eu trin yn wahanol i'w cyfoedion, ac mae hynny'n wirioneddol bwysig i'r plant hyn. Rydym yn eu cefnogi mewn addysg brif ffrwd—nid eu neilltuo, ond rhoi adnoddau ychwanegol i'r ysgolion i helpu addysg y plant hynny. Yn bwysig, rydym yn gweld canlyniadau, gan fod y canlyniadau yn gwella ar gyfer y grŵp hwnnw o ddysgwyr.

Cod Anghenion Dysgu Ychwanegol
The Additional Learning Needs Code

3. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am pryd y bydd y cod anghenion dysgu ychwanegol yn cael ei gyhoeddi? OAQ51471

3. Will you provide an update on when the additional learning needs code will be published? OAQ51471

Thank you, Angela. On Monday, I announced our plans for implementing the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, which is at the heart of our ambitious programme to transform the education and support for learners with ALN. The code will be consulted on next year and will be in place by the end of 2019.

Diolch, Angela. Ddydd Llun, cyhoeddais ein cynlluniau ar gyfer rhoi Bil Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) ar waith, sydd wrth wraidd ein rhaglen uchelgeisiol i drawsnewid addysg a chymorth i ddysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol. Cynhelir ymgynghoriad ar y cod y flwyddyn nesaf, a bydd ar waith erbyn diwedd 2019.

Cabinet Secretary, thank you. I welcome the passing of Stage 4 of the additional learning needs Bill yesterday, and noted with interest the statement you issued earlier this week on implementing the new code. However, I would like clarity on the advice that you are providing to local education authorities as to the interim measures that are in place now that the Bill has been passed. I've raised this issue before with previous education Secretaries, because it seems that there is a reluctance by authorities to give out statements because the new system is coming. With the implementation phase not due to be completed until 2023, what assurances can you provide that full support will continue over the intervening years and that local authorities will not row back on providing support for those very vulnerable children?

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Cam 4 y Bil anghenion dysgu ychwanegol wedi cael ei basio ddoe, a nodais â diddordeb y datganiad a gyhoeddwyd gennych yn gynharach yr wythnos hon ar weithredu'r cod newydd. Fodd bynnag, hoffwn eglurhad ynglŷn â'r cyngor rydych yn ei ddarparu i awdurdodau addysg lleol ynghylch y mesurau dros dro sydd ar waith yn awr gan fod y Bil wedi cael ei basio. Rwyf wedi codi'r mater hwn o'r blaen gyda chyn-Ysgrifenyddion addysg, gan ei bod yn ymddangos yn amlwg i mi nad yw'r awdurdodau'n awyddus i gyhoeddi datganiadau gan fod y system newydd ar y ffordd. O gofio nad yw'r cyfnod gweithredu i fod i gael ei gwblhau tan 2023, pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd cefnogaeth lawn yn parhau dros y blynyddoedd cyfamserol ac na fydd awdurdodau lleol yn cyfyngu ar y cymorth a ddarperir i'r plant hyn sy'n agored iawn i niwed?

Only this morning, I met with the leader of the Welsh Local Government Association, and the implementation of the additional learning needs Bill was an item on that agenda. What's absolutely clear is that we are introducing a phased approach, so that we can successfully move from one system to the other. But I've been quite clear in my statement that new children coming into the system, or being newly identified in the system, should be put onto the new programme. They should be put onto the new programme, and what we are looking to transition across are those children who already have a statutory statement of educational needs, focusing at first on those children who are at very important stages in their education, which is usually the move from primary school into secondary school or from secondary school into further or higher education, and that will be a rolling programme. Newly identified children should be put on the new approach.

Y bore yma, cyfarfûm ag arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac roedd y broses o roi'r Bil anghenion dysgu ychwanegol ar waith yn eitem ar yr agenda honno. Yr hyn sy'n gwbl glir yw ein bod yn cyflwyno dull gweithredu fesul cam, fel y gallwn newid o un system i'r llall yn llwyddiannus. Ond rwyf wedi bod yn gwbl glir yn fy natganiad y dylid cynnwys plant newydd sy'n dod i mewn i'r system, neu sy'n cael eu nodi o'r newydd o fewn y system, yn y rhaglen newydd. Dylid eu cynnwys yn y rhaglen newydd, ac rydym yn ceisio trosglwyddo'r plant sydd â datganiad statudol o anghenion addysgol eisoes, gan ganolbwyntio yn gyntaf ar blant sydd ar gamau pwysig iawn o'u haddysg, sef y newid, fel arfer, o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd neu o'r ysgol uwchradd i addysg bellach neu addysg uwch, a bydd honno'n rhaglen dreigl. Dylid cynnwys plant a nodir o'r newydd yn y dull newydd.

The Cabinet Secretary will probably be aware of Coleg Elidyr, which is a specialist further education college in my constituency. I was wondering if the Cabinet Secretary would be prepared to look again at amending the terminology used in the draft code to describe institutions like Coleg Elidyr, which is more in line with that which the sector would prefer but also Estyn as well. I'm happy to meet with the Cabinet Secretary to provide some further information, if that's helpful. 

Mae'n debyg y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o Goleg Elidyr, sef coleg addysg bellach arbenigol yn fy etholaeth. Tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn barod i edrych eto ar ddiwygio'r derminoleg a ddefnyddir yn y cod drafft i ddisgrifio sefydliadau fel Coleg Elidyr, sy'n cyd-fynd yn well â'r hyn y byddai'r sector yn ei ffafrio, ond Estyn yn ogystal. Rwy'n fwy na pharod i gyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet i roi rhagor o fanylion, pe bai hynny o gymorth.

13:55

Of course, I'm aware that the Welsh Government funds a number of students to undertake study at Coleg Elidyr, and the whole purpose of the process going forward is that we can work collectively to get the code right, and I would be very pleased to meet with the Member to talk about any concerns that he has. Of course, the code will be subject to full scrutiny by the committee here at the National Assembly and to a vote by the Assembly as a whole. That's the reason why we're going out to consultation so that the code is correct, but if the Member has specific concerns about wording, I'm very happy to look at it. 

Wrth gwrs, rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth Cymru yn ariannu nifer o fyfyrwyr i astudio yng Ngholeg Elidyr, a holl ddiben y broses wrth symud ymlaen yw y gallwn weithio ar y cyd i sicrhau bod y cod yn iawn, a buaswn yn barod iawn i gyfarfod â'r aelod i siarad am unrhyw bryderon sydd ganddo. Wrth gwrs, bydd y pwyllgor yma yn y Cynulliad Cenedlaethol yn craffu'n llawn ar y cod a bydd y Cynulliad yn ei gyfanrwydd yn pleidleisio arno. Dyna pam y byddwn yn ymgynghori er mwyn sicrhau bod y cod yn gywir, ond os oes gan yr Aelod unrhyw bryderon penodol ynglŷn â geiriad, rwy'n fwy na pharod i edrych ar y mater.

Plant sydd yn cael eu Haddysg Gartref
Home-schooled Children

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am blant sydd yn cael eu haddysg gartref? OAQ51462

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on home-schooled children? OAQ51462

Diolch yn fawr, Llyr. The Welsh Government respects the choice that some parents make to home educate their children. I'm considering how we can strengthen the support available to the home-educating community, not just limited to education support and services, but to include universal and specialist support services, where appropriate. 

Diolch yn fawr, Llyr. Mae Llywodraeth Cymru yn parchu dewis rhai rhieni i addysgu eu plant gartref. Rwy'n ystyried sut y gallwn gryfhau'r cymorth sydd ar gael i'r gymuned addysgu yn y cartref, nid cymorth addysg a gwasanaethau yn unig, ond gwasanaethau cymorth cyffredinol ac arbenigol hefyd, lle bo hynny'n briodol.

You tell us you're considering it—I'm afraid it's been considered for a very long time now, and we know that the child practice review report published last year into the Dylan Seabridge case recommended firmly that changes in legislation were needed to require parents to register with a local authority children who are receiving home education, and also to ensure that those children are seen and spoken to annually. We're all aware that the Children's Commissioner for Wales has consistently also been calling for the current guidance to be given statutory force and for it to include a compulsory register for all home-educated children, with clear powers for local authorities to see those children and to speak to them directly about their education. Most recently an evidence-based review on the risks to children who are educated at home commissioned by the national safeguarding children board gives a damning verdict of the status quo, and has called for home-educated children to be registered and regularly assessed. I know local authorities as well have been calling for this and, as you recognise, we also recognise that parents have the right to choose to educate their children at home rather than at school, and home education isn't in itself a risk factor for abuse or neglect. You say you're considering the matter. Well, do you not agree that whilst there's any possibility that a child can become invisible and of another Dylan Seabridge being out there somewhere we need greater action and leadership from this Government? Can you tell us: when will you be taking definitive action? 

Rydych yn dweud wrthym eich bod yn ei ystyried—mae arnaf ofn ei fod wedi cael ei ystyried ers amser hir bellach, a gwyddom fod adroddiad yr adolygiad ymarfer plant a gyhoeddwyd y llynedd mewn perthynas ag achos Dylan Seabridge wedi argymell yn gryf fod angen newid y ddeddfwriaeth er mwyn ei gwneud yn ofynnol i rieni gofrestru plant sy'n cael eu haddysg gartref gyda'r awdurdod lleol, a hefyd i sicrhau bod rhywun yn gweld ac yn siarad â'r plant hynny bob blwyddyn. Mae pob un ohonom yn ymwybodol fod Comisiynydd Plant Cymru wedi bod yn galw'n gyson hefyd am roi grym statudol i'r canllawiau presennol ac am iddynt gynnwys cofrestr orfodol ar gyfer pob plentyn sy'n cael eu haddysg gartref, gyda phwerau clir i awdurdodau lleol weld y plant hynny ac i siarad â hwy yn uniongyrchol ynglŷn â'u haddysg. Yn fwy diweddar, roedd adolygiad seiliedig ar dystiolaeth a gomisiynwyd gan y bwrdd diogelu plant cenedlaethol o'r risgiau i blant sy'n cael eu haddysg gartref yn feirniadol iawn o'r status quo, a galwodd am gofrestru plant sy'n cael eu haddysg gartref, a'u hasesu'n rheolaidd. Gwn fod awdurdodau lleol hefyd wedi bod yn galw am hyn, ac fel rydych yn cydnabod, rydym ninnau'n cydnabod bod gan rieni hawl i ddewis addysgu eu plant gartref yn hytrach nag yn yr ysgol, ac nid yw addysg yn y cartref ynddo'i hun yn ffactor risg ar gyfer camdriniaeth neu esgeulustod. Rydych yn dweud eich bod yn ystyried y mater. Wel, onid ydych yn cytuno, tra bo unrhyw bosibilrwydd y gall plentyn fod yn anweledig ac y gallai fod Dylan Seabridge arall allan yno yn rhywle, fod arnom angen mwy o weithredu ac arweiniad gan y Llywodraeth hon? A allwch ddweud wrthym: pryd y byddwch yn rhoi camau pendant ar waith?

Thank you, Llyr. I think it is important that you said that being home educated in itself is not an indicator for risk or abuse to children. The Welsh Government did publish revised non-statutory guidance in January of last year, but you will be aware that I have accepted in principle the Children's Commissioner for Wales's recommendation for a statutory elective home-education register. Officials are currently working on the further detail of how that can be taken forward. But I have to offer a word of caution: that register would only apply to children of a statutory school age, and it cannot and it will not be the answer to those children who are unseen by the system, because even a register that is brought forward would only apply to children from the age of five and, potentially, there are children who could spend the first five years of their life unseen by services. And I think, whilst we can move forward in this regard, we have to be mindful that this is not the sole answer to the issue of safeguarding children whose parents, for whatever reason, are determined to keep them hidden from authority.   

Diolch, Llyr. Credaf ei bod yn bwysig eich bod wedi dweud nad yw addysgu yn y cartref ynddo'i hun yn ddangosydd o risg neu gam-drin plant. Cyhoeddwyd canllawiau anstatudol diwygiedig gan Lywodraeth Cymru ym mis Ionawr y llynedd, ond byddwch yn gwybod fy mod wedi derbyn mewn egwyddor argymhelliad Comisiynydd Plant Cymru ynglŷn â chofrestr statudol ar gyfer addysg ddewisol yn y cartref. Mae swyddogion wrthi'n gweithio ar y manylion pellach o ran sut y gellir bwrw ymlaen â hynny. Ond mae'n rhaid i mi roi gair o rybudd: ni fyddai'r gofrestr honno ond yn cynnwys plant o oedran ysgol statudol, ac ni all fod ac ni fydd yn ateb mewn perthynas â'r plant nad yw'r system yn eu gweld, gan y byddai cyflwyno cofrestr, hyd yn oed, ond yn berthnasol i blant pum mlwydd oed a hŷn, ac o bosibl, gallai plant dreulio pum mlynedd gyntaf eu bywydau heb i'r gwasanaethau eu gweld. Ac yn fy marn i, er y gallwn symud ymlaen yn hyn o beth, rhaid i ni gofio nad dyma'r unig ateb o ran diogelu plant y mae eu rhieni, am ba reswm bynnag, yn benderfynol o'u cuddio rhag yr awdurdodau.

Cabinet Secretary, I'm pleased that you said that you respect the decision of parents who do wish to home school their children. It is a viable legal option and works very well in many cases. But you're also quite right to point out concerns that children who are home schooled need to be monitored in the same way as children who can also disappear from the system when they're actually in what you would call a conventional school environment. Given what you've just said about the way that a register may well miss some of those children, what other potential is there for making sure that children—I think under the age of five you mentioned—don't slip through the gaps, whether they're in conventional schooling or home schooling, and that we are looking out for all our children?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n falch eich bod wedi dweud eich bod yn parchu penderfyniad rhieni sy'n dymuno addysgu eu plant gartref. Mae'n opsiwn cyfreithlon ac ymarferol sy'n gweithio'n dda iawn mewn nifer o achosion. Ond rydych hefyd yn iawn i nodi pryderon fod angen monitro plant sy'n cael eu haddysgu gartref yn yr un modd â phlant a all ddiflannu o'r system pan fyddant o fewn yr hyn y byddech yn ei alw'n amgylchedd ysgol confensiynol. O gofio'r hyn rydych newydd ei ddweud ynglŷn â'r ffordd y gallai cofrestr fethu rhai o'r plant hynny, pa botensial arall sydd yna i sicrhau nad yw plant—credaf mai o dan bump oed y dywedoch chi—yn llithro drwy'r bylchau, pa un a ydynt yn mewn ysgol gonfensiynol neu'n cael addysg yn y cartref, a'n bod yn edrych ar ôl ein holl blant?

The reason I mentioned the issue of potential gaps is because the powers that we have would allow—and they're existing powers, it should be said, for local authorities to satisfy themselves that children are in receipt of an adequate education. Those powers already exist, and I have given additional resources to local authorities to gain a greater understanding of the level of elective home education in their own areas and the reasons why parents choose it. Clearly, there will have to be measures undertaken by other Cabinet colleagues to look to safeguard those children who are below a statutory education age, and that's why, only last week, I, myself, and the Minister for children met with the national safeguarding board to discuss options with regard to children under the statutory education age. 

Y rheswm y soniais am fylchau posibl yw oherwydd y byddai'r pwerau sydd gennym yn caniatáu—ac maent yn bwerau sy'n bodoli'n barod, dylid dweud hynny, i awdurdodau lleol fod yn sicr fod plant yn cael addysg ddigonol. Mae'r pwerau hynny yn bodoli eisoes, ac rwyf wedi darparu adnoddau ychwanegol i awdurdodau lleol gael gwell dealltwriaeth o lefel addysg ddewisol yn y cartref yn eu hardaloedd eu hunain a'r rhesymau pam fod rhieni yn dewis gwneud hynny. Yn amlwg, bydd yn rhaid i gyd-Aelodau eraill yn y Cabinet ymgymryd â mesurau i geisio diogelu'r plant sy'n iau na'r oedran addysg statudol, a dyna pam y cefais i a'r Gweinidog plant gyfarfod gyda'r bwrdd diogelu plant cenedlaethol yr wythnos diwethaf i drafod yr opsiynau mewn perthynas â phlant o dan yr oedran addysg statudol.

14:00
Cysylltiadau rhwng Prifysgolion ac Ysgolion yng Nghymru
Links Between Universities and Schools in Wales

5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn annog datblygu cysylltiadau cryf rhwng prifysgolion ac ysgolion yng Nghymru? OAQ51466

5. How is the Welsh Government encouraging the development of strong links between universities and schools in Wales? OAQ5146

Thank you, Vikki. I have encouraged and will continue to encourage strong engagement between schools and universities. This was the main theme of the recent civic mission summit in October and was highlighted as a key theme in my remit letter to the Higher Education Funding Council for Wales.

Diolch, Vikki. Rwyf wedi annog a byddaf yn parhau i annog ymgysylltiad cryf rhwng ysgolion a phrifysgolion. Dyma oedd prif thema'r uwchgynhadledd cenhadaeth ddinesig diweddar ym mis Hydref, ac fe'i hamlygwyd fel thema allweddol yn fy llythyr cylch gwaith i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru.

Thank you, Cabinet Secretary. I was very interested to read both of those documents. From my own experience, the school that I taught in had very strong links with the University of South Wales, which was very beneficial to our students. I also believe the Seren network—previously mentioned—although focusing on our most able and talented students, has wider benefits to schools too. But I am concerned that we need to do more to integrate these approaches more generally into schools, especially in areas such as my own constituency that don't lie in immediate proximity to a university. How will you take this forward to ensure that these types of students do not lose out?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roedd yn ddiddorol iawn darllen y ddwy ddogfen. O fy mhrofiad fy hun, roedd gan yr ysgol y bûm yn dysgu ynddi gysylltiadau cryf iawn gyda Phrifysgol De Cymru, cysylltiadau a oedd yn fuddiol iawn i'n disgyblion. Credaf hefyd fod gan rwydwaith Seren—a grybwyllwyd eisoes—er ei fod yn canolbwyntio ar ein myfyrwyr mwyaf galluog a thalentog, fanteision ehangach i ysgolion hefyd. Ond credaf fod angen inni wneud mwy i integreiddio'r dulliau hyn yn fwy cyffredinol mewn ysgolion, yn enwedig mewn ardaloedd megis fy etholaeth i nad ydynt yn agos iawn at brifysgol. Sut y byddwch yn bwrw ymlaen â hyn i sicrhau nad yw'r mathau hyn o fyfyrwyr ar eu colled?

I agree, Vikki, that we need to do more to integrate approaches like Seren into schools in Wales. I'm working with universities to ensure that they work on the delivery of their civic mission. As you say, that's especially important in communities that perhaps don't have a university on their doorstep. So, for instance, the modern foreign language mentoring scheme that has proven very successful is now going to be offered on a digital basis to those schools where we can't physically get the graduate into the building. I am pleased to say that, at the 27 January deadline for applications to start higher education courses in this current academic year, the application rates for 18-year-olds in the Cynon Valley reached 30 per cent, and that's the highest rate in more than a decade of the data that is recorded. I hope to see further increases in the Cynon Valley in the years to come.

Rwy'n cytuno, Vikki, fod angen inni wneud mwy i integreiddio dulliau fel Seren mewn ysgolion yng Nghymru. Rwy'n gweithio gyda phrifysgolion i sicrhau eu bod yn gweithio ar gyflawni eu cenhadaeth ddinesig. Fel y dywedwch, mae hynny'n arbennig o bwysig mewn cymunedau nad oes ganddynt brifysgol ar garreg y drws o bosibl. Felly, er enghraifft, bydd y cynllun mentora ieithoedd tramor modern sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn yn cael ei gynnig ar sail ddigidol i'r ysgolion lle nad yw'n bosibl inni sicrhau bod y graddedigion yn mynd i mewn i'r adeilad. Rwy'n falch o ddweud, mewn perthynas â'r dyddiad cau ar 27 Ionawr ar gyfer ceisiadau i ddechrau cyrsiau addysg uwch yn y flwyddyn academaidd hon, fod y cyfraddau ymgeisio ar gyfer pobl 18 oed yng Nghwm Cynon wedi cyrraedd 30 y cant, sef y gyfradd uchaf mewn mwy na degawd o'r data a gofnodwyd. Gobeithiaf weld cynnydd pellach yng Nghwm Cynon dros y blynyddoedd i ddod.

I'm particularly interested, Cabinet Secretary, in the research links between universities and schools. You'll be familiar, because of your visit to Ysgol Pen y Bryn, in Colwyn Bay in my constituency, with the strong links between that school and Bangor University in terms of research into mindfulness and the development of the Paws b curriculum there. What can we do to establish more of those links across Wales and, in particular, classroom-based research?

Mae gennyf ddiddordeb arbennig, Ysgrifennydd y Cabinet, yn y cysylltiadau ymchwil rhwng prifysgolion ac ysgolion. Byddwch yn gyfarwydd, oherwydd eich ymweliad ag Ysgol Pen y Bryn, ym Mae Colwyn yn fy etholaeth, â'r cysylltiadau cryf rhwng yr ysgol honno a Phrifysgol Bangor o ran ymchwil i ymwybyddiaeth ofalgar a datblygiad y cwricwlwm Paws b yno. Beth y gallwn ei wneud i sefydlu mwy o'r cysylltiadau hynny ledled Cymru, ac yn arbennig, ymchwil yn y dosbarth?

You're absolutely right, Darren. North Wales are in the very fortunate position where there are strong links between individual schools, the regional consortium, GwE, and Bangor University, which look at specific classroom practice and the impact that that has on children. GwE have agreed to take on a leading role across the other consortia to develop similar programmes of linkages between research and school-based practice.

You'll also be aware of the work going on at the moment with Trinity Saint David, the University of Glasgow and schools with regard to the research underpinning our new curriculum. It would be great to have more universities engaged in such research and I hope that, by clearly identifying this in the GwE consortium and urging them to share best practice and to take a lead on this for other areas, we will see further developments, because the work is very strong and it's very valuable to practitioners.

Rydych yn llygad eich lle, Darren. Mae gogledd Cymru mewn sefyllfa ffodus iawn lle y ceir cysylltiadau cryf rhwng ysgolion unigol, y consortiwm rhanbarthol, GwE, a Phrifysgol Bangor, sy'n edrych ar ymarfer penodol yn y dosbarth a'r effaith a gaiff hynny ar blant. Mae GwE wedi cytuno i ysgwyddo rôl arweiniol ar draws y consortia eraill i ddatblygu rhaglenni tebyg o ran y cysylltiadau rhwng ymchwil ac ymarfer yn yr ysgol.

Byddwch hefyd yn ymwybodol o'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd gyda Phrifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant, Prifysgol Glasgow ac ysgolion o ran y gwaith ymchwil sy'n sail i'n cwricwlwm newydd. Byddai'n wych pe bai mwy o brifysgolion yn cymryd rhan mewn ymchwil o'r fath ac rwy'n gobeithio, drwy nodi hyn yn glir yng nghonsortiwm GwE a'u hannog i rannu arferion gorau ac i arwain ar hyn ar gyfer meysydd eraill, y byddwn yn gweld datblygiadau pellach, gan fod y gwaith yn gryf iawn ac yn werthfawr iawn i addysgwyr.

Yr Iaith Gymraeg
The Welsh Language

6. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth ar waith i gyfrannu at ei tharged o filiwn o siaradwyr erbyn 2050? OAQ51477

6. What schemes does the Welsh Government have in place to contribute to its target of a million Welsh speakers by 2050? OAQ51477

Diolch yn fawr. Mae cynlluniau a thargedau Llywodraeth Cymru ar gyfer cyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg wedi’u cynnwys yn rhaglen waith 2017-21 strategaeth 'Cymraeg 2050'.

Thank you very much. Welsh Government’s plans and targets for attaining the target of a million Welsh speakers are included in the 2017-21 ‘Cymraeg 2050’ strategy work programme.

Mae adroddiad newydd gan Gomisiynydd y Gymraeg, sef 'Darpariaeth Gofal Plant ac Addysg Blynyddoedd Cynnar Cyfrwng Cymraeg' yn dweud fel hyn:

'Er bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o bwysigrwydd gofal plant i ddyfodol yr iaith, nid oes cynlluniau pendant a chadarn ynglŷn â sut y bwriedir integreiddio'r Cynllun 30 Awr a’r weledigaeth 2050.' 

Mae 'Ffyniant i Bawb' yn nodi pwysigrwydd cydweithio ar draws adrannau er mwyn gwireddu uchelgais y Llywodraeth. Onid ydy’r diffyg cydweithio dros y Gymraeg a gofal plant yn arwydd o fethiant llwyr eich Llywodraeth chi i ddwyn ynghyd dau o’ch prif feysydd polisi?

A new report by the Welsh Language Commissioner on the provision of childcare and early years provision through the medium of Welsh states this:

'Although the Welsh Government is aware of the importance of childcare to the future of the language, there are no specific and firm plans on how they intend to integrate the 30 Hours Scheme and the 2050 vision.'

'Prosperity for All' notes the importance of collaboration across departments in order to achieve the Government's ambition. Isn't the lack of collaboration in terms of the Welsh language and childcare a sign of the total failure of your Government to bring together two of your main policy strands?

14:05

Wel, rŷm ni yn cydweithredu. Rydw i’n meddwl mai’r peth cyntaf i’w ddweud yw bod yna ddealltwriaeth bod yn rhaid i chi ganolbwyntio ar y blynyddoedd cynnar yna, ac mae’n deg i ddweud bod strategaeth gyda ni mewn lle ar gyfer gofal plant, ac mae’n bwysig, mae’n hanfodol—ar gyfer pob peth sy’n mynd trwy’r Llywodraeth nawr, mae e’n gofyn beth ŷch chi’n ei wneud i helpu’r iaith Gymraeg. Felly, fe fydd hynny yn rhan ganolog o’r hyn fydd yn rhaid i’r Gweinidog ei wneud. Felly, wrth gwrs, mae yna waith i’w wneud, ond rydw i’n meddwl hefyd bod yn rhaid i ni ganolbwyntio ar y blynyddoedd ar ôl hynny gydag ysgolion meithrin. Rydym ni’n mynd i gael 150 yn fwy o ysgolion meithrin yn y degawd nesaf, ac rydw i’n meddwl mai dyna’r ffordd i ni sicrhau ein bod ni’n gweld twf yn yr iaith Gymraeg.

Well, we do collaborate, and I think the first thing that should be said is that there is an understanding that you have to focus on those early years, and it's fair to say that we do have a strategy in place for childcare. And it's important—it's vital—that, for everything that goes through the Government now, we ask, 'What are you doing to support the Welsh language? And therefore that will be a central part of the work that the Minister will have to undertake. So, of course, there is work to be done, but I do also think that we need to focus on the subsequent years with the nursery schools, and we're going to secure an additional 150 nursery schools over the next decade, and I think that's the way we can ensure we see growth in the Welsh language.

Dywedodd y cyn Weinidog y byddai’n fodlon edrych ar rôl busnesau bach eu hunain yn hyrwyddo defnydd o'r iaith Gymraeg. Credaf i ei fod yn syniad da i chwilio am unigolion allweddol mewn busnesau bach sydd wedi eu hysgogi i rannu’r cyfrifoldeb am ddatblygu hyn fel rhan o ddysgu gydol oes, neu ddatblygu proffesiynol parhaus, neu ffordd arall addas i’r busnes bach. A ydych chi’n ystyried gosod targedau ar gyfer y nifer o fusnesau bach a hoffech chi eu gweld yn datblygu eu sgiliau iaith Gymraeg a pha gymhellion a allai fod ar gael i ysbrydoli unigolion allweddol o’r fath?

The former Minister said that he'd be willing to look at the role of small businesses themselves in promoting the use of the Welsh language. I believe that it's a very good idea to find key individuals within small businesses who could share the responsibility for developing this as part of lifelong learning or CPD, continuous professional development, or some other appropriate approach for the small business. Are you considering setting targets for the number of small businesses that you would like to see developing their Welsh language skills? What incentives could be available to inspire those key individuals?

Wel, rŷch chi’n eithaf reit. Un o’n targedau ni yw sicrhau bod pobl ddim jest yn gallu siarad Cymraeg, ond eu bod nhw actually yn defnyddio’r Gymraeg, ac felly mae e’n bwysig ein bod ni’n rhoi’r cyfleoedd hynny. Mae busnesau bach—mae sicrhau bod pobl yn ymwybodol eich bod chi’n gallu defnyddio’r Gymraeg pan fyddwch chi’n delio â busnes yn hollbwysig. Felly, mae yna strategaethau y byddwn ni yn eu datblygu ar gyfer sicrhau bod pobl yn ymwybodol o ble mae yna bosibilrwydd.

Yn barod, mae lot ohonom ni’n gwisgo’r bathodynnau yma ac ati. Rydw i’n meddwl bod yn rhaid i ni sicrhau bod pobl yn ymwybodol bod honno’n ffordd i bobl sicrhau eu bod nhw’n gwybod pwy sy’n gallu siarad Cymraeg. Ond mae’n rhaid i ni fynd ymhellach; mae’n rhaid i ni edrych ar dechnoleg ac ati. Mae lot o fusnesau nawr yn defnyddio technoleg ar gyfer gwerthu a phrynu nwyddau, ac mae’n rhaid i ni sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio technoleg trwy gyfrwng y Gymraeg. Pan fyddaf i’n codi yn y bore, byddaf i’n gofyn i Alexa droi’r radio ymlaen. Allaf i ddim ei wneud e yn Gymraeg. Ond mae’n bwysig ein bod ni—ac rydym ni’n gwneud lot yn y maes yna.

Well, you're quite right. One of our targets is to ensure that people are not just able to speak Welsh but to use the Welsh language, and so it's important we give them opportunities to do so. And, in small businesses, ensuring that people are aware that you can use the Welsh language when you deal with them is important. So, there are strategies that we will be developing in order to ensure that people are aware of where there is the potential to use the language.

Already, many of us are wearing these badges and so on, but I do think that we should ensure that people are aware that it's a way for people to be able to identify who is able to speak Welsh. But we have to go further than that. We need to look at technology and so forth. Many businesses use technology in order to buy and sell goods, so we must ensure that people are able to use technology through the medium of Welsh. When I get up in the morning, I ask Alexa to turn the radio on. Well, I can't do that in Welsh. But it's important that we are—and we're doing a lot in that field.

Pobl Ifanc sy'n gadael Ysgol
School Leavers

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am nifer y bobl ifanc sy'n gadael ysgol nad ydynt yn mynd i mewn i addysg, cyflogaeth na hyfforddiant yng Ngorllewin De Cymru? OAQ51456

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the number of school leavers not entering education, employment or training in South Wales West? OAQ51456

Wel, ers lansio ein fframwaith ymgysylltu a datblygu ieuenctid yn 2013, mae canran y bobl ifanc sy’n gadael ysgol nad ydynt yn mynd i mewn i addysg, cyflogaeth na hyfforddiant yng Ngorllewin De Cymru wedi gostwng o 4 y cant i 2.3 y cant. Mae ein hymrwymiad ni i’r fframwaith yna yn parhau, a dyna pam rŷm ni wedi buddsoddi £1.1 miliwn yn ychwanegol eleni ac rŷm ni’n dal i gefnogi llywodraeth leol i sicrhau eu bod nhw’n gwneud gwelliannau trwy’r amser yn y maes yma.

Well, since launching our youth engagement and progression framework in 2013, the percentage of school leavers not entering education, employment or training in South Wales West has fallen from 4 per cent to 2.3 per cent. We remain committed to the framework, investing an additional £1.1 million this year, supporting local authorities to realise further improvements all the time in this field.  

Thank you for that. You'll be aware that a recent report from the Social Mobility Commission ranked Neath Port Talbot as the worst county in Wales in terms of social mobility. Neath Port Talbot was also bottom of the pile specifically in terms of the numbers of young people within the county who are not in education, employment or training, with rates of more than three and a half times those in other counties in Wales. So, in light of all that, will you commit to introducing a targeted support package to assist Neath Port Talbot council and its partners in tackling the issue of social mobility within the county?

Diolch. Byddwch yn ymwybodol fod adroddiad diweddar gan y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol wedi nodi mai Castell-nedd Port Talbot yw'r sir waethaf yng Nghymru o ran symudedd cymdeithasol. Roedd Castell-nedd Port Talbot hefyd ar waelod y rhestr yn benodol o ran nifer y bobl ifanc yn y sir nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant, gyda chyfraddau o fwy na theirgwaith a hanner y cyfraddau mewn siroedd eraill yng Nghymru. Felly, o ystyried hynny, a wnewch chi ymrwymo i gyflwyno pecyn cymorth wedi'i dargedu i gynorthwyo Cyngor Castell-nedd Port Talbot a'i bartneriaid i fynd i'r afael â symudedd cymdeithasol yn y sir?

I think it's very concerning to see some of those figures, and I think it is important that we shine a spotlight in particular on those areas where we do need to ensure that we can improve the situation. The recent visits by local authorities are suggesting that there is generally good progress in terms of NEETs, but what we do need to do is make sure that we understand where counties are doing well and why others are not doing so well. So, sharing that valuable information is absolutely critical, and putting that best practice, I think, would be very good for the local authority to really understand what other counties are doing. Because, actually, the unemployment rates in Neath Port Talbot are very low, so it is a specific NEETs issue that does need to be addressed.

Credaf fod rhai o'r ffigurau hynny yn achos pryder mawr, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn canolbwyntio'n benodol ar y meysydd hynny lle y mae angen inni sicrhau y gallwn wella'r sefyllfa. Awgryma'r ymweliadau diweddar gan awdurdodau lleol fod cynnydd da'n cael ei wneud yn gyffredinol o ran pobl nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant, ond yr hyn sydd angen inni ei wneud yw sicrhau ein bod yn deall ble mae siroedd yn llwyddo a pham nad yw eraill yn gwneud cystal. Felly, mae rhannu'r wybodaeth werthfawr honno yn gwbl hanfodol, a chredaf y byddai rhannu'r arferion gorau hynny yn dda iawn er mwyn i'r awdurdod lleol ddeall beth yn union y mae siroedd eraill yn ei wneud. Oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r cyfraddau diweithdra yng Nghastell-nedd Port Talbot yn isel iawn, felly mae'n ymwneud yn benodol â phobl nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant ac mae'n rhaid mynd i'r afael ag ef.

14:10

The education sector is represented on the Swansea bay city deal's shadow board by universities. A range of skills, which may, of course, capture some of the individuals that we speak about in this question, will be needed in the workforce if the deal is to reach as many communities as possible, which raises the question of the role of further education colleges in the deal. They need to be able to support the aspirations of the deal by planning their courses, of course. On behalf of Welsh Government, would you make enquiries of the shadow board to establish how FE colleges across the deal's footprint can contribute to and benefit from those aspirations, but with particular focus on those who are not currently attracted to further education or training, but where we might actually see some opportunities with the deal?

Cynrychiolir y sector addysg ar fwrdd cysgodol bargen ddinesig bae Abertawe gan brifysgolion. Bydd angen amrywiaeth o sgiliau, a allai, wrth gwrs, gynnwys rhai o'r unigolion rydym yn siarad amdanynt yn y cwestiwn hwn, yn y gweithlu os yw'r fargen am gyrraedd cynifer o gymunedau â phosibl, sy'n codi cwestiwn ynghylch rôl colegau addysg bellach yn y fargen. Mae angen iddynt allu cefnogi uchelgeisiau'r fargen drwy gynllunio eu cyrsiau, wrth gwrs. Ar ran Llywodraeth Cymru, a wnewch chi holi'r bwrdd cysgodol i ganfod sut y gall colegau addysg bellach yn ardal y fargen gyfrannu at yr uchelgeisiau hynny ac elwa ohonynt, ond gyda ffocws penodol ar y rheini nad ydynt yn awyddus ar hyn o bryd i ymgymryd ag addysg bellach neu hyfforddiant, ond lle y gallem weld rhai cyfleoedd gyda'r fargen?

Thank you. One of the things that I'm keen to do in the employability action plan is to make sure that we link into this new regional approach. So, what we heard yesterday from the economic Secretary in terms of, 'Right. This is the priority. We're going to regionalise'—we know that there is a programme of economic development, and, of course, the skills now have to marry that programme. So, I know that the further education bodies are involved in the city deals already, but we do need to make sure that they are providing the right skills for the kinds of economic developments that we are seeking to deliver in those deals.

Diolch. Un o'r pethau rwy'n awyddus i'w gwneud yn y cynllun gweithredu cyflogadwyedd yw sicrhau ein bod yn cysylltu â'r dull rhanbarthol newydd hwn. Felly, roedd yr hyn a glywsom ddoe gan Ysgrifennydd yr economi o ran, 'Iawn. Dyma'r flaenoriaeth. Rydym am ranbartholi'—gwyddom fod yna raglen ddatblygu economaidd, ac wrth gwrs, mae'n rhaid i'r sgiliau gyd-fynd â'r rhaglen honno. Felly, gwn fod y cyrff addysg bellach yn ymwneud â'r bargeinion dinesig eisoes, ond mae angen inni sicrhau eu bod yn darparu'r sgiliau cywir ar gyfer y mathau o ddatblygiadau economaidd rydym yn ceisio eu cyflawni gyda'r bargeinion hynny.

Swyddi Llywodraethwyr Ysgol
School Governorships

8. Beth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud i hyrwyddo swyddi llywodraethwyr ysgol a llenwi swyddi gwag llywodraethwyr o fewn y system addysg yng Nghymru? OAQ51469

8. What is the Cabinet Secretary doing to promote school governorships and the filling of vacant governor posts within the education system in Wales? OAQ51469

Thank you, Andrew. Responsibility for promoting school governorship lies, primarily, with the local authority and school. I recognise that, in some areas, recruitment is more difficult. My proposed revisions to the legislative framework for school governance will enable schools and governing bodies to constitute flexibly according to the skills they need to meet their specific challenges and circumstances.

Diolch, Andrew. Yr awdurdod lleol a'r ysgol, yn bennaf, sy'n gyfrifol am hyrwyddo swyddi llywodraethwyr ysgol. Rwy'n cydnabod ei bod yn anos recriwtio mewn rhai ardaloedd. Bydd fy niwygiadau arfaethedig i'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer llywodraethu ysgolion yn galluogi ysgolion a chyrff llywodraethu i fod yn hyblyg yn unol â'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i ymateb i'w heriau a'u hamgylchiadau penodol.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. This is an area I've taken a special interest in, because I think one of the most rewarding periods I had was the 13 years that I was a primary school governor. But, regrettably, in that time, I did become aware of many vacancies that did exist at that time and I have to say, in the evidence that I've seen gathered here via written questions, et cetera, I think those vacancy rates have, sadly, increased across Wales. 

I hear what you say about local authorities, as the local education authority, having the primary responsibility for promoting such roles, but, with the agenda change that you are putting forward as the Cabinet Secretary, obviously, you would accept that school governors have a critical role in supporting the teachers and the rest of the school family in promoting those changes. So, it is vital that we get people interested in the first place in school governorships and fill those vacancies. How confident are you that, working with local authorities, you will be able to arrest the decline in the number of people who are taking on the responsibility of a school governorship?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae hwn yn faes y mae gennyf ddiddordeb arbennig ynddo, gan y credaf mai un o'r cyfnodau mwyaf gwerth chweil i mi eu cael oedd y 13 blynedd a dreuliais yn llywodraethwr ysgol gynradd. Ond yn anffodus, yn ystod y cyfnod hwnnw, deuthum yn ymwybodol o'r holl swyddi gwag a oedd yn bodoli ar y pryd, ac mae'n rhaid i mi ddweud, yn ôl y dystiolaeth a gasglwyd yma drwy'r cwestiynau ysgrifenedig ac ati, credaf fod cyfraddau'r swyddi gwag hynny, yn anffodus, wedi cynyddu ledled Cymru.

Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch ynglŷn â'r ffaith mai awdurdodau lleol, fel yr awdurdod addysg lleol, sydd â'r prif gyfrifoldeb am hyrwyddo swyddi o'r fath, ond gyda'r newid i'r agenda rydych yn ei gynnig fel Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, byddech yn derbyn bod gan lywodraethwyr ysgolion rôl hollbwysig yn cefnogi'r athrawon a gweddill teulu'r ysgol wrth hyrwyddo'r newidiadau hynny. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn ennyn diddordeb pobl yn y lle cyntaf mewn swyddi llywodraethwyr ysgol, ac yn llenwi'r swyddi gwag hynny. Pa mor hyderus ydych chi, wrth weithio gydag awdurdodau lleol, y gallwch arafu'r gostyngiad yn nifer y bobl sy'n ymgymryd â chyfrifoldebau swydd fel llywodraethwr ysgol?

Well, Andrew, I think this gives me a fantastic opportunity to thank those who take on the role of being governors of schools across Wales. There are approximately 22,000 governors, which constitutes the largest body of volunteers that we have in the country. I've yet to come across a great school that has poor governance. Often, when things go wrong in a school, it is as a result of a failure of the governance of that organisation. So, you're absolutely right: there is a crucial role to play.

I'm not just leaving it to local authorities, because I'm very keen to have a broader section of people who take up governorship roles. That's why, earlier on this year, I met with the Confederation of British Industry and the Federation of Small Businesses to see what more we could do to encourage their members and people from the business community to take an active interest in education in their area. The FSB are going to use their monthly magazine and their comms to encourage their members to think about opportunities offered to them in school governance and the CBI are discussing with their members' organisations' human resources departments as a way in which they can develop leadership skills within their own workforce, as well as contribute to the national mission of raising standards and closing the attainment gap. So, we're not just sitting back and leaving it to local authorities; we're investigating a number of ways in which we can increase the interest and get people to recognise the significant benefits there are to participating in school governance.

Wel, Andrew, credaf fod hwn yn gyfle gwych i mi ddiolch i'r rheini sy'n ymgymryd â'r rôl o fod yn llywodraethwyr ysgolion ledled Cymru. Ceir oddeutu 22,000 o lywodraethwyr, sy'n golygu mai hwn yw'r corff mwyaf o wirfoddolwyr sydd gennym yn y wlad. Rwyf eto i ddod ar draws ysgol wych sy'n cael ei llywodraethu'n wael. Yn aml, pan fydd pethau'n mynd o chwith mewn ysgol, mae'n deillio o fethiant yn y gwaith o lywodraethu'r sefydliad hwnnw. Felly, rydych yn llygad eich lle: mae rôl hanfodol i'w chwarae yn hyn o beth.

Nid wyf am adael hynny i'r awdurdodau lleol yn unig, gan fy mod yn awyddus iawn i sicrhau bod amrywiaeth ehangach o bobl yn ymgymryd â swyddi llywodraethu. Dyna pam y cyfarfûm, yn gynharach eleni, â Chydffederasiwn Diwydiant Prydain a'r Ffederasiwn Busnesau Bach i weld beth yn rhagor y gallem ei wneud i annog eu haelodau a phobl o'r gymuned fusnes i ddangos diddordeb mewn addysg yn eu hardaloedd. Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach yn mynd i ddefnyddio eu cylchgrawn misol a'u dulliau cyfathrebu i annog eu haelodau i feddwl am y cyfleoedd a gynigir iddynt mewn perthynas â llywodraethu ysgolion, ac mae Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yn trafod gydag adrannau adnoddau dynol sefydliadau eu haelodau fel ffordd y gallent ddatblygu sgiliau arwain o fewn eu gweithlu eu hunain, yn ogystal â chyfrannu at y genhadaeth genedlaethol o godi safonau a chau'r bwlch cyrhaeddiad. Felly, nid ydym yn camu nôl a gadael i awdurdodau lleol wneud y gwaith; rydym yn ymchwilio i nifer o ffyrdd y gallwn gynyddu'r diddordeb a chael pobl i gydnabod y manteision sylweddol sy'n deillio o gymryd rhan yn y gwaith o lywodraethu ysgolion.

Addysg yn Sir Benfro
Education in Pembrokeshire

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella addysg yn Sir Benfro? OAQ51453

9. Will the Cabinet Secretary make a statement on what the Welsh Government is doing to improve education in Pembrokeshire? OAQ51453

14:15

Thank you, Paul. Welsh Government, the regional consortia and the local authority are collectively supporting schools in Pembrokeshire to improve education in line with the priorities set out in our national mission.

Diolch, Paul. Mae Llywodraeth Cymru, y consortia rhanbarthol a'r awdurdod lleol yn cefnogi ysgolion yn Sir Benfro ar y cyd i wella addysg yn unol â'r blaenoriaethau a nodir yn ein cenhadaeth genedlaethol.

Cabinet Secretary, there have been concerns from headteachers I've spoken to in Pembrokeshire recently, who feel that pushing pupils into studying the Welsh baccalaureate post 16 can have a detrimental effect on pupils' futures, given that some universities in England still don't recognise the qualification. Now, I very much support the Welsh baccalaureate and, of course, it's not compulsory in its nature. Can you confirm what guidance is issued to schools to ensure that teachers equally promote the full range of options to pupils post 16, so that students in Pembrokeshire and, indeed, across Wales, are able to receive the best possible education?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae penaethiaid y siaradais â hwy yn Sir Benfro yn ddiweddar wedi mynegi pryderon eu bod yn teimlo y gall rhoi pwysau ar ddisgyblion ôl-16 i astudio bagloriaeth Cymru gael effaith andwyol ar ddyfodol disgyblion, o gofio nad yw rhai prifysgolion yn Lloegr yn cydnabod y cymhwyster o hyd. Nawr, rwy'n llwyr gefnogi bagloriaeth Cymru, ac wrth gwrs, nid yw'n orfodol o ran ei natur. A allwch gadarnhau pa ganllawiau a gyhoeddir i ysgolion i sicrhau bod athrawon yn hyrwyddo'r amrywiaeth lawn o opsiynau i ddisgyblion ôl-16 yn gyfartal, fel y gall myfyrwyr yn Sir Benfro, ac yn wir, ledled Cymru, gael yr addysg orau bosibl?

Thank you, Paul, and thank you for your support for the Welsh baccalaureate. It's important to recognise the increasing recognition of the Welsh bac by universities both inside and outside of Wales. Even where a university won't use the points associated with the Welsh bac in an offer, they recognise that the extended set of skills that students develop as part of undertaking the Welsh bac make them a really rounded, great candidate to have at their university. We encourage all schools, where appropriate for an individual student, to enter into the Welsh baccalaureate, but we recognise these concerns and we want to ensure it's the very best qualification that it can be. That's why Qualifications Wales are undertaking an independent review into the Welsh baccalaureate, and they will be reporting shortly.

Diolch, Paul, a diolch am eich cefnogaeth i fagloriaeth Cymru. Mae'n bwysig cydnabod y gydnabyddiaeth gynyddol i fagloriaeth Cymru gan brifysgolion yng Nghymru a thu hwnt. Hyd yn oed pan nad yw prifysgol yn defnyddio'r pwyntiau sy'n gysylltiedig â bagloriaeth Cymru mewn cynnig, maent yn cydnabod bod y set estynedig o sgiliau y mae myfyrwyr yn ei datblygu wrth ymgymryd â bagloriaeth Cymru yn eu gwneud yn ymgeiswyr cyflawn a gwych i'w cael yn eu prifysgol. Rydym yn annog pob ysgol, lle bo hynny'n briodol ar gyfer y myfyriwr unigol, i ymgymryd â bagloriaeth Cymru, ond rydym yn cydnabod y pryderon hyn ac rydym yn awyddus i sicrhau bod y cymhwyster cystal ag y gall fod. Dyna pam fod Cymwysterau Cymru yn cynnal adolygiad annibynnol o fagloriaeth Cymru, a byddant yn cyflwyno'u hadroddiad cyn bo hir.

Can I return to the case raised by Llyr Gruffydd earlier, on Dylan Seabridge and the lessons we need to learn from that experience? I'll just quote from the case review, which specifically said, 'It is possible that had the child been seen or spoken to by a childcare or health professional in the later stages of his life, they may have been alerted to the fact that he had some health issues that the parents were not seeking appropriate help for.' I think that does come into the realms of educated at home and the register that you've talked about. We also know that the Scottish Government has talked about a named individual for every child, to ensure a continuity of care and to ensure that every child is looked after and has the right safeguarding. Is that something that the Welsh Government is continuing? Or can she add to what she said to Llyr Gruffydd earlier about ensuring that the case of Dylan Seabridge is never repeated again? 

A gaf fi ddychwelyd at yr achos a nododd Llyr Gruffydd yn gynharach, ynglŷn â Dylan Seabridge a'r gwersi y mae angen inni eu dysgu o'r profiad hwnnw? Fe ddyfynnaf o'r adolygiad achos, a ddywedai'n benodol, 'Mae'n bosibl, pe bai gweithiwr gofal plant neu weithiwr iechyd proffesiynol wedi gweld neu siarad â'r plentyn yn ystod cyfnodau diweddarach ei fywyd, y byddent wedi sylwi ar y ffaith bod ganddo rai problemau iechyd nad oedd y rhieni yn ceisio cymorth priodol ar eu cyfer.' Credaf fod hynny'n ymwneud â maes addysgu yn y cartref a'r gofrestr rydych wedi'i chrybwyll. Gwyddom hefyd fod Llywodraeth yr Alban wedi sôn am unigolyn a enwir ar gyfer pob plentyn, er mwyn sicrhau dilyniant o ran gofal ac i sicrhau bod pob plentyn yn derbyn gofal ac yn cael eu diogelu'n briodol. A yw hynny'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen ag ef? Neu a all ychwanegu at yr hyn a ddywedodd wrth Llyr Gruffydd yn gynharach ynglŷn â sicrhau na chaiff achos Dylan Seabridge mo'i ailadrodd byth?

Thank you, Simon. As I said, my primary responsibility in the field of education is to ensure that local authorities that have a current duty to know whether a child is in receipt of an adequate education are exercising those functions, and what extra support they need to exercise those functions adequately. I have accepted the children's commissioner's recommendation for a compulsory register in principle, and officials are actively working on how that could be established and, crucially, implemented. But I also recognise that, for many families that decide to home educate, there are a variety of reasons for that. Sometimes they feel they don't get the support from the local education authority, whether that be exam entrance or access to Hwb, which they currently are not allowed to have. And working across the department—because it has to be a cross-department approach—education can't safeguard every child on its own and we can only ask questions with regards to relationship with education. There's some debate whether that conversation should happen in the home, or whether that conversation could happen somewhere else, whether that conversation should happen in the presence of parents, or whether that child should be seen on their own. These are complex issues where we have to balance the rights of the family against the rights of those children, and we will be looking at good practice across the United Kingdom—indeed, across the world—as we, across the Government, look to take this agenda forward. I think we have to recognise that a register with regards to home education, on its own, cannot provide all the protection that I know that you and I would want to see for our children.

Diolch, Simon. Fel y dywedais, fy mhrif gyfrifoldeb ym maes addysg yw sicrhau bod yr awdurdodau lleol sydd â'r ddyletswydd bresennol i wybod a yw plentyn yn derbyn addysg ddigonol yn arfer y swyddogaethau hynny, a pha gymorth ychwanegol sydd ei angen arnynt i arfer y swyddogaethau hynny'n ddigonol. Rwyf wedi derbyn argymhelliad y comisiynydd plant i gyflwyno cofrestr orfodol mewn egwyddor, ac mae swyddogion wrthi'n gweithio ar sut y gellid ei sefydlu, ac yn hollbwysig, ei rhoi ar waith. Ond rwy'n cydnabod hefyd, i lawer o deuluoedd sy'n penderfynu addysgu yn y cartref, fod amrywiaeth o resymau dros hynny. Weithiau maent yn teimlo nad ydynt yn cael cymorth gan yr awdurdod addysg lleol, boed hynny mewn perthynas â sefyll arholiadau neu fynediad at Hwb, gan na chaniateir hynny ar hyn o bryd. A gweithio ar draws yr adran—gan fod yn rhaid cael ymagwedd drawsadrannol—ni all yr adran addysg ar ei phen ei hun ddiogelu pob plentyn, a chwestiynau sy'n ymwneud â'r berthynas ag addysg yn unig y gallwn eu gofyn. Ceir rhywfaint o ddadlau ynglŷn ag a ddylid cael y sgwrs honno yn y cartref, neu a allai'r sgwrs ddigwydd yn rhywle arall, a ddylai'r sgwrs ddigwydd yng ngŵydd y rhieni, neu a ddylid gweld y plentyn hwnnw ar ei ben ei hun. Mae'r rhain yn faterion cymhleth lle y mae'n rhaid inni sicrhau cydbwysedd rhwng hawliau'r teulu a hawliau'r plant, a byddwn yn edrych ar arferion da ledled y Deyrnas Unedig—yn wir, ledled y byd—wrth i ni, ar draws y Llywodraeth, geisio bwrw ymlaen â'r agenda hon. Credaf fod yn rhaid inni gydnabod na all cofrestr mewn perthynas ag addysg yn y cartref, ar ei phen ei hun, ddarparu'r holl ddiogelwch y gwn y buaswn innau a chithau'n dymuno ei weld ar gyfer ein plant.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services

Mae'r cwestiynau nesaf, felly, i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Y cwestiwn cyntaf—Caroline Jones.

The next questions are the questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Services, and the first question is from Caroline Jones.

Amseroedd Ymateb Ambiwlansys yng Ngorllewin De Cymru
Ambulance Response Times in South Wales West

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am amseroedd ymateb ambiwlansys yng Ngorllewin De Cymru? OAQ51478

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on ambulance response times in South Wales West? OAQ51478

Ambulance performance in the Abertawe Bro Morgannwg health board area has exceeded the eight minute target for red calls in each of the last 19 months. In October, the typical response time for a red call was just over five minutes, and for amber calls the typical response time was less than 20 minutes.

Mae perfformiad y gwasanaeth ambiwlans yn ardal bwrdd iechyd Abertawe Bro Morgannwg wedi rhagori ar y targed o wyth munud ar gyfer galwadau coch ym mhob un o'r 19 mis diwethaf. Ym mis Hydref, roedd yr amser ymateb arferol ar gyfer galwadau coch ychydig dros bum munud, ac am alwadau ambr, roedd yr amser ymateb arferol yn llai nag 20 munud.

14:20

Thank you, Cabinet Secretary. We have made great progress in dealing with immediately life-threatening calls, but not so well for amber calls. Last month saw over 35 per cent of amber calls taking more than half an hour for a response in ABMU. The longest wait across Wales was a staggering 23 hours. When you consider that suspected strokes are categorised as amber, and these patients can wait up to 10 hours, this could hamper their recovery. The new response model was supposed to filter out calls that did not need a blue-light response in order to free up resources to respond to those calls that did. Cabinet Secretary, what more can your Government do to ensure that Welsh patients are not waiting up to a day for an ambulance?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydym wedi gwneud cryn dipyn o gynnydd wrth ddelio â galwadau lle y ceir bygythiad uniongyrchol i fywyd, ond heb fod mor dda mewn perthynas â galwadau ambr. Y mis diwethaf, arhosodd dros 35 y cant o alwadau ambr dros hanner awr am ymateb ym Mhrifysgol Abertawe Bro Morgannwg. Roedd yr amser aros hiraf yng Nghymru yn 23 awr, ac mae hynny'n syfrdanol. O gofio bod pobl y tybir eu bod wedi cael strôc yn cael eu categoreiddio fel galwadau ambr, ac y gall y cleifion hyn aros hyd at 10 awr, gallai hyn amharu ar eu hadferiad. Roedd y model ymateb newydd i fod i hidlo galwadau nad oedd arnynt angen ymateb golau glas er mwyn rhyddhau adnoddau i ymateb i'r galwadau a oedd eu hangen. Ysgrifennydd y Cabinet, beth yn fwy y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau nad yw cleifion yng Nghymru yn aros hyd at ddiwrnod am ambiwlans?

Well, this is an issue of obvious concern, not just to the wider public but to myself as well. I have seen and identified in the independent evaluation of the new clinical response model some concern about the boundaries of categorisation, between red and amber, as one issue that is being addressed by the emergency ambulance services committee and the Welsh ambulance services trust, in addition to the longer tail. Because whilst our average times are reasonable, there are too many people waiting too long. There are examples of people waiting significant amounts of time, so I have already asked the chief ambulance services commissioner to undertake a piece of work to understand why that is happening, and then also for our whole system to look at what needs to change to resolve that. Because overall, we actually provide a good service, and we should be proud of the improvements that we have chosen to make. Ninety-six per cent of people with suspected strokes received the appropriate care bundle—a significant improvement in the quality of care being provided. The average response to a stroke call is less than 14 minutes. But for some people, they wait too long. We should be honest about that, recognise that, and look to improve that. That's exactly what I've tasked the health service with doing.

Wel, mae hyn yn amlwg yn destun pryder, nid yn unig i'r cyhoedd yn gyffredinol, ond i mi yn bersonol hefyd. Rwyf wedi gweld ac wedi nodi rhywfaint o bryder yn y gwerthusiad annibynnol o'r model ymateb clinigol newydd ynglŷn â ffiniau categoreiddio, rhwng coch ac ambr, fel un mater sy'n cael sylw gan y pwyllgor gwasanaethau ambiwlans brys ac ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru, yn ogystal â'r amseroedd aros hirach. Oherwydd, er bod ein hamseroedd ar gyfartaledd yn rhesymol, mae gormod o bobl yn aros yn rhy hir. Ceir enghreifftiau o bobl yn aros am gyfnodau hir iawn, felly rwyf eisoes wedi gofyn i brif gomisiynydd y gwasanaethau ambiwlans wneud gwaith i ganfod pam fod hynny'n digwydd, ac yna hefyd i'n system gyfan edrych ar beth sydd angen ei newid er mwyn datrys hynny. Oherwydd yn gyffredinol, rydym yn darparu gwasanaeth da, a dylem fod yn falch o'r gwelliannau rydym wedi dewis eu gwneud. Derbyniodd 96 y cant o'r bobl y tybir eu bod wedi cael strôc y pecyn gofal priodol—gwelliant sylweddol o ran ansawdd y gofal a ddarperir. Mae'r ymateb cyfartalog i alwad strôc yn llai na 14 munud. Ond mae rhai pobl yn aros yn rhy hir. Dylem fod yn onest am hynny, cydnabod hynny, a cheisio gwella hynny. Dyna'n union rwyf wedi gofyn i'r gwasanaeth iechyd ei wneud.

Cabinet Secretary, co-responders are an essential part of the ambulance service provision, not least in rural areas. Their role is also being increasingly felt as, when attending amber or even green calls, what they discover is a person whose status was red, or whose status had become red due to the delay, which they can either deal with themselves or escalate. Can you confirm that you've been asked by the ambulance service to transfer the responsibility for funding this essential service to health boards, who are, bar one, already overspent, and that you've been asked that co-responders should only be sent out to red calls, thereby jeopardising the safety of those whose calls have been wrongly categorised, or which have become more serious due to delay? If you have, will your response to both those questions be 'no'?

Ysgrifennydd Cabinet, mae cyd-ymatebwyr yn rhan hanfodol o ddarpariaeth y gwasanaeth ambiwlans, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Mae eu rôl hefyd i'w theimlo'n gynyddol oherwydd, pan fyddant yn ymateb i alwadau oren, neu wyrdd hyd yn oed, yr hyn a welant yw person yr oedd ei statws yn goch, neu fod eu statws wedi troi'n goch oherwydd yr oedi, a gallant naill ai ymdrin â hynny eu hunain neu ei uwchgyfeirio. A allwch gadarnhau bod y gwasanaeth ambiwlans wedi gofyn i chi drosglwyddo'r cyfrifoldeb am ariannu'r gwasanaeth hanfodol hwn i'r byrddau iechyd, sydd eisoes yn gorwario, heblaw am un, a'u bod wedi gofyn i chi sicrhau mai ar gyfer galwadau coch yn unig y dylid anfon cyd-ymatebwyr, gan beryglu diogelwch y bobl y mae eu galwadau wedi cael eu categoreiddio'n anghywir, neu sydd wedi mynd yn fwy difrifol oherwydd yr oedi? Os ydych, ai 'na' fydd eich ateb i'r ddau gwestiwn hynny?

I haven't been asked to make those choices. Those are operational choices for the service to make about the right way to deploy services. If there's a choice to be made about what's a clinically appropriate thing to do, then again, that isn't something that I think I should try and step into as the Cabinet Secretary for health. We instituted a new model based on clinical evidence and advice to try and get away from the interference of politicians and targets that didn't necessarily make sense. That must also apply to how we make the best use of our staff to deliver the right response. Co-responders and community first responders are part of what makes a difference for people, in particular for those people who require an eight-minute response. So, there's something about understanding how they're properly deployed, how we use them effectively, and actually there's a piece of work again about trying to make the best use of those people and understanding where they come from—whether they're there from other public services or from the community first responders team. So, it's an area that I take an interest in, in terms of asking questions about what could and should happen, but I won't step into the space of giving direction about operational matters, or indeed matters where clinical judgment should lead the way the service uses its resources appropriately.

Nid oes unrhyw un wedi gofyn i mi wneud y dewisiadau hynny. Maent yn ddewisiadau gweithredol i'r gwasanaeth eu gwneud ynglŷn â'r ffordd gywir o ddefnyddio gwasanaethau. Os oes dewis i'w wneud ynglŷn â beth yw'r peth priodol i'w wneud o safbwynt clinigol, unwaith eto, nid yw hynny'n rhywbeth y credaf y dylwn ymyrryd ynddo fel Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Cyflwynasom fodel newydd yn seiliedig ar dystiolaeth glinigol a chyngor i geisio rhoi terfyn ar ymyrraeth gan wleidyddion a thargedau nad ydynt o reidrwydd yn gwneud synnwyr. Mae'n rhaid cymhwyso hynny hefyd o ran sut y gwnawn y defnydd gorau o'n staff er mwyn darparu'r ymateb priodol. Mae cyd-ymatebwyr ac ymatebwyr cyntaf cymunedol yn rhan o'r hyn sy'n gwneud gwahaniaeth i bobl, yn enwedig i bobl sydd angen ymateb o fewn wyth munud. Felly, mae hyn yn ymwneud â deall sut i'w defnyddio'n briodol, sut i'w defnyddio'n effeithiol, ac mae gwaith i'w wneud unwaith eto ynghylch ceisio gwneud y defnydd gorau o bobl a deall o ble y dônt—a ydynt yno o wasanaethau cyhoeddus eraill neu o dîm yr ymatebwyr cyntaf cymunedol. Felly, mae'n faes y mae gennyf ddiddordeb ynddo, o ran gofyn cwestiynau ynglŷn â beth allai a beth ddylai ddigwydd, ond nid wyf am ymyrryd a rhoi cyfarwyddyd ynghylch materion gweithredol, na materion lle y dylai barn glinigol, yn wir, arwain y ffordd y mae'r gwasanaeth yn defnyddio ei adnoddau yn briodol.

I've been made aware of recent examples in Swansea where patients—well, one patient had to wait three and a half hours with an urgent situation for an ambulance, and another patient waited four hours having suffered a myocardial infarction. Still at home, they waited four hours for an ambulance to attend the scene. Another patient waited five hours for an ambulance to attend the scene in the community. On top of that, I'm aware of people having to wait on trolleys for over 20 hours in accident and emergency, having had a heart attack as well. Now, I take on board all that's been said so far, that this is obviously about improving patient flows through hospitals, and naturally I'm aware that much good work is being done, and in all these cases that I've outlined, there is nothing but the highest praise for the nurses and doctors involved in the cases. But those waits remain. So, what in addition can you do to address matters?

Tynnwyd fy sylw at enghreifftiau diweddar yn Abertawe lle y bu'n rhaid i gleifion—wel, bu'n rhaid i un claf aros tair awr a hanner mewn sefyllfa frys am ambiwlans, a bu claf arall yn aros pedair awr ar ôl dioddef cnawdnychiant myocardaidd. Yn eu cartref, buont yn aros am bedair awr i'r ambiwlans gyrraedd. Bu claf arall yn aros am bum awr yn y gymuned i ambiwlans gyrraedd. Yn ychwanegol at hynny, rwy'n ymwybodol o bobl sydd wedi gorfod aros ar drolïau am dros 20 awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ar ôl cael trawiad ar y galon hefyd. Nawr, rwy'n derbyn popeth a ddywedwyd hyd yn hyn, fod hyn yn amlwg yn ymwneud â gwella llif cleifion drwy'r ysbytai, ac wrth gwrs, rwy'n ymwybodol fod llawer o waith da yn cael ei wneud, ac ym mhob un o'r achosion hyn a amlinellwyd gennyf, ni fu unrhyw beth ond y ganmoliaeth uchaf i'r nyrsys a'r meddygon a fu'n ymwneud â'r achosion. Ond mae'r amseroedd aros hynny yno o hyd. Felly, beth arall y gallwch ei wneud i fynd i'r afael â'r materion hyn?

14:25

I think you neatly highlight the point that I was trying to address in response to Caroline Jones's supplementary, that overall our service is good. The great majority of people receive a timely response that properly meets the care need, and actually we now have a better prospect of getting to people with the highest level of care need because of the changes we have made. But, there is a recognition that some people do wait too long. You've highlighted four instances where I wouldn't try to tell you that everything is fine. I'd be very interested, if you wanted to write to me with more detail on those, so that I can have them properly investigated, but there's something about not standing up here and saying everything is awful, and then equally not trying to stand up here and saying, 'Everything is fine, so don't criticise.' It's important for us to understand what doesn't work as well, and then to honestly look to address it. So, if you want to give me the individual instances you've raised, I'll look at whether they're individual matters or part of the system-wide challenge that I've already tasked the chief ambulance services commissioner with actually looking to address for us.

Credaf eich bod yn tynnu sylw at y pwynt roeddwn yn ceisio mynd i'r afael ag ef mewn ymateb i gwestiwn atodol Caroline Jones, fod ein gwasanaeth, yn gyffredinol, yn dda. Mae'r mwyafrif helaeth o bobl yn derbyn ymateb amserol sy'n diwallu'r angen gofal, a bellach, mae gennym well gobaith o gyrraedd y bobl â'r lefelau uchaf o angen gofal oherwydd y newidiadau rydym wedi'u gwneud. Ond cydnabyddir bod rhai pobl yn aros yn rhy hir. Rydych wedi tynnu sylw at bedair enghraifft lle na fuaswn yn ceisio dweud wrthych fod popeth yn iawn. Byddai gennyf ddiddordeb, pe baech am ysgrifennu ataf gyda rhagor o fanylion am y rheini, er mwyn i mi allu sicrhau eu bod yn cael eu hymchwilio'n iawn, ond mae hyn yn ymwneud â pheidio â sefyll yma a dweud bod popeth yn ofnadwy, ac yn yr un modd, ceisio peidio â sefyll yma a dweud, 'Mae popeth yn iawn, felly peidiwch â beirniadu.' Mae'n bwysig inni ddeall beth nad yw'n gweithio cystal, a cheisio mynd i'r afael â hynny mewn ffordd onest. Felly, os ydych am roi'r enghreifftiau unigol a nodwyd gennych i mi, byddaf yn ystyried a ydynt yn faterion unigol neu'n rhan o'r her i'r system gyfan rwyf eisoes wedi gofyn i brif gomisiynydd y gwasanaethau ambiwlans fynd i'r afael â hi ar ein rhan.

Mewnblaniadau Rhwyll
Mesh Implants

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddefnyddio mewnblaniadau rhwyll yng Nghymru? OAQ51465

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the use of mesh implants in Wales? OAQ51465

In light of the significant concerns raised on this issue, I established a task and finish group to advise on any further action that should be taken within Wales on the use of mesh implants for the treatment of pelvic organ prolapse and incontinence. That group will report to me in January 2018.

Yn sgil y pryderon sylweddol a godwyd mewn perthynas â'r mater hwn, sefydlais grŵp gorchwyl a gorffen i roi cyngor ar unrhyw gamau pellach y dylid eu cymryd yng Nghymru ar y defnydd o fewnblaniadau rhwyll i drin prolaps yr organau pelfig ac anymataliaeth. Bydd y grŵp hwnnw yn cyflwyno adroddiad i mi ym mis Ionawr 2018.

Cabinet Secretary, the list of mesh implant survivors is growing every day and so is the campaign against its inappropriate use. New Zealand has effectively just ended the use of vaginal mesh implants and questions around consent are increasing all the time. Some people's bodies are rejecting this mesh in a very painful way, but they often are not given the proper chance to reject having the meshes fitted in the first place. Given the growing number of mesh implant survivors, England has adopted multidisciplinary teams of specialists who support patients who have had issues with mesh and advise them on treatments. Do these multidisciplinary teams exist in Wales and, if so, where are they? I'd specifically like that question answered. So, do multidisciplinary teams exist in Wales and where are they?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r rhestr o bobl sydd wedi goroesi mewnblaniadau rhwyll yn tyfu bob dydd, yn ogystal â'r ymgyrch yn erbyn eu defnyddio'n amhriodol. Mae Seland Newydd, i bob pwrpas, wedi rhoi terfyn ar y defnydd o fewnblaniadau rhwyll yn y wain ac mae cwestiynau ynghylch cydsyniad yn cynyddu drwy'r amser. Mae cyrff rhai pobl yn gwrthod y mewnblaniadau rhwyll hyn mewn ffordd boenus iawn, ond yn aml, ni roddir cyfle priodol iddynt wrthod cael y mewnblaniadau rhwyll wedi eu gosod yn y lle cyntaf. O ystyried y nifer cynyddol o bobl sydd wedi goroesi mewnblaniadau rhwyll, mae Lloegr wedi mabwysiadu timau amlddisgyblaethol o arbenigwyr sy'n cynorthwyo cleifion sydd wedi cael problemau gyda'r rhwyll ac yn rhoi cyngor iddynt ynglŷn â thriniaethau. A yw'r timau amlddisgyblaethol hyn yn bodoli yng Nghymru, ac os felly, ymhle? Hoffwn gael ateb i'r cwestiwn hwnnw'n benodol. Felly, a oes timau amlddisgyblaethol yn bodoli yng Nghymru, ac ymhle?

I'm happy to respond. This is an issue of significant public concern, and understandably so. I recognise perfectly well that there are a number of people who have had life-changing consequences from mesh implants. And it's important to recognise that, that it is a real issue. My interest is in understanding the exact scale of the challenge and what we could and should do about it.

I note what you said about the campaign against inappropriate use. Part of our challenge is that, actually, some people are campaigning for a total ban—a blanket ban—and others are saying that we need to understand how implants could or should be used, and what's appropriate. That's why the terms of reference that I gave the task and finish group were to look at current practice, to look at historic practice, and in particular one of the points was about fully informed consent. Because I really am concerned about a number of the stories that have come from people who've had mesh or tape implants that have gone wrong and whether they actually had a fully informed consent process. So, it's really important to understand what we're doing. Interestingly, there's been a significant reduction in mesh and tape implant use in these procedures in Wales.

My understanding is that, yes, we do have multidisciplinary teams around each surgical procedure. I think it's helpful to try and set out that before people get to the point of having surgery, they should already have had all other treatment options exhausted. It's not a first-line treatment; that does mean things like physiotherapy and other forms of therapy first. And, indeed, in the task and finish group, it is a multidisciplinary group. So, it's not just surgeons; there are physiotherapists and others on it. Those teams should exist wherever the surgery takes place. So, rather than saying, 'Where are they?', and trying to pinpoint locations, that depends on where the surgery took place. My interest, though, comes back to the regulator indicating whether or not these are appropriate devices for clinicians to use and then the appropriate professional advice about when they could and should be used; and, again, the role of politicians in endorsing clinical evidence and advice and not getting ahead of that. So, it's difficult.

I expect as part of the work to meet a number of people affected. I expect, as I've indicated, to receive the report in January. Whatever happens in Wales, we will take account of the National Institute for Health and Care Excellence guidance that is being revised, and I fully expect to meet the commitment that I've already given in this place, through the leader of the house, to provide a statement to Members. So, there is no doubt that this will continue to be an issue of significant concern to all of us around the Chamber.

Rwy'n fwy na pharod i ymateb. Mae hwn yn fater o gryn bryder cyhoeddus, ac mae hynny'n ddealladwy. Rwy'n llwyr gydnabod bod mewnblaniadau rhwyll wedi arwain at ganlyniadau sydd wedi newid bywydau nifer o bobl. Ac mae'n bwysig cydnabod hynny, fod hon yn broblem go iawn. Mae gennyf ddiddordeb mewn amgyffred union faint yr her a beth y gallem ac y dylem ei wneud amdani.

Rwy'n nodi'r hyn a ddywedasoch ynglŷn â'r ymgyrch yn erbyn eu defnyddio'n amhriodol. Mae rhan o'r her sy'n ein hwynebu, mewn gwirionedd, yn ymwneud â'r ffaith bod rhai pobl yn ymgyrchu dros waharddiad llwyr—gwaharddiad cyffredinol—ac mae eraill yn dweud bod angen inni ddeall sut y gellid neu y dylid defnyddio'r mewnblaniadau, a beth sy'n briodol. Dyna pam fod y cylch gorchwyl a roddais i'r grŵp gorchwyl a gorffen yn ymwneud ag edrych ar arferion presennol, edrych ar arferion hanesyddol, ac yn benodol, roedd un o'r pwyntiau yn ymwneud â chydsyniad ar sail gwybodaeth gyflawn. Oherwydd rwy'n pryderu ynglŷn â llawer o'r straeon gan bobl sydd wedi cael mewnblaniadau rhwyll neu fewnblaniadau tâp sydd wedi mynd o chwith a pha un a gawsant broses o gydsyniad ar sail gwybodaeth gyflawn mewn gwirionedd. Felly, mae'n wirioneddol bwysig deall yr hyn rydym yn ei wneud. Yn ddiddorol, mae gostyngiad sylweddol wedi bod o ran y defnydd o fewnblaniadau rhwyll a thâp yn y triniaethau hyn yng Nghymru.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf, oes, mae gennym dimau amlddisgyblaethol ynghlwm wrth bob triniaeth lawfeddygol. Credaf ei bod yn ddefnyddiol ceisio nodi, cyn i bobl gyrraedd y pwynt lle y maent yn cael llawdriniaeth, y dylai pob opsiwn arall am driniaeth fod wedi cael ei ystyried eisoes. Nid yw'n driniaeth gyntaf; golyga hynny bethau fel ffisiotherapi a mathau eraill o therapi yn gyntaf. Ac yn wir, yn y grŵp gorchwyl a gorffen, mae'n grŵp amlddisgyblaethol. Felly, nid llawfeddygon yn unig; mae ffisiotherapyddion ac eraill yn rhan ohono. Dylai'r timau hynny fodoli lle bynnag y bydd y llawdriniaeth yn digwydd. Felly, yn hytrach na gofyn, 'Ble maent?', a cheisio nodi lleoliadau, mae hynny'n dibynnu ar lle y digwyddodd y llawdriniaeth. Mae fy niddordeb i, fodd bynnag, yn ymwneud â'r rheoleiddiwr yn nodi a yw'r rhain yn ddyfeisiau priodol i glinigwyr eu defnyddio ai peidio, ac yna'r cyngor proffesiynol priodol ynglŷn â phryd y gellid ac y dylid eu defnyddio; ac unwaith eto, rôl gwleidyddion yn hyrwyddo tystiolaeth a chyngor clinigol a pheidio ag achub y blaen ar hynny. Felly, mae'n anodd.

Fel rhan o'r gwaith, rwy'n disgwyl cyfarfod â nifer o bobl yr effeithiwyd arnynt. Fel y dywedais, rwy'n disgwyl cael yr adroddiad ym mis Ionawr. Waeth beth fydd yn digwydd yng Nghymru, byddwn yn ystyried canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, sy'n cael eu diwygio, ac rwy'n llwyr fwriadu cyflawni'r ymrwymiad rwyf eisoes wedi'i wneud yn y lle hwn, drwy arweinydd y tŷ, i ddarparu datganiad i'r Aelodau. Felly, nid oes unrhyw amheuaeth y bydd hwn yn parhau i fod yn fater o gryn bwys i bob un ohonom yn y Siambr hon.

This is a horrific story: a 10 per cent failure rate on average throughout the UK, and, my understanding is, throughout the world. One of the things that really concerns me is that these devices were allowed to be used because, although they had not been tested, they had gone through the medical devices process, under some sort of guidance-like similarity. I just wonder, Cabinet Secretary, whether you could produce a written statement to inform us how the medical devices guidelines work, and what process any medical device that would be inserted into our bodies—what the normal run rate, what the normal processes are. Because I do have a concern that this particular brand of tape—and there has been some questions in the past about the kind of tapes used to hold hernias in; some of those have been made of these highly synthetic materials, and have caused problems. So, I'd be really interested, and I think we'd all be really interested, in understanding how we allow these devices to be used, and what the guidelines, the processes, the procedures are for safeguards to make sure that we only let stuff that's been really well tested into our Welsh NHS.

Mae hon yn stori erchyll: cyfradd fethiant o 10 y cant ar gyfartaledd ledled y DU, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, ledled y byd. Un o'r pethau sy'n peri pryder go iawn i mi yw bod defnydd o'r dyfeisiau hyn wedi'i ganiatáu, oherwydd er nad oeddent wedi cael eu profi, roeddent wedi mynd drwy'r broses ddyfeisiau meddygol, o dan ryw fath o ganllaw megis tebygrwydd. Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a allech gyhoeddi datganiad ysgrifenedig i roi gwybod inni sut y mae'r canllawiau ar gyfer dyfeisiau meddygol yn gweithio, a pha broses y byddai unrhyw ddyfais feddygol a fyddai'n cael ei osod yn ein cyrff—beth yw'r hyd defnydd arferol, beth yw'r prosesau arferol. Oherwydd mae gennyf bryder penodol ynglŷn â'r brand penodol hwn o dâp—a chafwyd cwestiynau yn y gorffennol ynglŷn â'r math o dâp a ddefnyddir i gynnal torgesti; mae rhai ohonynt wedi cael eu gwneud o ddeunyddiau tra synthetig, ac wedi achosi problemau. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr, a chredaf y byddai gan bob un ohonom ddiddordeb mawr mewn deall sut rydym yn caniatáu i'r dyfeisiau hyn gael eu defnyddio, a beth yw'r canllawiau, y prosesau, y gweithdrefnau ar gyfer y trefniadau diogelu i sicrhau mai pethau y cynhaliwyd profion trylwyr iawn arnynt yn unig rydym yn eu caniatáu yn GIG Cymru.

14:30

When I provide the written statement—. I'm expecting the group to report to me in January and then to make a written statement after. So, when I do that, I'll make sure I cover the exact point that you raise. The task and finish group is actually looking at pelvic organ prolapse, as opposed to hernia operations. There'll be a different group of surgeons to be involved. But I know that some people have also raised concerns about hernia operations. And, interestingly, in the failure rate, it looks like that part of our challenge is in the data that we have, and understanding what the failure rate is, or the complication rate, in Wales. It looks like it's lesser; it looks like the surgical community in Wales didn't actually have the same enthusiasm for mesh and tape as other parts of the UK. But there is still a challenge around the UK, and let's not pretend that, somehow, there are no challenges here, because we understand there are. And I want to be as transparent as possible in setting out the advice that I will be giving, what will then take place afterwards, and to make sure that Members and constituents are properly informed. And I will, as I say, make sure your point about device testing is covered when we provide a statement in response.

Pan fyddaf yn darparu'r datganiad ysgrifenedig—. Rwy'n disgwyl i'r grŵp adrodd yn ôl i mi ym mis Ionawr a byddaf yn gwneud datganiad ysgrifenedig yn dilyn hynny. Felly, pan fyddaf yn gwneud hynny, byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn cynnwys yr union bwynt rydych yn ei godi. Mewn gwirionedd, mae'r grŵp gorchwyl a gorffen yn edrych ar brolaps organau llawr y pelfis, yn hytrach na llawdriniaethau torgest. Bydd grŵp gwahanol o lawfeddygon yn cymryd rhan. Ond gwn hefyd fod rhai pobl wedi mynegi pryderon ynglŷn â llawdriniaethau torgest. Ac yn ddiddorol, yn y gyfradd fethiant, mae'n ymddangos bod y rhan honno o'n her yn ymwneud â'r data sydd gennym, a deall beth yw'r gyfradd fethiant, neu'r gyfradd gymhlethdodau, yng Nghymru. Mae'n ymddangos fel pe bai'n is; mae'n ymddangos, mewn gwirionedd, fel pe na bai gan y gymuned lawfeddygol yng Nghymru yr un brwdfrydedd ynglŷn â rhwyll a thâp â rhannau eraill o'r DU. Ond mae yna her o hyd o gwmpas y DU, a gadewch i ni beidio ag esgus, rywsut, nad oes unrhyw heriau yma, oherwydd rydym yn deall bod yna heriau. Ac rwyf eisiau bod mor dryloyw â phosibl wrth nodi'r cyngor y byddaf yn ei roi, yr hyn a fydd yn digwydd wedyn, a gwneud yn siŵr fod yr Aelodau ac etholwyr yn cael y wybodaeth briodol. Ac fel rwy'n dweud, byddaf yn gwneud yn siŵr fod eich pwynt ynglŷn â phrofi dyfeisiau yn cael ei gynnwys pan fyddwn yn gwneud datganiad mewn ymateb.

Cabinet Secretary, I've raised the issue of pelvic mesh within the Welsh NHS in this Chamber previously. The issue was brought to my attention by a constituent of mine, who spoke to me about her heartbreaking experience. And my constituent is among thousands of other women, across the UK, who face the same life-changing circumstances. Now, this issue is receiving increasing publicity, and there was a Panorama programme on earlier this week, highlighting the suffering caused by these implants. And the investigation also suggested that doctors were unaware of the risk posed by mesh implants.

You mentioned the work of the task and finish group, and I look forward, as other Members will, to hear the progress on that. But what assurances can you give me, and my constituent, to ensure that women like her won't have to go through similar traumatic experiences because of mesh in the future?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi codi mater rhwyll y pelfis yn GIG Cymru yn y Siambr hon o'r blaen. Cafodd y mater ei ddwyn i fy sylw gan un o fy etholwyr a siaradodd gyda mi ynglŷn â'i phrofiad torcalonnus. Ac mae fy etholwr ymysg miloedd o fenywod eraill ledled y DU sy'n wynebu amgylchiadau sy'n newid bywydau. Nawr, mae'r mater hwn yn cael cyhoeddusrwydd cynyddol, a chafwyd rhaglen Panorama ar y teledu yn gynharach yr wythnos hon a oedd yn tynnu sylw at y dioddefaint a achoswyd gan y mewnblaniadau hyn. Ac roedd yr ymchwiliad hefyd yn awgrymu nad oedd meddygon yn ymwybodol o beryglon mewnblaniadau rhwyll.

Fe sonioch chi am waith y grŵp gorchwyl a gorffen, ac edrychaf ymlaen, fel yr Aelodau eraill, at glywed am y cynnydd a wneir ganddo. Ond pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi, ac i fy etholwr, er mwyn sicrhau na fydd menywod fel hi'n gorfod dioddef profiadau trawmatig tebyg oherwydd rhwyll yn y dyfodol?

I think it's important for me to be honest about what I can and can't do, and I can never guarantee to anyone that a surgical procedure won't go wrong. There is an inherent risk in invasive surgery that it may not work as you would wish it to and as most of the evidence suggests it should do. What matters even more so in this case is the consequences of that surgery going wrong, the life-changing impact, and whether there has been, as I say, a proper understanding of the risks that the operation presents in terms of benefits. Because most women who get to this point have actually got a life-changing challenge in the first place, but are still then properly understanding what risks are being borne, how and why, and whether there are better alternatives. So, the work of the task and finish group, the NICE guidance, will be really important for us to understand what is the best possible response for and from clinicians, what is the role of Government, and making something happen where that is not the role, but understanding whether the devices themselves continue to be available to clinicians, and in what circumstances as well. That's why I say I want to have clarity in providing an answer, when the report is provided to me, and to be utterly transparent with Members about what will and what won't happen. Because, as I say, I recognise it's had a significant, life-changing impact on a number of our constituents right across the country.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig i mi fod yn onest ynglŷn â'r hyn y gallaf ei wneud a'r hyn na allaf ei wneud, ac ni allaf warantu i neb na fydd triniaeth lawfeddygol yn mynd o chwith. Mae yna risg gynhenid, mewn llawfeddygaeth ymyrrol, na fydd yn gweithio fel y byddech yn dymuno iddo wneud o bosibl, ac fel y mae'r rhan fwyaf o'r dystiolaeth yn awgrymu y dylai ei wneud. Yr hyn sydd hyd yn oed yn bwysicach yn yr achos hwn yw canlyniadau'r llawdriniaeth honno'n mynd o'i le, yr effaith sy'n newid bywyd, ac a gafwyd dealltwriaeth briodol, fel rwy'n dweud, o'r risgiau sy'n gysylltiedig â'r llawdriniaeth o ran y manteision. Oherwydd mae'r rhan fwyaf o fenywod sy'n cyrraedd y pwynt hwn yn wynebu her sy'n newid bywyd yn y lle cyntaf, ond a ydynt wedyn yn deall yn iawn beth yw'r risgiau, sut a pham, ac a oes dewisiadau eraill gwell ar gael. Felly, bydd gwaith y grŵp gorchwyl a gorffen, canllawiau NICE, yn bwysig iawn i ni ddeall beth yw'r ymateb gorau posibl ar gyfer a chan glinigwyr, beth yw rôl y Llywodraeth, a gwneud i rywbeth ddigwydd lle nad honno yw'r rôl, ond deall a yw'r dyfeisiau eu hunain yn parhau i fod ar gael i glinigwyr, ac ym mha amgylchiadau hefyd. Dyna pam rwy'n dweud fy mod eisiau cael eglurder ar gyfer rhoi ateb, pan ddaw'r adroddiad i law, ac i fod yn gwbl dryloyw gyda'r Aelodau ynglŷn â'r hyn a fydd yn digwydd a'r hyn na fydd yn digwydd. Oherwydd, fel y dywedaf, rwy'n cydnabod ei fod wedi cael effaith sylweddol ac wedi newid bywydau nifer o'n hetholwyr ledled y wlad.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Rwy'n galw'n gyntaf ar lefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.

Questions now from the party spokespeople. I call first on the Conservative spokesperson, Angela Burns.

Diolch, Presiding Officer. Cabinet Secretary, in 2009, the Welsh Government supported the national inflammatory bowel disease standards, which recommended a minimum of one and a half whole, or full-time equivalent, inflammatory bowel disease nurses per 250,000 of the population. Could you please tell me how you're getting on in meeting this target?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn 2009, cefnogodd Llywodraeth Cymru y safonau cenedlaethol ar gyfer clefyd llid y coluddyn, a oedd yn argymell isafswm o un a hanner nyrs clefyd llid y coluddyn amser llawn, neu gyfwerth ag amser llawn, i bob 250,000 o'r boblogaeth. A allech ddweud wrthyf lle rydych chi arni o ran cyrraedd y targed hwn os gwelwch yn dda?

You have me at a disadvantage, and I won't pretend to have the figures off-hand.

Rwyf o dan anfantais, ac nid wyf am esgus bod gennyf y ffigurau wrth law.

14:35

Well, if nothing else, I praise you for your honesty. Now, according to figures obtained from Crohn's & Colitis UK, in 2016, there were only 16 full-time equivalent specialist IBD nurses working across Wales. My own health board of Hywel Dda only has one IBD nurse and Betsi Cadwaladr has only got two and they have to cover a vast region. What are you going to be able to do to address this geographical deficit, which leads to patients often having to travel outside of their health boards to obtain treatment? 

Wel, yn anad dim arall, rwy'n eich canmol am eich gonestrwydd. Nawr, yn ôl ffigurau a gafwyd gan Crohn's & Colitis UK, yn 2016, nid oedd ond 16 o nyrsys clefyd llid y coluddyn arbenigol cyfwerth ag amser llawn yn gweithio ledled Cymru. Nid oes ond un nyrs clefyd llid y coluddyn yn fy mwrdd iechyd fy hun, Hywel Dda, ac nid oes ond dwy ohonynt ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ac mae'n rhaid iddynt ymdrin â rhanbarth helaeth. Beth y bwriadwch ei wneud i fynd i'r afael â'r diffyg daearyddol hwn, sy'n arwain yn aml at gleifion yn gorfod teithio y tu allan i'w byrddau iechyd i gael triniaeth?

I'd like to come back to how we have the most appropriate service possible. I actually spoke at an event organised on IBD in London in the past, which was organised with a range of people from across the UK to look at what we're doing, and I recognise that I do know that we don't have the number of specialist nurses that we would ideally wish to. But it's still about understanding how many specialists we could, should and will get, what that means in terms of workforce consequences in other places, and even if we can't have the number of specialist nurses we would ideally want to, how do we still, nevertheless, provide the very best possible care. I'm more than happy to undertake to come back to the Member directly about the current position and what improvement plans are in place within the service as well.FootnoteLink 

Hoffwn ddod yn ôl at sut y mae gennym y gwasanaeth mwyaf priodol posibl. Siaradais mewn digwyddiad ar lid y coluddyn yn Llundain yn y gorffennol, a drefnwyd gydag amrywiaeth o bobl o ledled y DU i edrych ar yr hyn rydym yn ei wneud, ac rwy'n cydnabod fy mod yn gwybod nad oes gennym y nifer o nyrsys arbenigol y byddem yn dymuno eu cael. Ond mae'n parhau i ymwneud â deall faint o arbenigwyr y gallem, y dylem ac y byddwn yn eu cael, yr hyn y mae hynny'n ei olygu o ran canlyniadau i'r gweithlu mewn mannau eraill, a hyd yn oed os na allwn gael y nifer o nyrsys arbenigol y byddem yn dymuno eu cael yn ddelfrydol, sut rydym yn parhau, serch hynny, i ddarparu'r gofal gorau posibl. Rwy'n fwy na pharod i ymrwymo i gysylltu â'r Aelod yn uniongyrchol mewn perthynas â'r sefyllfa bresennol a pha gynlluniau gwella sydd ar waith o fewn y gwasanaeth yn ogystal.FootnoteLink

Thank you for that. I think it's really important, because you as a Government have agreed to meet a certain set of standards and, some years on—let's be frank, it's eight years on—those standards are nowhere near being met. Rather than having 16 full-time nurses, we should actually have 30 of those full-time nurses. Inflammatory bowel disease is a horrible set of conditions. It taxes people, it makes them very, very ill and they've struggled to know how to cope, because it's very visible—or they feel it's very visible—it's very embarrassing and it's one of the diseases nobody ever likes to talk about. If we can look at how we can drive specialist help for those people—one nurse for every 0.25 million people—it doesn't seem too much to ask. I'd be very grateful to you if you had a good look at this and provided us with an update, as 2009—that was a promise made a long time ago. 

Diolch i chi am hynny. Credaf ei fod yn bwysig iawn, oherwydd rydych chi fel Llywodraeth wedi cytuno i fodloni cyfres o safonau, a rai blynyddoedd yn ddiweddarach—gadewch i ni fod yn onest, wyth mlynedd yn ddiweddarach—nid yw'r safonau hynny yn agos at fod wedi'u bodloni. Yn hytrach nag 16 o nyrsys amser llawn, dylai fod gennym 30 o'r nyrsys amser llawn hynny mewn gwirionedd. Mae clefyd llid y coluddyn yn gyfres ofnadwy o gyflyrau. Mae'n fwrn ar bobl, mae'n eu gwneud yn sâl iawn ac maent wedi cael trafferth i wybod sut i ymdopi, oherwydd mae'n amlwg iawn—neu maent yn teimlo ei fod yn amlwg iawn—mae'n creu embaras mawr ac mae'n un o'r clefydau nad oes neb byth yn hoffi siarad amdano. Os gallwn edrych ar sut y gallwn hybu cymorth arbenigol ar gyfer y bobl hynny—un nyrs ar gyfer bob 0.25 miliwn o bobl—nid yw'n ymddangos yn ormod i'w ofyn. Buaswn yn ddiolchgar iawn pe baech yn bwrw golwg drylwyr ar hyn ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, gan fod 2009—roedd hwnnw'n addewid a wnaed amser maith yn ôl.

If I may, in providing a response, I'll look not just at specialist nurses, but more broadly at how we help people to manage their condition, to understand not just at the nursing end but a range of other issues like, for example, diet support we do give to people. It's a relatively common condition actually and a number of people suffer at various points in their life, including staff within our health service who will be managing it. You're right: lots of people don't want to talk about it, as they feel stigmatised and embarrassed about the condition. So, it is something that I recognise as an issue for our service and how we appropriately meet the needs of people who do have the condition. So, I'll be more than happy to come back to you on the whole service, where we are and what our expectations and aspirations are for the future.   

Wrth ymateb, os caf, hoffwn edrych nid yn unig ar nyrsys arbenigol, ond yn fwy cyffredinol ar sut rydym yn helpu pobl i reoli eu cyflwr, i ddeall nid yn unig yr ochr sy'n ymwneud â nyrsio, ond amrywiaeth o faterion eraill, er enghraifft, cymorth deiet a roddwn i bobl. Mae'n gyflwr cymharol gyffredin mewn gwirionedd ac mae nifer o bobl yn dioddef ar wahanol adegau yn eu bywydau, gan gynnwys staff yn ein gwasanaeth iechyd a fydd yn ei reoli. Rydych yn iawn: nid oes llawer o bobl eisiau siarad am y peth, gan eu bod yn teimlo stigma ac embaras ynglŷn â'r cyflwr. Felly, mae'n rhywbeth rwy'n ei gydnabod fel problem i'n gwasanaeth a sut rydym yn diwallu anghenion pobl sydd â'r cyflwr yn briodol. Felly, byddaf yn fwy na pharod i gysylltu â chi mewn perthynas â'r gwasanaeth cyfan, lle rydym arni ar hyn o bryd a beth yw ein disgwyliadau a'n dyheadau ar gyfer y dyfodol.

Diolch, Llywydd. 

Cabinet Secretary, despite just over 3 million people living in Wales, our accident and emergency departments were visited more than 1 million times in the past 12 months. There has been an increase of around two thirds in the numbers of people waiting more than four hours in A&E, and the media have reported that one senior doctor saw examples of people waiting for 80 hours. Difficulties accessing primary care services is often the reason for A&E attendance. Cabinet Secretary, what is your Government doing to improve access to out-of-hours GPs and what consideration have you given to using digital technology to improve access to primary care? 

Diolch, Lywydd.

Ysgrifennydd y Cabinet, er gwaethaf y ffaith fod ychydig dros 3 miliwn o bobl yn byw yng Nghymru, ymwelwyd â'n hadrannau damweiniau ac achosion brys dros 1 filiwn o weithiau yn ystod y 12 mis diwethaf. Mae cynnydd o tua dwy ran o dair wedi bod yn nifer y bobl sy'n aros mwy na phedair awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ac mae'r cyfryngau wedi adrodd bod un meddyg uwch wedi gweld enghreifftiau o bobl yn aros am 80 awr. Yn aml, anawsterau i gael mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol yw'r rheswm dros ymweld ag adrannau damweiniau ac achosion brys. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i wella mynediad at feddygon teulu y tu allan i oriau a pha ystyriaeth rydych chi wedi'i rhoi i ddefnyddio technoleg ddigidol i wella mynediad at ofal sylfaenol?

I'm happy that Caroline Jones recognised this as a whole-system issue. This is not simply about saying that accident and emergency departments need to either run quicker or faster or more efficiently and that it's just about a hospital issue. It's actually about flow all the way through our healthcare system. So, it's about how we prevent people going unnecessarily into hospital, whether it's a minor injuries unit or a major department. It's about whether people do need to be there, about how quickly they're able to either be seen, treated and discharged, or, if they do need to be monitored, about that taking place, but also the flow through the hospital.

In terms of our use of information technology, well, actually we've just had a soft launch of A&E Waiting Times Live—a pilot done last year in north Wales. It was particularly helpful about helping people to direct themselves to the most appropriate point in the system and to give an indication of likely waiting times at different places. But, more than that, there is the work that is already ongoing at looking at how we anticipate care needs throughout the whole year—not just in winter—in trying to direct people at the most appropriate service. It isn't just about the out-of-hours primary care service; it's still about the regular hours service as well. But I'm also particularly interested in the learning we'll take from 111, with a relatively successful pilot in Abertawe Bro Morgannwg and Carmarthenshire, because that is partly about out-of-hours but also a much wider suite of issues and equally a constant challenge to try and inform and empower the public to make different choices about how they wish to access care and the most appropriate place for that care to take place.

Rwy'n falch fod Caroline Jones wedi cydnabod bod hwn yn fater sy'n ymwneud â'r system gyfan. Nid yw'n ymwneud yn syml â dweud bod angen i adrannau damweiniau ac achosion brys weithio'n gyflymach neu'n fwy effeithlon a'i fod yn fater i'r ysbytai yn unig. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r llif yr holl ffordd drwy ein system gofal iechyd. Felly, mae'n ymwneud â sut rydym yn atal pobl rhag mynd i'r ysbyty yn ddiangen, pa un a yw'n golygu mynd i uned mân anafiadau neu adran fawr. Mae'n ymwneud â pha un a oes angen i bobl fod yno, â pha mor gyflym y gellir eu gweld, eu trin a'u rhyddhau, neu, os oes angen eu monitro, mae'n ymwneud â bod hynny'n digwydd, ond hefyd y llif drwy'r ysbyty.

O ran ein defnydd o dechnoleg gwybodaeth, wel, mewn gwirionedd rydym newydd lansio A&E Waiting Times Live—cynllun peilot a gynhaliwyd y llynedd yng ngogledd Cymru. Roedd yn arbennig o ddefnyddiol ynglŷn â helpu pobl i hunangyfeirio at y pwynt mwyaf priodol yn y system ac i roi syniad o amseroedd aros tebygol mewn gwahanol fannau. Ond yn fwy na hynny, mae gwaith eisoes ar y gweill i edrych ar sut rydym yn rhagweld anghenion gofal drwy gydol y flwyddyn gyfan—nid yn unig yn ystod y gaeaf—wrth geisio cyfeirio pobl at y gwasanaeth mwyaf priodol. Nid yw'n ymwneud yn unig â'r gwasanaeth gofal sylfaenol y tu allan i oriau; mae'n ymwneud â'r gwasanaeth oriau rheolaidd yn ogystal. Ond mae gennyf hefyd ddiddordeb arbennig yn yr hyn a ddysgwn gan 111, gyda'r peilot cymharol lwyddiannus yn Abertawe Bro Morgannwg a Sir Gaerfyrddin, oherwydd mae hwnnw'n ymwneud yn rhannol â'r gwasanaeth y tu allan i oriau ond hefyd â chyfres ehangach o faterion, ac i'r un graddau, yr her gyson o geisio hysbysu a grymuso'r cyhoedd i wneud penderfyniadau gwahanol ynglŷn â sut i gael gofal a'r lle mwyaf priodol i gael y gofal hwnnw.

14:40

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. In just over 10 days, the NHS will once again experience the miracle of Christmas, where the wards are empty on Christmas eve but fill up again on Boxing Day. If we are to avoid the scenes witnessed in previous years that saw ambulances queued up outside A&E, we have to reduce demand on our urgent care system over the festive period. Cabinet Secretary, how can we further highlight the Choose Well campaign and encourage the public to utilise community pharmacies for minor ailments, and how can we ensure that local health boards publish information about availability of pharmacy services over the Christmas period?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mewn ychydig dros 10 diwrnod, bydd y GIG unwaith eto yn profi gwyrth y Nadolig, lle mae'r wardiau'n wag ar noswyl Nadolig ond yn llenwi drachefn ar ddydd San Steffan. Os ydym am osgoi yr hyn a welwyd yn ystod blynyddoedd blaenorol lle roedd ambiwlansys mewn ciw y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys, mae'n rhaid i ni leihau'r galw ar ein system gofal brys dros gyfnod y Nadolig. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y gallwn dynnu sylw pellach at yr ymgyrch Dewis Doeth ac annog y cyhoedd i ddefnyddio fferyllfeydd cymunedol ar gyfer mân anhwylderau, a sut y gallwn sicrhau bod byrddau iechyd lleol yn cyhoeddi gwybodaeth ynglŷn ag argaeledd gwasanaethau fferyllol dros gyfnod y Nadolig?

Thank you for the questions. Again, part of our challenge regularly is how we reduce demand and redirect demand. There's a significant amount of work that is already ongoing, and not just the seasonal Choose Well campaign. Part of that this year is looking at My Winter Health Plan for those people who are particularly vulnerable and more likely to appear in our accident and emergency departments throughout the winter. So, actually, Age Cymru have been particularly helpful, and a range of others, in promoting the idea of having a plan for that person and their care and to understand what their care needs are. That's already proving popular in terms of people understanding how they can help people to understand their care needs in order to keep them in their normal place, but if they do need to go into a hospital setting for their care, how much more quickly they could expect to be turned around and for people to understand the information about them.

I recognise and I'm pleased to highlight the additional services we're providing through pharmacies in Wales. We made a deliberate choice on the £0.75 million in developing the Choose Well pharmacy platform—not just the common ailment scheme, but a range of others—and now over 60 per cent of pharmacies in Wales are available on the Choose Pharmacy system. Health boards are, on a regular basis, putting out information about the services available in pharmacies. The challenge always is that, in a sea of information for people to choose and understand and to make those different choices in terms of services, there won't be a single, one-off campaign to resolve all of this; it will require a constant level of information and, actually, word of mouth as people use a service successfully themselves.

Diolch i chi am y cwestiynau. Unwaith eto, rhan o'r her sy'n ein hwynebu'n rheolaidd yw sut rydym yn lleihau ac yn ailgyfeirio'r galw. Mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo eisoes, ac nid ymgyrch dymhorol Dewis Doeth yn unig. Rhan o hynny eleni yw edrych ar gynllun Fy Iechyd y Gaeaf Hwn ar gyfer pobl sy'n arbennig o agored i niwed ac yn fwy tebygol o ymddangos yn ein hadrannau damweiniau ac achosion brys drwy gydol y gaeaf. Felly, mewn gwirionedd, mae Age Cymru wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol, ac amryw o rai eraill, yn hyrwyddo'r syniad o gael cynllun ar gyfer yr unigolyn a'u gofal ac i ddeall beth yw eu hanghenion gofal. Mae hwnnw eisoes yn boblogaidd yn yr ystyr bod pobl yn deall sut y gallant helpu pobl i ddeall eu hanghenion gofal er mwyn eu cadw yn eu lle arferol, ond os oes angen iddynt fynd i ysbyty i gael gofal, faint yn gynt y gallent ddisgwyl cael eu rhyddhau ac i bobl allu deall y wybodaeth amdanynt.

Rwy'n cydnabod, ac rwy'n falch o dynnu sylw at y gwasanaethau ychwanegol rydym yn eu darparu drwy fferyllfeydd yng Nghymru. Rydym wedi gwneud dewis bwriadol i wario £0.75 miliwn ar ddatblygu'r platfform fferylliaeth Dewis Doeth—nid y cynllun mân anhwylderau yn unig, ond amrywiaeth o rai eraill—a bellach mae dros 60 y cant o fferyllfeydd yng Nghymru yn rhan o'r system Dewis Fferyllfa. Mae byrddau iechyd yn rheolaidd yn darparu gwybodaeth am y gwasanaethau sydd ar gael mewn fferyllfeydd. Yr her bob amser, mewn môr o wybodaeth i bobl ei dewis a'i deall ac i wneud y penderfyniadau gwahanol hynny ynghylch gwasanaethau, yw na fydd un ymgyrch unigol yn gallu datrys hyn; bydd angen lefel gyson o wybodaeth, a gwybodaeth ar dafod leferydd mewn gwirionedd, wrth i bobl ddefnyddio gwasanaeth yn llwyddiannus eu hunain.

Thank you once again, Cabinet Secretary. Choosing well requires having the right information to hand. NHS Direct and the 111 service have a role to play in providing such information to patients, helping them to make informed decisions and signposting them to the most appropriate service. My local health board was the pilot area for the 111 service, so could you provide an update on the pilot, Cabinet Secretary, and give a timescale for its wider roll-out over Wales?

Diolch i chi unwaith eto, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae dewis yn ddoeth yn galw am gael y wybodaeth gywir wrth law. Mae gan Galw Iechyd Cymru a gwasanaeth 111 rôl i'w chwarae yn darparu gwybodaeth o'r fath i gleifion, gan eu helpu i wneud penderfyniadau gwybodus a'u cyfeirio at y gwasanaeth mwyaf priodol. Fy mwrdd iechyd lleol oedd yr ardal beilot ar gyfer y gwasanaeth 111, felly a allech chi roi'r newyddion diweddaraf am y cynllun peilot i ni, Ysgrifennydd y Cabinet, a rhoi amserlen ar gyfer ei gyflwyno'n ehangach ledled Cymru?

I made a statement on the 111 service some months ago and I'd indicated that, through the winter, I would expect not just more about the evaluation of the 111 service in ABM and Carmarthenshire, which has been broadly positive, but to make choices through the spring about roll-out through the rest of the country. So, I will have an evaluation and have already committed to providing another public statement and update to Members and the wider public on how and when that will take place and indeed the scheduling around the country for the roll-out of the service.

Gwneuthum ddatganiad ar y gwasanaeth 111 rai misoedd yn ôl, a nodais y buaswn, drwy gydol y gaeaf, yn disgwyl rhagor ynglŷn â'r gwerthusiad o'r gwasanaeth 111 yn Abertawe Bro Morgannwg a Sir Gaerfyrddin, sydd wedi bod yn gadarnhaol ar y cyfan, ond y byddwn hefyd yn gwneud penderfyniadau drwy gydol y gwanwyn ynglŷn â'i gyflwyno drwy weddill y wlad. Felly, byddaf yn cael gwerthusiad ac rwyf eisoes wedi ymrwymo i ddarparu datganiad cyhoeddus arall a diweddariad i'r Aelodau a'r cyhoedd yn ehangach ar sut a phryd y bydd hynny'n digwydd ac yn wir yr amserlen ar gyfer cyflwyno'r gwasanaeth ledled y wlad.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn i chi. Ysgrifennydd Cabinet, yr wythnos diwethaf, mi wnaethoch chi gyhoeddi datganiad ar gyllido llefydd hyfforddi i weithwyr proffesiynol iechyd dros y flwyddyn nesaf, ac, yn sicr, rwy'n croesawu llawer iawn o'r hyn a ddywedwyd yn y datganiad: yr oedd 10 y cant o gynnydd yn nifer y llefydd hyfforddi nyrsys a ffisiotherapi a therapyddion galwedigaethol, a chynnydd yn nifer y llefydd hyfforddi i ymwelwyr iechyd ac yn y blaen. O ystyried, serch hynny, fod cyllidebau hyfforddiant yn Lloegr wedi cael eu torri, pa strwythurau fydd y Llywodraeth yn eu rhoi mewn lle i sicrhau bod y rhai sy'n cael eu hyfforddi yng Nghymru ar gost Cymru yn aros yng Nghymru?

Thank you very much. Cabinet Secretary, last week, you made a statement on funding training places for health professionals over the next year, and I certainly welcome much of what was said in that statement: a 10 per cent increase in the number of training places for nurses, physiotherapists and occupational therapists, and an increase in the number of training places for health visitors and so on and so forth. Given that training budgets in England have been cut, what structures will the Government put in place to ensure that those trained in Wales at the expense of Wales remain in Wales?

Thank you for the question. This goes back to the policy intent of this Government, which I've already indicated, to maintain the NHS bursary. It's not just a bursary for nursing students; there is a range of health and care professionals who receive the bursary. The continuation of the bursary in direct contrast to England—this Welsh Labour Government decided to continue with that support—has been particularly important for mature students to stay in the system on the basis that there'll be an expectation that people then work for NHS Wales for two years after their training has been completed. I believe that's a fair settlement of something for something. We recognise that most people who are starting as mature students already have ties to a local area, and so whilst their qualifications mean they're mobile, they already have ties that will keep them in their community in any event. I look forward to reporting back on the practical success of the bursary in the next few years, as people complete their training.

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae hyn yn mynd yn ôl at fwriad polisi'r Llywodraeth hon, fel rwyf wedi'i nodi eisoes, i gynnal bwrsariaeth y GIG. Nid ar gyfer myfyrwyr nyrsio yn unig y mae'r fwrsariaeth; mae ystod o weithwyr iechyd a gofal proffesiynol yn derbyn y fwrsariaeth. Mae parhad y fwrsariaeth mewn cyferbyniad uniongyrchol â Lloegr—penderfynodd Llywodraeth Cymru barhau i ddarparu'r cymorth hwnnw—wedi bod yn arbennig o bwysig i fyfyrwyr aeddfed aros yn y system ar y sail y bydd disgwyliad y bydd pobl wedyn yn gweithio i GIG Cymru am ddwy flynedd ar ôl cwblhau eu hyfforddiant. Credaf fod hwnnw'n setliad teg o ran cael rhywbeth yn ôl. Rydym yn cydnabod bod gan y rhan fwyaf o bobl sy'n dechrau fel myfyrwyr aeddfed gysylltiadau ag ardal leol eisoes, ac felly tra bod eu cymwysterau'n golygu eu bod yn symudol, mae ganddynt eisoes gysylltiadau a fydd yn eu cadw yn eu cymunedau beth bynnag sy'n digwydd. Edrychaf ymlaen at adrodd yn ôl ar lwyddiant ymarferol y fwrsariaeth dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, wrth i bobl gwblhau eu hyfforddiant.

14:45

There are other parts of the announcement I certainly agree with: maintaining the 40 per cent increase in midwifery training places that happened this year, maintaining investment in training places for other key parts of the workforce— healthcare, scientists, paramedics, dental hygienists, therapists and radiographers—all very good news. I was unable, though, to find the bit about increasing undergraduate medicine study places or training places for GPs. Was that a deliberate omission or a mistake?

Mae yna rannau eraill o'r cyhoeddiad rwy'n sicr yn cytuno â hwy: cynnal y cynnydd o 40 y cant yn y lleoedd hyfforddi bydwreigiaeth a gafwyd eleni, cynnal buddsoddiad yn y lleoedd hyfforddi ar gyfer rhannau allweddol eraill o'r gweithlu—gofal iechyd, gwyddonwyr, parafeddygon, hylenwyr deintyddol, therapyddion a radiograffwyr—i gyd yn newyddion da iawn. Serch hynny, methais ddod o hyd i'r darn am gynyddu lleoedd astudio meddygaeth israddedig neu leoedd hyfforddi ar gyfer meddygon teulu. A oedd hwnnw'n hepgoriad bwriadol neu'n gamgymeriad?

No, it's simply that we make these announcements at different points in time, as I'm sure you've noticed. We'll make different announcements about doctors and training places in the GP field. We've just announced, of course, the final fill rate for this year—we actually overfilled our GP training places. With the creation of Health Education and Improvement Wales, we'll have a different system to understand how many doctor training places and other health and care professional places—. At the appropriate time in the year, we'll make the next announcement about that. But you will of course know that in 'Train. Work. Live.' we have announced another incentive within the field of doctors for our psychologists. We recognise there's been a significant gap right across the UK—so additional help and support to hopefully get more people to undertake their training places here in Wales.

Na, mae'n deillio'n syml o'r ffaith ein bod yn gwneud y cyhoeddiadau hyn ar adegau gwahanol, fel rwy'n siŵr eich bod wedi sylwi. Byddwn yn gwneud cyhoeddiadau gwahanol am feddygon a lleoedd hyfforddi ym maes meddygon teulu. Rydym newydd gyhoeddi, wrth gwrs, y gyfradd lenwi derfynol ar gyfer y flwyddyn hon—rydym wedi gorlenwi ein lleoedd hyfforddi meddygon teulu mewn gwirionedd. Gyda chreu Addysg a Gwella Iechyd Cymru, bydd gennym system wahanol i ddeall faint o leoedd hyfforddi ar gyfer meddygon a lleoedd iechyd a gofal proffesiynol eraill—. Ar yr adeg briodol o'r flwyddyn, byddwn yn gwneud y cyhoeddiad nesaf ynglŷn â hynny. Ond fe wyddoch wrth gwrs ein bod wedi cyhoeddi cymhelliant arall ym maes meddygon ar gyfer ein seicolegwyr yn 'Hyfforddi, Gweithio, Byw.'  Rydym yn cydnabod bod bwlch sylweddol wedi bod ledled y DU—felly help a chymorth ychwanegol a fydd, gobeithio, yn cymell mwy o bobl i gael lleoedd hyfforddiant yma yng Nghymru.

I'm glad you're engaging on the issue of doctors today. It seemed, quite often recently, that you've wanted to direct me away from talking about doctors to talk about other parts of the health service, but we know that all health professionals within the health service are dependent on each other, and doctors are very important too.

I cannot emphasise too much, though, the need to come forward with definitive figures and a vision of how many doctors we need to train in Wales over the coming years. I've seen some figures recently that should frighten all of us here, really. The figures I saw suggested that, of all the young people in Wales who decide they want to go into medicine, 75 per cent of them end up working in the NHS in England. Now, apart from the fact that we need doctors and more doctors from Wales to stay in Wales, as well as recruiting from elsewhere, it is a frightening brain drain from Wales in general terms. These are bright young people who, for all sorts of reasons, we need to keep within our community. Will you not recognise that a decision is needed quickly, and a positive decision, on increasing the opportunities for young people to study medicine in Wales in order for us to try to address that brain drain?

Rwy'n falch eich bod yn trafod meddygon heddiw. Roedd hi'n ymddangos, yn aml iawn yn ddiweddar, eich bod eisiau tynnu fy sylw oddi ar siarad am feddygon i siarad am rannau eraill o'r gwasanaeth iechyd, ond gwyddom fod pob gweithiwr iechyd proffesiynol yn y gwasanaeth iechyd yn ddibynnol ar ei gilydd, ac mae meddygon yn bwysig iawn hefyd.

Fodd bynnag, ni allaf roi gormod o bwyslais ar yr angen i gyflwyno ffigurau pendant a gweledigaeth ynglŷn â faint o feddygon rydym angen eu hyfforddi yng Nghymru dros y blynyddoedd nesaf. Rwyf wedi gweld rhai ffigurau yn ddiweddar a ddylai godi ofn ar bob un ohonom yma, mewn gwirionedd. Roedd y ffigurau a welais yn awgrymu, o'r holl bobl ifanc yng Nghymru sy'n penderfynu eu bod eisiau dilyn gyrfa feddygol, fod 75 y cant ohonynt yn mynd i weithio i'r GIG yn Lloegr yn y pen draw. Nawr, ar wahân i'r ffaith ein bod angen meddygon ac angen i fwy o feddygon o Gymru aros yng Nghymru, yn ogystal â recriwtio o fannau eraill, yn gyffredinol, mae gennym ddraen dawn brawychus yng Nghymru. Mae'r rhain yn bobl ifanc ddisglair y mae angen i ni, am bob math o resymau, eu cadw yn ein cymunedau. Oni wnewch chi gydnabod bod angen penderfyniad cyflym, a phenderfyniad cadarnhaol, mewn perthynas â chynyddu'r cyfleoedd i bobl ifanc astudio meddygaeth yng Nghymru er mwyn i ni geisio mynd i'r afael â'r draen dawn hwnnw?

This Government has never tried to put a halt on young people from Wales having opportunities in Wales to study medicine. Our challenge has been something for something with our medical schools and our capacity to do so. So, we already have a slight increase in the number of Welsh domiciled students acquiring places in both Cardiff and Swansea. I've been clear, as indeed has the Cabinet Secretary for Education, that if we're going to invest more in training doctors here in Wales, then we need to see a greater return in terms of Welsh domiciled students. We also need to be better, frankly, at reacquiring young people from Wales who go to study medicine in different parts of the UK. I would not criticise a young person from Anglesey, Cardiff, St Davids or Newtown who decided they wanted to study medicine in Liverpool, Manchester, London or somewhere else. Our challenge is how we actually persuade those people to come back to Wales to undertake national health service work on a longer-term basis.

We're actually seeing some success in having more people, particularly with 'Train. Work. Live.', choosing, after undertaking some of their career within England, to actually come back to Wales as well. So, as ever, there is not one simple answer. There is a range of different things that we need to get right to have the best prospect of having the greatest number of Welsh domiciled students undertaking medical education and training here within Wales, as well as reacquiring people from Wales who have undertaken their medical education training in other parts of the UK in particular.

Nid yw'r Llywodraeth hon erioed wedi ceisio atal pobl ifanc o Gymru rhag cael cyfleoedd i astudio meddygaeth yng Nghymru. Yr her sydd wedi ein hwynebu yw cael rhywbeth yn ôl gyda'n hysgolion meddygol a'n gallu i wneud hynny. Felly, mae gennym eisoes rywfaint o gynnydd yn nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n ennill lleoedd yng Nghaerdydd ac Abertawe. Rwyf wedi bod yn glir, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi bod, os ydym am fuddsoddi mwy mewn hyfforddi meddygon yma yng Nghymru, mae angen i ni weld mwy o fudd o ran myfyrwyr sy'n hanu o Gymru. Mae angen i ni hefyd fod yn well, a dweud y gwir, am ddenu pobl ifanc o Gymru sy'n mynd i astudio meddygaeth mewn gwahanol rannau o'r DU. Ni fuaswn yn beirniadu person ifanc o Ynys Môn, Caerdydd, Tyddewi neu'r Drenewydd am benderfynu eu bod eisiau astudio meddygaeth yn Lerpwl, Manceinion, Llundain neu rywle arall. Ein her mewn gwirionedd yw sut rydym yn perswadio'r bobl hynny i ddod yn ôl i Gymru i weithio yn y gwasanaeth iechyd gwladol yn y tymor hwy.

Mewn gwirionedd, rydym yn gweld rhywfaint lwyddiant o ran bod mwy o bobl, yn arbennig gyda 'Hyfforddi, Gweithio, Byw', yn dewis dychwelyd i Gymru ar ôl treulio rhywfaint o'u gyrfa yn Lloegr. Felly, fel erioed, nid oes un ateb syml. Mae yna amrywiaeth o wahanol bethau y mae angen i ni eu cael yn iawn er mwyn sicrhau bod cynifer o fyfyrwyr â phosibl o Gymru yn ymgymryd ag addysg a hyfforddiant meddygol yma yng Nghymru, yn ogystal â denu pobl o Gymru sydd wedi ymgymryd â'u haddysg a'u hyfforddiant meddygol mewn rhannau eraill o'r DU yn benodol.

Gwasanaethau Iechyd Meddwl Plant a'r Glasoed
Child and Adolescent Mental Health Services

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed? OAQ51479

3. Will the Cabinet Secretary provide an update on waiting times for children and adolescent mental health services? OAQ51479

We have invested an additional £8 million a year to support a substantial programme of work to improve access to specialist CAMHS services in response to the significant increase in referrals in recent years. All local health boards are working towards consistently meeting the 28-day target.

Rydym wedi buddsoddi £8 miliwn ychwanegol y flwyddyn i gefnogi rhaglen sylweddol o waith i wella mynediad at wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed arbenigol mewn ymateb i'r cynnydd sylweddol yn nifer yr atgyfeiriadau dros y blynyddoedd diwethaf. Mae pob bwrdd iechyd lleol yn gweithio tuag at gyrraedd y targed 28 diwrnod yn gyson.

Cabinet Secretary, there has been tremendous progress in the past 12 months in reducing the number of children and young people waiting for a CAMHS appointment. I welcome the work the Welsh Government has undertaken on this issue. As a result of the additional investment, we cut the numbers waiting for treatment by over two thirds. However, we still have over 500 children and young people waiting between four and 26 weeks, and a handful waiting longer than that. Cabinet Secretary, given that children and young people should be seen within 28 days, what more can your Government do to ensure that no young person has to wait up to half a year?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae cynnydd aruthrol wedi bod yn y 12 mis diwethaf ar leihau nifer y plant a phobl ifanc sy'n aros am apwyntiad CAMHS. Rwy'n croesawu'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar y mater hwn. O ganlyniad i'r buddsoddiad ychwanegol, rydym wedi torri dros ddwy ran o dair oddi ar y nifer sy'n aros am driniaeth. Fodd bynnag, mae gennym dros 500 o blant a phobl ifanc sy'n aros rhwng pedair a 26 wythnos o hyd, ac mae llond llaw ohonynt yn aros yn hwy na hynny. Ysgrifennydd y Cabinet, o gofio y dylai plant a phobl ifanc gael eu gweld o fewn 28 diwrnod, beth arall y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau nad oes yn rhaid i unrhyw berson ifanc aros hyd at hanner blwyddyn?

14:50

Thank you for the question. I welcome the fact that you've recognised the significant progress that has been made, but also I recognise there is still more to do. There was a significant amount of improvement to achieve the 28-day target across Wales in March this year. Since then, we've seen achievement slip back, and we now have some people waiting too long again. We've actually seen that the average wait is under eight weeks. Given that a couple of years ago people were regularly waiting more than six months, that's a significant step forward.

I've made clear to health boards, at chair and vice-chair level, that not only do I expect to face continued scrutiny, and rightly so, until we see significant improvement that is sustained, but also they can expect me to raise it in accountability fora with them until they not just achieve the target of 80 per cent of people being seen within 28 days, but actually that they can sustain that achievement as well. We've invested in the staff that they said that they would need, and we've injected an extra £300,000-worth of money to make sure that within this year we deal with that backlog that does exist. I fully expect that through the next year we will have much more regular and sustainable achievement to make sure that people don't wait too long, either for specialist CAMHS or to be referred to other parts of our health and care system if CAMHS is not the place to meet their health and care needs.

Diolch i chi am y cwestiwn. Croesawaf y ffaith eich bod wedi cydnabod y cynnydd sylweddol sydd wedi cael ei wneud, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod llawer i'w wneud eto. Cafwyd cryn dipyn o welliant i gyrraedd y targed 28 diwrnod ledled Cymru ym mis Mawrth eleni. Ers hynny, rydym wedi gweld cyflawniad yn llithro'n ôl, a bellach mae gennym rai pobl yn aros yn rhy hir unwaith eto. Mewn gwirionedd, rydym wedi gweld fod yr amser aros cyfartalog o dan wyth wythnos. O gofio bod pobl yn aros dros chwe mis yn rheolaidd ychydig o flynyddoedd yn ôl, mae hwnnw'n gam arwyddocaol ymlaen.

Rwyf wedi ei gwneud yn glir i fyrddau iechyd, ar lefel cadeirydd ac is-gadeirydd, fy mod yn disgwyl wynebu craffu parhaus, ac mae hynny'n briodol, hyd nes y gwelwn welliant sylweddol yn cael ei gynnal, ond hefyd gallant ddisgwyl y byddaf yn ei ddwyn i'w sylw mewn fforymau atebolrwydd hyd nes y byddant yn cyflawni'r targed o 80 y cant o bobl yn cael eu gweld o fewn 28 diwrnod, a'u bod yn gallu cynnal y cyflawniad hwnnw hefyd mewn gwirionedd. Rydym wedi buddsoddi yn y staff y dywedasant y byddent eu hangen, ac rydym wedi buddsoddi £300,000 o arian ychwanegol i wneud yn siŵr ein bod yn ymdrin â'r ôl-groniad sy'n bodoli yn ystod y flwyddyn hon. Rwy'n llawn ddisgwyl, drwy gydol y flwyddyn nesaf, y bydd ein cyflawniad yn fwy cyson a chynaliadwy i wneud yn siŵr nad yw pobl yn aros yn rhy hir, naill ai am apwyntiadau CAMHS arbenigol neu i gael eu hatgyfeirio at rannau eraill o'n system iechyd a gofal os nad CAMHS yw'r lle priodol i ddiwallu eu hanghenion iechyd a gofal.

Cabinet Secretary, can I ask you what assurances you can give that the budget allocation for CAMHS will be ring-fenced? 

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ofyn i chi pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd dyraniad y gyllideb ar gyfer CAMHS yn cael ei glustnodi?

We've been very clear in investing the additional resource that was for CAMHS. We've got our broader mental health ring fence, and, actually, we know that we spend more than the ring fence both in mental health and in CAMHS services. Part of the challenge is about seeing CAMHS as part of a whole system, because we know that part of the challenge has been that there are more people being referred in, while we still have that significant challenge of inappropriate referral. So, as well as getting the investment right in CAMHS, which I believe we have done, we've also got the investment in other services where people do have very real health and care support needs. I'm confident that we've made the right investment and I'm confident that that money is being spent on CAMHS as it's intended, and I fully expect that we'll report back on improvement. If not, I will face your questions, and others, on why significant improvement has not been made and sustained.  

Rydym wedi bod yn glir iawn wrth fuddsoddi'r adnoddau ychwanegol ar gyfer CAMHS. Mae gennym yr arian rydym wedi'i glustnodi ym meysydd iechyd meddwl yn gyffredinol, ac mewn gwirionedd, gwyddom ein bod yn gwario mwy na'r arian a glustnodir ym maes iechyd meddwl ac ar wasanaethau CAMHS. Mae rhan o'r her yn ymwneud â gweld CAMHS fel rhan o system gyfan, oherwydd gwyddom mai rhan o'r her yw'r ffaith bod mwy o bobl yn cael eu hatgyfeirio, ac rydym yn dal i wynebu her sylweddol atgyfeirio amhriodol. Felly, yn ogystal â sicrhau buddsoddiad cywir yn CAMHS, ac rwy'n credu ein bod wedi gwneud hynny, mae gennym hefyd y buddsoddiad mewn gwasanaethau eraill lle mae gan bobl anghenion cymorth iechyd a gofal gwirioneddol. Rwy'n hyderus ein bod wedi gwneud y buddsoddiad cywir ac rwy'n hyderus fod yr arian hwnnw'n cael ei wario ar CAMHS fel roeddem wedi'i fwriadu, ac rwy'n llawn ddisgwyl y byddwn yn adrodd yn ôl ar y gwelliant. Os na fyddwn, byddaf yn wynebu eich cwestiynau, ac eraill, ynglŷn â pham nad oes gwelliant sylweddol wedi cael ei wneud a'i gynnal.

I've been raising the issue of CAMHS waiting lists for some time. Recently, the First Minister wrote to me explaining the reasons behind the changes in the way that these waiting lists were measured and published, explaining that some local health boards were wrongly including referrals of children and young people to local primary mental health support services in their specialist CAMHS data submissions, and local primary mental health support services also have a 28-day target for access to assessment and interventions, but this is reported and measured separately. However, this isn't quite accurate—it isn't possible to break down the published data for this service by age group. This means we have no idea how long children are waiting for these services. Do you have any plans to publish this data to allow greater scrutiny of this Government's performance in terms of child and adolescent mental health?

Rwyf wedi bod yn tynnu sylw at restrau aros CAMHS ers peth amser. Yn ddiweddar, ysgrifennodd y Prif Weinidog ataf yn esbonio'r rhesymau wrth wraidd y newidiadau yn y ffordd y câi'r rhestrau aros hyn eu mesur a'u cyhoeddi, gan egluro bod rhai byrddau iechyd lleol yn mynd ati'n amhriodol i gynnwys atgyfeiriadau plant a phobl ifanc at wasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol yn eu cyflwyniadau data CAMHS arbenigol, ac mae gan wasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol hefyd darged o 28 diwrnod ar gyfer asesiadau ac ymyriadau, ond caiff hyn ei gofnodi a'i fesur ar wahân. Fodd bynnag, nid yw hyn yn hollol gywir—nid oes modd dadansoddi'r data a gyhoeddwyd ar gyfer y gwasanaeth hwn yn ôl grŵp oedran. Mae hyn yn golygu nad oes gennym syniad faint o amser y mae plant yn aros am y gwasanaethau hyn. A oes gennych unrhyw gynlluniau i gyhoeddi'r data hwn er mwyn caniatáu mwy o graffu ar berfformiad y Llywodraeth hon mewn perthynas ag iechyd meddwl plant a phobl ifanc?

We expect to make available properly scrutinised and accurate data as official statistics, so that people can see transparently whether the health service is meeting the 80 per cent of children and young people being seen in CAMHS services within 28 days. I cannot be clearer about my expectations or about the transparency of the information that the public and Members will receive.

Rydym yn disgwyl gallu rhyddhau data cywir sydd wedi bod drwy'r broses graffu briodol fel ystadegau swyddogol, fel y gall pobl weld yn dryloyw pa un a yw'r gwasanaeth iechyd yn bodloni'r 80 y cant o blant a phobl ifanc sy'n cael eu gweld mewn gwasanaethau CAMHS o fewn 28 diwrnod. Ni allaf fod yn gliriach ynglŷn â fy nisgwyliadau nac ynglŷn â thryloywder y wybodaeth y bydd y cyhoedd a'r Aelodau yn ei chael.

Hyfforddi Meddygon Teulu yng Ngogledd Cymru
General Practitioner Training in North Wales

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am hyfforddi meddygon teulu yng Ngogledd Cymru? OAQ51480

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on GP training in North Wales? OAQ51480

Thank you for the question. We are committed to increasing GP trainees across Wales, including in north Wales. Our targeted incentives have made a difference, with more than 100 per cent of posts being filled in most GP training schemes across north Wales. We continue to work with others to identify additional steps that could assist.

Diolch i chi am y cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i gynyddu nifer yr hyfforddeion meddygon teulu ledled Cymru, gan gynnwys yng ngogledd Cymru. Mae ein cymhellion a dargedwyd wedi gwneud gwahaniaeth, gyda mwy na 100 y cant o swyddi yn cael eu llenwi yn y rhan fwyaf o gynlluniau hyfforddi meddygon teulu ar draws gogledd Cymru. Rydym yn parhau i weithio gydag eraill i nodi camau ychwanegol a allai helpu.

Roeddwn yn gwrando â diddordeb, gyda llaw, ar yr atebion a roddoch chi'n gynharach i Rhun ap Iorwerth, ond rŷm ni'n gwybod mai dim ond 3.5 y cant o feddygon dan hyfforddiant y Deyrnas Unedig sydd yng Nghymru, er bod gennym ni, wrth gwrs, 5 y cant o'r boblogaeth ac, mi fuaswn yn dadlau, fod ein hanghenion ni hefyd o safbwynt iechyd yn uwch na hynny. Rwyf jest ddim yn teimlo bod y Llywodraeth yn dirnad lefel y broblem sydd gennym ni yng ngogledd Cymru. Mae niferoedd meddygon teulu dan hyfforddiant yn y gogledd yn tua dau i bob 100,000 o'r boblogaeth. Nawr, yng Nghaerdydd, mae tua chwech i bob 100,000 o'r boblogaeth, ac mae hyn, wrth gwrs, yn cael ei ailadrodd flwyddyn ar ôl blwyddyn, gyda'r sefyllfa, felly, ar ei gwaethaf erbyn hyn yn y gogledd. Felly, a gaf i ofyn: pryd bydd y Llywodraeth yn cydnabod o ddifrif anghenion penodol y gogledd yn y cyd-destun yma er mwyn datrys y broblem unwaith ac am byth? 

I listened with interest to the answers that you gave to Rhun ap Iorwerth earlier, but we do know that only 3.5 per cent of trainee doctors in the UK are in Wales, although we have 5 per cent of the population and, I would argue, that our health needs are greater than that. I just don’t feel feel that the Government fully understands the level of the problem that we have in north Wales. The number of trainee GPs in north Wales is around two for every 100,000 of the population. In Cardiff, it's around six to every 100,000 of the population, and this is rehearsed year on year, with the situation at its worst now in north Wales. So, may I ask: when will the Government truly recognise the specific needs of north Wales in this context in order to resolve this problem once and for all?   

14:55

I'm happy to respond about where we are this year and the approach that we'll take to future rounds of GP training places. As ever, we'll look at the right number of places, about what we want and what we think we can reasonably fill. I said at the start of the year's round that we've just completed that if we're able to overfill, then I'd be happy to do so, and that's exactly what we did. That includes north Wales: we had 24 places offered but we actually appointed 25 candidates across the three areas of north Wales where training takes place. That shows that we've been good to our word.

As we go through this year, and going back to a previous question from one of your party colleagues about the way in which we announced doctor training numbers, in particular GPs, we'll make announcements on the number of people and where they'll be, in a completely transparent manner, because there is no one part of Wales where you could say there is no challenge in this area. And it's got to be the honesty about recognising this is a difficult and challenging area for every part of the UK, and what we are seeking to do in Wales is having the right number of people and making sure that we fill those places. It's about high-quality training and also to keep people to work in our healthcare system here Wales—in north Wales, south, mid and west Wales—every part of the country has a challenge for this Government to address.  

Rwy'n hapus i ymateb ynglŷn â lle rydym arni eleni a'r dull y byddwn yn ei fabwysiadu mewn rowndiau o leoedd hyfforddi meddygon teulu yn y dyfodol. Fel erioed, byddwn yn edrych ar y nifer gywir o leoedd, beth rydym ei eisiau a'r hyn y credwn y gallwn ei lenwi yn rhesymol. Dywedais ar ddechrau rownd y flwyddyn rydym newydd ei chwblhau y buaswn yn hapus i orlenwi os gallwn wneud hynny, a dyna'n union a wnaethom. Mae hynny'n cynnwys gogledd Cymru: cynigiwyd 24 o leoedd ond penodwyd 25 o ymgeiswyr mewn gwirionedd ar draws y tair ardal yng ngogledd Cymru lle mae hyfforddiant yn digwydd. Mae hynny'n dangos ein bod wedi cadw at ein gair.

Wrth inni fynd drwy'r flwyddyn hon, a chan ddychwelyd at gwestiwn blaenorol gan un o'ch cyd-Aelodau ynglŷn â'r ffordd rydym wedi cyhoeddi niferoedd hyfforddi meddygon, a meddygon teulu yn arbennig, byddwn yn gwneud cyhoeddiadau ar nifer y bobl a lle byddant, mewn modd cwbl dryloyw, oherwydd nid oes unrhyw ran benodol o Gymru lle y gallech ddweud nad oes unrhyw her yn y maes hwn. Ac mae'n rhaid cael gonestrwydd ynglŷn â chydnabod bod hwn yn faes anodd a heriol ar gyfer pob rhan o'r DU, a'r hyn rydym yn ceisio ei wneud yng Nghymru yw cael y nifer gywir o bobl a gwneud yn siŵr ein bod yn llenwi'r lleoedd hynny. Mae'n ymwneud â hyfforddiant o ansawdd uchel yn ogystal â chadw gweithwyr yn ein system gofal iechyd yma yng Nghymru—yng ngogledd Cymru, de, canolbarth a gorllewin Cymru—mae gan bob rhan o'r wlad her i'r Llywodraeth hon fynd i'r afael â hi.

I always find that it's easy in opposition to come up with solutions, but when you're in Government you have to make decisions, and the decision here is about where the health workforce sits within its community and different parts of the country. In that regard, I welcome the progress that's being made by our 'Train.Work.Live' campaign and the recent investment to increase the number of nurses, physiotherapists and occupational health visitors. I ask you, Cabinet Secretary, if you'd agree with me that we do need—and I accept that—to train more doctors, but that to play their part in a more important, multidisciplinary workforce, we need to treat people closer to home, and that they are but one element in a given whole?  

Rwyf bob amser yn teimlo ei bod yn hawdd i'r wrthblaid feddwl am atebion, ond pan fyddwch yn Llywodraeth, mae'n rhaid i chi wneud penderfyniadau, ac mae'r penderfyniad hwn yn ymwneud â lle'r gweithlu iechyd yn ei gymuned a gwahanol rannau o'r wlad. Yn hynny o beth, croesawaf y cynnydd a wnaed gan ein hymgyrch 'Hyfforddi, Gweithio, Byw' a'r buddsoddiad diweddar i gynyddu nifer y nyrsys, ffisiotherapyddion ac ymwelwyr iechyd galwedigaethol. Rwy'n gofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech yn cytuno â mi ein bod angen hyfforddi rhagor o feddygon—ac rwy'n derbyn hynny—ond er mwyn iddynt allu chwarae eu rhan mewn gweithlu pwysicach a mwy amlddisgyblaethol, fod angen i ni drin pobl yn nes at adref, ac mai un elfen yn unig yw meddygon mewn system gyfan?

Yes, you're absolutely right, Joyce: we need to make sure that we have the right number of GPs, as really important leaders within local healthcare, but, equally, they're taking part in a wider multidisciplinary team to deliver care. Recently, at the national primary care conference I was really heartened by GP leaders but also other healthcare professionals who recognised that it was the right thing for them to do. And we need to support them, both in the way that we design and deliver our training of workforce numbers, so the £12 million increase that I announced recently to train other healthcare professionals, and for them to be trained and work together with GP colleagues as part of that team. And, actually, it's about delivering better care, and better care that, actually, all of those healthcare professionals—GPs and others—would rather work in as well. There's a challenge because not everyone is at that point in time, but most people recognise it's better for the staff and better for the citizen as well. We get better value from it and, ultimately, better care as well. So, that will be a consistent theme in this Government, and I won't apologise for talking about GPs and others as part of a wider care team, and I'm not going to split off one group of healthcare professionals against another.  

Ie, rydych yn hollol gywir, Joyce: mae angen inni wneud yn siŵr fod gennym y nifer gywir o feddygon teulu, fel arweinwyr gwirioneddol bwysig ym maes gofal iechyd lleol, ond i'r un graddau, eu bod yn rhan o dîm amlddisgyblaethol ehangach ar gyfer darparu gofal. Yn ddiweddar, yn y gynhadledd genedlaethol ar ofal sylfaenol roedd yn galonogol gweld arweinwyr meddygon teulu, a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill hefyd, yn cydnabod mai dyna'r peth cywir iddynt ei wneud. Ac mae angen i ni eu cefnogi, yn y ffordd rydym yn cynllunio ac yn darparu hyfforddiant i'r gweithlu, sy'n egluro'r cynnydd o £12 miliwn a gyhoeddais yn ddiweddar i hyfforddi gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill, ac iddynt gael eu hyfforddi a gweithio gyda chydweithwyr sy'n feddygon teulu fel rhan o'r tîm hwnnw. Ac mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â darparu gofal gwell, a gofal gwell y byddai'n well gan yr holl weithwyr gofal iechyd proffesiynol hynny—meddygon teulu ac eraill—weithio ynddo mewn gwirionedd. Mae yna her oherwydd nad yw pawb wedi cyrraedd y fan honno, ond mae'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod ei fod yn well i'r staff ac yn well i'r dinesydd yn ogystal. Rydym yn cael gwell gwerth ohono a gwell gofal hefyd yn y pen draw. Felly, bydd honno'n thema gyson yn y Llywodraeth hon, ac nid wyf am ymddiheuro am sôn am feddygon teulu ac eraill fel rhan o dîm gofal ehangach, ac nid wyf am wahanu un grŵp o weithwyr gofal iechyd proffesiynol oddi wrth un arall.

Can you tell us what work is being done to ensure that GP training takes into account the fantastic opportunities that new technology provides for GP services in the future? You'll be aware, I'm sure, that there are applications now that people can download, even onto their mobile phones, in order to have consultations with a GP, and we need to be at the cutting edge of this. I'm sure you will agree with that statement. So, what specifically is within the current training offer to make sure that these are the sorts of things in the future that GPs will be able to use? 

A allwch ddweud wrthym pa waith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod hyfforddiant meddygon teulu yn ystyried y cyfleoedd gwych y mae technoleg newydd yn eu darparu ar gyfer gwasanaethau meddygon teulu yn y dyfodol? Fe fyddwch yn gwybod, rwy'n siŵr, fod yna apiau y gall pobl eu lawrlwytho bellach, ar eu ffonau symudol hyd yn oed, er mwyn cael ymgynghoriadau gyda meddyg teulu, ac mae angen i ni fod ar flaen y gad gyda hyn. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â'r datganiad hwnnw. Felly, beth yn benodol sy'n cael ei gynnwys yn y cynnig hyfforddiant cyfredol i wneud yn siŵr y bydd meddygon teulu yn gallu defnyddio'r mathau hyn o bethau yn y dyfodol?

The current framework isn't just about doctors and training; it's also about the continued professional development and training that takes place through the profession. For example, I announced at the recent medicine safety conference with the Royal Pharmaceutical Society in Wales that we'll have a roll-out of a trial of pharmacists having fuller access to the GP record, and if that's successful that will then be rolled out to other pharmacies who are part of the Choose Pharmacy network in the spring of next year. There will need to be training and understanding of what that means both for the pharmacist but also for GPs themselves as well.

To be fair, both the Royal College of General Practitioners and the general practice committee of the British Medical Association are fully engaged in a conversation about how to make better use of information technology. I'm actually meeting the medical director of NHS Wales Informatics Service later on this afternoon, to talk exactly about what we already do and what our ambitions need to be for the future. So, it isn't one simple part of understanding the opportunities that exist to work in a different way, it's actually about how we do that on a more successive basis and expecting GPs and others to be able to adapt to do that as well. There's lots of opportunity, but our biggest challenge in many ways is how the health service catches up with the expectation of how people already live their lives today. We're not where we need to be; there's more progress to make up, but I'm optimistic about where we'll actually get in the next few years. 

Nid yw'r fframwaith cyfredol yn ymwneud â meddygon a hyfforddiant yn unig; mae  hefyd yn ymwneud â datblygiad proffesiynol parhaus a hyfforddiant sy'n digwydd drwy'r proffesiwn. Er enghraifft, yn y gynhadledd ddiweddar ar ddiogelwch meddygaeth gyda Chymdeithas Fferyllol Frenhinol Cymru, cyhoeddais y byddwn yn cyflwyno treial i roi mwy o fynediad i fferyllwyr at gofnodion meddygon teulu, ac os yw hynny'n llwyddiannus, bydd yn cael ei gyflwyno i fferyllfeydd eraill sy'n rhan o'r rhwydwaith Dewis Fferyllfa yn ystod y gwanwyn y flwyddyn nesaf. Bydd angen hyfforddiant a dealltwriaeth o'r hyn y mae hynny'n ei olygu i'r fferyllydd yn ogystal â'r meddygon teulu eu hunain.

I fod yn deg, mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a phwyllgor ymarfer cyffredinol Cymdeithas Feddygol Prydain yn cymryd rhan lawn yn y drafodaeth ynglŷn â sut y gellid gwneud gwell defnydd o dechnoleg gwybodaeth. Mewn gwirionedd, rwy'n cyfarfod â chyfarwyddwr meddygol Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru yn ddiweddarach y prynhawn yma, i sôn am yr hyn rydym yn ei wneud eisoes a beth fydd angen i'n huchelgeisiau fod ar gyfer y dyfodol. Felly, nid yw'n fater syml o ddeall y cyfleoedd sy'n bodoli ar gyfer gweithio mewn ffordd wahanol, mae'n ymwneud mewn gwirionedd â sut rydym yn gwneud hynny ar sail fwy olynol a disgwyl i feddygon teulu ac eraill allu addasu i wneud hynny yn ogystal. Ceir llawer o gyfleoedd, ond ein her fwyaf mewn llawer o ffyrdd yw sut y mae'r gwasanaeth iechyd yn cadw i fyny gyda'r disgwyliad o sut y mae pobl eisoes yn byw eu bywydau heddiw. Nid ydym wedi cyrraedd lle mae angen inni fod; mae rhagor o gynnydd i'w wneud, ond rwy'n obeithiol ynglŷn â ble y byddwn wedi cyrraedd mewn ychydig flynyddoedd.

15:00
Gwasanaethau Iechyd Meddwl drwy Gyfrwng y Gymraeg
Welsh-medium Mental Health Services

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl drwy gyfrwng y Gymraeg? OAQ51458

5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the provision of Welsh-medium mental health services? OAQ51458

We are committed to delivering high-quality health and care services centred on individual needs and outcomes. Our 'More than just words' strategic framework sets out our commitment and actions to support and strengthen the planning and delivery of Welsh language services in health and care, including, of course, mental health services.

Rydym wedi ymrwymo i ddarparu gwasanaethau iechyd a gofal o ansawdd uchel sy'n canolbwyntio ar anghenion a chanlyniadau unigolion. Mae ein fframwaith strategol 'Mwy na Geiriau' yn nodi ein hymrwymiad a'n camau gweithredu i gefnogi a chryfhau'r broses o gynllunio a darparu gwasanaethau Cymraeg ym maes iechyd a gofal, gan gynnwys, wrth gwrs, gwasanaethau iechyd meddwl.

Diolch yn fawr am yr ateb yna. Mae'n wir i ddweud bod yna bryder bod yna ddiffyg cefnogaeth a darpariaeth drwy gyfrwng y Gymraeg i ymdrin ag iechyd meddwl yn genedlaethol yma yng Nghymru. Mae'n hynod bwysig, wrth gwrs, fod unigolion sydd â salwch meddwl yn medru cael y cymorth sydd ei angen arnynt, a hynny yn yr iaith y maent fwyaf cyffyrddus yn ei defnyddio—rydych chi'n dod i ddiagnosis ynghynt ac yn gwella ansawdd y gofal yn gyffredinol. Felly, a wnewch chi gytuno i edrych ar yr hyn sydd ar gael—yn cynnwys y pecynnau meddalwedd ac electroneg sydd ar gael—er mwyn cefnogi pobl yn effeithiol, a sut y mae pethau i wella i'r dyfodol?

Thank you for that response. It is true to say that there is concern that there is a lack of support and provision available through the medium of Welsh in dealing with mental health issues at a national level here in Wales. It's extremely important, of course, that individuals with mental health problems have the assistance in the language they are most comfortable using—you come to a diagnosis more quickly and improve the quality of care in general terms. So, would you agree to look at what is currently available—including software and electronic packages available—in order to support people effectively, and how things can improve for the future? 

Yes. I'm happy to give that commitment and I recognise this is an issue that isn't about a care preference, it's about a care need; the two are different and it's important to recognise the distinction. It's also about where the active offer takes place, so people don't need to say, 'I would like to be able to access healthcare through the medium of Welsh', but actually there is an active offer for people to do that, particularly with mental health services where there are a range of challenges you've got to get over to actually access a service and recognise the need to take part in that service as well. Your point about software as well—I actually have current work already ongoing looking at the opportunities for software, looking at what exists in both English and in Welsh, and trying to make sure we appropriately equip the health and care service to do so. So, I recognise the point and I'll happily update in the future about where we get to.FootnoteLink

Gwnaf. Rwy'n hapus i ymrwymo i hynny ac rwy'n cydnabod bod hwn yn fater nad yw'n ymwneud â dewis mewn gofal, mae'n ymwneud ag angen mewn gofal; mae'r ddau yn wahanol ac mae'n bwysig cydnabod y gwahaniaeth. Mae hefyd yn ymwneud â lle mae'r cynnig gweithredol yn digwydd, fel nad oes angen i bobl ddweud, 'Hoffwn allu cael gofal iechyd drwy gyfrwng y Gymraeg', ond bod cynnig gweithredol i bobl wneud hynny mewn gwirionedd, yn enwedig gyda gwasanaethau iechyd meddwl lle y ceir ystod o heriau sy'n rhaid i chi eu goresgyn er mwyn defnyddio gwasanaeth a chydnabod yr angen i gymryd rhan yn y gwasanaeth hwnnw yn ogystal. Mae eich pwynt ynglŷn â meddalwedd hefyd—mewn gwirionedd, mae gennyf waith ar y gweill eisoes ar hyn o bryd yn edrych ar y cyfleoedd ar gyfer meddalwedd, gan edrych ar yr hyn sy'n bodoli yn Saesneg ac yn Gymraeg, a cheisio gwneud yn siŵr ein bod yn arfogi'r gwasanaeth iechyd a gofal yn briodol i wneud hynny. Felly, rwy'n cydnabod y pwynt ac rwy'n hapus i roi'r wybodaeth diweddaraf i chi ynglŷn â'n sefyllfa yn y dyfodol.FootnoteLink

Lleihau'r Risg o Strôc
Reducing the Risk of Stroke

6. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau'r risg o bobl yng Nghymru yn dioddef strôc? OAQ51451

6. What further action will the Welsh Government take to reduce the risk of people in Wales suffering a stroke? OAQ5145

Thank you for the question. Our stroke delivery plan provides a framework for action by health boards and NHS trusts, working with their partners. It sets out the expectations of all stakeholders to prevent, diagnose and treat stroke in people of all ages, wherever they live in Wales and whatever their circumstances.

Diolch i chi am y cwestiwn. Mae ein cynllun cyflawni ar gyfer strôc yn darparu fframwaith ar gyfer camau gweithredu gan fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG yn gweithio gyda'u partneriaid. Mae'n nodi disgwyliadau'r holl randdeiliaid ynghylch atal, gwneud diagnosis a thrin strôc mewn pobl o bob oed, pa le bynnag y maent yn byw yng Nghymru a beth bynnag fo'u hamgylchiadau.

Thank you for the reply, Minister. The fact is, according to the Stroke Association, atrial fibrillation—it's a kind of disease with irregular heartbeat—can increase the risk of stroke by up to five times. AF is easily detectable and effective treatments exist to reduce the risk of stroke. However, the number of people who have not been identified as having AF combined with the number identified but on inappropriate medicine means that many people in Wales are having preventable strokes each year. What is the Welsh Government doing to increase the rate of AF detection as well as ensuring that they receive appropriate treatment so that the risk of people suffering an unnecessary stroke is reduced in Wales? Thank you.

Diolch i chi am yr ateb, Weinidog. Y ffaith yw, yn ôl y Gymdeithas Strôc, mae ffibriliad atrïaidd—mae'n fath o glefyd gyda churiad calon afreolaidd—yn gallu cynyddu'r risg o gael strôc hyd at bum gwaith. Mae'n hawdd gwneud diagnosis o ffibriliad atrïaidd ac mae triniaethau effeithiol yn bodoli i leihau'r risg o strôc. Fodd bynnag, mae nifer y bobl nad ydynt wedi cael diagnosis o ffibriliad atrïaidd ynghyd â'r nifer sydd wedi cael diagnosis ond sydd ar feddygaeth amhriodol yn golygu bod llawer o bobl yng Nghymru yn cael strôc y gellid ei atal bob blwyddyn. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu'r gyfradd o achosion o ffibriliad atrïaidd a gaiff eu canfod yn ogystal â sicrhau eu bod yn cael triniaeth briodol fel bod gostyngiad yn nifer y bobl sy'n wynebu'r risg o strôc yn ddiangen yng Nghymru? Diolch.

Thank you for the question. I recognise atrial fibrillation is a significant risk in people who have strokes. The latest sentinel stroke national audit programme clinical audit showed that 18 per cent of Welsh stroke patients had atrial fibrillation prior to their stroke. We already have work going on in this area. In the previous statement I made in this place on stroke and stroke improvement, I noted the University Hospital of Wales-led Stop a Stroke project. That was specifically about consultants working with the third sector, the British Heart Foundation, NWIS and Public Health Wales to look at how you have appropriate treatment for people with atrial fibrillation to reduce their risk of stroke, but also about the proactive offer in looking to find out who has untreated and undiagnosed atrial fibrillation. To date, 40 per cent of atrial fibrillation patients were not on the appropriate treatment and could be anti-coagulated to reduce their risk of stroke.

So, there is work that's already ongoing. That work now, following the pilot in the University of Wales Hospital, is being rolled out across the country. This is one of the risk factors we could and should control, but of course there are many others. The big public health challenges of smoking, overuse of alcohol, our diet and not exercising enough all have significant impacts on our risk of a range of conditions, including, of course, stroke. If we can do more as a country to change our behaviour, we'll have fewer people suffering ill health in the first place in stroke and a range of other areas.   

Diolch i chi am y cwestiwn. Rwy'n cydnabod bod ffibriliad atrïaidd yn risg sylweddol mewn pobl sy'n cael strôc. Roedd archwiliad clinigol diweddaraf y rhaglen archwilio genedlaethol ar gyfer sentinel strôc yn dangos bod gan 18 y cant o gleifion strôc Cymru ffibriliad atrïaidd cyn eu strôc. Mae gennym eisoes waith ar y gweill yn y maes hwn. Yn y datganiad blaenorol a wneuthum yn y lle hwn ar strôc a gwella strôc, crybwyllais y prosiect Atal Strôc a arweinir gan Ysbyty Athrofaol Cymru. Roedd hwnnw'n ymwneud yn benodol ag ymgynghorwyr yn gweithio gyda'r trydydd sector, Sefydliad Prydeinig y Galon, Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i edrych ar sut y mae gennych driniaeth briodol ar gyfer pobl sydd â ffibriliad atrïaidd i leihau eu risg o gael strôc, ond mae hefyd yn ymwneud â'r cynnig rhagweithiol i geisio darganfod pwy sydd â ffibriliad atrïaidd heb ei drin a heb ddiagnosis. Hyd yma, nid oedd 40 y cant o gleifion ffibriliad atrïaidd yn cael y driniaeth briodol a gallent fod wedi cael meddyginiaeth wrth-geulo i leihau eu risg o gael strôc.

Felly, mae gwaith eisoes ar y gweill. Mae'r gwaith hwnnw yn awr, yn dilyn y cynllun peilot yn Ysbyty Athrofaol Cymru, yn cael ei gyflwyno ledled y wlad. Dyma un o'r ffactorau risg y gallem ac y dylem ei reoli, ond wrth gwrs mae llawer o rai eraill. Mae'r heriau mawr sy'n wynebu iechyd cyhoeddus megis ysmygu, goryfed alcohol, ein deiet a diffyg ymarfer corff i gyd yn gallu cael effaith sylweddol ar ein risg o amrywiaeth o gyflyrau, gan gynnwys strôc wrth gwrs. Os gallwn wneud mwy fel gwlad i newid ein hymddygiad, bydd gennym lai o bobl yn dioddef iechyd gwael yn y lle cyntaf mewn perthynas â strôc ac amrywiaeth o feysydd eraill.

15:05
Adnoddau Gofal Iechyd
Healthcare Resources

7. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog symud adnoddau o ofal eilaidd i ofal iechyd sylfaenol? OAQ51452

7. What is the Welsh Government doing to encourage the shift in resources from secondary to primary health care? OAQ51452

Thank you for the question. I've just recently announced plans to deliver 19 new integrated health and care centres across Wales by 2021, to help deliver care closer to people's homes in their communities. I've identified up to £68 million for the centres. Construction will be subject to the agreement of a successful business case. The expectation is that those schemes will be delivered by 2021 to make sure the estate is fit for purpose to deliver a new integrated health and care system.

Diolch i chi am y cwestiwn. Rwyf newydd gyhoeddi cynlluniau yn ddiweddar i ddarparu 19 o ganolfannau iechyd a gofal integredig newydd ar draws Cymru erbyn 2021, i helpu i ddarparu gofal yn agosach at gartrefi pobl yn eu cymunedau. Rwyf wedi nodi hyd at £68 miliwn ar gyfer y canolfannau. Bydd gwaith adeiladu yn amodol ar gytuno achos busnes llwyddiannus. Y disgwyliad yw y bydd y cynlluniau hynny'n cael eu cyflwyno erbyn 2021 i wneud yn siŵr fod yr ystâd yn addas at y diben i ddarparu system iechyd a gofal integredig newydd.

The money for delivering a much more appropriate primary healthcare estate is much appreciated, but I want to focus my question today on the delivery of services. I was particularly interested to read a report from The King's Fund on the success of Canterbury in New Zealand in limiting the rise and rise in demand for emergency services because of the investment in primary care services. This included having integrated teams, all of whom were valued. This included much better—many more primary care services, including 24-hour GP services, including observation beds to ensure that people weren't inappropriately admitted to hospital because people weren't sure whether or not they were seriously ill, and targeted falls prevention, which we know is one of the main causes why older people are admitted to hospital for emergency treatment. So, I'm just wondering whether you are thinking about the Canterbury, New Zealand service and the way in which it could influence the Welsh health service, because I know that Cardiff and the Vale is looking very closely at this. Do you think this is something that all health boards should be looking at as a model for future care or do you think this is very specific to Cardiff and the Vale?

Mae'r arian ar gyfer darparu ystâd gofal iechyd sylfaenol llawer mwy priodol yn cael ei werthfawrogi'n fawr, ond rwyf eisiau canolbwyntio fy nghwestiwn heddiw ar ddarparu gwasanaethau. Roedd gennyf ddiddordeb arbennig mewn darllen adroddiad gan Gronfa'r Brenin ar lwyddiant Canterbury yn Seland Newydd yn cyfyngu ar y cynnydd yn y galw am wasanaethau brys oherwydd y buddsoddiad mewn gwasanaethau gofal sylfaenol. Roedd hyn yn cynnwys cael timau integredig, ac roedd pob un ohonynt yn cael eu gwerthfawrogi. Roedd yn cynnwys llawer gwell—llawer mwy o wasanaethau gofal sylfaenol, gan gynnwys gwasanaethau meddygon teulu 24 awr, gan gynnwys gwelyau arsylwi i sicrhau nad oedd pobl yn cael eu derbyn i'r ysbyty yn amhriodol oherwydd nad oedd pobl yn siŵr a oeddent yn ddifrifol wael ai peidio, a gwasanaeth atal cwympiadau wedi'i dargedu, un o'r prif achosion pam fod pobl hŷn yn cael eu derbyn i'r ysbyty ar gyfer triniaeth frys, fel y gwyddom. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a ydych yn meddwl am wasanaeth Canterbury, Seland Newydd a'r modd y gallai ddylanwadu ar y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, oherwydd gwn fod Caerdydd a'r Fro yn edrych yn agos iawn ar hyn. A ydych yn credu bod hwn yn rhywbeth y dylai pob bwrdd iechyd edrych arno fel model ar gyfer gofal yn y dyfodol neu a ydych yn credu bod hwn yn rhywbeth penodol iawn i Gaerdydd a'r Fro?

No, I don't think it's just specific to Cardiff and the Vale. I think there is a range of elements, both within the UK and internationally, about the requirement to shift even more to a primary care-led system, and having a shift not just in services from hospital-based to a community base, but, actually, the appropriate shift in resources to make that happen as well. We've already seen some of that taking place already within Wales—community cardiology being a good example. What I think is instructive about Canterbury is that it took determination and it took consistency. What Canterbury have achieved has taken place over a decade, and there's something there about the challenge for all of us as policymakers and decision makers, scrutineers and Government members, which is that understanding the challenge is much easier than understanding the answer and, actually, how we get there often takes time. So, the decade Canterbury have taken—. We've already made steps in Wales, not just with my immediate predecessor in the room but other health Ministers in looking to shift resources into primary care and having a much greater focus on trying to get away from the health service just equalling hospitals.

That's the path we've set ourselves. That's why I've made sure that primary care is a national focus of attention. It's why we've had a national primary care conference. But it says something about the time that Ministers are prepared to use in directing the service to say, 'This is the direction we must take in having more care closer to home', and I fully expect that the parliamentary review, when it reports early in the new year, will say more about having a primary care-led service and integration at that very local level being the path that we must take if we're going to do something about resolving our public health challenges and also providing the right quality of care in each of our communities across the country.

Na, nid wyf yn credu ei fod yn rhywbeth penodol i Gaerdydd a'r Fro. Credaf fod amrywiaeth o elfennau, yn y DU ac yn rhyngwladol, ynghlwm wrth y gofyniad i symud hyd yn oed yn fwy tuag at system a arweinir gan ofal sylfaenol, a symud nid yn unig o wasanaethau wedi'u lleoli mewn ysbytai at wasanaethau wedi'u lleoli yn y gymuned, ond mewn gwirionedd, symud adnoddau'n briodol er mwyn galluogi hynny i ddigwydd hefyd. Rydym wedi gweld rhywfaint o hynny'n digwydd eisoes yng Nghymru—ac mae cardioleg gymunedol yn enghraifft dda. Yr hyn rwy'n ei ystyried yn addysgiadol am Canterbury yw ei fod wedi cymryd penderfyniad a chysondeb. Mae'r hyn y mae Canterbury wedi'i gyflawni wedi digwydd dros ddegawd, ac mae yna rywbeth yno am yr her i bob un ohonom fel llunwyr polisi a gwneuthurwyr penderfyniadau, rhai sy'n craffu ac aelodau o'r Llywodraeth, sef bod deall yr her yn llawer haws na deall yr ateb, ac mewn gwirionedd, mae sut y cyrhaeddwn y pwynt hwnnw yn aml yn cymryd amser. Felly, mae'r ddegawd y mae Canterbury wedi'i gymryd—. Rydym eisoes wedi gwneud camau yng Nghymru, nid yn unig gyda fy rhagflaenydd uniongyrchol yn yr ystafell ond Gweinidogion iechyd eraill wrth geisio symud adnoddau i ofal sylfaenol a chael ffocws llawer gwell ar geisio troi cefn ar y syniad mai ysbytai'n unig yw'r gwasanaeth iechyd.

Dyna'r llwybr rydym wedi'i osod i ni'n hunain. Dyna pam rwyf wedi gwneud yn siŵr fod gofal sylfaenol yn cael sylw cenedlaethol. Dyna pam ein bod wedi cynnal cynhadledd genedlaethol ar ofal sylfaenol. Ond mae'n dweud rhywbeth am yr amser y mae Gweinidogion yn barod i'w dreulio yn cyfarwyddo'r gwasanaeth a dweud, 'Dyma'r cyfeiriad y mae'n rhaid i ni ei ddilyn er mwyn cael mwy o ofal yn nes at adref', ac rwy'n llawn ddisgwyl y bydd yr arolwg seneddol, pan fydd yn cael ei gyhoeddi yn gynnar yn y flwyddyn newydd, yn dweud mwy am gael gwasanaeth a arweinir gan ofal sylfaenol ac mai integreiddio ar y lefel leol iawn honno yw'r llwybr sy'n rhaid inni ei ddilyn os ydym am wneud rhywbeth ynglŷn â datrys ein heriau iechyd cyhoeddus a hefyd os ydym am ddarparu gofal o'r ansawdd cywir ym mhob un o'n cymunedau ledled y wlad.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf, felly, yw’r cwestiynau amserol, â chwestiwn David Melding.

The next item, therefore, is topical questions, and David Melding's question.

Catrefi Newydd yng Nghymru
New Homes in Wales

1. O ystyried y ffigurau ar gyfer nifer y tai newydd a gaiff eu hadeiladu yng Nghymru a ryddhawyd yn ddiweddar, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau pam mae nifer y cartrefi newydd a gaiff eu hadeiladu yng Nghymru bob blwyddyn yn lleihau? 87

1. Given the recently released new house building figures for Wales, will the Cabinet Secretary confirm why the number of new homes built in Wales each year is shrinking? 87

We have a long-term positive trend in house building in Wales, and the reality is that the number of new dwellings started in Wales increased by 2 per cent in 2016-17, compared to the previous year, and this is the second highest annual number recorded since the start of the recession in 2007.

Mae gennym duedd gadarnhaol hirdymor mewn perthynas ag adeiladu tai yng Nghymru, a'r realiti yw bod nifer yr anheddau newydd y dechreuwyd eu hadeiladu yng Nghymru wedi cynyddu 2 y cant yn 2016-17, o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, a dyma'r ail nifer flynyddol uchaf a gofnodwyd ers dechrau'r dirwasgiad yn 2007.

Oh dear. [Laughter.] Minister, let's just remind ourselves that, for the latest year, which takes us to September 2017, just gone, the figure is 6,830. That's a drop on the previous year, which was 6,900. But let me remind everyone here: your target is 8,700—8,700. You are nearly 2,000 below that, and it's 10 years since this Government achieved its target for new homes. It is simply not acceptable. You have, and the Government has had for several years, the Holmans report, one of the most authoritative reports ever produced on housing need, which said that this Government should consider adopting the alternative projection that Professor Holmans calculated, which was for 12,000 homes a year in Wales between now and 2030—not 8,700, which you are pitifully missing as a target anyway, but 12,000. Don't you agree with me that it's high time the Welsh Government at least accepted the alternative projection so we can start to make some inroads into the housing crisis?

O'r mawredd. [Chwerthin.] Weinidog, gadewch i ni atgoffa ein hunain, ar gyfer y flwyddyn ddiweddaraf, sef hyd at fis Medi 2017, sydd newydd fod, mai'r ffigur yw 6,830. Mae hwnnw'n ostyngiad ers y flwyddyn flaenorol, a oedd yn 6,900. Ond gadewch i mi atgoffa pawb yma: eich targed yw 8,700—8,700. Rydych bron â bod 2,000 yn is na hynny, ac mae 10 mlynedd wedi bod ers i'r Llywodraeth hon gyflawni ei tharged ar gyfer cartrefi newydd. Nid yw'n dderbyniol o gwbl. Mae gennych adroddiad Holmans, ac mae wedi gan y Llywodraeth ers nifer o flynyddoedd, sef un o'r adroddiadau mwyaf awdurdodol a gynhyrchwyd erioed ar yr angen am dai, a oedd yn dweud y dylai'r Llywodraeth hon ystyried mabwysiadu'r amcanestyniad amgen a gyfrifwyd gan yr Athro Holmans, sef 12,000 o gartrefi y flwyddyn yng Nghymru rhwng nawr a 2030—nid 8,700, ac rydych yn methu'n llwyr â chyrraedd y nod hwnnw beth bynnag, ond 12,000. Onid ydych yn cytuno ei bod hi'n hen bryd i Lywodraeth Cymru dderbyn yr amcanestyniad amgen, o leiaf, fel y gallwn ddechrau gwneud cynnydd mewn perthynas â'r argyfwng tai?

15:10

Well, Welsh Government, as you'll be more than aware, is committed to pursuing all avenues in order to create and build homes, particularly affordable homes, with our target of 20,000 over the course of this Assembly, but also homes for market sale as well. There are a number of ways in which we're doing that. We recognise the important role that the SME sector will play in terms of meeting our housing aspirations, so we've announced recently an additional £30 million for the Wales property development fund, and that will support SME developers to build homes, and that was a sector that we know took a particularly bad hit in the aftermath of the recession. That actually quadruples the initial investment in that particular sector and it's expected to provide over £270 million in support for the sector over the next 15 years.

That's in addition to our commitment to spend £1.4 billion on housing over the course of this Assembly, so there's no doubt that Welsh Government is certainly putting its financial resources behind this and working with all sectors in order to build homes, learning from what we did in the previous Assembly in terms of the housing supply pact we had with Community Housing Cymru. That helped us achieve our target of delivering 10,000 affordable homes. We have a pact, now, with Community Housing Cymru and the Welsh Local Government Association, but also a pact with the Home Builders Federation and the Federation of Master Builders as well, so we're constantly trying to explore how we can work with new partners to increase house building across Wales.

Wel, mae Llywodraeth Cymru, fel y byddwch yn gwybod yn iawn, wedi ymrwymo i fynd ar drywydd pob llwybr er mwyn creu ac adeiladu cartrefi, a chartrefi fforddiadwy yn enwedig, gyda'n targed o 20,000 dros dymor y Cynulliad hwn, ond hefyd cartrefi i'w gwerthu yn y farchnad yn ogystal. Rydym yn gwneud hynny mewn nifer o ffyrdd. Rydym yn cydnabod y rôl bwysig y bydd y sector busnesau bach a chanolig yn ei chwarae o ran cyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer y sector tai, felly yn ddiweddar rydym wedi cyhoeddi £30 miliwn ychwanegol ar gyfer cronfa datblygu eiddo Cymru, a bydd hwnnw'n cynorthwyo datblygwyr bach a chanolig i adeiladu cartrefi, a gwyddom fod y sector hwnnw wedi cael ergyd arbennig o wael yn sgil y dirwasgiad. Mae hynny mewn gwirionedd yn golygu pedair gwaith y buddsoddiad cychwynnol yn y sector penodol hwnnw ac mae disgwyl y bydd yn darparu dros £270 miliwn o gymorth ar gyfer y sector dros y 15 mlynedd nesaf.

Mae hynny yn ychwanegol at ein hymrwymiad i wario £1.4 biliwn ar dai yn ystod y Cynulliad hwn, felly nid oes unrhyw amheuaeth fod Llywodraeth Cymru yn sicr yn rhoi ei hadnoddau ariannol y tu ôl i hyn ac yn gweithio gyda'r holl sectorau er mwyn adeiladu cartrefi, dysgu o'r hyn a wnaethom yn y Cynulliad blaenorol o ran y cytundeb cyflenwad tai a oedd gennym gyda Cartrefi Cymunedol Cymru. Bu hwnnw o gymorth i ni gyflawni ein targed o ddarparu 10,000 o gartrefi fforddiadwy. Mae gennym gytundeb yn awr gyda Cartrefi Cymunedol Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ond hefyd mae gennym gytundeb gyda'r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi a Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr yn ogystal, felly rydym yn gyson yn ceisio archwilio sut y gallwn weithio gyda phartneriaid newydd i gynyddu nifer y tai a gaiff eu hadeiladu ledled Cymru.

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn nesaf—Simon Thomas.

Thank you, Minister. The next question is from Simon Thomas.

Y Dreth Trafodiadau TIr
Land Transaction Tax

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynglŷn â'r rhesymau y bydd trothwy cychwynnol y dreth trafodiadau tir yn codi ar gyfer prif gyfraddau preswyl pan gaiff y dreth ei datganoli ym mis Ebrill 2018? 92

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the reasons why the starting threshold for land transaction tax will increase for the residential main rates when the tax is devolved in April 2018? 92

Mae newidiadau diweddar Llywodraeth y Deyrnas Unedig i dreth dir y dreth stamp wedi arwain at gyllid ychwanegol i Lywodraeth Cymru. Mae hyn wedi caniatáu i mi wneud rhai newidiadau a fydd yn golygu bod tua 90 y cant o’r rhai sy’n prynu cartrefi yng Nghymru yn talu naill ai'r un faint neu lai o dreth na’r hyn y byddai wedi digwydd o dan dreth dir y dreth stamp.

Recent changes made by the UK Government to stamp duty land tax have led to additional funds being available for the Welsh Government, and this has allowed me to make some changes that will mean that some 90 per cent of homebuyers in Wales will pay either the same or less tax than would have been the case under the stamp duty land tax.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ateb. Rwy'n gwerthfawrogi'r ffaith ei fod ef wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig dydd Llun ynglŷn â'r materion hyn, ond rydw i'n credu, wrth i ni edrych ar drethi sydd wedi'u datganoli i'r Cynulliad am y tro cyntaf, mae'n briodol ein bod ni'n cael cyfle cyn y Nadolig i rannu'r newyddion da neu ddrwg gyda phreswylwyr trwy Gymru ben baladr. Diolch am gadarnhau bod 90 y cant o brynwyr tro cyntaf, felly, heb gael eu heffeithio, neu, os ydynt yn cael eu heffeithio, maen nhw'n cael eu heffeithio mewn ffordd gadarnhaol gan y newid yma.

Os caf i ofyn i chi jest ddau gwestiwn penodol: a ydych chi wedi cael cyfle i wneud proffil o'r arian a fydd yn cael ei gasglu gan Lywodraeth Cymru oherwydd y newidiadau yma, ac a ydych chi, felly, o'r farn, pan fyddem ni'n dod i bleidleisio ar y gyllideb derfynol yn y flwyddyn newydd, na fydd angen newid dim byd yn y gyllideb honno? A ydych chi hefyd wedi manteisio ar y cyfle i fodelu effaith y newid yma ar brisoedd tai yng Nghymru? Byddwch chi'n cofio bod y Swyddfa ar gyfer Cyfrifoldeb Cyllidebol wedi dweud bod cyflwyno'r rhyddhad yma ar gyfer prynwyr tro cyntaf yn codi prisoedd tai dros y Deyrnas Gyfunol, neu, yn hytrach, dros Gymru a Lloegr, ac rwy'n credu yr oedden nhw'n awgrymu hyd at 1 y cant o godiad mewn pris tai, sydd, wrth gwrs, yn gwneud tai hyd yn oed yn bellach i ffwrdd o rai prynwyr tro cyntaf. Gan nad ŷch chi'n gwneud hynny fan hyn, a ydych chi'n gallu modelu hynny ac effaith hynny ar brisoedd tai yng Nghymru ac a fydd yna adroddiad gan Brifysgol Bangor yn edrych ar hyn i ddiweddaru'r sefyllfa erbyn i ni bleidleisio ar y gyllideb?

Thank you, Cabinet Secretary, for that response. I appreciate the fact that he published a written statement on Monday regarding these issues, but, as we look at devolved taxes for the first time, I think it’s appropriate that we have an opportunity before Christmas to share good news or bad news with residents the length and breadth of Wales. So, thank you for confirming that 90 per cent of first-time buyers won’t be affected, or, if they are affected, they will be affected in a positive manner by this change.

May I ask you just two specific questions? Have you had an opportunity to profile the funding that will be collected by the Welsh Government as a result of these changes, and are you, therefore, of the view that when we come to vote on the final budget in the new year that you won’t need to make any changes to that budget? Have you also taken the opportunity to model the impact of this change on house prices in Wales? You will recall that the Office for Budget Responsibility stated that introducing the relief for first-time buyers would increase house prices across the UK, or, rather, across England and Wales, and I think that they suggested that that would be an increase of up to 1 per cent in house prices, which puts housing further out of reach for some first-time buyers. As you’re not doing that here, can you model that and the impact that that would have on house prices in Wales and will there be a report by Bangor University looking at these issues in order to update the situation by the time we come to vote on the final budget?

Wel, diolch i Simon Thomas am y ddau gwestiwn ychwanegol hynny.

Well, I thank Simon Thomas for those two additional questions.

Llywydd, just to say that the underlying assumptions behind the decisions we are making in relation to devolved taxes will be independently scrutinised by Bangor University in the way that Simon Thomas suggested. I am committed. I told the Finance Committee that I would do my best to make sure that, alongside the final budget on 19 December, we will lay Bangor's updated assessments, taking into account the changes that we have made, and they will test those assumptions so that Assembly Members will see both the assumptions we've made and their independent look at them.

Simon Thomas is right, of course, to refer to what the OBR said about the Chancellor's decision to raise the starting threshold for stamp duty land tax for first-time buyers in England on prices in the market. There is previous evidence, when there was a previous first-time buyers' rate, that that led not to lower bills for buyers but to higher prices for sellers. We will keep a careful look on that here in Wales. My decision to increase the starting threshold for anybody buying a home in Wales valued at £180,000 or less at least guarantees that other people beyond first-time buyers are not doubly penalised—not having a relief available to them but having to bear the inflated prices that sellers might be able to charge.

Lywydd, hoffwn ddweud y bydd y rhagdybiaethau sylfaenol sydd wrth wraidd y penderfyniadau rydym yn eu gwneud mewn perthynas â threthi datganoledig yn destun craffu annibynnol gan Brifysgol Bangor yn y ffordd a awgrymodd Simon Thomas. Rwyf wedi ymrwymo. Dywedais wrth y Pwyllgor Cyllid y buaswn yn gwneud fy ngorau i sicrhau y byddwn, ochr yn ochr â'r gyllideb derfynol ar 19 Rhagfyr, yn cyflwyno asesiadau diweddaredig Bangor, sy'n ystyried y newidiadau a wnaethom, a byddant yn profi'r rhagdybiaethau hynny fel bod Aelodau'r Cynulliad yn gweld y rhagdybiaethau a wnaethom a'u hystyriaeth annibynnol ohonynt.

Mae Simon Thomas yn gywir, wrth gwrs, i gyfeirio at yr hyn a ddywedodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ynglŷn â phenderfyniad y Canghellor i godi'r trothwy cychwynnol ar gyfer treth dir y dreth stamp i brynwyr tro cyntaf yn Lloegr ar brisiau yn y farchnad. Mae yna dystiolaeth flaenorol, pan gafwyd cyfradd flaenorol ar gyfer prynwyr tro cyntaf, nad arweiniodd at filiau is i brynwyr ond yn hytrach at brisiau uwch i werthwyr. Byddwn yn cadw golwg ofalus ar hynny yma yng Nghymru. Mae fy mhenderfyniad i godi'r trothwy cychwynnol i unrhyw un sy'n prynu cartref yng Nghymru gwerth £180,000 neu lai o leiaf yn gwarantu nad yw pobl eraill y tu hwnt i brynwyr tro cyntaf yn cael eu cosbi ddwywaith—hynny yw yn sgil y ffaith nad oes rhyddhad ar gael iddynt ond eu bod yn gorfod talu'r prisiau uwch y gallai gwerthwyr ofyn amdanynt.

15:15

We, on these benches, would like to welcome the increase in the tax-exempt amount up to £180,000. Would the Cabinet Secretary similarly welcome the tax cut by the UK Government that made this money available to him? Will he also reflect on whether a written statement is really sufficient to announce changes in tax rates, as he considers the evolving financial procedures in this Assembly?

Could I also ask him is he now engaged in tax competition with England? I think, perhaps, this increase to £180,000 may mitigate the risk of first-time buyers perhaps looking to buy over the border, but actually people who are buying a second or further time—does he think the reduction of up to £1,100 at the £180,000 mark may be sufficient to encourage people to come and buy in Wales? And is that something he would welcome?

Could he also just clarify: is this a grand statement of progressive politics, what he's doing with land transaction tax, or is it just a sensible alignment of the tax rates to the level of house prices prevalent in Wales?

Finally, last week, he said that the commercial 6 per cent rate would lead to just a small number of thousands being raised. On the basis of other data given to us by his department, we calculate it as at least £2.7 million a year. Could he look again at his calculations, and will he at least keep that 6 per cent rate under review in light of its impact on development across Wales?

Hoffem ni, ar y meinciau hyn, groesawu'r cynnydd yn y swm di-dreth hyd at £180,000. Yn yr un modd, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn croesawu'r toriad treth a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU a sicrhaodd fod yr arian hwn ar gael iddo? A wnaiff ystyried a yw datganiad ysgrifenedig yn ddigon mewn gwirionedd i gyhoeddi newidiadau yn y cyfraddau treth, wrth iddo ystyried y gweithdrefnau ariannol sy'n esblygu yn y Cynulliad hwn?

A gaf fi hefyd ofyn a yw mewn cystadleuaeth dreth â Lloegr bellach? Credaf y gallai'r cynnydd hwn i £180,000 liniaru'r risg y bydd prynwyr tro cyntaf yn ystyried prynu dros y ffin o bosibl, ond mewn gwirionedd mae pobl sy'n prynu am yr ail dro neu fwy na hynny—a yw'n credu y bydd y gostyngiad o hyd at £1,100 ar gartref gwerth £180,000 yn ddigon i annog pobl i ddod i brynu yng Nghymru? Ac a yw hynny'n rhywbeth y byddai'n ei groesawu?

A allai egluro hefyd: a yw hwn yn ddatganiad mawreddog o wleidyddiaeth flaengar, yr hyn y mae'n ei wneud gyda'r dreth trafodion tir, neu a yw ond yn gyfliniad synhwyrol o'r cyfraddau treth ar lefel prisiau tai sy'n gyffredin yng Nghymru?

Yn olaf, yr wythnos diwethaf, dywedodd y byddai'r gyfradd fasnachol o 6 y cant yn arwain at godi ychydig o filoedd yn unig. Ar sail data gwahanol a gawsom gan ei adran, rydym yn cyfrifo y bydd yn £2.7 miliwn y flwyddyn fan lleiaf. A allai edrych eto ar ei gyfrifiadau, ac a allai barhau i adolygu'r gyfradd honno o 6 y cant o ystyried ei heffaith ar ddatblygu ledled Cymru?

Well, Llywydd, I did make a conscious decision to use money that is available to Wales as a result of the Chancellor of the Exchequer's decision in relation to first-time buyers in England. I did take a conscious decision to apply that money for broadly the same purpose here in Wales. The Member will be well aware of the awkwardness that we face in our draft budget being laid at the beginning of October and then a major event at the UK level halfway through it. My ambition was to be able to lay information in front of the Assembly at the earliest point that I was able. A written statement was the practical way of doing that. The regulations to give effect to all of this will not appear in front of this Assembly until the new year, and there will be a full opportunity for Members to scrutinise the regulations then. 

I entirely reject the idea that what we are involved in here is tax competition. What the devolution of land transaction tax to Wales does is to allow us to design this tax in a way that reflects the needs of Wales. I understand that the Chancellor of the Exchequer, when he was having to make a decision on an England-and-Wales basis, had to take into account house prices in London and the south-east of England as well as house prices in Merthyr and Blaenau Gwent, here in Wales. He then has to take a very broad-brush approach where some of those figures simply don't meet our circumstances. Having the tax in our hands here in Wales means that I have been able to set thresholds that reflect house prices here in Wales. Eighty per cent of first-time buyers in England will pay no tax at all as a result of the Chancellor's decision. Eighty per cent of first-time buyers in Wales will pay no tax as a result of the threshold that I have set here in Wales. 

The decisions I've made are not part of a grand statement, Llywydd. They are part of a carefully calibrated announcement in which I've tried to remain true to the commitments we have given that we will begin the journey of devolved taxes in a way that is careful, that is focused on doing a competent job, that allows those people who have to do the practical work to have a system that they recognise after 1 April as well as the one that they operate now, but at the same time to concentrate the help that we are able to offer into the hands of those who need it the most. 

Wel, Lywydd, gwneuthum benderfyniad ymwybodol i ddefnyddio'r arian sydd ar gael i Gymru o ganlyniad i benderfyniad Canghellor y Trysorlys mewn perthynas â phrynwyr tro cyntaf yn Lloegr. Gwneuthum benderfyniad ymwybodol i ddefnyddio'r arian hwnnw at yr un diben fwy neu lai yma yng Nghymru. Bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn o'r anhwylustod rydym yn ei wynebu gyda'n cyllideb ddrafft yn cael ei gosod ar ddechrau mis Hydref ac yna digwyddiad mawr ar lefel y DU hanner ffordd drwyddi. Fy uchelgais oedd gallu cyflwyno gwybodaeth gerbron y Cynulliad mor gynnar ag y gallwn. Datganiad ysgrifenedig oedd y ffordd ymarferol o wneud hynny. Ni fydd y rheoliadau a fydd yn rhoi hyn i gyd mewn grym yn ymddangos gerbron y Cynulliad hwn tan y flwyddyn newydd, a bydd cyfle llawn i'r Aelodau graffu ar y rheoliadau bryd hynny.

Rwy'n gwrthod y syniad ein bod yn cymryd rhan mewn cystadleuaeth dreth yn llwyr. Yr hyn y mae datganoli treth trafodion tir i Gymru yn ei wneud yw caniatáu i ni gynllunio'r dreth hon mewn ffordd sy'n adlewyrchu anghenion Cymru. Deallaf fod Canghellor y Trysorlys, pan oedd yn rhaid iddo wneud penderfyniad ar sail Cymru a Lloegr, yn gorfod ystyried prisiau tai yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr yn ogystal â phrisiau tai ym Merthyr a Blaenau Gwent, yma yng Nghymru. Mae'n rhaid iddo fabwysiadu dull bras iawn felly lle nad yw rhai o'r ffigurau hynny'n berthnasol i'n hamgylchiadau. Mae cael y dreth yn ein dwylo ni yma yng Nghymru yn golygu fy mod wedi gallu gosod trothwyon sy'n adlewyrchu prisiau tai yma yng Nghymru. Ni fydd 80 y cant o brynwyr tro cyntaf yn Lloegr yn talu unrhyw dreth o gwbl o ganlyniad i benderfyniad y Canghellor. Ni fydd 80 y cant o brynwyr tro cyntaf yng Nghymru yn talu unrhyw dreth o ganlyniad i'r trothwy a osodais yma yng Nghymru.

Nid yw'r penderfyniadau rwyf wedi'u gwneud yn rhan o ddatganiad mawreddog, Lywydd. Maent yn rhan o gyhoeddiad wedi'i lunio'n ofalus lle rwyf wedi ceisio glynu wrth yr ymrwymiadau a roesom y byddwn yn dechrau ar daith y trethi datganoledig mewn modd gofalus sy'n canolbwyntio ar wneud gwaith cymwys, ac sy'n caniatáu i'r bobl sy'n gorfod gwneud y gwaith ymarferol i gael system ar ôl 1 Ebrill y maent yn ei hadnabod cystal â'r un y maent yn ei defnyddio ar hyn o bryd, ond gan ganolbwyntio ar yr un pryd ar roi'r cymorth y gallwn ei gynnig i'r rhai sydd ei angen fwyaf.

15:20
Cynllun Rhyddhad Ardrethi Parhaol i Fusnesau Bach
A Permanent Small Business Rates Relief Scheme

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gyflwyno cynllun rhyddhad ardrethi parhaol i fusnesau bach ar gyfer Cymru, yn dilyn ei gyhoeddiad heddiw drwy ddatganiad ysgrifenedig? 93

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the introduction of a permanent small business rates relief scheme for Wales, following its announcement today through a written statement? 93

Heddiw, cyhoeddais y bydd cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach parhaol yn cael ei gyflwyno o 1 Ebrill 2018, sy'n darparu sicrwydd a diogelwch ar gyfer busnesau bach yng Nghymru. Mae'r cynllun yn targedu cefnogaeth i fusnesau, yn cefnogi swyddi a thwf, a chyflawni manteision ehangach i'n cymunedau lleol. 

Today, I announced that a permanent small business rate relief scheme will be introduced from 1 April 2018, which provides assurances and security for small businesses in Wales. The scheme targets support at businesses, supports jobs and growth, and delivers wider benefits for local communities.

At the time of the Assembly election, the Labour manifesto promised,

'We will offer a tax cut to all small businesses in Wales'.

I presume that this is the policy announcement that is designed to give effect to that pledge. Now, that could have been achieved through a variety of means—by raising the lower and upper thresholds for relief and increasing the rate, introducing a split multiplier differential between small and larger businesses. Can the Cabinet Secretary confirm that he's done none of those things? And so, effectively, by my calculation, the proportion of small businesses that will benefit from the relief that he's announced will be around about 70 per cent, not all small businesses in Wales, as was suggested by the pledge. 

In terms of the detail of what he's announced, could he give us a bit more detail about the targeted support for the small hydropower schemes? I was very glad to see that. That was part of the budget agreement between Plaid Cymru and the Government. But could we have some more of the detail of that? I presume the reference to the living wage is a reference to the real living wage, not the national living wage. And in terms of the forward programme of work, the ideas for future exploration, there seems to be a suggestion that business rate relief will be conditional in future. Does he see it being linked in some way with some of the criteria set out yesterday in the economic action plan in terms of the economic contract between businesses seeking investment and the Government?

Ar adeg etholiad y Cynulliad, roedd maniffesto'r Blaid Lafur yn addo,

'Byddwn yn cynnig toriad treth i bob busnes bach yng Nghymru'.

Rwy'n tybio mai hwn yw'r cyhoeddiad polisi sydd wedi'i gynllunio i roi effaith i'r addewid hwnnw. Nawr, gallai hynny fod wedi cael ei gyflawni mewn amryw o ffyrdd—drwy godi'r trothwyon isaf ac uchaf ar gyfer rhyddhad a chynyddu'r gyfradd, gan gyflwyno lluosydd hollt rhwng busnesau bach a mwy. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau nad yw wedi gwneud yr un o'r pethau hynny? Ac felly, i bob pwrpas, yn ôl fy nghyfrif i, bydd cyfran y busnesau bach a fydd yn elwa o'r rhyddhad y mae wedi'i gyhoeddi o gwmpas 70 y cant, ac nid pob busnes bach yng Nghymru, fel roedd yr addewid yn awgrymu.

O ran manylion yr hyn y mae wedi'i gyhoeddi, a allai roi ychydig mwy o fanylion am y cymorth wedi'i dargedu ar gyfer cynlluniau ynni dŵr bach? Roeddwn yn falch iawn o weld hwnnw. Roedd yn rhan o gytundeb y gyllideb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth. Ond a allem gael mwy o fanylion mewn perthynas â hwnnw? Rwy'n tybio bod y cyfeiriad at y cyflog byw yn gyfeiriad at y cyflog byw go iawn, nid y cyflog byw cenedlaethol. Ac o ran y flaenraglen waith, y syniadau ar gyfer archwilio yn y dyfodol, ymddengys bod awgrym y bydd rhyddhad ardrethi busnes yn amodol yn y dyfodol. A yw'n rhagweld y bydd yn gysylltiedig mewn rhyw ffordd â rhai o'r meini prawf a nodwyd yn y cynllun gweithredu economaidd ddoe o ran y cytundeb economaidd rhwng busnesau sy'n ceisio buddsoddiad a'r Llywodraeth?

I thank Adam Price for those additional questions. Llywydd, it is 70 per cent of business premises in Wales that have help with their rate bills, and more than half of those pay no rates at all. It isn't 70 per cent of small businesses. It's 70 per cent of all businesses. That's why the vast bulk—I would say it's hard to find small businesses that do not benefit from the help that is provided here in Wales, and what we've announced today is that that help is a permanent source of help, not, as Members here will know, a scheme that has had to be brought in front of the Assembly every year with no certainty that it would be available in the year after.

The Member is right to say that I am not proposing, in the changes that we are making today, to change thresholds or indeed to introduce a split multiplier. The idea of a split multiplier was quite heavily opposed in the consultation that we had on changing the small business rate relief scheme. There was a strong sense in that that the fact that we have a single multiplier in Wales is one of the things that helps us to attract people to set up businesses here. I'm very pleased, though, to confirm that the high-street rate relief scheme that we agreed with Plaid Cymru last year on a one-off basis—that we're able to find £5 million to extend that for a further year. It will be half of the amount that we were able to offer in this year, but it will allow high-street businesses to have further help into 2018-19. I'm glad to confirm as well that this package will allow us to provide extra help in the small-hydro area, and detailed discussions are now going on by policy officials with the sector to design that help in the most effective way.

Llywydd, Adam Price is correct to point out that, in the information that we've published today, I also set out a series of ideas that we want to go on exploring. The fact that we are committed to a permanent scheme—there will always be a scheme—should not be confused with a belief that the scheme we have today will never be changed in the future. There are many ways in which I think the scheme could be usefully further developed. Amongst the ideas—and they are ideas for discussion with the sector—are a series of ideas coming out of the Barclay review of business rates, undertaken in Scotland this year, and the idea, which has been developed in Scotland already, although not completely implemented, of linking the help that businesses get from the public purse with key objectives of public policy. How we would do that: certainly the economic action plan that was published yesterday has some ways in which we might be able to link that, and the work being carried out by the fair work board in Wales might provide another series of ways in which we could link the payments that companies get from the public purse with being confident that they conduct their business in ways that are consistent with our policy objectives.

Diolch i Adam Price am y cwestiynau ychwanegol hynny. Lywydd, 70 y cant o eiddo busnes yng Nghymru sy'n cael cymorth gyda'u biliau ardrethi, ac nid yw mwy na hanner y rheini yn talu unrhyw ardrethi o gwbl. Nid 70 y cant o fusnesau bach ydyw. Mae'n 70 y cant o bob busnes. Dyna pam fod y mwyafrif helaeth—buaswn yn dweud ei bod yn anodd dod o hyd i fusnesau bach nad ydynt yn elwa o'r cymorth a ddarperir yma yng Nghymru, a'r hyn rydym wedi'i gyhoeddi yma heddiw yw bod y cymorth hwnnw yn ffynhonnell o gymorth parhaol, nid cynllun, fel y bydd yr Aelodau yma'n gwybod, y bu'n rhaid ei gyflwyno gerbron y Cynulliad bob blwyddyn heb unrhyw sicrwydd y byddai ar gael y flwyddyn wedyn.

Mae'r Aelod yn gywir yn dweud nad wyf yn argymell newid y trothwyon yn y newidiadau rydym yn eu gwneud heddiw, nac yn wir yn argymell cyflwyno lluosydd hollt. Cafodd y syniad o luosydd hollt ei wrthwynebu yn eithaf cadarn yn yr ymgynghoriad a gawsom ar newid y cynllun rhyddhad ardrethi ar gyfer busnesau bach. Roedd yna ymdeimlad cryf yn hynny o beth fod y ffaith bod gennym luosydd sengl yng Nghymru yn un o'r pethau sy'n ein helpu i ddenu pobl i sefydlu busnesau yma. Fodd bynnag, rwy'n falch iawn o gadarnhau y bydd y cynllun rhyddhad ardrethi ar gyfer y stryd fawr y cytunasom arno â Phlaid Cymru y llynedd ar sail untro—ein bod yn gallu dod o hyd i £5 miliwn i ymestyn hwnnw am flwyddyn arall. Bydd yn hanner y swm y gallem ei gynnig yn ystod y flwyddyn hon, ond bydd yn caniatáu i fusnesau ar y stryd fawr gael cymorth pellach yn 2018-19. Rwy'n falch o gadarnhau hefyd y bydd y pecyn hwn yn ein galluogi i ddarparu cymorth ychwanegol ym maes cynlluniau ynni dŵr bach, ac mae trafodaethau manwl ar y gweill ar hyn o bryd rhwng swyddogion polisi a'r sector ar gynllunio'r cymorth hwnnw yn y ffordd fwyaf effeithiol.

Lywydd, mae Adam Price yn gywir yn nodi, yn y wybodaeth rydym wedi'i chyhoeddi heddiw, fy mod i hefyd wedi gosod cyfres o syniadau rydym am barhau i'w harchwilio. Ni ddylid drysu'r ffaith ein bod wedi ymrwymo i gynllun parhaol—bydd yna bob amser gynllun—â chred na fydd y cynllun sydd gennym heddiw byth yn cael ei newid yn y dyfodol. Mae yna lawer o ffyrdd defnyddiol y credaf y gellid datblygu'r cynllun ymhellach. Ymhlith y syniadau—ac maent yn syniadau i'w trafod gyda'r sector—mae cyfres o syniadau sy'n deillio o adolygiad Barclay o ardrethi busnes a gynhaliwyd yn yr Alban eleni, a'r syniad, sydd wedi'i ddatblygu yn yr Alban eisoes er nad yw wedi cael ei roi ar waith yn llawn, o gysylltu'r cymorth y mae busnesau yn ei gael o bwrs y wlad ag amcanion allweddol polisi cyhoeddus. Sut y buasem yn gwneud hynny: yn sicr mae'r cynllun gweithredu economaidd a gyhoeddwyd ddoe yn cynnwys rhai ffyrdd y gallem wneud y cysylltiad hwnnw, a gallai'r gwaith y mae'r bwrdd gwaith teg yng Nghymru yn ei wneud ddarparu cyfres arall o ffyrdd inni allu cysylltu'r taliadau y mae cwmnïau'n eu cael o bwrs y wlad â bod yn hyderus eu bod yn cyflawni eu busnes mewn ffordd sy'n gyson â'n hamcanion polisi.

15:25

Cabinet Secretary, I've also been perusing yesterday's written statement and a permanent business rates relief scheme of the type you've identified was desperately needed, so we welcome the permanence of the new scheme. I've raised over the last months—and years, probably, now—some of the problems that small businesses, particularly high-street businesses in my constituency in Monmouth and Chepstow, have been facing with some of the extraordinary hikes in business rates that they've experienced. I know that that was out of your control in many ways, but the relief scheme that you implement is within your control.

As you said in answer to the last question, you are able to frame that so that it does meet Welsh needs and the Welsh context. I do share Adam Price's concern that this new scheme doesn't tick all the boxes and there will be notspots, so to speak, out in towns and high streets, particularly in my constituency, and pockets elsewhere. Will you at least undertake that you will keep the new system under review, so permanent it may be, but intransigent and inflexible it won't be, and, in the future, if you do get advice that it needs to be altered and amended that you will do that as soon as possible?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf fi hefyd wedi bod yn bwrw golwg dros ddatganiad ysgrifenedig ddoe ac roedd angen dybryd am gynllun rhyddhad ardrethi busnes parhaol o'r math rydych wedi'i nodi, felly rydym yn croesawu sefydlogrwydd y cynllun newydd. Dros y misoedd diwethaf—a blynyddoedd, mae'n debyg, bellach—rwyf wedi codi rhai o'r problemau y mae busnesau bach, a busnesau ar y stryd fawr yn enwedig yn fy etholaeth ym Mynwy a Chas-Gwent, wedi bod yn eu hwynebu yn sgil peth o'r cynnydd rhyfeddol a welsant mewn ardrethi busnes. Gwn fod hynny y tu hwnt i'ch rheolaeth chi mewn llawer o ffyrdd, ond mae'r cynllun rhyddhad rydych yn ei weithredu o fewn eich rheolaeth.

Fel y dywedoch chi wrth ateb y cwestiwn diwethaf, rydych yn gallu llunio hwnnw fel ei fod yn diwallu anghenion Cymru a'r cyd-destun Cymreig. Rwy'n rhannu pryder Adam Price nad yw'r cynllun newydd hwn yn ticio'r blychau i gyd ac y bydd yna fannau gwan, fel petai, mewn trefi a strydoedd mawr, yn enwedig yn fy etholaeth i, ac mewn rhai mannau eraill. A wnewch chi o leiaf ymrwymo y byddwch yn parhau i adolygu'r system newydd, fel y bydd yn barhaol, ond fel na fydd yn anhyblyg, ac yn y dyfodol, os byddwch yn cael cyngor sy'n dweud bod angen ei newid a'i ddiwygio, y byddwch yn gwneud hynny cyn gynted â phosibl?

I'm very happy indeed to give that assurance. I want the scheme to be developmental. I want to find new ways in which we can improve it further into the future. I'm interested to make sure that we work with the Chancellor of the Exchequer in the announcement he made in the budget about more frequent revaluations, so that we don't get these major shifts in some parts of the country when revaluations only happen once every five years. I'm sure the Member will welcome the fact that the additional support that we are able to offer through the high-street rate relief scheme will now be continued in 2018-19 to assist those places that did see hikes in their business rates to accommodate themselves to that over a longer period of time.

Rwy'n hapus iawn yn wir i roi'r sicrwydd hwnnw. Rwyf eisiau i'r cynllun fod yn ddatblygiadol. Rwyf eisiau dod o hyd i ffyrdd newydd lle y gallwn ei wella ymhellach yn y dyfodol. Mae gennyf ddiddordeb mewn gwneud yn siŵr ein bod yn gweithio gyda Changhellor y Trysorlys mewn perthynas â'r cyhoeddiad a wnaeth yn y gyllideb ynglŷn ag ailasesiadau amlach, fel nad ydym yn cael y newidiadau mawr hyn mewn rhai rhannau o'r wlad pan fo ailbrisio ond yn digwydd unwaith bob pum mlynedd. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn croesawu'r ffaith y bydd y cymorth ychwanegol rydym yn gallu ei gynnig drwy'r cynllun rhyddhad ardrethi ar gyfer y stryd fawr bellach yn parhau yn 2018-19 i gynorthwyo'r lleoedd hynny a welodd gynnydd mawr yn eu hardrethi busnes i ymdopi â hynny dros gyfnod hwy o amser.

Will the Cabinet Secretary agree with me that when you have to provide a multiplicity of reliefs and exemptions, it's generally speaking a sign of a bad tax? Whilst the measures that have been announced yesterday are certainly very welcome, they don't actually get to the heart of the problem. Additional support for the childcare sector affects 100 businesses out of nearly 4,400 and for local authorities, £1.3 million divided between 22 means less than £60,000 per authority. There will still be, as Nick Ramsay pointed out a moment ago, lots of small businesses in Wales that will be suffering as a result of the existing system, and any tax that is unrelated to the ability to pay is bound to produce these kinds of anomalies. I take what the Cabinet Secretary said about the Barclay review in Scotland and ways in which we may be able to tweak the existing system, but either we go to a system where we exempt a much larger number of businesses or we design a new tax altogether that removes some of the more objectionable elements of the current tax. I appreciate that that's a long-term solution to the problem, but would the Cabinet Secretary at least commit himself to looking at the possibility of having a better type of tax to tax businesses, which is more related to ability to pay than the existing model, which, as we know, having been in existence for a very, very long time, regularly produces the problems with which he has to grapple today?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno â mi mai arwydd o dreth wael, yn gyffredinol, yw gorfod darparu nifer fawr o ostyngiadau ac eithriadau? Er bod y mesurau a gyhoeddwyd ddoe yn sicr yn rhai i'w croesawu'n fawr, nid ydynt yn mynd at  wraidd y broblem mewn gwirionedd. Mae cymorth ychwanegol ar gyfer y sector gofal plant yn effeithio ar 100 o fusnesau o bron i 4,400, ac i awdurdodau lleol, mae £1.3 miliwn wedi'i rannu rhwng 22 yn golygu llai na £60,000 i bob awdurdod. Fel y dywedodd Nick Ramsay eiliad yn ôl, bydd llawer o fusnesau bach yng Nghymru yn dioddef o ganlyniad i'r system gyfredol, ac mae unrhyw dreth nad yw'n gysylltiedig â'r gallu i dalu yn sicr o gynhyrchu'r mathau hyn o anghysonderau. Rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn ag adolygiad Barclay yn yr Alban a ffyrdd lle y gallwn addasu'r system gyfredol, ond mae'n rhaid i ni naill ai gael system lle rydym yn eithrio nifer lawer mwy o fusnesau neu gynllunio treth hollol newydd sy'n cael gwared ar rai o elfennau mwy annerbyniol y dreth gyfredol. Rwy'n sylweddoli bod hwnnw'n ateb hirdymor i'r broblem, ond a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet o leiaf yn ymrwymo i edrych ar y posibilrwydd o gael math gwell o dreth i drethu busnesau, sy'n fwy cysylltiedig â'r gallu i dalu na'r model cyfredol, sydd, fel y gwyddom, wedi bodoli ers amser hir iawn, ac sy'n cynhyrchu'r problemau y mae'n rhaid iddo fynd i'r afael â hwy heddiw yn rheolaidd?

15:30

Well, Llywydd, I don't think the spirit of Christmas entirely entered into the Member's question, because I think the extra support for childcare providers has been welcomed by that sector, and it's consistent with this Government's policy of being able to provide an extended level of childcare support for working parents. The extra money for local authorities is to help them to go on using their discretionary powers. We know their budgets are under pressure, and some of the areas where they have discretion to offer relief have come under pressure as a result. That extra money will allow local authorities to go on providing targeted relief to support local businesses, where that help is most needed.

I think I ought to have mentioned as well, Llywydd, that, in the announcement, I also made it clear that I have decided to use the money that has come to Wales in the budget to change the way in which the annual uplift in which business rates are calculated in Wales—to move it from retail prices index to consumer prices index. That by itself will be worth £9 million to businesses in Wales next year, and £22 million to businesses in the year after, and that's a very substantial additional support to businesses here in Wales.

On the general point that Mr Hamilton raises, however, I'm happy to say that we are already committed to a more fundamental look at the way in which taxes are raised in this area. Whether we will be able to do it in a way that links ability to pay to taxes paid is something that we will look at. But land value taxation, which it is often argued that, in a practical way, you would be best to try and introduce it in the field of non-domestic rates, rather than trying to do it in domestic rates, in the first instance—we're certainly committed to research that will look at the practical issues that will have to be addressed, if that way of raising money were preferable to the system we have currently.

Wel, Lywydd, nid wyf yn credu bod llawer o ysbryd y Nadolig yng nghwestiwn yr Aelod, oherwydd credaf fod y cymorth ychwanegol ar gyfer darparwyr gofal plant wedi'i groesawu gan y sector hwnnw, ac mae'n gyson â pholisi'r Llywodraeth hon o allu darparu lefel estynedig o gymorth gofal plant i rieni sy'n gweithio. Rhoddir yr arian ychwanegol i awdurdodau lleol er mwyn eu helpu i barhau i ddefnyddio eu pwerau disgresiwn. Rydym yn gwybod bod eu cyllidebau o dan bwysau, ac mae rhai o'r meysydd lle mae ganddynt ddisgresiwn i gynnig rhyddhad wedi dod o dan bwysau o ganlyniad i hynny. Bydd yr arian ychwanegol hwnnw yn galluogi awdurdodau lleol i barhau i ddarparu rhyddhad wedi'i dargedu i gefnogi busnesau lleol, lle mae angen y cymorth hwnnw fwyaf.

Credaf y dylwn fod wedi crybwyll hefyd, Lywydd, fy mod, yn y cyhoeddiad, wedi'i gwneud yn glir fy mod wedi penderfynu defnyddio'r arian sydd wedi dod i Gymru yn y gyllideb i newid y ffordd y caiff trethi busnes eu cyfrifo yng Nghymru drwy'r cynnydd blynyddol—ei symud o'r mynegai prisiau manwerthu i fynegai prisiau defnyddwyr. Bydd hynny ynddo'i hun yn werth £9 miliwn i fusnesau yng Nghymru y flwyddyn nesaf, a £22 miliwn i fusnesau yn y flwyddyn wedyn, ac mae hwnnw'n gymorth ychwanegol sylweddol iawn i fusnesau yma yng Nghymru.

O ran y pwynt cyffredinol y mae Mr Hamilton yn ei godi, fodd bynnag, rwy'n falch o ddweud ein bod eisoes wedi ymrwymo i fwrw golwg mwy sylfaenol ar y dull o godi trethi yn y maes hwn. Mae pa un a fyddwn yn gallu ei wneud mewn ffordd sy'n cysylltu'r gallu i dalu â threthi a delir yn rhywbeth y byddwn yn edrych arno. Ond o ran trethiant gwerth tir, dadleuir yn aml y byddai'n well i chi, yn ymarferol, geisio ei gyflwyno ym maes ardrethi annomestig, yn hytrach na cheisio ei wneud ym maes ardrethi domestig, yn y lle cyntaf—rydym yn bendant wedi ymrwymo i ymchwil a fydd yn edrych ar y materion ymarferol y bydd yn rhaid mynd i'r afael â hwy, pe bai'r ffordd honno o godi arian yn well na'r system sydd gennym ar hyn o bryd.

Pwynt o Drefn
Point of Order

Diolch, Llywydd. I want to raise a point of order regarding Gareth Bennett's disgraceful outpouring of homophobic rhetoric in this Chamber yesterday, while talking about—ironically—the debate on the Equality and Human Rights Commission's annual report. And he did talk about minority rights as rights belonging to one individual being denied to another, which undermines human rights. But he has caused outrage, and I've received phone calls and messages this morning from the transgender community. He has caused further misunderstanding, and according to that community, potentially promoted further hatred against those individuals.

So, I want to ask him to come to this Chamber, and to consider the words that he has spoken, and to apologise for them. And I want to ask UKIP to ensure that never again do we have to sit in here and listen to that sort of rhetoric, within this Chamber, which prides itself, actually, on equality. I feel that it's important that, as Assembly Commissioner for equality and people, I want to send a very clear message to the wider community that if they come here to work, or help in any way whatsoever, they will be welcome and they will be treated with absolute dignity and respect.

Diolch, Lywydd. Rwyf eisiau codi pwynt o drefn mewn perthynas â'r ffrwd warthus o rethreg homoffobig a ddaeth o enau Gareth Bennett yn y Siambr hon ddoe, wrth sôn am—yn eironig—y ddadl ar adroddiad blynyddol y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. A siaradodd am hawliau lleiafrifoedd fel hawliau sy'n perthyn i un unigolyn yn cael eu gwrthod i un arall, sy'n tanseilio hawliau dynol. Ond mae wedi achosi dicter, ac rwyf wedi cael galwadau ffôn a negeseuon y bore yma gan y gymuned drawsryweddol. Mae wedi achosi camddealltwriaeth pellach, ac yn ôl y gymuned honno, mae, o bosibl, wedi hybu casineb pellach yn erbyn yr unigolion hynny.

Felly, rwyf eisiau gofyn iddo ddod i'r Siambr hon, ac ystyried y geiriau y mae wedi'u dweud, ac ymddiheuro amdanynt. Ac rwyf eisiau gofyn i UKIP sicrhau na fydd yn rhaid i ni eistedd yma a gwrando ar rethreg o'r fath byth eto yn y Siambr hon, sydd mewn gwirionedd yn ymfalchïo yn ei hagwedd at gydraddoldeb. Teimlaf ei bod yn bwysig fy mod, fel Comisiynydd y Cynulliad dros gydraddoldeb a phobl, yn anfon neges glir iawn at y gymuned ehangach, os ydynt yn dod yma i weithio, neu i helpu mewn unrhyw ffordd o gwbl, y byddant yn cael eu croesawu a'u trin ag urddas a pharch llwyr.

I want to thank Joyce Watson for raising that as a point of order. I've had the opportunity myself to relook at the contribution made yesterday by Gareth Bennett, and some of the comments were particularly hateful to the transgender community. This Chamber is not a platform to demean citizens of Wales, and everybody deserves our respect and our understanding.

You were informed that this point of order was to be made, Gareth Bennett, and I would like to give you the opportunity to withdraw your comments from yesterday, and to apologise to this Chamber and to those who have taken offence.

Hoffwn ddiolch i Joyce Watson am godi hyn fel pwynt o drefn. Rwyf wedi cael y cyfle fy hun i edrych eto ar y cyfraniad a wnaed ddoe gan Gareth Bennett, ac roedd rhai o'r sylwadau yn arbennig o gas tuag at y gymuned drawsryweddol. Nid yw'r Siambr hon yn blatfform i ddifrïo dinasyddion Cymru, ac mae pawb yn haeddu ein parch a'n dealltwriaeth.

Cawsoch wybod y byddai'r pwynt o drefn hwn yn cael ei wneud, Gareth Bennett, a hoffwn roi'r cyfle i chi dynnu'r sylwadau a wnaethoch ddoe yn ôl ac ymddiheuro i'r Siambr hon ac i'r rheini sydd wedi eu cythruddo.

15:35

Thank you, Llywydd. There will be no apology. There will be no withdrawal. 

Diolch i chi, Lywydd. Ni fydd unrhyw ymddiheuriad. Ni fyddaf yn tynnu fy sylwadau yn ôl.

Further to that point of order, Llywydd, I'm concerned about your ruling today, because I also have read what Gareth Bennett said yesterday—I wasn't in the Chamber for the speech—and it seems to me that this is a point of argument and debate rather than a point of order. The remarks that Gareth made yesterday seem to be related to a proposed Bill in the House of Commons, the gender recognition Bill, which is going to be introduced, apparently, by the Government for the autumn of next year. If we cannot in this Chamber debate the matters that are contained in a Bill that is proposed to be introduced in the House of Commons, then I think that's a very serious diminution of the democratic rights of the Welsh people as represented by those that they elect to this place. Now, it may well be that what Members say in speeches can cause outrage in certain parts of the community, but that is what democratic debate often entails.

I would like you, if you will, to identify exactly what it was in Gareth's speech yesterday, which precise words, to which you take objection in terms of the Standing Orders of the Assembly. 

Ymhellach i'r pwynt hwnnw o drefn, Lywydd, rwy'n pryderu am eich dyfarniad heddiw, oherwydd rwyf wedi darllen yr hyn a ddywedodd Gareth Bennett ddoe—nid oeddwn yn y Siambr ar gyfer yr araith—ac mae'n ymddangos i mi mai pwynt dadl yw hwn yn hytrach na phwynt o drefn. Mae'r sylwadau a wnaed gan Gareth ddoe i'w gweld yn gysylltiedig â Bil arfaethedig yn Nhŷ'r Cyffredin, y Bil cydnabod rhywedd, a fydd yn cael ei gyflwyno gan y Llywodraeth, mae'n debyg, erbyn tymor yr hydref y flwyddyn nesaf. Os na allwn ddadlau ynghylch y materion sy'n cael eu cynnwys mewn Bil y bwriedir iddo gael ei gyflwyno yn Nhŷ'r Cyffredin, yna credaf fod hynny'n cyfyngu ar hawliau democrataidd y bobl yng Nghymru sy'n cael eu cynrychioli gan y rhai y maent yn eu hethol i'r lle hwn. Nawr, mae'n bosibl iawn fod yr hyn y mae Aelodau yn ei ddweud mewn areithiau yn gallu achosi dicter mewn rhai rhannau o'r gymuned, ond dyna beth y mae dadl ddemocrataidd yn aml yn ei olygu.

Hoffwn i chi, os gwnewch chi, nodi beth yn union a ddywedodd Gareth yn ei araith ddoe, pa eiriau'n union, rydych yn eu gwrthwynebu mewn perthynas â Rheolau Sefydlog y Cynulliad.

Thank you for that contribution. You will know that I did not intervene yesterday. I take the right of Assembly Members in this Chamber to make comments that aren't wholly appreciated by other Members very seriously. But, on careful reflection of those words uttered yesterday, I have no doubt in my own mind that they were particularly hateful to transgender people, in reference in particular to 'deviation from the norm'. I have made my ruling on this. I have asked the Member to apologise and to withdraw his comments. He has said that he will not do so. That Member will not be called in this Chamber in 2018 until he has done so.

Diolch i chi am y cyfraniad hwnnw. Byddwch yn gwybod na wneuthum ymyrryd ddoe. Rwy'n cymryd hawl Aelodau Cynulliad i wneud sylwadau yn y Siambr hon nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi'n llwyr gan Aelodau eraill yn ddifrifol iawn. Ond ar ôl myfyrio'n ofalus ynghylch y geiriau hynny a ynganwyd ddoe, nid oes gennyf amheuaeth yn fy meddwl fy hun eu bod yn arbennig o gas tuag at bobl drawsryweddol, gan gyfeirio'n benodol at 'wyro oddi wrth y norm'. Rwyf wedi gwneud fy nyfarniad ar hyn. Rwyf wedi gofyn i'r Aelod ymddiheuro ac i dynnu ei sylwadau yn ôl. Mae wedi dweud na fydd yn gwneud hynny. Ni fydd yr Aelod yn cael ei alw yn y Siambr hon yn 2018 hyd nes y bydd wedi gwneud hynny.

Felly, rydym yn symud ymlaen at y datganiadau 90 eiliad—

So, we move on to the 90-second statements—

I'd like to raise another point of order— 

Hoffwn godi pwynt arall o drefn—

No, I'm taking no further points of order on this today—

Na, nid wyf yn derbyn pwyntiau pellach o drefn ar hyn heddiw—

Another point of order about Joyce Watson—

Pwynt arall o drefn ynglŷn â Joyce Watson—

We are moving on to the next item on the agenda.

Rydym yn symud ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

The next item is the 90-second statements. Mark Isherwood. 

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad. Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. 

The curlew is special. It is one of our largest waders with a beautiful haunting call, but this bird species is in serious trouble across large parts of Britain. Between 1994 and 2016, the curlew population declined by 68 per cent in Wales. The UK regularly hosts up to one quarter of the global curlew breeding population and the curlew is now considered the most pressing bird conservation priority in the UK. In response, the RSPB has initiated a curlew trial management project to test whether a combined package of habitat management and predator control can successfully recover curlew populations on their breeding grounds. This involves six study areas in the UK, including the one in the north Wales uplands, which I visited last year. 

As well as being a species champion for the curlew, I also recently attended the curlew country presentation in Shropshire, a lowland project to bring curlews back to Shropshire and the Welsh Marches, where we've seen a 30 per cent decline in the last decade. This has also emphasised the need for predator control, where the fox and then badger are by far the biggest cause of egg failure.

They call for more and better monitoring of breeding curlews, use of electric fences to protect nests, support through agri-environment schemes for farmers on whose land curlews are nesting, and head-starting chicks in captivity prior to release into the wild.

Diolch, Lywydd.

Mae'r gylfinir yn arbennig. Mae'n un o'n rhydyddion mwyaf gyda chri swynol hardd, ond mae'r rhywogaeth hon o adar mewn trafferthion difrifol ar draws rhannau helaeth o Brydain. Rhwng 1994 a 2016, cafwyd gostyngiad o 68 y cant ym mhoblogaeth y gylfinir yng Nghymru. Mae'r DU yn cynnal hyd at chwarter y boblogaeth fyd-eang o ylfinirod ac ystyrir bellach mai'r gylfinir yw'r flaenoriaeth bwysicaf mewn perthynas â chadwraeth adar yn y DU. Mewn ymateb, mae'r RSPB wedi cychwyn prosiect rheoli arbrofol ar gyfer y gylfinir i brofi a all pecyn cyfunol o reoli cynefinoedd a rheoli ysglyfaethwyr adfer poblogaethau o ylfinirod ar eu tiroedd nythu. Mae hyn yn cynnwys chwe maes astudiaeth yn y DU, gan gynnwys yr un yn ucheldiroedd gogledd Cymru y bûm yn ymweld ag ef y llynedd.

Yn ogystal â bod yn hyrwyddwr rhywogaeth dros y gylfinir, yn ddiweddar hefyd mynychais gyflwyniad y cynllun Curlew Country yn swydd Amwythig, sef prosiect tir isel i adfer gylfinirod yn Sir Amwythig a'r Gororau, lle rydym wedi gweld gostyngiad o 30 y cant yn ystod y degawd diwethaf. Mae hyn hefyd wedi pwysleisio'r angen i reoli ysglyfaethwyr, lle mae llwynogod a moch daear yn bennaf gyfrifol am ddifa wyau.

Maent yn galw am fwy o fonitro a monitro gwell o ylfinirod sy'n nythu, y defnydd o ffensys trydan i amddiffyn nythod, cymorth drwy gynlluniau amaeth-amgylcheddol i ffermwyr sydd â gylfinirod yn nythu ar eu tir, a magu cywion mewn caethiwed cyn eu rhyddhau i'r gwyllt.

5. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig: Heb gyrraedd gwreiddyn y mater: uchelgais newydd ar gyfer polisïau coetiroedd
5. Debate on the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee report: Branching out: a new ambition for woodland policies

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig: 'Heb gyrraedd gwreiddyn y mater: uchelgais newydd ar gyfer polisïau coetiroedd'. Rydw i'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor, Mike Hedges.  

The next item, therefore, is the debate on the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee report: 'Branching out: a new ambition for woodland policies'. I call on the committee Chair, Mike Hedges.  

Cynnig NDM6611 Mike Hedges

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig. 'Heb gyrraedd gwreiddyn y mater: uchelgais newydd ar gyfer polisïau coetiroedd', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 28 Gorffennaf 2017.

Motion NDM6611 Mike Hedges

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, 'Branching out: a new ambition for woodland policies', which was laid in the Table Office on 28 July 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. I'm delighted to open today’s debate on the report from the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee on our inquiry into woodland policies in Wales. I want to thank the previous Chair of the committee, Mark Reckless, and former members of the committee, Vikki Howells, Siân Gwenllian and Huw Irranca-Davies, for the work they did on this report, most of which was carried out before I became Chair of the committee. 

Our report is based on expert opinion from stakeholders from industry and environmental groups. The committee also visited the Spirit of Llynfi Woodland in Maesteg, where they spoke to people where they spoke to people who are organising community participation in woodlands. I'm grateful to all those who took their time to contribute to this inquiry.

Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw ar yr adroddiad gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ar ein hymchwiliad i bolisïau coetiroedd yng Nghymru. Hoffwn ddiolch i Gadeirydd blaenorol y Pwyllgor, Mark Reckless, a chyn-aelodau'r pwyllgor, Vikki Howells, Siân Gwenllian a Huw Irranca-Davies, am y gwaith a wnaethant ar yr adroddiad hwn, a chafodd y rhan fwyaf ohono ei wneud cyn i mi ddod yn Gadeirydd y pwyllgor.

Mae ein hadroddiad yn seiliedig ar farn arbenigol gan randdeiliaid o'r diwydiant a grwpiau amgylcheddol. Hefyd, ymwelodd y pwyllgor â Choetir Ysbryd Llynfi ym Maesteg, lle buont yn siarad â phobl sy'n trefnu cyfranogiad cymunedol mewn coetiroedd. Rwy'n ddiolchgar i bawb a roddodd eu hamser i gyfrannu tuag at yr ymchwiliad hwn.

Overall, the inquiry found that stakeholders generally felt the policy direction of the Welsh Government’s strategy 'Woodlands for Wales' was appropriate.  However, they all called for it to be refreshed, urgently, in order to significantly increase planting rates.

We made 13 recommendations. I am pleased that the Welsh Government has accepted 12 of those recommendations either in full or in principle. However, the committee was disappointed with a subsequent exchange of correspondence with the Minister for the environment. The committee wrote to the Cabinet Secretary in early October to ask for clarification of the responses to several recommendations in advance of this debate. The committee wrote for a second time to emphasise the importance of receiving clarification of the responses in advance of this debate. The Minister said that she would respond fully to the issues raised during the debate.

Turning back to our report, the committee’s recommendations come under three broad themes: increasing planting and growing the commercial forestry sector; increasing access to and community benefits from woodlands; and taking full advantage of the environmental benefits of more trees.

On more planting, the need to significantly increase planting rates was the key priority for all our stakeholders. In 2010 the Welsh Government’s climate change strategy called for an average planting rate of 5,000 hectares every year. By 2015 the total of new planting had only reached 3,200 hectares. This enormous deficit led the industry body to tell us that woodland creation in Wales has been a catastrophic failure.

What are the barriers to planting? According to the commercial forestry sector, the greatest barrier to woodland planting was what they described as the overly rigorous enforcement of environmental impact assessment regulations. We were pleased that the Welsh Government and Natural Resources Wales recognised that this is a problem and we recommended that progress should be made as a matter of urgency.

Farmers told us they are deterred from planting woodland because the Glastir woodland schemes are too complex and prescriptive and the payments are low relative to payments received for agricultural land. We believe that there is an opportunity in future to reconsider the approach to payments, including payment for ecosystem services—such innovations could incentivise planting.

There are many positives: the Glastir woodland opportunities map, which shows areas most suited to new woodland creation, is a good starting point. It has the potential to be developed into a decision-making tool. If it can be aligned with the regulatory process and local authority planning, it could become an enabler of woodland creation on the ground. One example of this would be if regulatory barriers could be relaxed for areas identified by the map as areas most suitable for woodland creation. Something else that could perhaps be beneficial is when we have local development plans, they could actually identify land within the local development plan that would be suitable for the planting of forestry. While it is not a necessity in order to plant forestry there, it will identify, for people who wish to plant forestry, areas that have been deemed to be suitable, without having to go searching through a whole range of other pieces of information—all available from the Welsh Government. Keep it simple: look at one thing and find it and that'll make, I think, a big difference. So, the Glastir woodland opportunities map has tremendous opportunities.

Turning to the commercial sector, we heard about constraints brought about by low planting and restocking rates. We were greatly concerned by the impact of this on the future of Welsh sawmills and on rural communities. I think we all recognise that one of the weaknesses of the rural Welsh economy is that we do not get sufficient high-value processing out of our raw materials. We develop, both in agriculture and forestry, the raw materials, but the big money is made by the people who do the processing. Further along, it is made well outside Welsh rural communities and, in most cases, well outside Wales. The Welsh Government must actively support the commercial forestry sector in Wales to realise its full potential. We recommended that the Welsh Government should consider changing building regulations to promote the use of timber in construction. 

Social benefits is the second theme explored in the committee’s report. Woodlands have a significant role to play in regenerating former industrial areas. The committee saw this first-hand when they visited the Spirit of Llynfi Woodland in Maesteg. This project is a real inspiration: it shows what can happen when dedicated volunteers receive the support and funding from local and national decision makers to bring about a complete transformation of what was contaminated wasteland. We have an awful lot of contaminated wasteland in Wales, so these opportunities exist across a large part of the older industrial areas of Wales. They have also benefited from private sector funding from Ford. We want to build on this and recommend that the Welsh Government assesses the potential of developing a national forestry company to regenerate the south Wales Valleys. 

Trees and urban areas have substantial environmental, social and economic benefits. More needs to be done to increase canopy cover. We recommended that the Welsh Government should set out a plan to achieve at least 20 per cent tree cover by 2030. Unfortunately, this recommendation has been rejected, so I will be interested to hear the Minister’s alternative plan for increasing canopy cover in these areas.

Finally, on environmental benefits, the final theme is creating more woodlands. The benefits are obvious and should be the main driver of our push to plant more, given our statutory responsibility for sustainability. Trees can mitigate the effects of climate change, trapping carbon into useable timber. They also reduce the risk of flooding from excessive rain. This is why we recommended that the Welsh Government should incentivise planting upstream from flood-prone areas.

I think very few Assembly Members will not know of areas that used to be covered in trees and somebody decided to chop the trees down, either to build or to make the area look better or to get a better garden, and then they can't quite understand why there's flooding when there hasn't been flooding in the previous 100 years. Trees are wonderful at sucking up water and stopping flooding occurring. 

Following Brexit, we will be able to direct funding towards more sustainable activity by landowners, including planting more trees. This is why we recommended that future funding should be based on sustainable outcomes. The committee would like an update on the Cabinet Secretary’s discussions with NRW to develop a system for funding positive changes for wildlife, water quality, flood-risk reduction, health and well-being.

In conclusion, there are substantial benefits from woodlands, which we are not realising fully. We are not realising the environmental gains from mitigating climate change, preventing flooding, and increasing the availability of sustainable timber. We are also missing out on the social benefits of woodlands for the health and well-being of those who live near them. We are not ensuring that those benefits will be available for people living in urban areas, where trees are most needed and valued. We know that woodlands can regenerate our Valleys and that accessing them can provide opportunities for learning and recreation. But none of this is possible if we carry on the way we are. Woodland policy needs to be much more ambitious. 

Since 2010, just one tenth of the target for woodland creation has been met. The next iteration of the 'Woodlands for Wales' strategy needs to set out this radical shift in thinking that stakeholders are demanding. It cannot simply be an update on current policy that just takes into account recent legislative changes but must have challenging achievable targets.

Trees make a big difference to our society. Tree-lined roads look a lot better than non-tree-lined roads. Trees on hills above housing help stop any flooding, and trees in areas of urban deprivation can actually make the area look an awful lot better. I think that if there's one thing we can do without a huge amount of difficulty, it's just have more trees in Wales, and I hope the Minister is going to say that's exactly what she's going to do.

Yn gyffredinol, canfu'r ymchwiliad fod rhanddeiliaid yn teimlo bod cyfeiriad polisi strategaeth 'Coetiroedd i Gymru' Llywodraeth Cymru yn briodol. Fodd bynnag, roeddent i gyd yn galw am ei adnewyddu ar frys er mwyn cynyddu'r cyfraddau plannu yn sylweddol.

Rydym wedi gwneud 13 o argymhellion. Rwy'n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn 12 o'r argymhellion hynny naill ai yn llawn neu mewn egwyddor. Fodd bynnag, roedd y pwyllgor yn siomedig ynglŷn â gohebiaeth ddilynol â'r Gweinidog amgylchedd. Ysgrifennodd y pwyllgor at Ysgrifennydd y Cabinet yn gynnar ym mis Hydref i ofyn am eglurhad ar yr ymatebion i nifer o'r argymhellion cyn y ddadl hon. Ysgrifennodd y pwyllgor am yr eildro i bwysleisio pwysigrwydd cael eglurhad ar yr ymatebion cyn y ddadl hon. Dywedodd y Gweinidog y byddai'n ymateb yn llawn i'r materion a godwyd yn ystod y ddadl.

Gan droi'n ôl at ein hadroddiad, daw argymhellion y pwyllgor o dan dair thema gyffredinol: cynyddu plannu ac ehangu'r sector coedwigaeth fasnachol; cynyddu mynediad at goetiroedd a manteision cymunedol coetiroedd; a manteisio i'r eithaf ar y manteision amgylcheddol sy'n deillio o gael mwy o goed.

O ran plannu mwy, yr angen i gynyddu cyfraddau plannu yn sylweddol oedd y flaenoriaeth allweddol ar gyfer pob un o'n rhanddeiliaid. Yn 2010, roedd strategaeth newid hinsawdd Llywodraeth Cymru yn galw am gyfradd blannu gyfartalog o 5,000 hectar bob blwyddyn. Erbyn 2015, nid oedd cyfanswm y plannu newydd ond wedi cyrraedd 3,200 hectar. Achosodd y diffyg enfawr hwn i'r corff diwydiant ddweud wrthym fod creu coetiroedd yng Nghymru wedi bod yn fethiant trychinebus.

Beth yw'r rhwystrau i blannu? Yn ôl y sector coedwigaeth fasnachol, y rhwystr mwyaf i blannu coetiroedd oedd yr hyn a ddisgrifient fel gorfodaeth rhy drylwyr o'r rheoliadau ynghylch asesiadau o'r effaith amgylcheddol. Roeddem yn falch fod Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn cydnabod bod hon yn broblem, ac roeddem yn argymell y dylid gwneud cynnydd fel mater o frys.

Dywedodd ffermwyr wrthym eu bod yn cael eu rhwystro rhag plannu coetir oherwydd bod cynlluniau coetiroedd Glastir yn rhy gymhleth a chyfarwyddol ac oherwydd bod y taliadau yn isel o'u cymharu â'r taliadau a geir am dir amaethyddol. Credwn fod cyfle yn y dyfodol i ailystyried y dull o dalu, gan gynnwys taliadau am wasanaethau ecosystemau—gallai arloesedd o'r fath gymell plannu.

Ceir nifer o elfennau cadarnhaol: mae map cyfleoedd coetiroedd Glastir, sy'n dangos yr ardaloedd mwyaf addas ar gyfer creu coetiroedd newydd, yn fan cychwyn da. Mae ganddo botensial i gael ei ddatblygu'n offeryn gwneud penderfyniadau. Os gellir ei gyflinio â'r broses reoleiddio a phroses gynllunio awdurdodau lleol, gallai alluogi coetiroedd i gael eu creu ar lawr gwlad. Un enghraifft o hyn fyddai pe bai modd llacio rhwystrau rheoleiddiol ar gyfer ardaloedd a nodwyd gan y map fel yr ardaloedd mwyaf addas ar gyfer creu coetiroedd. Rhywbeth arall a allai fod yn fuddiol o bosibl, pan fydd gennym gynlluniau datblygu lleol, yw y gallent nodi tir o fewn y cynllun datblygu lleol a fyddai'n addas ar gyfer plannu coedwigoedd mewn gwirionedd. Er nad yw'n angenrheidiol ar gyfer plannu coedwigoedd yno, i bobl sy'n dymuno plannu coedwigoedd, bydd yn nodi ardaloedd a ystyrir yn addas, heb orfod mynd i chwilio drwy amrywiaeth o ddarnau eraill o wybodaeth—i gyd ar gael gan Lywodraeth Cymru. Cadwch bethau'n syml: edrychwch ar un peth a dod o hyd iddo a bydd hynny, rwy'n credu, yn gwneud gwahaniaeth mawr. Felly, mae map cyfleoedd coetiroedd Glastir yn cynnig cyfleoedd aruthrol.

Gan droi at y sector masnachol, clywsom am y cyfyngiadau a ddaeth yn sgil cyfraddau plannu ac ailblannu isel. Roeddem yn bryderus iawn ynglŷn ag effaith hyn ar ddyfodol melinau coed yng Nghymru ac ar gymunedau gwledig. Rwy'n credu ein bod i gyd yn cydnabod mai un o wendidau economi cefn gwlad Cymru yw nad ydym yn cael digon o brosesu gwerth uchel o'n deunyddiau crai. Rydym yn datblygu'r deunyddiau crai ym maes amaethyddiaeth a choedwigaeth, ond caiff yr arian mawr ei wneud gan y bobl sy'n gwneud y gwaith prosesu. Ymhellach ymlaen, caiff y gwaith hwnnw ei wneud ymhell y tu allan i gymunedau gwledig Cymru, ac yn y rhan fwyaf o achosion, ymhell y tu allan i Gymru. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gefnogi'r sector coedwigaeth fasnachol yng Nghymru i gyflawni ei botensial llawn. Rydym yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru ystyried newid rheoliadau adeiladu i hyrwyddo'r defnydd o goed ym maes adeiladu.

Manteision cymdeithasol yw’r ail thema a archwilir yn adroddiad y pwyllgor. Mae gan goetiroedd rôl sylweddol i'w chwarae yn adfywio hen ardaloedd diwydiannol. Gwelodd y pwyllgor hyn yn uniongyrchol ar ymweliad â Choetir Ysbryd Llynfi ym Maesteg. Mae’r prosiect hwn yn ysbrydoliaeth go iawn: mae'n dangos beth sy’n gallu digwydd pan fydd gwirfoddolwyr ymroddedig yn cael cymorth ac arian gan wneuthurwyr penderfyniadau lleol a chenedlaethol i drawsnewid yr hyn a oedd unwaith yn dir gwastraff halogedig. Mae gennym lawer iawn o dir gwastraff halogedig yng Nghymru, felly mae'r cyfleoedd hyn yn bodoli ar draws rhan helaeth o'r ardaloedd diwydiannol hŷn yng Nghymru. Maent hefyd wedi elwa o gyllid sector preifat gan Ford. Rydym eisiau adeiladu ar hyn ac rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn asesu potensial datblygu cwmni coedwigaeth cenedlaethol i adfywio Cymoedd de Cymru.

Mae gan goed ac ardaloedd trefol fanteision amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd sylweddol. Mae angen gwneud mwy i gynyddu gorchudd canopi. Roeddem yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru lunio cynllun i sicrhau gorchudd coed o 20 y cant fan lleiaf erbyn 2030. Yn anffodus, mae'r argymhelliad hwn wedi'i wrthod, felly bydd yn ddiddorol clywed cynllun amgen y Gweinidog ar gyfer cynyddu gorchudd canopi yn yr ardaloedd hyn.

Yn olaf, ar fanteision amgylcheddol, y thema olaf yw creu mwy o goetiroedd. Mae’r manteision yn amlwg a dylai fod yn y prif sbardun i’n hymdrechion i blannu rhagor, o ystyried ein cyfrifoldeb statudol dros gynaliadwyedd. Gall coed liniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd, gan ddal carbon mewn coed y gellir eu defnyddio. Maent hefyd yn lleihau’r perygl o lifogydd o ganlyniad i law gormodol. Dyna pam roeddem yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru gymell plannu i fyny'r afon o ardaloedd sy'n tueddu i ddioddef llifogydd.

Credaf na fydd llawer o Aelodau'r Cynulliad na fyddant yn gwybod am ardaloedd a oedd yn arfer bod wedi eu gorchuddio gan goed a bod rhywun wedi penderfynu torri’r coed, naill ai i adeiladu neu i wneud i’r ardal edrych yn well neu i gael gardd well, ac yna ni allant ddeall pam fod llifogydd yn digwydd pan nad oes llifogydd wedi bod yn ystod y 100 mlynedd flaenorol. Mae coed yn wych am amsugno dŵr ac atal llifogydd rhag digwydd.

Yn dilyn Brexit, byddwn yn gallu cyfeirio arian tuag at weithgarwch mwy cynaliadwy gan berchnogion tir, gan gynnwys plannu mwy o goed. Dyna pam roeddem yn argymell y dylai cyllid yn y dyfodol fod yn seiliedig ar ganlyniadau cynaliadwy. Byddai’r pwyllgor yn hoffi diweddariad ar drafodaethau Ysgrifennydd y Cabinet gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ar ddatblygu system ar gyfer cyllido newidiadau cadarnhaol ar gyfer bywyd gwyllt, ansawdd dŵr, lleihau perygl llifogydd, iechyd a llesiant.

I gloi, mae yna fanteision sylweddol i goetiroedd, ac nid ydym yn eu gwireddu’n llawn. Nid ydym yn sylweddoli beth yw'r enillion amgylcheddol a geir o liniaru newid yn yr hinsawdd, atal llifogydd, a chynyddu argaeledd coed cynaliadwy. Rydym hefyd yn colli manteision cymdeithasol coetiroedd i iechyd a llesiant y rhai sy'n byw wrth eu hymyl. Nid ydym yn sicrhau y bydd y manteision hynny ar gael i bobl sy'n byw mewn ardaloedd trefol, lle mae fwyaf o angen coed a lle y cânt eu gwerthfawrogi fwyaf. Gwyddom y gall coetiroedd adfywio ein Cymoedd ac y gallai cael mynediad atynt ddarparu cyfleoedd ar gyfer dysgu a gweithgareddau hamdden. Ond ni fydd dim o hyn yn bosibl os ydym yn parhau fel rydym yn ei wneud. Mae angen i bolisi coetiroedd fod yn llawer mwy uchelgeisiol.

Ers 2010, un rhan o ddeg o'r targed ar gyfer creu coetiroedd yn unig sydd wedi'i gyrraedd. Mae angen i iteriad nesaf y strategaeth ‘Coetiroedd i Gymru’ nodi’r newid radical yn y ffordd o feddwl y mae rhanddeiliaid yn galw amdano. Ni all fod yn ddiweddariad syml o'r polisi cyfredol sy’n gwneud dim mwy nag ystyried newidiadau deddfwriaethol diweddar, ond yn hytrach, mae’n rhaid iddo gael targedau heriol, cyraeddadwy.

Mae coed yn gwneud gwahaniaeth mawr i'n cymdeithas. Mae ffyrdd sydd â choed bob ochr iddynt yn edrych yn llawer gwell na ffyrdd heb goed bob ochr iddynt. Mae coed ar fryniau uwchben tai yn helpu i atal llifogydd, a gall coed mewn ardaloedd o amddifadedd trefol wneud i’r ardal edrych yn llawer gwell mewn gwirionedd. Os oes un peth y gallwn ei wneud heb lawer o anhawster, rwy'n credu mai cael mwy o goed yng Nghymru yw hynny, a gobeithiaf y bydd y Gweinidog yn dweud mai dyna'n union y mae hi’n bwriadu ei wneud.

15:45

Can I just say that it was a pleasure to be involved in this report? I think it was a really important piece of work. We saw some excellent practice, but, in general, an area of public policy that needs to improve its game. I'd like to concentrate my remarks on the forestry sector, because I think it's often overlooked, its significance, at just over £0.5 billion every year.

Trees in general—many of them in the forestry sector, rather than scattered woodlands or urban woodlands or whatever—absorb an awful lot of carbon pollution. That's again a great benefit, as well as the commercial one, and then, in terms of habitats for thousands of different species of plants and animals, especially when forestry is designed to allow occupation by a wide range of species, it can have many, many benefits. It's also good for flood management when we see afforestation upstream.

The recreation and tourism that forestry and woodlands provide is something that we've already seen grow in use, and there is more potential still. Over 10,000 jobs in Wales are in forestry, it's an essential part of the rural economy, and it also offers a feasible way for many farmers to diversify. So, I think those are some of the clear benefits and they should be taken further.

So, it is rather disappointing, as the Chair alluded to, that, since 2010, Wales has managed to plant just one tenth of its target of 35,000 hectares. This performance is well below, say, what's happened in Scotland. I think, overall in the UK, we should be planting more, but it is an area, really, when you compare us to the European average, where we are well below. So, I would urge the Government to look at its targets and see how they can be met more effectively, or, at least, we start to see the rate pick up, so that at some time in the current framework of 2010 to 2030 we really will be able to say we might hit 100,000 hectares.

Can I look at a couple of the other recommendations? I have to say, Llywydd, that I have noticed in the Assembly that the Government is increasingly accepting recommendations in principle. It can be very difficult for a committee to get down to the root—no pun intended—of what this qualification means. The Welsh Government has not entered into vigorous correspondence with the committee on what 'in principle' meant, and has just said that they'll outline some of the reasons in today's debate. I'm glad that they're doing it in a public forum, but we've been after these answers for a couple of months, so I am concerned by this, as I am by the general principle of, instead of accepting or rejecting, having this sort of middle stream of intense ambiguity.

I'm particularly worried also by the rejection outright of recommendation 4, but at least that allows us to engage and discuss and try to persuade the Government to change its mind. But, anyway, this is the recommendation of a 20 per cent urban tree canopy—again, our Chair referred to this. This is the target internationally recognised for establishing urban forests—that 20 per cent of your urban land has canopy. I really think that that's an aspiration that we should have for our urban areas, or certainly most of them, in Wales. We weren't given terribly convincing reasons, in my view, by the Government why this shouldn't happen. They said, 'Well, it would undermine local decision making'—well, crikey, if that's the test they're going to apply throughout the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, I'm afraid we're not going to see the sort of progress that most people are looking for. Again, I do hope that they will examine that. I should say, Llywydd, that urban tree canopy in Wales is falling; we're currently at 16.3 per cent, so I do think that it's time that we raised our level and adopted the 20 per cent.

I was going to talk about the Glastir dimension for woodland schemes; I think the Chair has covered that. Can I just say in conclusion, Llywydd, that, in terms of woodland policy, again I think we need to be more ambitious? Wales is a natural area for temperate rainforest. We could see more planting and encouraging this sector to grow. It's really good for local communities, often, to take ownership or have schemes. I think many of us who visited Maesteg and saw the Spirit of Llynfi Woodland were really, really inspired, and I urge the Government to follow that example and raise its sights.

A gaf fi ddweud ei bod yn bleser gennyf ymwneud â'r adroddiad hwn? Credaf ei fod yn waith pwysig iawn. Gwelsom beth ymarfer rhagorol, ond yn gyffredinol, mae'n faes polisi cyhoeddus sydd angen ei wella. Hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau ar y sector coedwigaeth, oherwydd credaf fod ei bwysigrwydd yn aml yn cael ei anghofio, ar ychydig dros £0.5 biliwn bob blwyddyn.

Mae coed yn gyffredinol—gyda llawer ohonynt yn y sector coedwigaeth, yn hytrach na choetiroedd gwasgaredig neu goetiroedd trefol neu beth bynnag—yn amsugno llawer iawn o lygredd carbon. Unwaith eto, mae hynny o fudd mawr, yn ogystal â'r budd masnachol, ac o ran cynefinoedd ar gyfer miloedd o wahanol rywogaethau o blanhigion ac anifeiliaid, yn enwedig pan fo coedwigoedd wedi eu cynllunio i ganiatáu ar gyfer cynnal amrywiaeth eang o rywogaethau, gall greu llawer iawn o fanteision. Mae hefyd yn dda ar gyfer rheoli llifogydd pan welwn goedwigo i fyny'r afon.

Eisoes, gwelsom dwf yn yr hamdden a thwristiaeth y mae coedwigaeth a choetiroedd yn eu darparu, ac mae mwy o botensial hyd. Mae dros 10,000 o swyddi yng Nghymru mewn coedwigaeth, mae'n rhan hanfodol o'r economi wledig, ac mae hefyd yn cynnig ffordd ymarferol i lawer o ffermwyr arallgyfeirio. Felly, dyna rai o'r manteision amlwg a dylid eu datblygu.

Felly, mae braidd yn siomedig, fel y soniodd y Cadeirydd, nad yw Cymru ers 2010 ond wedi llwyddo i blannu un rhan o ddeg yn unig o'i tharged o 35,000 hectar. Mae'r perfformiad hwn yn waeth o lawer, dywedwch, na'r hyn sydd wedi digwydd yn yr Alban. Yn gyffredinol yn y DU, rwy'n credu y dylem fod yn plannu rhagor, ond mewn gwirionedd mae'n faes lle rydym ymhell o dan y cyfartaledd Ewropeaidd mewn cymhariaeth. Felly, buaswn yn annog y Llywodraeth i edrych ar ei thargedau a gweld sut y gellir eu cyrraedd yn fwy effeithiol, neu o leiaf, sut y gallwn wella'r gyfradd, fel y gallwn ar ryw adeg yn y fframwaith cyfredol o 2010 i 2030 ddweud o ddifrif y gallem gyrraedd 100,000 hectar.

A gaf fi edrych ar un neu ddau o'r argymhellion eraill? Rhaid i mi ddweud, Lywydd, fy mod wedi sylwi yn y Cynulliad fod y Llywodraeth yn fwyfwy parod i dderbyn argymhellion mewn egwyddor. Gall fod yn anodd iawn i bwyllgor i fynd i wraidd—heb fwriadu chwarae ar eiriau—yr hyn y mae'r cyfyngiad hwn yn ei olygu. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cychwyn ar ohebiaeth fywiog gyda'r pwyllgor ynglŷn â'r hyn a olygai 'mewn egwyddor', ac nid yw ond wedi dweud y bydd yn amlinellu rhai o'r rhesymau yn y ddadl heddiw. Rwy'n falch eu bod yn gwneud hynny mewn fforwm cyhoeddus, ond rydym wedi bod ar ôl yr atebion hyn ers rhai misoedd, felly rwy'n bryderus ynglŷn â hyn, fel rwyf fi ynglŷn â'r egwyddor gyffredinol, yn hytrach na derbyn neu wrthod, o gael ffrwd ganol o amwysedd dwys fel hyn.

Rwy'n arbennig o bryderus hefyd ynglŷn â'r ffaith fod argymhelliad 4 wedi'i wrthod yn llwyr, ond o leiaf mae hynny'n ein galluogi i ymgysylltu a thrafod a cheisio dwyn perswâd ar y Llywodraeth i newid ei meddwl. Ond, beth bynnag, argymhelliad yw hwn ynghylch sicrhau isafswm o 20 y cant o orchudd canopi coed trefol—unwaith eto, cyfeiriodd ein Cadeirydd at hyn. Y targed a gydnabyddir yn rhyngwladol ar gyfer sefydlu coedwigoedd trefol—fod gorchudd canopi gan 20 y cant o'ch tir trefol. Credaf o ddifrif fod hwnnw'n ddyhead a ddylai fod gennym ar gyfer ein hardaloedd trefol, neu yn sicr y rhan fwyaf ohonynt, yng Nghymru. Ni chawsom resymau argyhoeddiadol iawn gan y Llywodraeth yn fy marn i pam na ddylai hyn ddigwydd. Roeddent yn dweud, 'Wel, byddai'n tanseilio penderfyniadau lleol'—wel, mawredd, os mai dyna'r prawf y maent yn mynd i'w ddefnyddio drwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i gyd, mae arnaf ofn nad ydym yn mynd i weld y math o gynnydd y mae'r rhan fwyaf o bobl yn edrych amdano. Unwaith eto, rwy'n gobeithio y byddant yn archwilio hynny. Dylwn ddweud, Lywydd, fod gorchudd canopi coed trefol yng Nghymru yn lleihau; rydym ar hyn o bryd ar 16.3 y cant, felly rwy'n credu ei bod yn bryd i ni gynyddu ein lefel a mabwysiadu'r 20 y cant.

Roeddwn yn mynd i siarad am y dimensiwn Glastir ar gyfer cynlluniau coetir; credaf fod y Cadeirydd wedi trafod hynny. A gaf fi ddweud i gloi, Lywydd, o ran y polisi coetiroedd, unwaith eto rwy'n meddwl bod angen i ni fod yn fwy uchelgeisiol? Mae Cymru'n ardal naturiol ar gyfer coedwig law dymherus. Gallem weld rhagor o blannu ac annog y sector i dyfu. Yn aml, mae'n dda iawn i gymunedau lleol gymryd perchenogaeth neu gael cynlluniau. Rwy'n meddwl bod llawer ohonom a ymwelodd â Maesteg a gweld Coetir Ysbryd Llynfi wedi cael ein hysbrydoli'n fawr, ac rwy'n annog y Llywodraeth i ddilyn yr esiampl honno a chodi ei golygon.

15:50

I'm very pleased to contribute to this debate and to have been part of bringing together the report as well. We're sometime accused of making policy on the hoof—we actually made policy on the foot, walking the woodlands of Wales, in this regard, and I think we were all better for it. It was a very good demonstration of what forestry can do for Wales—it's good for our health, good for the environment and good for the social and economic opportunities it brings as well. It has real benefits in terms of carbon capture or carbon storage, flood alleviation, reduction of air pollution, particularly in urban areas, and real recreation and health opportunities and for economic growth.

This was brought home to me, certainly, in the inquiry, but also in a visit to James Davies Limited in Cenarth, which is a wood-processing sawmill in the Teifi valley, which I was very pleased to revisit, as it happens to be, but they've made a significant investment since I was last there, and to see that this is a really thriving part of rural development in Wales as well. So, there are real opportunities for woodland development in Wales, and, of course, as Natural Resources Wales, which is part of the Welsh Government woodland estate managed by Natural Resources Wales, is 40 per cent of all woodland in Wales, then I think Welsh Government is in a position to show very clear leadership. 

I want to share David Melding's disappointment regarding the way that committee reports are being replied to by Government increasingly in this 'accept in principle' manner. And on this occasion as a committee we said, 'Well, let's find out what "in principle" means then', and we were told, 'Well, wait and see', in effect. I think we need—. You know, it would be more honest to say, 'We don't accept this recommendation', and then to have a proper debate about those things.  

Rwy'n falch iawn o gyfrannu at y ddadl hon ac wedi bod yn rhan o'r gwaith o lunio'r adroddiad yn ogystal. Cawn ein cyhuddo weithiau o lunio polisi wrth fynd yn ein blaenau—mewn gwirionedd, yn hyn o beth fe luniasom bolisi ar ein traed, wrth gerdded drwy goetiroedd Cymru, a chredaf mai dyna'r ffordd orau o fod wedi'i wneud. Roedd yn arwydd da iawn o'r hyn y gall coedwigaeth ei wneud i Gymru—mae'n dda i'n hiechyd, yn dda i'r amgylchedd ac yn dda o ran y cyfleoedd cymdeithasol ac economaidd a ddaw yn ei sgil yn ogystal. Mae iddo fanteision go iawn o ran dal a storio carbon, lliniaru llifogydd, lleihau llygredd aer, yn enwedig mewn ardaloedd trefol, a chyfleoedd hamdden ac iechyd go iawn ac ar gyfer twf economaidd.

Cafodd hyn ei gadarnhau'n bendant yn yr ymchwiliad, ond hefyd mewn ymweliad â James Davies Limited yng Nghenarth, sef melin lifio sy'n prosesu coed yn Nyffryn Teifi, y cefais y pleser o ailymweld â hi, fel mae'n digwydd bod, ond maent wedi gwneud buddsoddiad sylweddol ers i mi fod yno ddiwethaf, a gweld bod hon yn rhan wirioneddol ffyniannus o ddatblygu gwledig yng Nghymru hefyd. Felly, mae yna gyfleoedd go iawn ar gyfer datblygu coetiroedd yng Nghymru, ac wrth gwrs, gan fod Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n rhan o ystâd coetir Llywodraeth Cymru a reolir gan Cyfoeth Naturiol Cymru, yn cynnwys 40 y cant o'r holl goetir yng Nghymru, rwy'n meddwl bod Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa i ddangos arweiniad clir iawn.

Hoffwn rannu siom David Melding ynghylch y ffordd y mae'r Llywodraeth yn ymateb i adroddiadau pwyllgor fwyfwy yn y modd 'derbyn mewn egwyddor' hwn. Ac ar yr achlysur hwn fel pwyllgor fe ddywedasom, 'Wel, gadewch i ni weld beth y mae "mewn egwyddor" yn ei olygu felly', a dywedwyd wrthym, 'Wel, arhoswch i weld', i bob pwrpas. Credaf fod angen inni—. Wyddoch chi, byddai'n fwy gonest dweud, 'Nid ydym yn derbyn yr argymhelliad hwn', a chael dadl iawn am y pethau hynny.

15:55

Just to help you on this point, the Public Accounts Committee has recently written to the Permanent Secretary on this very point, asking for an intellectual honesty from the Government—when they genuinely don't agree with the point, to say so and give the reasons why. And we've had a letter back this week from the Permanent Secretary saying that the Government will do that, so we need to keep an eye on that.   

I'ch helpu ar y pwynt hwn, ysgrifennodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus at yr Ysgrifennydd Parhaol ar yr union bwynt hwn yn ddiweddar, yn gofyn am onestrwydd deallusol gan y Llywodraeth—pan fyddant o ddifrif yn anghytuno â'r pwynt, y dylent ddweud hynny a rhoi'r rhesymau pam. Ac rydym wedi cael llythyr yn ôl yr wythnos hon gan yr Ysgrifennydd Parhaol i ddweud y bydd y Llywodraeth yn gwneud hynny, felly mae angen inni gadw llygad ar hynny.

I would welcome that because I think it's more honest and allows us to perhaps have that dialogue and sometimes creative tension that would emerge in a different way forward perhaps, but simply washing us in whitewash, if you like, or a bit of wool pulled over our eyes that we are being supported when we're not, I think is less beneficial. So, let's watch that one. 

I think one of the things that we have to recognise in Wales is that we are under-wooded, if I can put it that way. We have huge opportunities for more woodland development, and we have missed our targets, as has already been mentioned, for quite some time now. But I think one of the things that really surprised me during this inquiry was the strong feeling and response from investors that Wales was closed for woodland development, particularly on the commercial side. I didn't want us to give that message and I didn't think we were giving that message, to be honest, but in practice that's what people were saying, and that's why we make the recommendation in the committee that perhaps within a mapping system—by which, of course, you map for environmental sensitivities—you can then have a much stronger presumption in favour of development. And I wonder whether a wider adaptation of the UK wood assurance scheme would give some environmental assurances in that and allow for commercial development—the sort of mixed commercial development that we see these days—to go ahead. 

Glastir has got very little money in it, as I'm sure any Minister would say, but it's also plagued at the moment by some delays. Only this morning I was contacted by Hugh Wheeldon & Co, a wood processing company in Carmarthenshire, saying they've had several Glastir applications that they think have to now be withdrawn because of the severe delays in that process. So, I think, when we go into the details of this, we see that the Government is, through its operations, also not realising the real benefits for woodland development in Wales. 

I think we have to really work hard, obviously, on the Government around the 20 per cent for urban canopy; I think that will be hugely beneficial for our well-being and also for mitigating climate change, because some of our towns and cities—hard to believe today, I know, but some of our towns and cities can get very hot and tiresome in the summer these days, and tree cover is very beneficial for our citizens. 

And the final thing that I think we need to look at is what would be the Government's ongoing proposals for land management. We're leaving the European Union, the common agricultural policy is coming to an end, forestry hasn't traditionally been supported in that manner, but now if we're taking a more coherent and cohesive view of what land management should be, and what the benefits should be, both in commercial and environmental terms, then we can see perhaps opportunities here for support for woodland development, woodland management, protection of ancient woodlands, certainly, but also I am clearly of the view that there are parts of Wales that will see land use change now. There are parts of Wales that are marginal sheepland or marginal ffridd that could come back into woodland; they were cleared probably at the end of the ice age, and maybe they'll come back again. We will see changes in our landscape as a result of leaving the European Union. I would want those to be beneficial changes that help our economy and help our environment more widely, and I think woodland development is one of the clear things that we can support in that regard.  

Buaswn yn croesawu hynny oherwydd credaf ei bod yn fwy gonest ac yn ein galluogi efallai i gael y ddeialog honno a thensiwn creadigol weithiau a fyddai'n ymddangos mewn ffordd wahanol ymlaen efallai, ond mae ein gwyngalchu, os hoffech, neu daflu llwch i'n llygaid ein bod yn cael ein cefnogi pan nad ydym yn llai buddiol yn fy marn i. Felly, gadewch inni gadw llygad ar hynny.

Credaf mai un o'r pethau sy'n rhaid i ni eu cydnabod yng Nghymru yw nad oes digon o goed gennym, os caf ei roi felly. Mae gennym gyfleoedd mawr ar gyfer datblygu mwy o goetiroedd, ac rydym wedi methu cyrraedd ein targedau, fel y crybwyllwyd eisoes, ers cryn amser bellach. Ond credaf mai un o'r pethau a'm synnodd o ddifrif yn ystod yr ymchwiliad hwn oedd y teimlad cryf a'r ymateb gan fuddsoddwyr fod Cymru wedi cau'r drws ar ddatblygu coetiroedd, yn enwedig ar yr ochr fasnachol. Nid oeddwn am inni gyfleu'r neges honno ac nid oeddwn yn meddwl ein bod yn cyfleu'r neges honno, a bod yn onest, ond yn ymarferol dyna oedd pobl yn ei ddweud, a dyna pam rydym yn gwneud yr argymhelliad yn y pwyllgor y gallwch efallai, o fewn system fapio—ar gyfer mapio sensitifrwydd amgylcheddol wrth gwrs—gael rhagdybiaeth o blaid datblygu sy'n llawer cryfach. Ac rwy'n meddwl tybed a fyddai addasu cynllun ansawdd coetiroedd y DU yn ehangach yn rhoi rhyw sicrwydd amgylcheddol yn hynny ac yn caniatáu i ddatblygu masnachol—y math o ddatblygiad masnachol cymysg a welwn y dyddiau hyn—allu digwydd.

Ychydig iawn o arian sydd gan Glastir, fel rwy'n siŵr y byddai unrhyw Weinidog yn ei ddweud, ond mae hefyd yn dioddef yn sgil peth oedi ar hyn o bryd. Y bore yma, cysylltodd Hugh Wheeldon & Co, cwmni prosesu coed yn Sir Gaerfyrddin â mi, yn dweud bod ganddynt nifer o geisiadau Glastir ac maent yn credu y bydd yn rhaid eu tynnu'n ôl bellach oherwydd yr oedi difrifol yn y broses honno. Felly, pan fyddwn yn edrych ar y manylion, rwy'n credu y byddwn yn gweld nad yw'r Llywodraeth ychwaith, drwy ei gwaith, yn sylweddoli beth yw manteision go iawn datblygu coetiroedd yng Nghymru.

Rwy'n meddwl bod angen i ni weithio'n galed iawn, yn amlwg, ar y Llywodraeth ynglŷn â'r 20 y cant o orchudd canopi trefol; rwy'n meddwl y bydd hynny'n hynod o fuddiol i'n lles a hefyd ar gyfer lliniaru newid yn yr hinsawdd, gan fod rhai o'n trefi a'n dinasoedd—rhywbeth sy'n anodd ei gredu heddiw, rwy'n gwybod, ond gall rhai o'n trefi a'n dinasoedd fod yn boeth ac yn ddiflas iawn yn yr haf y dyddiau hyn, ac mae gorchudd coed yn fuddiol iawn i'n dinasyddion.

A'r peth olaf y credaf fod angen i ni edrych arno yw beth fyddai cynigion parhaus y Llywodraeth ar gyfer rheoli tir. Rydym yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae'r polisi amaethyddol cyffredin yn dod i ben, yn draddodiadol nid yw coedwigaeth wedi'i chefnogi yn y modd hwnnw, ond os ydym yn mynd i edrych yn fwy cydlynol a chydgysylltiedig yn awr ar sut y dylid rheoli tir, a beth y dylai'r manteision fod, mewn termau masnachol ac amgylcheddol, gallwn weld cyfleoedd yma efallai i gefnogi datblygu coetiroedd, rheoli coetiroedd, diogelu coetiroedd hynafol, yn sicr, ond yn amlwg rwyf hefyd o'r farn y bydd rhannau o Gymru yn gweld defnydd tir yn newid bellach. Ceir rhannau o Gymru sy'n dir defaid ymylol neu'n ffridd ymylol a allai droi'n ôl yn goetir; cawsant eu clirio ar ddiwedd oes yr iâ mae'n debyg, ac efallai y byddant yn dod yn eu holau eto. Byddwn yn gweld newidiadau yn ein tirwedd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Hoffwn i'r rheini fod yn newidiadau buddiol sy'n helpu ein heconomi ac yn helpu ein hamgylchedd yn fwy eang, a chredaf fod datblygu coetiroedd yn un o'r pethau amlwg y gallwn eu cefnogi yn hynny o beth.

Can I echo some of the comments with regard to urban conurbation that have been made by the Members here? If you stand on a hill overlooking Cwmbran and Newport, then the actual conurbation itself is often obscured by tree cover, and it would be great to see that echoed in other cities throughout Wales. 

Woodlands are a unique environmental and commercial asset, so given the environment of targets and Acts brought forward by the Welsh Government over the last decade, it is quite astounding how it has neglected this vital national resource. I'm afraid it is yet another example of the Welsh Government talking a good talk and yet failing to meet the agendas and targets it itself sets.

Since its 'Woodlands for Wales' strategy was published in 2001, which amongst other things was to encourage the planting of trees in a sustainable and expanding forestry industry, we have actually lost 14,000 hectares of woodland and have a shortfall running at 31,000 planted hectares. Under its new strategy, the Welsh Government has set a target of just 2,000 hectares of new planting for the next five years. This means it will take all of 50 years to achieve its once-stated goal of 100,000 hectares of new woodland—hardly a substantial commitment to the forestry industry.

It seems incredible that this resource, which has the potential to give such diverse benefits as economic growth, reduction of imports, carbon reduction, flood prevention, not to mention health and tourist promotion, has been so neglected by this Government for so long. Surely it is time for the Welsh Government to step up to the plate and not only implement the recommendations of the report, but commit to a truly ambitious strategy to greatly expand this industry and let Wales be a world leader in embracing this vital, natural asset. Notwithstanding the above comments, I can confirm that UKIP will be supporting this report. 

A gaf fi ategu rhai o'r sylwadau ar gytrefi a wnaed gan yr Aelodau yma? Os sefwch ar fryn uwchlaw Cwmbrân a Chasnewydd, mae'r gytref ei hun yn aml wedi ei chuddio gan orchudd coed, a byddai'n wych gweld hynny'n cael ei adleisio mewn dinasoedd eraill ledled Cymru.

Mae coetiroedd yn asedau amgylcheddol a masnachol unigryw, felly, o ystyried amgylchedd targedau a Deddfau a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru dros y degawd diwethaf, mae'n eithaf rhyfeddol sut y mae wedi esgeuluso'r adnodd cenedlaethol hollbwysig hwn. Mae arnaf ofn ei bod yn enghraifft arall o Lywodraeth Cymru'n siarad llawer ac eto'n methu â chyflawni'r agendâu a chyrraedd y targedau y mae hi ei hun yn eu gosod.

Ers cyhoeddi ei strategaeth 'Coetiroedd i Gymru' yn 2001, a oedd, ymhlith pethau eraill, i fod i annog plannu coed yn gynaliadwy ac ehangu'r diwydiant coedwigaeth, mewn gwirionedd rydym wedi colli 14,000 hectar o goetir ac mae gennym ddiffyg o 31,000 hectar o goed. O dan ei strategaeth newydd, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targed o 2,000 o hectarau'n unig o goed newydd ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Mae hyn yn golygu y bydd yn cymryd 50 mlynedd gyfan i gyrraedd y nod a oedd ganddi unwaith o 100,000 hectar o goetir newydd—a phrin fod hwnnw'n ymrwymiad sylweddol ar gyfer y diwydiant coedwigaeth.

Mae'n ymddangos yn anhygoel fod yr adnodd hwn, a allai roi manteision mor amrywiol â thwf economaidd, lleihau mewnforion, lleihau carbon, atal llifogydd, heb sôn am hybu iechyd a thwristiaeth, wedi ei esgeuluso i'r fath raddau gan y Llywodraeth hon ers cyhyd. Does bosibl nad yw'n bryd i Lywodraeth Cymru gamu ymlaen a gweithredu argymhellion yr adroddiad, ac ymrwymo hefyd i strategaeth wirioneddol uchelgeisiol er mwyn ehangu'r diwydiant hwn yn fawr a gadael i Gymru fod yn arweinydd byd sy'n gwneud y gorau o'r ased naturiol hanfodol hwn. Er gwaethaf y sylwadau uchod, gallaf gadarnhau y bydd UKIP yn cefnogi'r adroddiad hwn.

16:00

As this important piece of work from the climate change committee reminds us, 15 per cent of Wales is covered by forestry. Our woodlands are an important ecosystem; a vital, environmental tool, an opportunity for healthy leisure and recreation and a valuable, economic resource. How we manage them is crucial to the sort of Wales we want to create.

Fel y mae'r gwaith pwysig hwn gan y pwyllgor newid hinsawdd yn ein hatgoffa, caiff 15 y cant o Gymru ei gorchuddio gan goedwigaeth. Mae ein coetiroedd yn ecosystem bwysig; yn arf amgylcheddol hollbwysig, yn gyfle ar gyfer hamdden iach ac yn adnodd economaidd gwerthfawr. Mae sut rydym yn eu rheoli yn hanfodol i'r math o Gymru rydym am ei chreu.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I welcomed the opportunity to contribute to the early part of this inquiry and commend the committee and their clerks on a really useful report. I intend to address the bulk of my comments today to recommendation 5 on the way in which woodlands can serve us as an effective tool for regeneration and for engaging with local communities. I think this is key. It also echoes an important strand of the Valleys taskforce work, with their priority focus on the development of the Valleys landscape park. As the Welsh Government notes in its response to the committee's recommendation, this landscape park will help the communities in the south Wales Valleys to work with the public sector to maximise sustainable, local benefits from their area's natural resources. Woodland is a key strand of this, with opportunities for community development, the creation of green infrastructure jobs and locally sourced timber being used for modern housing. 

On my visit to Garwnant when I sat on the committee, I heard about the ways in which the NRW forestry there offers economic and community benefits. One of the most exciting developments I was told about were the plans to develop the first Welsh Forest Holidays facility on the site. This is a really good example of sympathetically diversifying the activity at the site, boosting its earning potential and local economic contribution. The plans involve a £5 million investment in the site that wouldn't require public subsidy, creating approximately 40 jobs and new opportunities for local businesses. Getting more community involvement in our forests could also boost health and well-being. I want to use just two stats to show why we need to do this. In my constituency of Cynon Valley, over one in four children is affected by childhood obesity. In my local health board area of Cwm Taf, one in six people have mental health challenges. Both of these statistics are above average but both could be reduced by encouraging people into the woodland found almost on their doorsteps. In particular, there are opportunities in the context of outdoor education and I'm glad that this is explicitly mentioned in the recommendation.

Members may recall my short debate from June last year on this theme. Dare Valley Country Park in my constituency is home to a nature-based parent and toddler group that has learnt from the global Skogsmulle movement. Children who've benefited from this outdoor education were found to be able to concentrate twice as well as their peers and have better motor skills and more advanced well-being. Benefits are also recognised by the elements of outdoor learning embedded in the national curriculum, but I do think we are missing a trick if we don't take steps to further integrate this. Another example I'd like to commend is the Ynysybwl Regeneration Partnership, who have secured nearly £1.3 million from the Big Lottery for a seven-year community project. Community forestry plays a large role in their vision. As part of this, £200,000 will be allocated for YRP to build facilities and a visitor centre at Daerwynno outdoor pursuits centre, and £65,000 will also be used to develop trails and routes through the local forestry.

In the time remaining to me, I just want to make a few reflections on a few of the other recommendations. Recommendation 1 is really important: it is not good that we lag so far behind other countries in terms of planting rates. I think this links to recommendation 9, with the economic benefits we could gain from boosting timber production. I'm thinking of the housing opportunities on display at Pentre Solar in Pembrokeshire for example. Recommendations 3 and 8 are also really important. Afforestation can reduce the risk of flooding, and the National Trust announced earlier this year how they were developing forest in the Lake district in response to flooding there. Such a programme could also support farmers in marginal areas, in upland areas that are difficult to farm productively. So, it's essential that we look at how support can be tailored to encourage them to do just that. Finally, on recommendation 4, I share the disappointment that the Welsh Government has rejected this recommendation, especially in light of our discussions on air pollution last week. A scientific study from EarthSense Systems looked at how pollution could be reduced on Oxford Street in London, and concluded that the planting of trees was effective at reducing pollutant levels and did so up to 100 times cheaper than other strategies.

Croesewais y cyfle i gyfrannu at ddechrau'r ymchwiliad hwn a chymeradwyaf y pwyllgor a'u clercod ar adroddiad defnyddiol iawn. Bwriadaf gyfeirio'r rhan fwyaf o fy sylwadau heddiw at argymhelliad 5 ar y ffordd y gall coetiroedd ein gwasanaethu fel arf effeithiol ar gyfer adfywio ac ar gyfer ymgysylltu â chymunedau lleol. Credaf fod hyn yn allweddol. Mae hefyd yn adleisio elfen bwysig o waith tasglu'r Cymoedd, gyda'u prif ffocws ar ddatblygu parc tirlun y Cymoedd. Fel y mae Llywodraeth Cymru yn nodi yn ei hymateb i argymhelliad y pwyllgor, bydd y parc tirlun hwn yn helpu'r cymunedau yng Nghymoedd de Cymru i weithio gyda'r sector cyhoeddus i sicrhau cymaint â phosibl o fanteision lleol cynaliadwy o adnoddau naturiol eu hardal. Mae coetir yn elfen allweddol o hyn, gyda chyfleoedd ar gyfer datblygu cymunedol, gan greu swyddi a seilwaith gwyrdd a phren o ffynonellau lleol yn cael ei ddefnyddio ar gyfer tai modern.

Ar fy ymweliad â Garwnant pan oeddwn yn aelod o'r pwyllgor, clywais am y ffyrdd y mae coedwig Cyfoeth Naturiol Cymru yno'n cynnig manteision economaidd a chymunedol. Un o'r datblygiadau mwyaf cyffrous y soniwyd wrthyf amdanynt oedd y cynlluniau i ddatblygu'r cyfleuster Welsh Forest Holidays cyntaf ar y safle. Mae hon yn enghraifft dda iawn o arallgyfeirio'r gweithgarwch ar y safle'n sympathetig, gan hybu ei botensial i greu enillion a'i gyfraniad economaidd lleol. Mae'r cynlluniau'n cynnwys buddsoddiad o £5 miliwn yn y safle na fyddai'n galw am gymhorthdal cyhoeddus, gan greu tua 40 o swyddi a chyfleoedd newydd i fusnesau lleol. Gallai cael mwy o ymwneud cymunedol yn ein coedwigoedd hybu iechyd a lles hefyd. Rwyf am ddefnyddio dau ystadegyn yn unig i ddangos pam y mae angen inni wneud hyn. Yn fy etholaeth i, Cwm Cynon, mae dros un o bob pedwar plentyn wedi'i effeithio gan ordewdra ymhlith plant. Yn ardal fy mwrdd iechyd lleol, Cwm Taf, mae un o bob chwech o bobl yn wynebu heriau iechyd meddwl. Mae'r ddau ystadegyn yn uwch na'r cyfartaledd, ond gellid eu lleihau drwy annog pobl i mewn i'r coetir sydd bron ar garreg eu drws. Yn fwy arbennig, ceir cyfleoedd yng nghyd-destun addysg awyr agored ac rwy'n falch fod hyn yn cael sylw penodol yn yr argymhelliad.

Efallai y bydd yr Aelodau'n cofio fy nadl fer ym mis Mehefin y llynedd ar y thema hon. Mae Parc Gwledig Cwm Dâr yn fy etholaeth yn gartref i grŵp rhieni a phlant bach yn seiliedig ar natur sydd wedi dysgu gan fudiad byd-eang Skogsmulle. Canfuwyd bod plant sydd wedi elwa ar yr addysg awyr agored hon yn gallu canolbwyntio ddwywaith cystal â'u cyfoedion a bod ganddynt sgiliau echddygol bras a llesiant mwy datblygedig. Cydnabyddir y manteision hefyd yn yr elfennau o ddysgu awyr agored a ymgorfforwyd yn y cwricwlwm cenedlaethol, ond rwy'n meddwl ein bod yn colli cyfle os na roddir camau ar waith i integreiddio hyn ymhellach. Enghraifft arall yr hoffwn ei chymeradwyo yw Partneriaeth Adfywio Ynysybwl, sydd wedi sicrhau bron i £1.3 miliwn gan y Loteri Fawr ar gyfer prosiect cymunedol saith mlynedd. Mae coedwigaeth gymunedol yn chwarae rhan fawr yn eu gweledigaeth. Yn rhan o hyn, bydd £200,000 yn cael ei ddyrannu i'r Rhaglen Recriwtiaid Newydd ar gyfer adeiladu cyfleusterau a chanolfan ymwelwyr yng nghanolfan gweithgareddau awyr agored Daerwynno, a bydd £65,000 yn cael ei ddefnyddio hefyd i ddatblygu llwybrau drwy'r goedwig leol.

Yn yr amser sy'n weddill gennyf, hoffwn wneud ychydig o sylwadau ar rai o'r argymhellion eraill. Mae argymhelliad 1 yn bwysig iawn: nid yw'n dda ein bod mor bell ar ôl gwledydd eraill o ran cyfraddau plannu. Credaf fod hyn yn cysylltu ag argymhelliad 9, gyda'r manteision economaidd y gallem eu sicrhau drwy roi hwb i gynhyrchu coed. Rwy'n meddwl am y cyfleoedd tai sy'n cael eu harddangos ym Mhentre Solar yn Sir Benfro er enghraifft. Mae argymhellion 3 ac 8 yn bwysig iawn hefyd. Gall coedwigo leihau'r perygl o lifogydd, a chyhoeddodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gynharach eleni sut roeddent yn datblygu coedwigoedd yn ardal y Llynnoedd mewn ymateb i lifogydd yno. Gallai rhaglen o'r fath helpu ffermwyr mewn ardaloedd ymylol hefyd, yn yr ucheldiroedd sy'n anodd eu ffermio'n gynhyrchiol. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn edrych ar sut y gellir teilwra cymorth i'w hannog i wneud hynny. Yn olaf, o ran argymhelliad 4, rhannaf y siom fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod yr argymhelliad hwn, yn enwedig o ystyried ein trafodaethau ar lygredd aer yr wythnos diwethaf. Edrychodd astudiaeth wyddonol gan EarthSense Systems ar sut y gellid lleihau llygredd ar Stryd Oxford yn Llundain, a daeth i'r casgliad fod plannu coed yn effeithiol ar gyfer lleihau lefelau llygryddion a'u bod yn gwneud hynny hyd at 100 gwaith yn rhatach na strategaethau eraill.

16:05

Sorry, my hearing device is trapped—I'm being strangled here.

Mae'n ddrwg gennyf, mae fy nyfais clywed yn sownd—rwy'n cael fy nhagu fan hyn.

I'll do it without.

The first recommendation in this committee report states:

'The Welsh Government must, as a matter of urgency, refresh its woodland strategy with the aim of significantly increasing planting rates.'

And its final recommendation states:

'the Welsh Government must ensure that future funding should be based on sustainable outcomes.'

However, Confor, the Confederation of Forest Industries, state that, although forests in Wales are managed to the UK forestry standard, which defines sustainable forest management as the basis for the 'Woodlands for Wales' strategy, planting trees is often viewed negatively, Government agencies, non-Government agencies and society oppose land-use change, leading to a presumption against woodland creation and the loss of the benefits of modern mixed forestry for people and the environment.

They therefore call for an acceptance of land-use change at a significant scale, a Government willing to promote forestry, and a national campaign for Welsh forestry and timber, stating that Wales will benefit because modern forestry operates to a world-leading sustainability standard that leaves other sectors far behind and produces a natural, versatile and infinitely renewable material, creating vibrant places for recreation and biodiversity in the process. But they also state that, in addition to producing timber, forest must be designed to mitigate flooding and conserve important species and habitat.

As I stated in my 90-second statement earlier, the curlew is special. It's one of our largest waders with a beautiful, haunting call, but this bird species is in serious trouble across large parts of Britain. Between 1994 and 2016, the curlew population declined by 68 per cent in Wales. As Wales species champion for the curlew, a bird that has historically been hugely affected by inappropriately located forestry plantations in the uplands, I'm concerned to ensure that, while woodland expansion in Wales has the potential to make a significant contribution to securing resilient woodland ecosystems, it must be appropriately located. Inappropriate woodland expansion has been identified as a key threat to upland habitats and the species found there. This includes curlew, which require large areas of open habitat on which to nest. Locating new woodlands on or adjacent to sensitive upland areas causes loss of habitat and changes in vegetation, thus reducing the amount of suitable breeding sites available for these ground-nesting birds.

As the RSPB states, appropriately located and well-designed woodland expansion has the potential to make a significant contribution to restoring and enhancing woodland biodiversity in Wales. Focusing woodland expansion on buffering and connecting existing woodland will improve the resilience of woodland ecosystems, and new woodland must be designed to deliver the full package of species requirements—places to breed, food sources for young and adults during breeding and winter food for adults. If we're to deliver genuine biodiversity benefits as well as increasing the area of certified woodland, we need appropriate monitoring to ensure that certified woodland is delivering for priority species and habitats. Failure to monitor the impacts risks woodland creation negatively impacting on both habitats and species.

To ensure woodland expansion in Wales delivers the full possible range of benefits whilst limiting the potential negative effects, the data used to inform woodland expansion must be fit for purpose. If we're to ensure that woodland expansion avoids negative impacts on species of open habitats, the underlying data must be updated and regularly reviewed, and must cover the full range of species impacted. Forest design plans must be based around delivery of desired objectives, and wherever possible, designed to deliver the maximum benefit. Timber production plans should aim to deliver a range of benefits including biodiversity, water flow and quality improvements, and recreation opportunities alongside sustainable timber production.

In recent years, woodland expansion in Wales has been restricted to the creation of numerous small woodlands, many located on farms, through both Glastir woodland creation and the Glastir small grants scheme. Many of these woodlands have involved the planting of the last remaining areas of semi-natural habitat within the landscape, and the loss of these last refuges is likely to have a significant impact on farm wildlife. Ensuring the impacts of woodland expansion are fully understood will be vital to avoiding future problems, and this can only be achieved through appropriate monitoring. Learning the lessons of poor historical forestry practice is vital. If we are to secure our natural resources for future generations, ensuring woodland expansion avoids negatively impacting on the species and habitats that underpin our natural resources will be critical.

Fe wnaf hebddo.

Mae'r argymhelliad cyntaf yn yr adroddiad pwyllgor hwn yn datgan:

'Rhaid i Lywodraeth Cymru, fel mater o frys, adnewyddu ei strategaeth coetir gyda'r nod o gynyddu'r cyfraddau plannu yn sylweddol.'

A dywed ei argymhelliad olaf:

'rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y drefn ariannu yn y dyfodol yn cael ei seilio ar ganlyniadau cynaliadwy.'

Fodd bynnag, mae'r Cydffederasiwn Diwydiannau Coedwigoedd yn datgan, er bod coedwigoedd yng Nghymru yn cael eu rheoli yn ôl safon coedwigaeth y DU, sy'n diffinio rheoli coedwigoedd yn gynaliadwy fel y sail ar gyfer strategaeth 'Coetiroedd i Gymru', yn aml, caiff plannu coed ei ystyried mewn goleuni negyddol, mae asiantaethau Llywodraeth, asiantaethau anllywodraethol a chymdeithas yn gwrthwynebu newid defnydd tir, gan arwain at ragdybiaeth yn erbyn creu coetiroedd a cholli manteision coedwigaeth fodern gymysg i bobl a'r amgylchedd.

Felly maent yn galw am dderbyn newid mewn defnydd tir ar raddfa fawr, Llywodraeth sy'n barod i hyrwyddo coedwigoedd, ac ymgyrch genedlaethol dros goedwigaeth a choed Cymru, gan ddatgan y bydd Cymru'n elwa oherwydd bod coedwigaeth fodern yn gweithredu safon cynaliadwyedd byd-eang sy'n gadael sectorau eraill ymhell ar ei hôl hi ac yn cynhyrchu deunydd naturiol, hyblyg a chwbl adnewyddadwy, gan greu lleoedd bywiog ar gyfer hamdden a bioamrywiaeth yn y broses. Ond dywedant hefyd, yn ogystal â chynhyrchu pren, fod yn rhaid cynllunio coedwigoedd i liniaru llifogydd a gwarchod cynefinoedd a rhywogaethau pwysig.

Fel y dywedais yn fy natganiad 90 eiliad yn gynharach, mae'r gylfinir yn arbennig. Mae'n un o'n rhydyddion mwyaf gyda chân hardd, swynol, ond mae'r rhywogaeth adar hon mewn trafferthion difrifol ar draws rhannau helaeth o Brydain. Rhwng 1994 a 2016, gostyngodd poblogaeth gylfinirod 68 y cant yng Nghymru. Fel y dywedodd hyrwyddwr rhywogaeth Cymru ar ran y gylfinir, aderyn yr effeithiwyd arno'n ddifrifol yn hanesyddol yn sgil plannu coedwigoedd mewn lleoliadau amhriodol yn yr ucheldiroedd, rwy'n awyddus i sicrhau, er bod gan ehangu coetiroedd yng Nghymru botensial i wneud cyfraniad sylweddol tuag at sicrhau ecosystemau coetiroedd gwydn, fod yn rhaid eu lleoli'n briodol. Nodwyd bod ehangu coetiroedd yn amhriodol yn fygythiad allweddol i gynefinoedd yr ucheldir a'r rhywogaethau a welir yno. Mae hyn yn cynnwys y gylfinir, sydd angen ardaloedd mawr o gynefin agored ar gyfer nythu. Mae lleoli coetiroedd newydd ar neu wrth ymyl ardaloedd mynyddig sensitif yn arwain at golli cynefin a newidiadau mewn llystyfiant, gan leihau'r nifer o safleoedd nythu addas sydd ar gael ar gyfer yr adar hyn sy'n nythu ar y ddaear.

Fel y dywed yr RSPB, mae ehangu coetiroedd mewn lleoliadau priodol ac wedi'u cynllunio'n dda yn gallu cyfrannu'n sylweddol at adfer a gwella bioamrywiaeth coetiroedd yng Nghymru. Bydd canolbwyntio ehangu coetiroedd ar glustogi a chysylltu coetiroedd presennol yn gwella gwydnwch ecosystemau coetiroedd, a rhaid cynllunio coetiroedd newydd i ddarparu'r pecyn llawn o ofynion rhywogaethau—lleoedd i nythu, ffynonellau bwyd i gywion ac adar llawndwf yn ystod y tymor nythu a bwyd gaeaf ar gyfer adar llawndwf. Os ydym am ddarparu manteision bioamrywiaeth go iawn yn ogystal â chynyddu arwynebedd coetiroedd ardystiedig, mae angen monitro priodol i sicrhau bod coetiroedd ardystiedig yn cyflawni ar gyfer cynefinoedd a rhywogaethau â blaenoriaeth. Mae methiant i fonitro'r effeithiau yn creu risg y bydd creu coetiroedd yn effeithio'n negyddol ar gynefinoedd a rhywogaethau.

Er mwyn sicrhau bod ehangu coetiroedd yng Nghymru yn darparu'r amrywiaeth lawnaf bosibl o fanteision gan gyfyngu ar yr effeithiau negyddol posibl, rhaid i'r data a ddefnyddir i lywio'r gwaith o ehangu coetiroedd fod yn addas i'r diben. Os ydym am sicrhau bod ehangu coetiroedd yn osgoi effeithiau negyddol ar rywogaethau cynefinoedd agored, rhaid diweddaru'r data sylfaenol a'i adolygu'n rheolaidd, a rhaid iddo gynnwys yr amrywiaeth lawn o rywogaethau yr effeithir arnynt. Rhaid i gynlluniau coedwigoedd fod yn seiliedig ar gyflawni amcanion dymunol, a lle bo'n bosibl, wedi eu cynllunio i sicrhau'r budd mwyaf posibl. Dylai cynlluniau cynhyrchu pren anelu i gyflawni ystod o fanteision gan gynnwys gwella bioamrywiaeth, llif dŵr ac ansawdd, a chyfleoedd hamdden ochr yn ochr â chynhyrchiant coed cynaliadwy.

Yn y blynyddoedd diwethaf, mae ehangu coetiroedd yng Nghymru wedi'i gyfyngu i greu coetiroedd bach niferus, gyda llawer ohonynt wedi eu lleoli ar ffermydd, drwy gynllun creu coetir Glastir a chynllun grantiau bach Glastir. Mae llawer o'r coetiroedd hyn wedi cynnwys plannu'r ardaloedd diwethaf o gynefin lled-naturiol sydd ar ôl yn y dirwedd, ac mae colli'r llochesi diwethaf hyn yn debygol o effeithio'n sylweddol ar fywyd gwyllt y fferm. Bydd sicrhau bod effeithiau ehangu coetiroedd wedi eu deall yn llawn yn hanfodol er mwyn osgoi problemau yn y dyfodol, ac ni ellir cyflawni hyn heb fonitro priodol. Mae'n hanfodol ein bod yn dysgu'r gwersi o ymarfer coedwigaeth wael yn hanesyddol. Os ydym am ddiogelu ein hadnoddau naturiol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, mae sicrhau bod y gwaith o ehangu coetiroedd yn osgoi effeithio'n negyddol ar y rhywogaethau a'r cynefinoedd sy'n sylfaen i'n hadnoddau naturiol yn hanfodol.

16:10

The simple act of planting trees can have many spin-off benefits, from tourism to a nascent woodland economy, from flood management to thriving wildlife, from improved health and well-being to house building and jobs. Many of us do not realise the positive impact that forests and woodlands in Wales can have on our lives. As a member of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, I would like to stress the social benefits of woodland—the second main theme explored in the 'Branching out' report.

As our Chair, Mike Hedges said, on our visit to the fantastic Spirit of Llynfi woodland in Maesteg we all saw for ourselves just how beneficial woodlands can be to the local community. Natural Resources Wales is working with the communities in the upper Llynfi valley to restore the former Coegnant colliery and Maesteg washery sites into community woodland. Local residents, community groups and schools have all been involved, from tree planting, community orchards, cycling tracks and designing dog trails. On our visit to Maesteg, one of the contributors suggested that we needed to make woodlands cool. Engaging with young people and encouraging them to visit a woodland with family or through school can ignite a lifelong love of the outdoors. As well as incorporating woodland education into our schools, as the report suggests, it would be good to explore ways that the Welsh baccalaureate could work with community woodland groups in the future.

We all know that we don't take enough advantage of the things on our doorstep, but having access to green spaces and woodland, particularly in urban areas, is so beneficial to the health and well-being of people, and I agree with other Members on the importance of increasing our canopy cover, particularly in those urban areas. The potential benefits to our communities are significant. On discussing the issue with representatives of the Woodland Trust on my visit to Wentwood forest, they told me of their Wandering in the Woods project. This project took place in Essex, East Sussex and Wiltshire and looked to reconnect people living with dementia in care homes with nature and, in particular, with woodlands. The project showed that there were potentially very significant physical, emotional and social benefits to people living with dementia and their carers from visiting woodlands, and I'd urge the Cabinet Secretary to look at that project.

In my own constituency of Newport West, the Bassaleg Community Woodland Trust are working hard to safeguard their local natural woodland environment. The dedicated group of volunteers aim to create a woodland park that is accessible, well managed and attractive for all to enjoy. Sharing information and good practice around Wales is crucial. Llais y Goedwig supports all community groups across Wales. Bringing these groups together and sharing practical advice is an important way to help volunteers come together to look after and manage community woodlands.

I welcome the Welsh Government's intention to increase funding for small community woodland groups across the country. Community woodlands are valuable spaces that enable visitors to make the most of the outdoors and contribute to the health and well-being of local residents. We must strive to support local community woodland groups, making it easier for people to manage and preserve woodlands for the benefit and enjoyment of future generations.

Gall y weithred syml o blannu coed arwain at lawer o fanteision yn ei sgil, o dwristiaeth i economi coetir sy'n egino, o reoli llifogydd i fywyd gwyllt sy'n ffynnu, o wella iechyd a lles i adeiladu tai a swyddi. Ceir llawer ohonom nad ydym yn sylweddoli'r effaith gadarnhaol y gall coedwigoedd a choetiroedd yng Nghymru ei chael ar ein bywydau. Fel aelod o'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, hoffwn bwysleisio manteision cymdeithasol coetiroedd—yr ail brif thema a archwiliwyd yn yr adroddiad 'Heb gyrraedd gwreiddyn y mater'.

Fel y dywedodd ein Cadeirydd, Mike Hedges, ar ein hymweliad â choetir gwych Ysbryd Llynfi ym Maesteg, gwelodd pawb ohonom drosom ein hunain pa mor fuddiol y gall coetiroedd fod i'r gymuned leol. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda'r cymunedau yng nghwm Llynfi uchaf i adfer hen bwll glo Coegnant a safleoedd golchfeydd Maesteg yn goetir cymunedol. Mae trigolion lleol, grwpiau cymunedol ac ysgolion oll wedi cymryd rhan, o blannu coed, perllannau cymunedol, traciau beicio a chynllunio llwybrau cŵn. Ar ein hymweliad â Maesteg, awgrymodd un o'r cyfranwyr fod angen inni wneud coetiroedd yn cŵl. Gall ymgysylltu â phobl ifanc a'u hannog i ymweld â choetir gyda'r teulu neu drwy'r ysgol ennyn cariad gydol oes tuag at yr awyr agored. Yn ogystal ag ymgorffori addysg coetiroedd yn ein hysgolion, fel y mae'r adroddiad yn awgrymu, byddai'n werth archwilio ffyrdd y gallai Bagloriaeth Cymru weithio gyda grwpiau coetiroedd cymunedol yn y dyfodol.

Gwyddom i gyd nad ydym yn manteisio digon ar y pethau sydd ar garreg ein drws, ond mae cael mynediad i goetiroedd a mannau gwyrdd, yn enwedig mewn ardaloedd trefol, mor fuddiol i iechyd a lles pobl, ac rwy'n cytuno gydag Aelodau eraill ynghylch pwysigrwydd cynyddu ein gorchudd canopi, yn enwedig yn yr ardaloedd trefol hynny. Mae'r manteision posibl i'n cymunedau yn sylweddol. Wrth drafod y mater gyda chynrychiolwyr o Coed Cadw ar fy ymweliad â choedwig Wentwood, dywedasant wrthyf am eu prosiect Wandering in the Woods. Cynhaliwyd y prosiect hwn yn Essex, Dwyrain Sussex a Wiltshire gyda'r nod o ailgysylltu pobl sy'n byw gyda dementia mewn cartrefi gofal â natur ac yn benodol, â choetiroedd. Dangosodd y prosiect fod manteision sylweddol iawn yn bosibl yn gorfforol, yn emosiynol ac yn gymdeithasol i bobl sy'n byw gyda dementia a'u gofalwyr o ymweld â choetiroedd, a buaswn yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i edrych ar y prosiect hwnnw.

Yn fy etholaeth i, Gorllewin Casnewydd, mae Coed Cadw Cymuned Basaleg yn gweithio'n galed i ddiogelu eu hamgylchedd coetir naturiol lleol. Nod y grŵp ymroddedig o wirfoddolwyr yw creu parc coetir sy'n hygyrch, wedi'i reoli'n dda ac yn ddeniadol i bawb ei fwynhau. Mae rhannu gwybodaeth ac arferion da ledled Cymru yn hanfodol. Mae Llais y Goedwig yn cefnogi'r holl grwpiau cymunedol ledled Cymru. Mae dod â'r grwpiau hyn at ei gilydd a rhannu cyngor ymarferol yn ffordd bwysig o helpu gwirfoddolwyr i ddod at ei gilydd i edrych ar ôl a rheoli coetiroedd cymunedol.

Rwy'n croesawu bwriad Llywodraeth Cymru i gynyddu'r cyllid ar gyfer grwpiau coetiroedd cymunedol bach ledled y wlad. Mae coetiroedd cymunedol yn lleoedd gwerthfawr sy'n galluogi ymwelwyr i wneud y gorau o'r awyr agored ac i gyfrannu at iechyd a lles trigolion lleol. Rhaid inni ymdrechu i gefnogi grwpiau coetiroedd cymunedol lleol, gan ei gwneud yn haws i bobl reoli a gwarchod coetiroedd er budd a mwynhad cenedlaethau'r dyfodol.

16:15

Thank you. Can I call on the Minister for Environment, Hannah Blythyn?

Diolch. A gaf fi alw ar Weinidog yr Amgylchedd, Hannah Blythyn?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome today's debate as an opportunity to discuss what, it seems, are shared ambitions for the woodlands of Wales. The Welsh Government has accepted all but one of the recommendations, and I'm making sure that we are starting to act on them. The committee chair has written to me, asking for some clarification on the Government's response, but I felt it would be useful to hear what Members have said in this debate before responding to the letter and the work of the committee. And of course I'd welcome ongoing dialogue on this issue.

I'd like to thank the committee for a report that has been helpful and has well-informed recommendations. It has helped focus my thinking and firm up my view that improving and expanding the woodlands of Wales would be amongst my top priorities as environment Minister. To that end, one of my very first meetings as Minister was with the Confederation of Forest Industries. Stakeholders were clear in this meeting that we do need to maximise the opportunities provided by Brexit for the forestry sector, and consider the role forestry and foresters can play in our future land management approach.

Land use change is inevitable, and I think we must use all of our levers, in terms of policy, money and regulation, to make sure that these changes are for the better. We want to use our land to deliver additional public goods, and this is vital if we are to meet our commitment to resilient ecosystems and decarbonisation in the Environment (Wales) Act 2016. I will now seek to address a number of the key issues raised by the committee in their report, in correspondence and during today's debate—including new planting, the resilience of woodlands, timber supply, the role of communities and decarbonisation. 

Clearly, we need to begin with new planting, and the committee asked what specifically we should do differently. I'm acutely aware that not enough trees are being planted. Wales needs a mix of woodlands. Our forests should be a combination of large scale and small scale, containing conifer and broad-leaf species, and a mix of commercial forestry and peaceful, biodiverse, natural environments. But I recognise that conflict can exist between these aims, and I am keen to work with stakeholders to understand the issues and find a means to resolve them. This is likely to involve taking a place-based approach, because not every type of woodland is right for every part of Wales, and woodland creation cannot just be delivered through Glastir or Government alone. Creation of woodland at scale requires co-operation, collaboration, involvement of innovation and involvement of a range of interested parties. This is why we have established a co-operative forest planning scheme to support strategic approaches driven by stakeholders to find the right places to plant new woodland and what to plant there. I acknowledge that there will be challenges, but the first stage of the co-operation has begun, and I encourage participants to continue in these efforts.

I also want to explore the role of regulation as a barrier. We have asked NRW to look carefully at the way they work so that they can clear away complexity and identify opportunities for new woodland planting. I was really interested in the ideas put forward by the committee, including the possibility of a presumption in favour of approval for woodland in certain areas. I will also ensure we strengthen the guidance on the woodland opportunities map, building on feedback from users about the places where woodland creation can do the most good. We must also reflect on the interaction between forestry and our systems of agricultural support. We have paid over £2 million through Glastir for woodland creation to date. Farmers who plant trees get annual payments and continue to receive base payment for some 12 years after planting, but we are constantly looking for new ways to improve the application process for Glastir, and we will build on the lessons in the design of future support mechanisms. Brexit brings challenges for Wales across the piece, but also brings an opportunity to redesign support systems to remove biases against forestry. We can clearly do more, and I intend to visit Scotland in the new year to learn more from the relative success they had in creating new woodland there. 

If we now look to tree health and resilience, the woodland strategy advocates the diversification of woodlands through improved resilience. The lesson of the phytophthora ramorum outbreak in larch and of ash dieback is that we cannot afford to rely on just a few tree species. We want our woodlands to be more diverse and resilient, and there is a wealth of advice and training available to woodland owners from Forest Research, NRW and through Farming Connect. But we also make sure that we are quick to restore woodlands when they have been damaged, and that we support the management of diseased woodlands through the Glastir woodland restoration scheme.

Turning to timber production, we should also take steps to make existing woodland more productive. An important part of this can be bringing unmanaged woodlands into management, increasing the production of useable timber and supporting the development of local businesses. I'm keen to work with my Cabinet colleagues and stakeholders to build a sustainable supply chain for timber and increase demand for Welsh wood products and biomass, enabling Welsh companies to trade freely, get best value for their green products and support green jobs.

We have taken steps to promote timber through the innovative housing programme and a new cross-Welsh Government group to study supply chains. As part of this, I want to explore the case for a timber-first principle for Welsh housing and other construction. And I've already spoken to the Minister for housing about this, and there will be a new ministerial group to take such things forward.

Beyond economics, we must not forget about the value that communities can draw from our woodlands. Our communities should have the chance to be involved in the management of their local woodlands. I've heard some particularly good examples today from my colleagues Vikki Howells and Jayne Bryant, and I'd love to hear more about them, to see how we can share that best practice as part of our strategy going forward. Over the past few years we've supported Llais y Goedwig, a network of community woodland groups across Wales that helps communities engage with woodland management.

The Welsh Government declined the committee's recommendation to impose a single target for urban tree planting across all local authorities. Instead, we want to see local targets reformed by an expansion in the use of the i-Tree eco-tool for monitoring urban trees and woodlands, ensuring that the right solutions happen in the right places.

Finally, forestry can also play an important role in delivering our decarbonisation aims. In 2015 the forestry sector removed around 1 per cent of Welsh emissions, acting as a carbon sink. Increasing stores of carbon in woodland gives us a nature-based solution that reduces emissions, prevents flooding, improves air quality and provides us with a good-quality—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw fel cyfle i drafod yr hyn sydd, mae'n debyg, yn ddyheadau a rennir ar gyfer coetiroedd Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn pob un ond un o'r argymhellion, ac rwy'n gwneud yn siŵr ein bod yn dechrau gweithredu arnynt. Mae cadeirydd y pwyllgor wedi ysgrifennu ataf, yn gofyn am eglurhad ynghylch ymateb y Llywodraeth, ond teimlwn y byddai'n ddefnyddiol clywed yr hyn a ddywedodd yr Aelodau yn y ddadl hon cyn ymateb i'r llythyr a gwaith y Pwyllgor. Ac wrth gwrs buaswn yn croesawu trafodaeth barhaus ar y mater hwn.

Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am adroddiad sydd wedi bod yn ddefnyddiol ac sy'n cynnwys argymhellion deallus. Mae wedi helpu i ganolbwyntio fy meddwl a chryfhau fy marn y byddai gwella ac ehangu coetiroedd Cymru ymhlith fy mhrif flaenoriaethau fel Gweinidog yr amgylchedd. I'r perwyl hwnnw, roedd un o fy nghyfarfodydd cyntaf fel Gweinidog gyda'r Cydffederasiwn Diwydiannau Coedwigoedd. Gwnaeth rhanddeiliaid hi'n glir yn y cyfarfod hwn fod angen inni fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd y mae Brexit yn eu cynnig i'r sector coedwigaeth, ac ystyried y rôl y gall coedwigaeth a choedwigwyr eu chwarae yn ein dull o reoli tir yn y dyfodol.

Mae newid yn y defnydd tir yn anochel, a chredaf fod yn rhaid i ni ddefnyddio'r holl ddulliau sydd gennym, o ran polisi, arian a rheoleiddio, i wneud yn siŵr fod y newidiadau hyn er gwell. Rydym am ddefnyddio ein tir i ddarparu nwyddau cyhoeddus ychwanegol, ac mae hyn yn hollbwysig os ydym i gyflawni ein hymrwymiad i ecosystemau gwydn a datgarboneiddio yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Rwyf am fynd i'r afael â nifer o'r materion allweddol a godwyd gan y pwyllgor yn ei adroddiad, mewn gohebiaeth ac yn ystod y ddadl heddiw—gan gynnwys plannu o'r newydd, gwydnwch coetiroedd, y cyflenwad pren, rôl cymunedau a datgarboneiddio.

Yn amlwg, mae angen inni ddechrau gyda phlannu newydd, a gofynnodd y pwyllgor beth yn benodol y dylem ei wneud yn wahanol. Rwy'n ymwybodol iawn nad oes digon o goed yn cael eu plannu. Mae angen cymysgedd o goetiroedd ar Gymru. Dylai ein coedwigoedd fod yn gyfuniad o'r mawr a'r bach, a chynnwys conwydd a rhywogaethau dail llydan, a chymysgedd o goedwigaeth fasnachol ac amgylcheddau tawel, bioamrywiol, naturiol. Ond rwy'n cydnabod y gall gwrthdaro ddigwydd rhwng yr amcanion hyn, ac rwy'n awyddus i weithio gyda rhanddeiliaid i ddeall y problemau ac i ganfod ffordd o'u datrys. Mae hyn yn debygol o olygu mabwysiadu ymagwedd sy'n seiliedig ar leoedd, gan nad yw pob math o goetir yn iawn ar gyfer pob rhan o Gymru, ac nid drwy Glastir neu'r Llywodraeth yn unig y mae cyflawni'r gwaith o greu coetiroedd. Mae creu coetiroedd ar raddfa fawr yn galw am gydweithredu, cydweithio, arloesedd a chynnwys amrywiaeth o bartïon â diddordeb. Dyma pam rydym wedi sefydlu cynllun cynllunio coedwigoedd cydweithredol i gefnogi dulliau strategol a symbylir gan randdeiliaid er mwyn dod o hyd i'r mannau cywir i blannu coetiroedd newydd a beth i'w blannu yno. Rwy'n cydnabod y bydd yna heriau, ond mae cam cyntaf y cydweithredu wedi cychwyn, ac rwy'n annog cyfranogwyr i barhau gyda'r ymdrechion hyn.

Hefyd hoffwn archwilio rôl reoleiddio fel rhwystr. Rydym wedi gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru edrych yn ofalus ar y ffordd y maent yn gweithio fel y gallant gael gwared ar gymhlethdod a nodi cyfleoedd ar gyfer plannu coetiroedd newydd. Roedd gennyf ddiddordeb gwirioneddol yn y syniadau a gyflwynwyd gan y pwyllgor, gan gynnwys y posibilrwydd o ragdybiaeth o blaid cymeradwyo coetiroedd mewn ardaloedd penodol. Byddaf hefyd yn sicrhau ein bod yn cryfhau'r canllawiau ar y map cyfleoedd coetiroedd, gan adeiladu ar adborth gan ddefnyddwyr ynglŷn â'r lleoedd y gall creu coetiroedd wneud y lles mwyaf. Rhaid inni hefyd ystyried y rhyngweithio rhwng coedwigaeth a'n systemau cymorth amaethyddol. Rydym wedi talu dros £2 filiwn drwy Glastir i greu coetiroedd hyd yma. Mae ffermwyr sy'n plannu coed yn cael taliadau blynyddol ac yn parhau i dderbyn taliad sylfaenol am oddeutu 12 mlynedd ar ôl plannu, ond rydym yn chwilio'n gyson am ffyrdd newydd i wella'r broses ymgeisio ar gyfer Glastir, a byddwn yn adeiladu ar y gwersi o ran cynllunio mecanweithiau cymorth yn y dyfodol. Mae Brexit yn dod â heriau i Gymru yn gyffredinol, ond mae hefyd yn dod â chyfle i ailgynllunio systemau cymorth er mwyn dileu rhagfarnau yn erbyn coedwigaeth. Mae'n amlwg y gallwn wneud mwy, a bwriadaf ymweld â'r Alban yn y flwyddyn newydd i ddysgu mwy o'r llwyddiant cymharol a gawsant yn creu coetiroedd newydd yno.

Os edrychwn yn awr ar iechyd coed a gwydnwch, mae'r strategaeth coetiroedd yn annog arallgyfeirio coetiroedd drwy wella gwydnwch. Gwers yr achosion o phytophthora ramorum mewn coed llarwydd a chlefyd coed ynn yw na allwn fforddio dibynnu ar ychydig o rywogaethau coed yn unig. Rydym eisiau i'n coetiroedd fod yn fwy amrywiol a gwydn, ac mae cyfoeth o gyngor a hyfforddiant ar gael i berchnogion coetiroedd gan Forest Research, Cyfoeth Naturiol Cymru a thrwy Cyswllt Ffermio. Ond rydym hefyd yn gwneud yn siŵr ein bod yn mynd ati'n gyflym i adfer coetiroedd pan fyddant wedi cael eu niweidio, a'n bod yn cefnogi'r gwaith o reoli coetiroedd wedi'u heintio drwy gynllun adfer coetiroedd Glastir.

Gan droi at gynhyrchu coed, dylem hefyd roi camau ar waith i sicrhau bod coetiroedd presennol yn fwy cynhyrchiol. Yn rhan bwysig o hyn, gellir cynnwys adfer rheolaeth ar goetiroedd nad ydynt yn cael eu rheoli, cynyddu cynhyrchiant coed defnyddiadwy a chefnogi datblygiad busnesau lleol. Rwy'n awyddus i weithio gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet a rhanddeiliaid i adeiladu cadwyn gyflenwi gynaliadwy ar gyfer pren a chynyddu'r galw am gynnyrch coed a biomas o Gymru, gan alluogi cwmnïau o Gymru i fasnachu'n rhydd, cael y gwerth gorau am eu cynnyrch gwyrdd a chefnogi swyddi gwyrdd.

Rydym wedi cymryd camau i hyrwyddo pren drwy'r rhaglen tai arloesol a grŵp newydd trawslywodraethol i astudio cadwyni cyflenwi. Fel rhan o hyn, mae arnaf eisiau archwilio'r achos dros egwyddor pren yn gyntaf ar gyfer tai ac adeiladau eraill yng Nghymru. Ac rwyf eisoes wedi siarad â'r Gweinidog tai am hyn, a bydd yna grŵp gweinidogol newydd ar gyfer symud pethau ymlaen.

Tu hwnt i economeg, rhaid inni beidio ag anghofio am y gwerth y gall cymunedau ei gael o'n coetiroedd. Dylai ein cymunedau gael cyfle i gymryd rhan yn y gwaith o reoli eu coetiroedd lleol. Clywais rai enghreifftiau arbennig o dda heddiw gan fy nghyd-Aelodau Vikki Howells a Jayne Bryant, a buaswn wrth fy modd yn clywed mwy amdanynt, i weld sut y gallwn rannu'r arferion gorau hynny fel rhan o'n strategaeth yn y dyfodol. Dros y blynyddoedd diwethaf rydym wedi cefnogi Llais y Goedwig, rhwydwaith o grwpiau coetir cymunedol ledled Cymru sy'n helpu cymunedau i ymwneud â rheoli coetiroedd.

Gwrthododd Llywodraeth Cymru argymhelliad y pwyllgor i osod un targed ar gyfer plannu coed trefol ar draws yr holl awdurdodau lleol. Yn lle hynny, rydym am weld targedau lleol yn cael eu diwygio drwy ehangu'r defnydd o offeryn eco i-Tree ar gyfer monitro coed a choetiroedd trefol, gan sicrhau bod yr atebion cywir yn digwydd yn y mannau cywir.

Yn olaf, gall coedwigaeth chwarae rôl bwysig hefyd yn cyflawni ein nodau datgarboneiddio. Yn 2015 llwyddodd y sector coedwigaeth i gael gwared ar oddeutu 1 y cant o allyriadau Cymru, gan weithredu fel dalfa garbon. Mae cynyddu storfeydd carbon mewn coetiroedd yn cynnig ateb yn seiliedig ar natur i leihau allyriadau, atal llifogydd, gwella ansawdd aer a darparu—

16:20

Will the Minister give way? Just on the point about decarbonisation, I think we also need to bear in mind that we import a significant amount of timber. I think 80 per cent of the timber we use is actually imported, and there's a huge way in which we can meet our objectives under the future generations Act by growing more of our own timber here and using that—I welcome what you said about housing, for example—in that way. We would have a double decarbonisation going on then, because we would be reducing travel for imports and we would also, of course, using a carbon-friendly way of creating our own timber.

A wnaiff y Gweinidog ildio? Ar y pwynt am ddatgarboneiddio, credaf hefyd fod angen inni gadw mewn cof ein bod yn mewnforio cryn dipyn o bren. Rwy'n credu bod 80 y cant o'r pren a ddefnyddiwn yn cael ei fewnforio mewn gwirionedd, ac mae ffordd enfawr y gallwn gyflawni ein hamcanion o dan Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol drwy dyfu rhagor o'n pren ein hunain yma a defnyddio hwnnw—rwy'n croesawu'r hyn a ddywedoch chi ynghylch tai, er enghraifft—yn y ffordd honno. Byddai gennym ddatgarboneiddio dwbl yn digwydd wedyn, oherwydd byddem yn lleihau teithio ar gyfer mewnforion a byddem hefyd, wrth gwrs, yn defnyddio ffordd garbon-gyfeillgar o greu ein pren ein hunain.

Yes, absolutely. The Member makes a very good point there.

We want to build on initiatives like the woodland carbon code, where those who create new woodland are paid for carbon sequestration, and in addition I'm encouraged to see the early development of the peatland code, which supports these valuable ecosystems.

In concluding, I believe that these could be exciting times for forestry in Wales. Amid the many serious challenges of Brexit, this industry has the potential to turn challenges into opportunities, and I think that today's debate shows that there is a strong consensus for action on this. I note what Members have been saying across the floor in terms of the 'accept in principle' response, but I'd like to place on record today that there is no ambiguity in my commitment to taking this issue forward. It will be one of my top priorities as Minister for the environment.

I am genuinely grateful for the committee's 'tree-mendous' work on this report. [Interruption.] It is Christmas, come on. [Laughter.] I couldn't resist. [Interruption.] I think I should move on quickly.

The Welsh Government has accepted all but one of the committee's recommendations, and now we're fully engaged in ensuring that our aspirations grow into action, taking root to deliver the right results. Diolch yn fawr.

Yn hollol. Mae'r Aelod yn gwneud pwynt da iawn yno.

Rydym am adeiladu ar fentrau fel y cod carbon coetiroedd, lle y telir y rhai sy'n creu coetiroedd newydd am ddal a storio carbon, a hefyd mae'n galonogol gweld datblygiad cynnar y cod mawndiroedd, sy'n cefnogi'r ecosystemau gwerthfawr hyn.

I gloi, credaf y gallai fod yn adeg gyffrous ar goedwigaeth yng Nghymru. Yng nghanol llawer o heriau difrifol Brexit, mae potensial gan y diwydiant hwn i droi'r cyfleoedd yn heriau, ac rwy'n credu bod y ddadl heddiw'n dangos bod consensws cryf o blaid gweithredu ar hyn. Nodaf yr hyn a ddywed yr Aelodau ar draws y llawr o ran yr ymateb 'derbyn mewn egwyddor', ond hoffwn gofnodi heddiw nad oes unrhyw amwysedd yn fy ymrwymiad i ddatblygu'r mater hwn. Bydd yn un o fy mhrif flaenoriaethau fel y Gweinidog yr amgylchedd.

Rwy'n wirioneddol ddiolchgar am waith 'pren-digedig' y pwyllgor ar yr adroddiad hwn. [Torri ar draws.] Mae'n Nadolig, dewch. [Chwerthin.] Ni allwn beidio. [Torri ar draws.] Credaf y dylwn symud ymlaen yn gyflym.

Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn pob un ond un o argymhellion y pwyllgor, a bellach rydym wedi ymroi'n llawn i sicrhau bod ein dyheadau'n tyfu'n weithgarwch, ac yn gwreiddio er mwyn sicrhau'r canlyniadau cywir. Diolch yn fawr.

Thank you. Can I call on Mike Hedges to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw ar Mike Hedges i ymateb i'r ddadl?

Thank you, Deputy Presiding Officer. First of all, can I thank David Melding, Simon Thomas, David Rowlands, Vikki Howells, Jayne Bryant, Mark Isherwood and the Minister for taking part in this debate, and I think, most importantly, for the positive and consensual way we've all taken it forward? I think I could sit down now and say, 'Well, we're all in agreement, aren't we?' But there are a number of things that I think need saying. I think the first one is: I have no problem with local targets, but is somebody going to count up all  the local targets and publish what those local targets are? Are we then going to find out how people are doing against those local targets? I've no problem with local targets, but if adding up all the local targets comes to 2,000 trees, we've got something wrong. And I think that if it comes to more than we were expecting, then we're moving very much in the right direction, but we also need to make sure that people are meeting those targets. Targets are wonderful things, but if you have lots of local targets around, then somebody needs to co-ordinate it, and I would hope the Minister would report back to our committee on an annual basis—the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee on an annual basis—on how they're doing against those targets.

Moving on. Most people have said very similar things, which is hardly surprising. The committee was in total agreement. There are things like the economic benefits of it, the environmental benefits of it, the wider range of species, and the number of jobs created. I think Vikki Howells highlighted very important work that was done in her area that didn't actually need any Government money either, which is abnormal—every time somebody has got a project they want to know how much they're going to get in either sponsorship or in Government money to do it. I think there are means of doing this that can be economically viable and people can make money out of it.

People talked about a whole range of very good projects. I think one of the things that saddens most of us is that these are sort of isolated projects around Wales. There's the Llynfi project, which I know Huw Irranca-Davies is very proud of, what's going on in Bassaleg, and what's going on in the Cynon valley, but what we should be talking about is what's going on in every town, every city and every valley. It's not just, 'We'll find some good practices.' When people used to visit North Korea, they were taken to see this one area, which was their area to show visitors. We don't want that, do we? We only want to see whether it's working everywhere, so that you can take your pick in terms of where in Wales you go and you will see forestry growing.

It's hugely economic. Natural Resources Wales complain about not having money—or they complain to the committee about not having money. Well, they have major forestry; they should be making money on their timber. Commercial developers are making substantial sums on their timber. We should be looking for them as well to be showing a lead on this.

Mark Isherwood talks about increasing planting rates and sustainable outcomes, but I think on the lack of general support for forestry, what he says there, is absolutely right. We don't talk about forestry here very often. Compare the amount of times we've talked about forestry in here with the amount of times we've talked about agriculture. I think that forestry is losing very dramatically against that.

We want sustainable outcomes, but I think that, really, there are huge benefits to trees. I mean, they benefit the environment. We talk about the problems we've got with air quality. Well, plant some trees. We talk about the problems we've got with flooding. Plant some trees. We talk about the problems we have with urban areas looking unpleasant. Plant some trees. We talk about dereliction in some of our older communities. I know that people use the words 'Valleys communities', well, can I welcome them to areas like Swansea East, for example, which may not be considered a Valleys community, but it has areas of economic deprivation and has one of the largest tree planting schemes in Europe taking place in it, to reclaim the lower Swansea valley? Kilvey Hill was covered in trees. This can be done. It's been done before.

It really is important that we work on ensuring that we increase the amount of coverage that we have of trees, that we work on ensuring that forestry is seen as an important part of the Welsh economy, that it is seen as an important area. If anywhere else was generating 10,000 jobs, we'd be talking about it as a major employer and how important it was. There are 10,000 jobs in forestry, but because they're not all in one factory—. If somebody created a factory with 10,000 jobs, we'd have a list of people in here rushing down—Ministers, opposition spokespeople—to go to visit it and say, 'Isn't it wonderful that this place is creating 10,000 jobs?' But because they're distributed all around Wales, then we're perhaps less inclined to consider it. But many of them are in areas that have high unemployment and often the employment they have is very low-paid. So, forestry makes a big difference to those areas. 

I just really want to say that I think we're all on the same side. I think the Minister has responded very positively and I'll just end by repeating what I said earlier: can we have a report to the committee, or to the Chamber here, on an annual basis on how we're doing against those local targets? Because I think that really is something that very many of us want to see. Local targets are fine, but can we have them added up and given to us? Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i David Melding, Simon Thomas, David Rowlands, Vikki Howells, Jayne Bryant, Mark Isherwood ac i'r Gweinidog am gymryd rhan yn y ddadl hon, ac yn bwysicaf oll, rwy'n credu, am y ffordd gadarnhaol a chydsyniol rydym wedi ei symud yn ei blaen? Credaf y gallwn eistedd yn awr a dweud, 'Wel, rydym i gyd yn cytuno, onid ydym?' Ond mae yna nifer o bethau y credaf fod angen eu dweud. Credaf mai'r cyntaf yw: nid oes gennyf broblem gyda thargedau lleol, ond a oes rhywun yn mynd i gyfrif yr holl dargedau lleol a chyhoeddi beth yw'r targedau lleol hynny? A ydym yn mynd i ddarganfod sut y mae pobl yn gwneud yn erbyn y targedau lleol hynny? Nid oes gennyf unrhyw broblem gyda thargedau lleol, ond os yw adio'r holl dargedau lleol yn gwneud 2,000 o goed, mae rhywbeth o'i le. Ac os daw'n fwy nag yr oeddem yn ei ddisgwyl, rydym yn symud yn bendant iawn i'r cyfeiriad cywir, ond mae angen i ni wneud yn siŵr hefyd fod pobl yn cyrraedd y targedau hynny. Mae targedau'n bethau gwych, ond os oes gennych lawer o dargedau lleol, mae angen i rywun ei gydlynu, a buaswn yn gobeithio y byddai'r Gweinidog yn adrodd yn ôl i'n pwyllgor yn flynyddol—y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yn flynyddol—ar sut y maent yn gwneud yn erbyn y targedau hynny.

I symud ymlaen. Mae'r rhan fwyaf o bobl wedi dweud pethau tebyg iawn, a phrin fod hynny'n syndod. Roedd y pwyllgor yn cytuno'n llwyr. Mae pethau fel ei fanteision economaidd, ei fanteision amgylcheddol, ystod ehangach o rywogaethau, a nifer y swyddi a grëir. Credaf fod Vikki Howells wedi amlygu gwaith pwysig iawn a wnaed yn ei hardal nad oedd yn galw am unrhyw arian gan y Llywodraeth ychwaith, sy'n anarferol—bob tro y bydd gan rywun brosiect, maent eisiau gwybod faint y byddant yn ei gael naill ai mewn nawdd neu mewn arian gan y Llywodraeth i'w gyflawni. Credaf fod modd o wneud hyn a all fod yn economaidd hyfyw a gall pobl wneud arian ohono.

Siaradodd pobl am amrywiaeth eang o brosiectau da iawn. Credaf mai un o'r pethau sy'n destun tristwch i'r rhan fwyaf ohonom yw mai dyma'r unig enghreifftiau prin o brosiectau ledled Cymru. Ceir prosiect Llynfi, y gwn fod Huw Irranca-Davies yn falch iawn ohono, yr hyn sy'n digwydd ym Masaleg, a'r hyn sy'n digwydd yng nghwm Cynon, ond dylem fod yn siarad am beth sy'n digwydd ym mhob tref, bob dinas a phob cwm. Nid, 'Fe ddown o hyd i rai arferion da.' Pan arferai pobl ymweld â Gogledd Corea, byddent yn cael eu tywys i weld un ardal, sef eu hardal ar gyfer ei dangos i ymwelwyr. Nid ydym eisiau hynny. Rydym am weld a yw'n digwydd ym mhobman, fel y gallwch ddewis ble yng Nghymru yr ewch chi i weld coedwigoedd yn tyfu.

Mae'n hynod economaidd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cwyno nad oes ganddynt arian—neu maent yn cwyno wrth y pwyllgor nad oes ganddynt arian. Wel, mae ganddynt goedwigoedd mawr; dylent fod yn gwneud arian o'u pren. Mae datblygwyr masnachol yn gwneud symiau sylweddol o arian o'u pren. Dylem fod yn troi atynt hwy i ddangos arweiniad ar hyn hefyd.

Mae Mark Isherwood yn sôn am gynyddu cyfraddau plannu a chanlyniadau cynaliadwy, ond ynglŷn â'r diffyg cefnogaeth cyffredinol i goedwigaeth, rwy'n meddwl bod yr hyn y mae'n ei ddweud am hynny'n hollol iawn. Nid ydym yn siarad am goedwigaeth yma'n aml iawn. Cymharwch faint o weithiau y buom yn siarad am goedwigaeth yma â faint o weithiau y buom yn siarad am amaethyddiaeth. Credaf fod coedwigaeth yn colli'n ddramatig iawn yn erbyn hynny.

Rydym eisiau canlyniadau cynaliadwy, ond rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod yna fanteision enfawr i goed. Hynny yw, maent o fudd i'r amgylchedd. Rydym yn sôn am y problemau sydd gennym gydag ansawdd aer. Wel, plannwch goed. Rydym yn sôn am y problemau sydd gennym gyda llifogydd. Plannwch goed. Rydym yn sôn am y problemau sydd gennym gydag ardaloedd trefol yn edrych yn annymunol. Plannwch goed. Siaradwn am esgeuluso ymhlith rhai o'n cymunedau hŷn. Gwn fod pobl yn defnyddio'r geiriau 'cymunedau'r Cymoedd', wel, a gaf fi eu croesawu i ardaloedd fel Dwyrain Abertawe, er enghraifft, nad yw'n cael ei hystyried yn gymuned y Cymoedd efallai, ond mae ganddi ardaloedd o amddifadedd economaidd ac mae ganddi un o'r cynlluniau plannu coed mwyaf yn Ewrop yn digwydd ynddi, i adfer cwm Tawe isaf? Cafodd Mynydd Cilfái ei orchuddio â choed. Fe ellir gwneud hyn. Mae wedi cael ei wneud o'r blaen.

Mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio ar sicrhau ein bod yn cynyddu faint o orchudd coed sydd gennym, ein bod yn gweithio ar sicrhau y gwelir coedwigaeth fel rhan bwysig o economi Cymru, y caiff ei weld fel maes pwysig. Pe bai unrhyw faes arall yn cynhyrchu 10,000 o swyddi, byddem yn sôn amdano fel cyflogwr mawr a pha mor bwysig ydoedd. Mae 10,000 o swyddi mewn coedwigaeth, ond oherwydd nad ydynt oll mewn un ffatri—. Pe bai rhywun yn creu ffatri gyda 10,000 o swyddi, byddai gennym lu o bobl yma'n rhuthro—Gweinidogion, llefarwyr y gwrthbleidiau—i fynd i'w weld ac yn dweud, 'Onid yw'n wych fod y lle hwn yn creu 10,000 o swyddi?' Ond oherwydd eu bod wedi eu dosbarthu ledled Cymru, rydym yn llai tebygol o'i ystyried o bosibl. Ond mae llawer ohonynt mewn ardaloedd sydd â lefelau uchel o ddiweithdra ac yn aml mae cyflogau'r gwaith sydd ganddynt yn isel iawn. Felly, mae coedwigaeth yn gwneud gwahaniaeth mawr i'r ardaloedd hynny.

Rwyf eisiau dweud mewn gwirionedd fy mod yn credu ein bod i gyd ar yr un ochr. Credaf fod y Gweinidog wedi ymateb yn gadarnhaol iawn ac fe orffennaf drwy ailadrodd yr hyn a ddywedais yn gynharach: a gawn ni adroddiad i'r pwyllgor, neu i'r Siambr yma, yn flynyddol ar sut rydym yn gwneud yn erbyn y targedau lleol hynny? Oherwydd credaf fod hynny mewn gwirionedd yn rhywbeth y mae llawer iawn ohonom am ei weld. Mae targedau lleol yn iawn, ond a fyddai modd eu hadio at ei gilydd a'u cyflwyno i ni? Diolch.

16:25

Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

16:30

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus
6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Public transport network

We move on to the Member debate under Standing Order 11.21, which is on public transport network, and I call on Lee Waters to move the motion—Lee.

Symudwn ymlaen at y ddadl gan Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, ar y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus, a galwaf ar Lee Waters i wneud y cynnig—Lee.

Cynnig NDM6572 Lee Waters, Mick Antoniw, David Melding, Nick Ramsay, Hefin David, Suzy Davies, Mike Hedges, David Rees, Jenny Rathbone, Julie Morgan

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod pwysigrwydd rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus fodern i leddfu'r pwysau ar rwydwaith ffyrdd Cymru.

2. Yn nodi'r dystiolaeth bod angen system trafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig—gan gynnwys teithio llesol—i ddarparu dewis amgen ymarferol a deniadol yn hytrach na defnyddio'r car.

3. Yn croesawu'r ymrwymiad i'r camau cyntaf tuag at metro de Cymru.

4. Yn cymeradwyo'r ymrwymiad i ddatblygu gweledigaeth ar gyfer metro i ogledd-ddwyrain Cymru, a dyrannu cyllid i ddatblygu achos amlinellol strategol ar gyfer metro Bae Abertawe, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i ganfod cyllid ar gyfer astudiaethau dichonoldeb llawn fel cam nesaf.

5. Yn credu bod yn rhaid i Trafnidiaeth Cymru gael y pŵer i weithredu fel corfforaeth ddatblygu—gyda'r gallu i fanteisio ar y cynnydd mewn gwerthoedd tir mewn ardaloedd sy'n agos at orsafoedd metro—er mwyn denu rhagor o arian i ehangu'r rhwydwaith metro.

Motion NDM6572 Lee Waters, Mick Antoniw, David Melding, Nick Ramsay, Hefin David, Suzy Davies, Mike Hedges, David Rees, Jenny Rathbone, Julie Morgan

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the importance of a modern public transport network to relieve pressure on Wales’s road network.

2. Notes the evidence that a fully integrated public transport system—including active travel—is needed to provide a practical and attractive alternative to car use.

3. Welcomes the commitment to the first stages of a south Wales metro.

4. Endorses the commitment to develop a vision for a north-east Wales metro, and the allocation of funding for the development of a strategic outline case for a Swansea Bay metro, and calls on the Welsh Government to identify funding for full feasibility studies as a next step.

5. Believes Transport for Wales must have the power to act as a development corporation—with the ability to capitalise on rising land values in areas close to metro stations—in order to lever in further funding to expand the metro network.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. Yesterday, the Cabinet Secretary told the Assembly that demand for public transport is predicted to grow by 150 per cent in the next 13 years. If that’s correct, then it's vital that we make the investment now to ensure that there's an attractive alternative to car use in place. 

Evidence from the most successful cities around the world, where public transport is thriving, is that people will use buses and trains if they are easy to use. Passengers need to be able to turn up and go. But, in many of the communities I represent, people’s experience of public transport is very different. They turn up, and it’s gone. We’ve got bus services like the L1 from Morfa to Llanelli, which stop at 4 p.m. If you live in Kidwelly or Trimsaran, there are just three bus services a day to Llanelli, and the last bus from Tumble leaves at 6.30 p.m. There are just four trains a day from Bynea to Swansea, and, if instead you take the number 16 bus, it will take nearly two hours—a trip you can make by car in 30 minutes. 

My constituents have been telling me that, when they do take public transport, it often turns up late, the heating will have packed up or buses will only accept exact change. I accept that may not be most people's experience, but anecdotal evidence like this is commonly cited by people who drive as a reason for not using public transport. And, if they can be persuaded to give it a try, it only takes a couple of bad experiences to put them off for good.

There is cross-party support to build metro systems. Our motion today welcomes the commitment to taking forward the Cardiff and the Valleys metro, the pledge to develop one in north-east Wales, and for a study of one for the Swansea bay city region. I am holding a meeting with businesses in Llanelly House on Friday to build support for the metro in my region and to get ideas of how to shape it to make things better for the communities I represent. We quickly need detailed blueprints now for all three metro projects, and for these to be ambitious—not just good services for the main towns and cities, but to reach out and link in outlying communities. It's crucial too that we design the metro with the whole journey in mind, door to door. So, as well as buses and trains, we need to think about how this links with walking and cycling for the journeys to and from stations and to design them in. Otherwise, we could end up blowing a huge pile of money on a series of massive car parks at each station. 

So—so far, so familiar. But the purpose of today’s debate, I hope, is for us to look at metros differently, to look beyond their transport benefits to their wider regeneration benefits too. By improving transport connections to key settlements, we are opening up the potential for bringing other benefits to those areas as well. When a service improves, or a new station is built, the value of nearby land tends to increase as it becomes a more attractive place to build. Businesses are drawn in, not just to the individual metro station, but to the large urban centres that become within easy reach of the end of the line, increasing their talent pool exponentially. And it helps the unemployed and the under-employed too by making jobs more accessible regardless of whether they have a car. We know that those on the lowest incomes can spend a quarter of their income on running a car to get access to work. Affordable public transport can help remove that barrier to employment.

These potential benefits, Dirprwy Lywydd, are well established, but we've misread this potential as being inevitable. With these new metro systems, as well as getting the mechanics right, we need to make sure that, from the outset, we build in the additional levers that are needed to ensure that, as we upgrade the transport system, we lock in the wider benefits that this new investment will create. For people to take advantage of the new jobs that will be accessible to them, not only do we need to ensure they have the transport means to access these new jobs, but they have the qualifications too. This mustn’t be a broad-brush approach, but a targeted one. Can I ask the Cabinet Secretary: where is the analysis of what new jobs will be accessible and of which specific new employers might be attracted to these communities as a result of a new metro station? It’s only with this analysis that we can see where the skills gaps are and how the existing population can be supported to meet those skills gaps so that we aren’t simply importing talent, we’re developing it.

On land prices, if we are to prevent profits falling only to private landlords and homeowners, Transport for Wales must have the power to act as a development corporation, with the ability to capitalise on rising land values in areas close to metro stations so that they can lever in further funding to expand the metro network. And, in terms of attracting new businesses, what measures are in place to ensure new businesses increase the social value, not just the shareholder value? Will the appearance of a new Tesco Metro, for example, put existing local businesses at risk? Could alternative approaches boost, rather than undermine, the existing foundational economies? All of this needs to considered and designed in.

The Welsh Government needs to make sure that Transport for Wales has all of the tools and the direction to design metro systems that don’t just improve public transport but change the life chances of the people in the areas we represent. This is not just a project for engineers to play with buses and trains, and Ministers must make sure the different portfolios come together to capture this opportunity. Diolch.

Diolch, Lywydd. Ddoe, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet wrth y Cynulliad y rhagwelir y bydd galw am drafnidiaeth gyhoeddus yn tyfu 150 y cant yn y 13 blynedd nesaf. Os yw hynny'n wir, mae'n hanfodol ein bod yn buddsoddi yn awr er mwyn sicrhau bod yna ddewis amgen deniadol yn lle defnyddio ceir.

Y dystiolaeth o ddinasoedd mwyaf llwyddiannus y byd, lle mae trafnidiaeth gyhoeddus yn ffynnu, yw y bydd pobl yn defnyddio bysiau a threnau os ydynt yn hawdd i'w defnyddio. Mae angen i deithwyr allu teithio heb drefnu ymlaen llaw. Ond mewn llawer o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli, mae profiad pobl o drafnidiaeth gyhoeddus yn wahanol iawn. Daw pobl yno, ac mae'r bws neu'r trên wedi mynd. Mae gennym wasanaethau bysiau fel yr L1 o Forfa i Lanelli, sy'n dod i ben am 4 p.m. Os ydych yn byw yng Nghydweli a Thrimsaran, tri gwasanaeth bws y diwrnod sydd yna i Lanelli, ac mae'r bws olaf o'r Tymbl yn gadael am 6.30 p.m. Pedwar trên y diwrnod yn unig sydd yna o Fynie i Abertawe, ac os daliwch fws rhif 16 yn lle hynny, bydd yn cymryd bron i ddwy awr i chi—taith y gallwch ei gwneud yn y car mewn 30 munud.

Mae fy etholwyr wedi bod yn dweud wrthyf, pan fyddant yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, mae'n aml yn hwyr, bydd y gwres wedi torri neu bydd y bysiau ond yn cymryd arian union. Rwy'n derbyn efallai nad dyna fydd profiad y rhan fwyaf o bobl, ond mae tystiolaeth anecdotaidd fel hyn yn cael ei nodi'n aml gan bobl sy'n gyrru fel rheswm dros beidio â defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Ac os gellir eu darbwyllo i roi cynnig arni, nid yw ond yn cymryd un neu ddau o brofiadau gwael i'w hatal rhag rhoi cynnig arall arni.

Ceir cefnogaeth drawsbleidiol i adeiladu systemau metro. Mae ein cynnig heddiw yn croesawu'r ymrwymiad i ddatblygu metro Caerdydd a'r Cymoedd, yr addewid i ddatblygu un yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ac astudiaeth o un ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe. Rwy'n cynnal cyfarfod â busnesau yn Nhŷ Llanelly ddydd Gwener i adeiladu cefnogaeth ar gyfer y metro yn fy rhanbarth ac i gael syniadau ynglŷn â sut i'w gynllunio er mwyn gwneud pethau'n well ar gyfer y cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Mae arnom angen glasbrintiau manwl ar fyrder bellach ar gyfer y tri phrosiect metro, ac i'r rhain fod yn uchelgeisiol—i fod yn wasanaethau da ar gyfer y prif drefi a dinasoedd, a hefyd i estyn allan a chysylltu cymunedau anghysbell. Mae'n hanfodol hefyd ein bod yn cynllunio'r metro gyda'r daith gyfan mewn cof, o ddrws i ddrws. Felly, yn ogystal â bysiau a threnau, mae angen inni feddwl ynglŷn â sut y mae'n cysylltu â cherdded a beicio ar gyfer teithiau i ac o orsafoedd a'u cynnwys yn ein cynlluniau. Fel arall, gallem fod yn gwastraffu pentwr anferth o arian ar gyfres o feysydd parcio anferth ym mhob gorsaf.

Felly—mae hyn i gyd yn gyfarwydd. Ond diben y ddadl heddiw, rwy'n gobeithio, yw ein bod yn edrych ar fetros yn wahanol, ac yn edrych y tu hwnt i beth yw eu budd o ran trafnidiaeth i'w budd o ran adfywio ehangach hefyd. Drwy wella cysylltiadau trafnidiaeth ag aneddiadau allweddol, rydym yn agor y posibilrwydd o ddod â manteision eraill i'r ardaloedd hynny yn ogystal. Pan fydd gwasanaeth yn gwella, neu pan fydd gorsaf newydd yn cael ei hadeiladu, mae gwerth tir gerllaw yn tueddu i godi wrth iddo ddod yn lle mwy deniadol i adeiladu. Caiff busnesau eu denu i mewn, nid yn unig i'r orsaf fetro unigol, ond i'r canolfannau trefol mawr sy'n dod o fewn cyrraedd hawdd i ben draw'r rheilffordd, gan gynyddu eu cronfa dalent ar ei ganfed. Ac mae'n helpu'r di-waith a'r rhai ar y cyflogau isaf hefyd drwy wneud swyddi'n fwy hygyrch pa un a oes ganddynt gar ai peidio. Gwyddom y gall rhai sydd â'r incwm isaf wario chwarter eu hincwm ar redeg car i gyrraedd y gwaith. Gall trafnidiaeth gyhoeddus fforddiadwy helpu i ddileu'r rhwystr hwnnw i gyflogaeth.

Mae'r manteision posibl hyn, Ddirprwy Lywydd, wedi'u hen sefydlu, ond rydym wedi camddarllen y potensial hwn fel pe bai'n anochel. Gyda'r systemau metro newydd hyn, yn ogystal â chael y mecanwaith yn iawn, mae angen inni wneud yn siŵr, o'r cychwyn cyntaf, ein bod yn cynnwys y dulliau ychwanegol sydd eu hangen i sicrhau, wrth inni uwchraddio'r system drafnidiaeth, ein bod yn cynnwys y buddiannau ehangach y bydd y buddsoddiad newydd hwn yn eu creu. Er mwyn i bobl fanteisio ar y swyddi newydd a fydd ar gael iddynt, mae angen i ni sicrhau bod ganddynt drafnidiaeth i gael mynediad at y swyddi newydd hyn, ond mae angen i ni sicrhau hefyd fod ganddynt y cymwysterau hefyd. Rhaid i hyn olygu targedu yn hytrach na dull cyffredinol o weithredu. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: ble mae'r dadansoddiad o ba swyddi newydd a fydd ar gael a pha gyflogwyr newydd penodol a allai gael eu denu at y cymunedau hyn o ganlyniad i orsaf fetro newydd? Ni allwn weld ble mae'r bylchau sgiliau heb y dadansoddiad hwn na sut y gellir cynorthwyo'r boblogaeth bresennol i gau'r bylchau sgiliau hynny er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud mwy na mewnforio talent, ond yn hytrach ein bod yn ei datblygu.

Ar brisiau tir, os ydym i atal elw rhag mynd i ddwylo landlordiaid preifat a pherchnogion tai yn unig, rhaid i Trafnidiaeth Cymru gael pŵer i weithredu fel corfforaeth ddatblygu, gyda'r gallu i fanteisio ar y cynnydd mewn gwerthoedd tir mewn ardaloedd sy'n agos at orsafoedd metro fel y gallant ddenu rhagor o arian i ehangu'r rhwydwaith metro. Ac o ran denu busnesau newydd, pa fesurau sydd ar waith i sicrhau bod busnesau newydd yn cynyddu'r gwerth cymdeithasol, nid yn unig y gwerth i randdeiliaid? A fydd ymddangosiad Tesco Metro newydd, er enghraifft, yn peryglu busnesau lleol sy'n bodoli eisoes? A allai dulliau gweithredu amgen hybu, yn hytrach na thanseilio, economïau sylfaenol presennol? Rhaid i hyn i gyd gael ei ystyried a'i gynnwys yn y cynlluniau.

Mae angen i Lywodraeth Cymru wneud yn siŵr fod gan Trafnidiaeth Cymru yr holl offer a'r cyfarwyddyd i ddylunio systemau metro sydd nid yn unig yn gwella trafnidiaeth gyhoeddus ond yn newid cyfleoedd bywyd y bobl yn yr ardaloedd rydym yn eu cynrychioli. Nid prosiect i beirianwyr chwarae gyda bysiau a threnau yn unig yw hwn, a rhaid i Weinidogion wneud yn siŵr fod y portffolios gwahanol yn dod at ei gilydd i fanteisio ar y cyfle hwn. Diolch.

16:35

Diolch, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure to subscribe to and to contribute to this debate this afternoon. The key tenet of this debate, as Lee Waters has alluded to, recognises the importance of a modern public transport network to relieve pressure on our road network. I don't think this is controversial. Well, it certainly shouldn't be. It seems common sense, but how often over recent decades has the eye been taken off the transport ball? This has been a long-standing problem, not just with one Government but many Governments over many years and many decades.

It stands to reason that if we can get more people on buses and trains—and trams, indeed—there'll be more space on our roads for motorists who really do need to use them. Of course, at the same time, the development of driverless cars, which we discussed in this Chamber recently, should further increase road capacity as computer technology reduces the stopping distances needed on our roads, and so we can increase the capacity there, but that's for another debate.

I would like to stress that I don't see this as being about penalising the motorist, and I think there will be journeys where the car has been king and will be king, particularly in rural areas, where it's always difficult to plug some of those gaps. But, quite simply, not enough has been done to support public transport over the years and decades following the second world war up to the present day. So, we warmly welcome plans to develop a south Wales metro, which is in the motion—the first phase, at any rate—and also the north Wales metro, which has also been mentioned in the phrasing of the motion. But we need to move on from the concept to shovel-ready projects, and to get on with the job.

Clearly, parts of the metro map will be easier to deliver than others—a tram link, often talked about, from Cardiff city centre to Cardiff bay, for instance, perhaps the reinstatement of other tram lines across the capital, and making use of the existing Valleys lines, because the infrastructure is already there. Trams are great, of course, because they can run on rail and road and they are completely clean in terms of the urban emissions that aren't released, unlike buses and other transport. 

Of course, where we really need better infrastructure is in the rural areas I mentioned earlier, where there is currently a very patchy public transport service. We know full well just how expensive reinstating that rail infrastructure can be—far pricier in the short term than bus services. I know that some work has been done over the years in terms of reinstating the Wye valley line in my area from Chepstow to Monmouth, but it would prove prohibitively expensive, as would some other rail schemes.

I often jest that in 1950 you could travel from my village of Raglan to Cardiff by train with ease—how we long for those days. We talk about progress—in some ways, it doesn't seem that we have progressed. Sixty years on, that service is not there, and it was much easier to do. Today, in my constituency, it's actually very easy to commute to Cardiff in the morning from Monmouth by bus and rail, but the problem, as Lee Waters said, is actually getting back—that's not so straightforward. I think the last bus from Newport is at around 5.30 p.m., maybe a little bit after that, and at about the same time in Abergavenny. So, you're then stuck; it doesn't give you sufficient time to get from your place of work to Cardiff Queen Street, to Cardiff Central, to Newport in time for the connection, so you're then reliant on cabs, hitch-hiking or lifts from friends, so that simply isn't good enough.

Cabinet Secretary, these problems need to be ironed out to make public transport the viable option that we all want it to be. That's not to say that we haven't seen some positive developments over the last few years, with some new stations and others on the horizon—a new station promised at Magor. I've previously raised the possibility with you of a hub at the Celtic Manor next to the proposed conference centre, and the more I think about this the more I think it is a solution to a number of our problems in south-east Wales at least. I know that you're amenable to this. It would be a matter then of getting passengers from Newport to the hub and then worrying about the second phase of their journey from the hub on to rural areas and beyond after that. So, it would potentially break down the current barriers that are there. 

And, of course, it's not just about the transport—ticketing is all-important as well, and the holy grail of integrated, seamless ticketing, a great idea in practice but a devilishly difficult thing to achieve, as Professor Stuart Cole once memorably said when we were considering the issue on the previous economy and transport committee in the last Assembly. New technology can play an important part in helping deliver these objectives. Apps on phones are more likely to keep up to date than conventional bus timetables, which are usually days or weeks out of date, if not even worse. And what will happen if we don't act? Well, we've seen the problems on the M4. I think my reticence about the new M4 is well known. Leaving aside the environmental issues, I think the past has shown that if we simply rely on road building without developing public transport at the same time then we will end up in severe problems. 

Deputy Presiding Officer, I think the last paragraph of the motion is all-important. Transport for Wales must have power, it must have the teeth that Lee Waters alluded to, to succeed and not just be a talking shop, and I think the devolution of the Traffic Commissioner for Wales is a very good start. But let's get on with the job and deliver a public transport system in the future that Wales can be proud of.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gallu cefnogi a chyfrannu at y ddadl hon y prynhawn yma. Mae prif elfen y ddadl hon, fel y crybwyllodd Lee Waters, yn cydnabod pwysigrwydd rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus fodern i leddfu'r pwysau ar ein rhwydwaith ffyrdd. Nid wyf yn credu bod hyn yn ddadleuol. Wel, yn sicr ni ddylai fod. Mae'n ymddangos mai synnwyr cyffredin ydyw, ond pa mor aml dros y degawdau diwethaf rydym wedi colli golwg ar drafnidiaeth? Bu hon yn broblem ers tro, nid yn unig gydag un Llywodraeth, ond i lawer o Lywodraethau dros nifer o flynyddoedd a nifer o ddegawdau.

Mae'n rhesymol meddwl, os gallwn gael mwy o bobl ar fysiau a threnau—a thramiau, yn wir—y bydd mwy o le ar ein ffyrdd ar gyfer modurwyr sydd wir angen eu defnyddio. Wrth gwrs, ar yr un pryd, dylai creu ceir awtonomaidd, a drafodwyd gennym yn y Siambr hon yn ddiweddar, gynyddu capasiti ffyrdd ymhellach gan fod technoleg gyfrifiadurol yn lleihau'r pellteroedd stopio sydd ei angen ar ein ffyrdd, ac felly gallwn gynyddu'r capasiti yno, ond mae hynny'n rhywbeth ar gyfer dadl arall.

Hoffwn bwysleisio nad wyf yn gweld hyn fel rhywbeth sy'n ymwneud â chosbi'r modurwr, a chredaf fod yna deithiau pan oedd y car yn frenin ac y bydd yn frenin, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, lle mae hi bob amser yn anodd cau rhai o'r bylchau hyn. Ond yn syml iawn, ni wnaed digon i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus dros y blynyddoedd a'r degawdau yn dilyn yr ail ryfel byd hyd heddiw. Felly, rydym yn croesawu'n frwd unrhyw gynlluniau i ddatblygu metro de Cymru, sydd yn y cynnig—cam cyntaf, beth bynnag—a hefyd metro gogledd Cymru, sydd hefyd wedi'i grybwyll yng ngeiriad y cynnig. Ond mae angen inni symud ymlaen o'r cysyniad i brosiectau parod, a bwrw ymlaen gyda'r gwaith.

Yn amlwg, bydd rhannau o fap y metro yn haws i'w cyflawni nag eraill—er enghraifft, cyswllt tram, y siaredir yn aml amdano, o ganol dinas Caerdydd i fae Caerdydd, adfer rheilffyrdd tram eraill ar draws y brifddinas efallai, a defnyddio rheilffyrdd presennol y Cymoedd, gan fod y seilwaith yno eisoes. Mae tramiau'n wych, wrth gwrs, oherwydd gallant redeg ar reilffyrdd a ffyrdd, ac maent yn hollol lân o ran yr allyriadau trefol na chânt eu rhyddhau, yn wahanol i fysiau a mathau eraill o drafnidiaeth.

Wrth gwrs, mae gwir angen gwell seilwaith arnom yn yr ardaloedd gwledig a grybwyllais yn gynharach, lle y ceir gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus anghyson iawn ar hyn o bryd. Gwyddom yn iawn pa mor ddrud y gallai adfer y seilwaith rheilffyrdd fod—llawer drutach yn y tymor byr na gwasanaethau bysiau. Gwn fod rhywfaint o waith wedi'i wneud dros y blynyddoedd ar adfer rheilffordd dyffryn Gwy yn fy ardal i o Gas-gwent i Drefynwy, ond byddai'n afresymol o ddrud, fel y byddai rhai cynlluniau rheilffyrdd eraill.

Rwy'n aml yn cellwair y gallech deithio yn 1950 o fy mhentref yn Rhaglan i Gaerdydd ar y trên yn rhwydd—cymaint yr hiraethwn am y dyddiau hynny. Rydym yn sôn am gynnydd—mewn rhai ffyrdd, nid yw'n ymddangos ein bod wedi symud ymlaen. Drigain mlynedd yn ddiweddarach, nid yw'r gwasanaeth hwnnw yno, ac roedd yn haws o lawer i'w wneud. Heddiw, yn fy etholaeth, mewn gwirionedd mae'n hawdd iawn cymudo i Gaerdydd yn y bore o Drefynwy ar fysiau a threnau, ond fel y dywedodd Lee Waters, y broblem yw cyrraedd yn ôl mewn gwirionedd—nid yw hynny mor syml. Credaf fod y bws olaf o Gasnewydd yn mynd tua 5.30 p.m., efallai ychydig ar ôl hynny, a'r un pryd yn y Fenni. Felly, mae ar ben arnoch wedyn; nid yw'n rhoi digon o amser i chi fynd o'ch man gwaith i Heol y Frenhines Caerdydd, i orsaf Caerdydd Canolog, i Gasnewydd mewn pryd ar gyfer y cysylltiad, felly rydych wedyn yn ddibynnol ar dacsis, bodio neu bas gan ffrindiau, felly nid yw hynny'n ddigon da.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen datrys y problemau hyn er mwyn gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yn opsiwn hyfyw fel y mae pawb ohonom am iddi fod. Nid yw hynny'n golygu nad ydym wedi gweld datblygiadau cadarnhaol dros y blynyddoedd diwethaf, gyda rhai gorsafoedd newydd ac eraill ar y gorwel—gorsaf newydd wedi ei haddo ym Magwyr. Rwyf wedi crybwyll y posibilrwydd wrthych o hyb yn y Celtic Manor ger y ganolfan gynadledda arfaethedig, a pho fwyaf y meddyliaf am hyn, y mwyaf y credaf ei fod yn ateb i nifer o'n problemau yn ne-ddwyrain Cymru. Gwn eich bod yn agored i hyn. Byddai'n fater wedyn o gludo teithwyr o Gasnewydd i'r hyb a phoeni wedyn am ail gam eu taith o'r hyb ymlaen i ardaloedd gwledig a thu hwnt ar ôl hynny. Felly, byddai o bosibl yn chwalu'r rhwystrau presennol sydd yno.

Ac wrth gwrs, mae'n ymwneud â mwy na'r drafnidiaeth yn unig—mae tocynnau'n hollbwysig hefyd, a greal sanctaidd tocynnau integredig a di-dor, syniad gwych yn ymarferol ond peth cythreulig o anodd ei gyflawni, fel y dywedodd yr Athro Stuart Cole yn gofiadwy pan oeddem yn ystyried y mater yn y pwyllgor economi a thrafnidiaeth yn y Cynulliad diwethaf. Gall y dechnoleg ddiweddaraf chwarae rhan bwysig yn helpu i gyflawni'r amcanion hyn. Mae apiau ar ffonau yn fwy tebygol o roi'r wybodaeth ddiweddaraf na'r amserlenni bysiau confensiynol, sydd fel arfer ddyddiau neu wythnosau allan ohoni o ran y dyddiad, os nad yn waeth. A beth fydd yn digwydd os na weithredwn ni? Wel, rydym wedi gweld y problemau ar yr M4. Rwy'n meddwl bod fy nhawedogrwydd ynglŷn â'r M4 newydd yn hysbys. Heb ystyried y materion amgylcheddol, rwy'n credu bod y gorffennol wedi dangos os ydym yn dibynnu ar adeiladu ffyrdd heb ddatblygu trafnidiaeth gyhoeddus ar yr un pryd, byddwn yn wynebu trafferthion difrifol yn y pen draw.

Ddirprwy Lywydd, credaf fod paragraff olaf y cynnig yn hollbwysig. Rhaid i Trafnidiaeth Cymru gael pŵer, rhaid iddo gael dannedd fel y nododd Lee Waters, i lwyddo ac nid i fod yn siop siarad yn unig, a chredaf fod datganoli Comisiynydd Traffig i Gymru yn ddechrau da iawn. Ond gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith a darparu system drafnidiaeth gyhoeddus yn y dyfodol y gall Cymru fod yn falch ohoni.

16:40

The car may need to be king in rural areas, but in inner city urban areas like Cardiff public transport has to be the default option for those unwilling or unable to walk or cycle. People in Cardiff are starting to wear face masks like they do in Beijing. This is the consequence of the do-nothing approach to 80,000 people commuting into Cardiff and Newport from neighbouring authorities by car. The whole region experiences road gridlock at peak times. If the Welsh Government fails to act over the illegal levels of air pollution, they will end up in court, costing a huge amount of money that we could be spending on public transport.

People want to do the right thing. The demand for rail has grown from 20 million passenger journeys to 30 million in the last decade. That's just on the Valleys lines. It's impossible to drive more people out of their cars and onto rail services without increased capacity, so one of the things we need to know is: at what point in the contract for the new rail franchise provider will there be greater capacity and ticket transferability to enable more people to do the right thing?

This motion welcomes the commitment to the first stages of a south Wales metro, but I want to ask: where is the rest? It's five years since Mark Barry's report, 'A Metro for Wales' Capital City Region', and two years since Cardiff capital region board identified that an integrated transport system, aligned with land use planning, could be the catalyst for economic change across the region. And at the heart of this aspiration is the metro vision for a modern, high-quality, multimodal, integrated public transport network.   

The Central Cardiff enterprise zone is expected to attract thousands of jobs to Wales, but only a fast metro connection will enable the people of the south Wales Valleys to access these jobs. Inward investors have been promised access to 1.5 million people within a 30-minute commute, and that cannot be achieved without the metro. Only a fast metro connection can cater for the tens of thousands of predictable short journeys people make every day to and from work and school.

So, the consensus is there, but where is the money? We know that £734 million has been allocated for the south Wales metro, of which £250 million is from the Welsh Government and £375 million from the UK Government, which includes £150 million for electrification. And then there is some European money of something in the region of £120 million to £130 million. So, in this £375 million the UK Government has promised is a conditional sum of £125 million to electrify the Valleys lines, only if the Welsh Government also puts in at least £325 million for electrification. If not, the £125 million from the UK Government can be withdrawn. So, I'm concerned that we're going to put at least £450 million of this £734 million into electrification, and it's not cost-effective.

The topography and number of stops on the Valleys lines means heavy electric trains will never achieve speeds in excess of 50 miles an hour, and that can be provided by trams. Like Nick Ramsay, I am a fan of the tram. It's a much cheaper alternative. It means that from Pontypridd, instead of six or seven trains an hour with an electrified train, you can get 10 to 12 fast trams. From Merthyr, two trains an hour could be substituted by three or four trams an hour. Only then can you reduce the journey time from Merthyr to 40 minutes—you can't do that with heavy rolling stock—because you can run light rail much closer together and they stop much more quickly. 

So, what if the successful rail franchise bidder says that electrification of the Valleys lines is a waste of money and a much more cost-effective approach is light rail on all or nearly all Valleys lines? Will we have to be dictated to by London and go ahead with a less effective, more costly approach? What does that say about Welsh Government desire for industry to provide the answer to what mode of transport will work best through market testing and eventual bidding procurement processes? I want to ensure that we are able to do the right thing so that we have enough money to get the rest of the metro vision of an integrated public transport network, with centralised ticketing, and to make it cost-effective. We know that, in order to get the rest of the money, pound for pound, a mile of rail investment costs about the same as a motorway mile but benefits up to 20 times more people. We have to stop chasing car-centric investment and invest in a fully integrated public transport system if we're to provide a practical alternative.

This is the shift—

Efallai y bydd angen i'r car deyrnasu mewn ardaloedd gwledig, ond mewn ardaloedd trefol yng nghanol dinasoedd fel Caerdydd mae'n rhaid i drafnidiaeth gyhoeddus fod yn opsiwn diofyn i'r rhai sy'n anfodlon neu'n analluog i gerdded neu feicio. Mae pobl yng Nghaerdydd yn dechrau gwisgo mygydau wyneb fel y gwnânt yn Beijing. Dyma ganlyniad yr ymagwedd gwneud dim i 80,000 o bobl yn cymudo i Gaerdydd a Chasnewydd o awdurdodau cyfagos drwy ddefnyddio ceir. Mae tagfeydd ar ffyrdd yr holl ranbarth ar adegau brig. Os yw Llywodraeth Cymru yn methu gweithredu ynghylch y lefelau llygredd aer anghyfreithlon, byddant yn gorfod wynebu'r llysoedd, a bydd hynny'n costio swm enfawr o arian y gallem fod yn ei wario ar drafnidiaeth gyhoeddus.

Mae pobl eisiau gwneud y peth iawn. Tyfodd y galw am reilffyrdd o 20 miliwn o deithiau gan deithwyr i 30 miliwn yn ystod y degawd diwethaf. Ar reilffyrdd y Cymoedd yn  unig oedd hynny. Mae'n amhosibl ysgogi mwy o bobl allan o'u ceir ac ar wasanaethau trên heb gynyddu'r capasiti, felly un o'r pethau y mae angen i ni ei wybod yw: ar ba bwynt yn y contract ar gyfer darparwr masnachfraint newydd y rheilffyrdd y ceir mwy o gapasiti a thocynnau trosglwyddadwy er mwyn galluogi mwy o bobl i wneud y peth iawn?

Mae'r cynnig hwn yn croesawu'r ymrwymiad i gamau cyntaf metro de Cymru, ond rwyf am ofyn: ble mae'r gweddill? Mae'n bum mlynedd ers adroddiad Mark Barry, 'A Metro for Wales' Capital City Region', a dwy flynedd ers i fwrdd prifddinas-ranbarth Caerdydd nodi y gallai system drafnidiaeth integredig, i gyd-fynd â chynllunio defnydd tir, fod yn gatalydd ar gyfer newid economaidd ar draws y rhanbarth. Ac wrth wraidd y dyhead hwn mae'r weledigaeth fetro am rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus modern amlfodd integredig o ansawdd uchel.

Disgwylir i ardal fenter Canol Caerdydd ddenu miloedd o swyddi i Gymru, ond cysylltiad metro cyflym yn unig a fydd yn galluogi pobl Cymoedd de  Cymru i gyrraedd y swyddi hyn. Addawyd mynediad i fewnfuddsoddwyr at 1.5 miliwn o bobl a allai gymudo o fewn 30 munud, ac ni ellir cyflawni hynny heb y metro. Cysylltiad metro cyflym yn unig a all ddarparu ar gyfer y degau o filoedd o deithiau byr rhagweladwy y mae pobl yn eu gwneud bob dydd i ac o'r gwaith a'r ysgol.

Felly, mae'r consensws yno, ond ble mae'r arian? Gwyddom fod £734 miliwn wedi'i ddyrannu ar gyfer metro de Cymru, a daw £250 miliwn ohono gan Lywodraeth Cymru a £375 miliwn gan Lywodraeth y DU, sy'n cynnwys £150 miliwn ar gyfer trydaneiddio. Wedyn, ceir oddeutu £120 miliwn a £130 miliwn o arian Ewropeaidd. Felly, yn y £375 miliwn hwn y mae Llywodraeth y DU wedi ei addo, ceir swm amodol o £125 miliwn i drydaneiddio rheilffordd y Cymoedd, os yw Llywodraeth Cymru hefyd yn rhoi o leiaf £325 miliwn tuag at drydaneiddio. Os nad yw'n gwneud hynny, gallai'r £125 miliwn gan Lywodraeth y DU gael ei dynnu'n ôl. Felly, rwy'n pryderu ein bod yn mynd i roi o leiaf £450 miliwn o'r £734 miliwn tuag at drydaneiddio, ac nad yw'n gosteffeithiol.

Mae topograffeg a nifer yr arosfannau ar reilffyrdd y Cymoedd yn golygu na fydd trenau trydan trwm byth yn cyrraedd cyflymder uwch na 50 milltir yr awr a gall tramiau gyflawni hynny. Fel Nick Ramsay, rwy'n frwd o blaid y tram. Mae'n ddewis llawer rhatach. Mae'n golygu, o Bontypridd, yn hytrach na chwech neu saith trên yr awr wedi eu trydaneiddio, y gallwch gael 10 i 12 o dramiau cyflym. O Ferthyr Tudful, gallech gael tri neu bedwar tram yr awr yn lle dau drên yr awr. Ni fyddwch yn gallu lleihau'r amser teithio o Ferthyr Tudful i 40 munud hyd nes y gwnewch hynny—ni allwch wneud hynny â cherbydau trwm—oherwydd gallwch redeg trenau ysgafn yn llawer nes at ei gilydd ac maent yn stopio'n gyflymach o lawer.

Felly, beth os yw cynigydd llwyddiannus y fasnachfraint reilffyrdd yn dweud bod trydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd yn wastraff arian ac mai dull llawer mwy costeffeithiol yw rheilffyrdd ysgafn ar bob un neu bron bob un o reilffyrdd y Cymoedd? A fydd yn rhaid i Lundain ddweud wrthym beth i'w wneud a bwrw ymlaen â dull llai effeithiol, sy'n fwy costus? Beth y mae hynny'n ei ddweud am awydd Llywodraeth Cymru i weld y diwydiant yn darparu'r ateb o ran pa fath o drafnidiaeth a fydd yn gweithio orau drwy brofi'r farchnad a phrosesau cynigion caffael yn y pen draw? Rwyf am sicrhau ein bod yn gallu gwneud y peth iawn fel bod gennym ddigon o arian i gael gweddill y weledigaeth fetro ynghylch rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig, gyda system docynnau ganoledig, a'i gwneud yn gosteffeithiol. Er mwyn cael gweddill yr arian, punt am bunt, rydym yn gwybod bod milltir o gostau buddsoddi yn y rheilffyrdd yn costio tua'r un faint â milltir o draffordd ond mae'n sicrhau budd i hyd at 20 gwaith yn fwy o bobl. Rhaid inni roi'r gorau i chwilio am fuddsoddiad car-ganolog a buddsoddi mewn system trafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig os ydym am ddarparu dewis amgen ymarferol.

Dyma'r newid—

16:45

Yes, I am winding up—that the well-being of future generation Act demands and the carbon reduction targets that the environment Act requires. In Cardiff city region, that means the metro.

Ydw, rwy'n dirwyn i ben—y mae gofynion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn galw amdano a'r targedau lleihau carbon y mae Deddf yr amgylchedd yn galw amdanynt. Yn ninas-ranbarth Caerdydd, mae hynny'n golygu'r metro.

Transport has tended to be, in Wales, something that's done to us, not for us and certainly not for ourselves. Our transport infrastructure has often reflected the prevailing power dynamics, the prevailing economics, rather than being used in the way that I think Lee Waters was suggesting and, indeed, Jenny Rathbone—as a creative tool, if you like, for reinventing our country and our economic and social landscape. What I mean, more explicitly: if you look at the transport map of Wales, it essentially has all the hallmarks of a colonised economy. Essentially, it's still basically arterial routes that were either mine to coast or farm to major market. And we're still struggling with that. That's the essence of the problem that we face as a nation: that we are dislocated. To get from the south to Aberystwyth by train, or even more so to north Wales, requires a heroic effort worthy of Odysseus. At a smaller scale, at the micro level, try traversing valleys in the former coalfield area—whether in the west, the centre or in the east—there is no connection. So, how can we create better jobs closer to home when you simply can't get there? You can't even get to a job that may be eight or nine miles away because it's over the next valley.

My fear is that while there is much that is good in the motion, it's interesting what it omits. It refers to the key areas that the Welsh Government are looking at, which are metros: metros for three metropolitan regions. And I find that strange in a country that actually is defined by the fact that most of us don't live in cities. We're a less metropolitan nation than almost any other. The 700,000 people that live in the former coalfield, if they were a city, they'd be a big one, but those are post-industrial villages. I wonder whether in our transport policy we've been somewhat seduced by the snake oil of city regionalism, which has become—. You know, the theory of agglomeration economies: 'If we could double the size of Cardiff, then everything would be fine' is the basic underlying idea of city regionalism. I know, because I've studied under some of the authors of the idea of city regions. Read the book Triumph of the City et cetera. This is absolutely the wrong idea and, in fact, city regionalism around the world now—I think critics and sceptics are coming to the fore, because it hasn't actually delivered what it says it can. [Interruption.] I give way.

Yng Nghymru, mae trafnidiaeth wedi tueddu i fod yn rhywbeth sydd wedi ei wneud i ni, nid ar ein cyfer ac yn sicr nid er ein mwyn ein hunain. Mae ein seilwaith trafnidiaeth yn aml wedi adlewyrchu'r dynameg pŵer sydd ohoni, yr economeg sydd ohoni, yn hytrach na chael ei ddefnyddio yn y modd y credaf fod Lee Waters yn ei awgrymu, a Jenny Rathbone yn wir—fel offeryn creadigol, os mynnwch, ar gyfer ailddyfeisio ein gwlad a'n tirlun economaidd a chymdeithasol. Yr hyn a olygaf, yn fwy penodol, yw: os edrychwch ar fap trafnidiaeth Cymru, yn y bôn mae iddo holl nodweddion economi gwlad a wladychwyd. Yn eu hanfod, mae'r prif lwybrau yn dal i fod o'r gweithfeydd i'r arfordir neu o'r fferm i'r brif farchnad. Ac rydym yn dal i ymgiprys â hynny. Dyna hanfod y broblem a wynebwn fel cenedl: ein bod wedi ein datgysylltu. Mae angen ymdrech arwrol deilwng o Odysews i fynd o'r de i Aberystwyth ar y trên, neu hyd yn oed yn fwy felly i ogledd Cymru. Ar raddfa lai, ar y lefel feicro, ceisiwch groesi'r Cymoedd yn ardal yr hen faes glo—boed yn y gorllewin, y canol neu yn y dwyrain—nid oes unrhyw gysylltiad. Felly, sut y gallwn greu swyddi gwell yn nes at adref pan na allwch gyrraedd yno? Ni allwch gael swydd a allai fod wyth neu naw milltir i ffwrdd hyd yn oed oherwydd mae hi yn y cwm nesaf.

Rwy'n ofni, er bod llawer sy'n dda yn y cynnig, mae'n ddiddorol beth y mae'n ei hepgor. Mae'n cyfeirio at y meysydd allweddol y mae Llywodraeth Cymru'n edrych arnynt, sef metros: metros ar gyfer tri rhanbarth metropolitanaidd. Ac rwy'n cael hynny'n rhyfedd mewn gwlad a ddiffinnir gan y ffaith nad yw'r rhan fwyaf ohonom yn byw mewn dinasoedd mewn gwirionedd. Rydym yn genedl lai fetropolitanaidd nag unrhyw wlad arall bron. Pe bai'r 700,000 o bobl sy'n byw yn yr hen faes glo yn ddinas, byddent yn ddinas fawr, ond pentrefi ôl-ddiwydiannol yw'r rheini. Tybed a ydym yn ein polisi trafnidiaeth wedi cael ein hudo braidd gan olew nadroedd rhanbartholdeb dinesig, sydd wedi dod yn—. Wyddoch chi, theori economïau clystyru: 'Pe baem yn gallu dyblu maint Caerdydd, byddai popeth yn iawn' yw'r syniad sylfaenol sy'n sail i ranbartholdeb dinesig. Rwy'n gwybod, oherwydd rwyf wedi astudio o dan rai o awduron y syniad o ddinas-ranbarthau. Darllenwch y llyfr Triumph of the City ac yn y blaen. Mae hwn yn syniad cwbl anghywir ac yn wir, mae rhanbartholdeb dinesig ledled y byd erbyn hyn—rwy'n credu bod beirniaid ac amheuwyr yn dod i'r blaen, oherwydd nid yw wedi cyflawni'r hyn y mae'n dweud y gall ei wneud mewn gwirionedd. [Torri ar draws.] Fe ildiaf.

16:50

Can you not accept that the city region concept in south Wales is about connecting different communities, not about forcing everybody to move into Cardiff? That would be the nightmare scenario.

Oni allwch dderbyn bod y cysyniad o ddinas-ranbarth yn ne Cymru yn ymwneud â chysylltu cymunedau gwahanol, nid â gorfodi pawb i symud i mewn i Gaerdydd? Byddai honno'n senario hunllefus.

It can be that, but there is a tension. For example, in the versions and the discussion that I've heard, the emphasis almost always seems to be on basically—to simplify it, but essentially—to use it as a commuter service to get people from the hinterland to work in jobs in Cardiff. That makes no economic sense for us. It will not be delivered. I agree with the Member that, actually, a different vision needs to be presented. Some of the original ideas, some of the work that Roger Tanner did on a city of the Valleys, was actually a much more exciting vision, which had a sense of a polycentric region, which actually addressed in transport terms the very problem of traversal links, rather than this very linear approach, which actually, again, mirrors our economic history and I don't think is a blueprint for our economic future.

The motion also does not refer to the west and the south-west or to the issue—I think the big issue—of the big opportunity to create a rail corridor, a national rail corridor, starting with Carmarthen to Aberystwyth. That is an exciting and imaginative idea that I think will inspire people and will change the shape of our nation and the shape of our future.

Gall fod yn hynny, ond mae yna densiwn. Er enghraifft, yn y fersiynau a'r drafodaeth rwyf wedi ei chlywed, mae'r pwyslais bron bob amser i'w weld yn y bôn—i symleiddio, ond yn y bôn—ar ei ddefnyddio fel gwasanaeth cymudo i gael pobl o'r gefnwlad i weithio mewn swyddi yng Nghaerdydd. Nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr economaidd i ni. Ni chaiff ei gyflawni. Rwy'n cytuno gyda'r Aelod fod angen cyflwyno gweledigaeth wahanol mewn gwirionedd. Roedd rhai o'r syniadau gwreiddiol, peth o'r gwaith a wnaeth Roger Tanner ar ddinas y Cymoedd, yn weledigaeth lawer mwy cyffrous mewn gwirionedd, ac roedd iddi ymdeimlad o ranbarth lluosganolog, a oedd mewn gwirionedd yn mynd i'r afael yn nhermau trafnidiaeth â phroblem go iawn cysylltiadau ar draws, yn hytrach na'r dull llinol iawn hwn, sydd mewn gwirionedd, unwaith eto, yn adlewyrchu ein hanes economaidd ac nid wyf yn meddwl ei fod yn lasbrint ar gyfer ein dyfodol economaidd.

Hefyd nid yw'r cynnig yn cyfeirio at y gorllewin a'r de-orllewin nac at fater—mater mawr yn fy marn i—y cyfle mawr i greu coridor rheilffordd, coridor rheilffordd cenedlaethol, gan ddechrau gyda Chaerfyrddin i Aberystwyth. Mae hwnnw'n syniad cyffrous a dychmygus y credaf y bydd yn ysbrydoli pobl ac yn newid siâp ein cenedl a siâp ein dyfodol.

I thank the Members involved for bringing this debate to the Chamber, though following on from the Cabinet statements yesterday and the responses that followed, I'm not sure there's a great deal to add to what has been said before. But, in the great tradition of politicians, I won't let that deter me. It is universally accepted that Wales is in dire need of a modern integrated transport system, and it should be one that puts Wales at the forefront of what makes a benchmark public transport network. Only by implementing such a system will we be able to move away from a gridlocked road infrastructure, exacerbated by our overdependence on the motor car.

We have to acknowledge that Wales's topography is a barrier to achieving a seamless transport system, but given the right strategy and, of course, the financial commitment, there is no reason why the Welsh Government's goals cannot be achieved. It is a given that a well integrated transport system renders huge benefits, both economically and socially, so it is vital that the planned metro system, both in north and south Wales, is implemented with a rigid and timely schedule.

Although the use of trains has risen substantially over recent years, it is still true that buses carry 80 per cent of the people who use public transport. Therefore, it is vital that these services are run in as integrated and efficient a way as possible. Where deregulated bus operators are seen to be concentrating on profits rather than customer satisfaction, Transport for Wales should be given the powers to plan and specify the network in line with the guiding principles of providing targeted needs and the reduction of congestion.

Most of Wales is rural, and many of those who live in the countryside are solely dependent on public transport. Therefore, it is incumbent upon the Welsh Government to make sure that there is an adequate, well integrated public transport system with good connectivity between train and bus services so that our rural communities are not left behind in this move towards better quality public transport services. I mentioned earlier the potential shortfalls of a deregulated bus industry. I therefore agree with the proposal that Transport for Wales should have the powers to act as a development agency, so that it can intervene when services are not being run in an integrated or efficient manner.

We all recognise that in order to have a successful, modern economy, the ability to guarantee the smooth and efficient transportation of goods and people is a fundamental requirement. Failure to deliver this represents the greatest threat to the competitiveness of Welsh business. We look forward to the Welsh Government delivering the transport system that Wales so desperately needs.

Diolch i'r Aelodau sy'n gyfrifol am gyflwyno'r ddadl hon i'r Siambr, er nad wyf yn siŵr, wrth ddilyn y datganiadau Cabinet ddoe a'r ymatebion a ddilynodd, fod llawer i ychwanegu at yr hyn a ddywedwyd o'r blaen. Ond yn nhraddodiad gwych gwleidyddion, ni adawaf i hynny fy atal. Derbynnir yn gyffredinol fod taer angen i Gymru gael system drafnidiaeth integredig fodern, a dylai fod yn un sy'n gosod Cymru ar y blaen o ran yr hyn sy'n gwneud rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus blaenllaw. Ni fyddwn yn gallu symud oddi wrth seilwaith ffyrdd a thagfeydd traffig, wedi ei waethygu gan ein gorddibyniaeth ar y car heb weithredu system o'r fath.

Rhaid i ni gydnabod bod topograffeg Cymru yn rhwystr i sicrhau system drafnidiaeth ddi-dor, ond o ystyried y strategaeth gywir a'r ymrwymiad ariannol, wrth gwrs, nid oes unrhyw reswm pam na ellir cyflawni amcanion Llywodraeth Cymru. Nid oes amheuaeth fod system drafnidiaeth wedi'i hintegreiddio'n dda yn creu manteision enfawr, yn economaidd ac yn gymdeithasol, felly mae'n hanfodol fod y system fetro a gynlluniwyd, yng ngogledd a de Cymru yn cael ei gweithredu gydag amserlen bendant ac amserol.

Er bod y defnydd o drenau wedi cynyddu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf, mae'n dal yn wir mai bysiau sy'n cludo 80 y cant o'r bobl sy'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, mae'n hanfodol fod y gwasanaethau hyn yn cael eu rhedeg mewn modd mor integredig ac effeithlon ag sy'n bosibl. Lle y gwelir bod gweithredwyr bysiau a ddadreoleiddiwyd yn canolbwyntio ar elw yn hytrach na boddhad cwsmeriaid, dylid rhoi pwerau i Trafnidiaeth Cymru gynllunio a phennu'r rhwydwaith yn unol ag egwyddorion arweiniol darparu ar gyfer anghenion wedi'u targedu a lleihau tagfeydd.

Mae'r rhan fwyaf o Gymru yn wledig, ac mae llawer o'r rhai sy'n byw yng nghefn gwlad yn gwbl ddibynnol ar drafnidiaeth gyhoeddus. Felly, mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i wneud yn siŵr fod yna system drafnidiaeth gyhoeddus ddigonol, wedi'i hintegreiddio'n dda gyda chysylltedd da rhwng gwasanaethau trên a bws fel nad yw ein cymunedau gwledig yn cael eu gadael ar ôl yn y symudiad hwn tuag at wasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus o ansawdd gwell. Soniais yn gynharach am ddiffygion posibl diwydiant bysiau wedi ei ddadreoleiddio. Felly, cytunaf â'r cynnig y dylai Trafnidiaeth Cymru gael pwerau i weithredu fel asiantaeth ddatblygu, fel y gall ymyrryd pan nad yw gwasanaethau'n cael eu gweithredu mewn modd integredig neu effeithlon.

Er mwyn cael economi fodern lwyddiannus, rydym i gyd yn cydnabod bod y gallu i warantu bod nwyddau a phobl yn cael eu cludo'n llyfn ac yn effeithlon yn ofyniad sylfaenol. Methiant i gyflawni hyn yw'r bygythiad mwyaf i gystadleurwydd busnesau Cymru. Edrychwn ymlaen at weld Llywodraeth Cymru yn darparu'r system drafnidiaeth y mae Cymru ei hangen mor ddybryd.

16:55

I'm very pleased to sponsor and to speak on this motion, and I'm very keen to see the metro plans come to fruition and to see less use of the car. The motion notes, as several speakers have already said, that a fully integrated public transport system, including active travel, is needed to provide a practical and attractive alternative to car use.

I'd just like to quote from an e-mail I received from a constituent this morning, which I think sums up our train transport problems in Cardiff in a nutshell, which have already been referred to by my colleague Jenny Rathbone. My constituent says, 

'Last night 3 trains went by before I could squeeze on a 4th. None had adequate carriages. I’m heavily pregnant at the moment and it’s becoming harder and harder to use the train as it’s so crushed. Plus it’s making me too late to pick my son up despite leaving 40 mins for a 4 min journey. I will soon be going back to using my car—something I really don’t want to do. I also miss out on cheaper childcare available to me in the city centre (provided by my work) as I'm not willing to put my two-year old through going on the trains in those conditions. There's no way anybody elderly or with certain disabilities could handle it either (I doubt a wheelchair would ever fit on).'

So, I think that e-mail illustrates what commuters are experiencing, but it also shows how the different priorities that are very important to us in this Assembly and important to the Government, such as cheaper childcare—or we hope that there'll be a lot more free childcare available—are dependent on transport to get you there. So, all the different bits of the Government are all linked together, and I think that e-mail does illustrate that.

I had another e-mail only this morning, as well, saying,

'The trains are old, smelly, unreliable, stiflingly hot and usually extremely overcrowded. I moved to the area recently and I started my new job in the city centre approximately 3 weeks ago. I have already been late due to the poor running of the trains on 4 occasions. You can imagine this does not really make a good impression on my new boss but my other options of commuting are extremely limited—the amount of traffic into town certainly does not need to be added to. In any event, I purchased my property based on its proximity to the train station!'

That is really picking up on the point that Lee Waters has made—that people want to move to live near the train stations. There will be rising land values, and I certainly support the proposal about capitalising on the rising land values, but obviously, we've got to get the transport systems to work.

I welcome the plans for the metro, but fully integrated public transport and active travel also requires us to think, as Lee Waters also said, about how people get to the existing train stations and also the train stations that are proposed under the metro scheme. And promoting walking and cycling to transport hubs must be in the discussion, and high up in the discussion. We've got to keep it right there, in the front, and it’s vital that there are bike parking facilities at all stations, which is not currently the case, of course.

This is especially important, as we know that the number of short journeys under 1 mile taken by car are increasing. The latest statistics for active travel show that only 5 per cent of adults cycled at least one or twice a week, 61 per cent of adults walked at least once or twice a week, and people in urban areas are more likely to walk three or more times a week, compared to those in rural areas. I think there is a particular issue about rural areas, which has been raised. So, I think it's really important that we invest in walking infrastructure as well as cycle lanes.

I am organising an event in my constituency in January to promote cycling for short journeys—commuting to work, going to the shops and doing the school run. We are going to have talks about getting on your bike, and particularly to encourage older people and more women to cycle, because we need to tackle people's very real worries about cycling in traffic, and we will be giving them practical help to do things like fixing a puncture or advising them about cycling in the dark. We'll also be talking about electric bikes, because I think it's very important that we do promote cycling for these short journeys, and we want to make sure that cycling doesn't become the preserve of, as has been quoted to me, middle-aged men in lycra. We want it to be for all the community, and we want everybody, particularly women, to get more involved in cycling. Diolch.

Rwy'n falch iawn o noddi ac o gael siarad am y cynnig hwn, ac rwy'n awyddus iawn i weld cynlluniau'r metro'n dwyn ffrwyth ac i weld llai o ddefnydd o'r car. Mae'r cynnig yn nodi, fel y dywedodd sawl siaradwr eisoes, fod angen system drafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig, gan gynnwys teithio llesol, er mwyn cynnig dewis amgen ymarferol a deniadol yn lle defnyddio'r car.

Hoffwn ddyfynnu o e-bost a gefais gan etholwr y bore yma, sy'n crynhoi ein problemau trafnidiaeth trên yng Nghaerdydd yn gryno, rwy'n credu, fel y mae fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone eisoes wedi sôn. Mae fy etholwr yn dweud,

Neithiwr aeth 3 thrên heibio cyn i mi allu gwasgu i mewn i 4ydd. Nid oedd digon o gerbydau ar yr un ohonynt. Rwy'n feichiog iawn ar hyn o bryd ac mae'n mynd yn anos defnyddio'r trên am ei fod mor llawn. Ac mae'n fy ngwneud i'n hwyr yn nôl fy mab er fy mod yn gadael 40 munud ar gyfer taith 4 munud. Cyn hir byddaf yn mynd ôl i ddefnyddio fy nghar—rhywbeth nad wyf eisiau ei wneud o gwbl. Hefyd rwy'n methu manteisio ar y gofal plant rhatach sydd ar gael i mi yng nghanol y ddinas (sy'n cael ei ddarparu gan fy ngwaith) am nad wyf yn fodlon rhoi fy mhlentyn dwy oed drwy'r profiad o fynd ar y trenau o dan yr amodau hynny. Nid oes unrhyw ffordd y gallai neb oedrannus neu rywun ag anableddau penodol ymdopi ychwaith (rwy'n amau a fyddai lle i gadair olwyn).

Felly, credaf fod yr e-bost hwnnw'n dangos beth y mae cymudwyr yn ei brofi, ond mae hefyd yn dangos sut y mae blaenoriaethau gwahanol sy'n bwysig iawn i ni yn y Cynulliad hwn ac yn bwysig i'r Llywodraeth, fel gofal plant rhatach—neu rydym yn gobeithio y bydd llawer mwy o ofal plant rhad ac am ddim ar gael—yn ddibynnol ar drafnidiaeth i'ch cludo yno. Felly, mae'r holl rannau gwahanol o'r Llywodraeth wedi'u cydgysylltu, a chredaf fod yr e-bost yn dangos hynny.

Cefais e-bost arall y bore yma hefyd yn dweud,

Mae'r trenau'n hen, yn ddrewllyd, yn annibynadwy, yn llethol o boeth ac fel arfer yn orlawn tu hwnt. Symudais i'r ardal yn ddiweddar a dechreuais fy swydd newydd yng nghanol y ddinas tua 3 wythnos yn ôl. Rwyf eisoes wedi bod yn hwyr oherwydd y trenau ar 4 achlysur. Gallwch ddychmygu nad yw hyn yn creu argraff dda ar fy mòs newydd ond mae fy opsiynau eraill ar gyfer cymudo yn gyfyngedig iawn—yn sicr nid oes angen ychwanegu at y traffig i mewn i'r dref. Beth bynnag, prynais fy eiddo ar y sail ei fod yn agos at yr orsaf drenau!

Mae hynny'n dilyn ymlaen yn bendant o'r pwynt a wnaeth Lee Waters—fod pobl eisiau symud i fyw yn agos at orsafoedd trên. Bydd gwerth tir yn codi, ac rwy'n sicr yn cefnogi'r cynnig ynghylch manteisio ar y cynnydd mewn gwerthoedd tir, ond yn amlwg, rhaid i ni gael y systemau trafnidiaeth i weithio.

Croesawaf y cynlluniau ar gyfer y metro, ond mae trafnidiaeth gyhoeddus wedi ei hintegreiddio'n llawn a theithio llesol yn ei gwneud yn ofynnol inni feddwl, fel y dywedodd Lee Waters hefyd, ynglŷn â sut y mae pobl yn cyrraedd y gorsafoedd trên presennol a hefyd y gorsafoedd trên arfaethedig yn y cynllun metro. A rhaid trafod hyrwyddo cerdded a beicio i ganolfannau trafnidiaeth, a rhoi blaenoriaeth i hynny yn y drafodaeth. Rhaid inni ei osod ar y blaen, ac mae'n hanfodol fod yna gyfleusterau parcio beiciau ym mhob gorsaf, ac nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd, wrth gwrs.

Mae hyn yn arbennig o bwysig, gan ein bod yn gwybod bod nifer y teithiau byr o dan filltir sy'n cael eu gwneud yn y car yn cynyddu. Dengys yr ystadegau diweddaraf ar gyfer teithio llesol mai 5 y cant yn unig o oedolion oedd yn beicio o leiaf unwaith neu ddwywaith yr wythnos, fod 61 y cant o oedolion yn cerdded o leiaf unwaith neu ddwywaith yr wythnos, a bod pobl mewn ardaloedd trefol yn fwy tebygol o gerdded dair gwaith neu fwy na hynny yr wythnos, o'u cymharu â phobl mewn ardaloedd gwledig. Credaf fod yna broblem benodol gydag ardaloedd gwledig, a chrybwyllwyd hynny. Felly rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn buddsoddi mewn seilwaith cerdded yn ogystal â lonydd beicio.

Rwy'n trefnu digwyddiad yn fy etholaeth ym mis Ionawr i hybu beicio ar gyfer teithiau byr—cymudo i'r gwaith, mynd i siopa a mynd â phlant i'r ysgol. Rydym yn mynd i gael trafodaethau am fynd ar eich beic, ac annog pobl hŷn yn enwedig, a mwy o fenywod i feicio, oherwydd mae angen i ni fynd i'r afael â phryderon go iawn pobl ynghylch beicio mewn traffig, a byddwn yn rhoi cymorth ymarferol iddynt wneud pethau fel trwsio olwyn fflat neu eu cynghori ynglŷn â beicio yn y tywyllwch. Byddwn hefyd yn siarad am feiciau trydan, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn inni hyrwyddo beicio ar gyfer y teithiau byr hyn, ac rydym eisiau gwneud yn siŵr nad yw beicio'n rhywbeth ar gyfer dynion canol oed mewn lycra, fel y dywedodd rhywun. Rydym am iddo fod ar gyfer y gymuned gyfan, ac rydym am i bawb, yn enwedig menywod, i gymryd mwy o ran mewn beicio. Diolch.

17:00

Thank you. Can I call on the Cabinet Secretary for Economy and Transport, Ken Skates?

Diolch. A gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates?

Yes. Thank you, Deputy Presiding Officer. I would like to thank all Members for their contributions today and for bringing forward this particular debate. As many Members have already said, improving our public transport system is absolutely critical to the economic, social and environmental ambitions of our country. I want to begin by saying that there is a huge amount in what Lee Waters said in opening this debate that I wholeheartedly agree with. Lee rightly outlined the scale, for example, of the challenge ahead of us. Public transport growth has been very significant in recent years, and it's likely to increase substantially in the years to come. As Lee outlined, and as others have outlined in their own areas, it's incredibly difficult for people in many communities, particularly those rural communities, to connect with other communities at a convenient time and with regular, decent, high-quality services. Lee, and others, demonstrated very clearly that enhanced connectivity is essential to supporting both economic and population growth in all parts of Wales. Others, like Julie, shared particular case studies concerning the use and need for better public transport, better integrated public transport. And the metro projects that we're developing in the north-east and in south Wales will be multimodal. They will be integrated, rapid transit networks that have improved bus, rail and active travel services right at their very heart. 

As Julie, Jenny and others have outlined, it's also important that passengers have confidence in the quality of services and that standards are universally applied to local public transport, right across the whole of Wales. As Adam Price rightly said, the quality of service delivered in the more rural parts of our country should be of no less favourable quality than those provided within the metro or more urbanised parts of the country.

Now, at this point, I'd like to say something about accessibility, which is something that I see as being crucially important to transport design. Buses are now required to offer priority seating, lower floors and spaces for wheelchairs. In relation to the publication of lists of wheelchair-accessible taxis by licensing authorities, passengers can now be better informed about the availability of wheelchair-accessible taxi services operating in their areas. And, of course, in addition, from January 2020 all trains operating on our railways will be required to meet accessibility standards set out by the European Union and also the UK Government. Now, whilst these advances have been, no doubt, welcome, there is still much more action that needs to take place to make public transport more inclusive and more accessible. It's something that I want help with from Members in this Chamber as we move our public transport system forward in the next few years. 

One of the key barriers, Deputy Presiding Officer, to accessibility identified by many disabled people is a lack of consistency in the way that services and facilities are delivered. Central to this issue is the need to transform the understanding of accessibility and inclusive design amongst professionals who plan, design, build and operate transport infrastructure and interchanges, services and streetscapes. 

The new accessibility objectives that we have developed and the actions underpinning them have been designed by my accessible transport panel, comprising organisations representing disabled people, older people, people with learning disabilities and equality groups. Now, as Members have said, transport plays a pivotal role in improving prosperity, and yesterday we launched the economic action plan, which set out the importance we attach to effective and integrated transport infrastructure in achieving our aim of prosperity for all. One of the important changes of approach in the document relates to the point made by several Members during this debate, namely the need to utilise major projects such as the metro, through which to undertake major, wider housing, land use, skills and economic development planning. I don't see Transport for Wales itself becoming an independent development agency by which to achieve this, but I will be expecting it to work with partners very closely in order to achieve that joined-up planning that Lee and others called for, to exploit increasing land-use values driven by transport investment, and to ensure that we have the development of houses and services in the right locations, linking up with transport investments.

Deputy Presiding Officer, a number of Members including Nick Ramsay and Lee Waters spoke about the need to address the failures of bus deregulation in 1986, and we'll do just this through the radical reforms that we'll be consulting on in the spring. Wales's bus network carries more than 100 million passengers a year, and I am determined that this number should not just stay steady, but should increase if we are to tackle road congestion and pollution as outlined by Jenny Rathbone. An effective and efficient rail service is also essential to this process, and I expect the new Wales and borders rail services franchise to deliver this.

These are exciting times, I think, for rail in Wales. A huge amount of activity is under way in finding the operator and development partner to operate the Wales and borders rail services from October next year, and to deliver the south Wales metro from 2023. This procurement exercise that we're currently engaged in is indeed the largest single procurement the Welsh Government has ever undertaken. The new rail services will deliver a step change in the quality of rail travel across Wales.

Now, the south Wales metro will provide the model that we can roll out across the rest of the country, and we've also already funded development work on the outline concept of a metro for south-west Wales this financial year. I'm very pleased to say that Swansea county council is co-ordinating this work in partnership with other local authorities, and the project is progressing well, with consultants appointed to develop the concept. Both an inception meeting and a regional workshop have been held, and Swansea council will seek to continue the development of the concept into the next financial year, when work will be undertaken to apply a more thorough assessment and testing of the concept through a strategic outline business case. Our metros will deliver much more that just an improved public transport network. They'll provide more frequent services, allowing passengers to turn up and go.

Ie. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw ac am gyflwyno'r ddadl hon. Fel y dywedodd llawer o'r Aelodau eisoes, mae gwella ein system drafnidiaeth gyhoeddus yn gwbl hanfodol i ddyheadau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ein gwlad. Hoffwn ddechrau drwy ddweud bod llawer iawn yn yr hyn a ddywedodd Lee Waters wrth agor y ddadl hon rwy'n cytuno'n llwyr ag ef yn eu cylch. Amlinellodd Lee faint yr her sydd o'n blaenau yn gywir, er enghraifft. Mae twf trafnidiaeth gyhoeddus wedi bod yn arwyddocaol iawn dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae'n debygol o gynyddu'n sylweddol yn y blynyddoedd i ddod. Fel yr amlinellodd Lee, ac fel y mae eraill wedi amlinellu yn eu hardaloedd eu hunain, mae'n anhygoel o anodd i bobl mewn llawer o gymunedau, a chymunedau gwledig yn arbennig, gysylltu â chymunedau eraill ar amser cyfleus a thrwy ddefnyddio gwasanaethau rheolaidd, gweddus, o ansawdd uchel. Dangosodd Lee, ac eraill, yn glir fod cysylltedd gwell yn hanfodol ar gyfer cefnogi twf economaidd a thwf yn y boblogaeth ym mhob rhan o Gymru. Rhannodd Aelodau eraill, fel Julie, astudiaethau achos penodol yn ymwneud â'r defnydd a'r angen am well trafnidiaeth gyhoeddus, trafnidiaeth gyhoeddus wedi'i hintegreiddio'n well. A bydd y prosiectau metro rydym yn eu datblygu yn y gogledd-ddwyrain ac yn ne Cymru yn rhai aml-foddol. Byddant yn rhwydweithiau teithio cyflym integredig, gyda gwasanaethau bws, trên a theithio llesol gwell yn ganolog iddynt.

Fel yr amlinellodd Julie, Jenny ac eraill, mae hefyd yn bwysig fod gan deithwyr hyder yn ansawdd gwasanaethau a bod safonau'n cael eu gosod yn gyffredinol ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus leol, ar draws Cymru gyfan. Fel y dywedodd Adam Price yn gywir, ni ddylai safon y gwasanaeth a ddarperir yn rhannau mwy gwledig ein gwlad fod o ansawdd is na'r rhai a ddarperir o fewn y metro neu rannau mwy trefol o'r wlad.

Nawr, ar y pwynt hwn, hoffwn ddweud rhywbeth am hygyrchedd, sy'n rhywbeth rwy'n ei ystyried yn hanfodol bwysig wrth gynllunio trafnidiaeth. Mae'n ofynnol i fysiau bellach gynnig seddau â blaenoriaeth, lloriau is a mannau ar gyfer cadeiriau olwyn. Mewn perthynas â chyhoeddi rhestrau tacsis sy'n hygyrch i gadeiriau olwyn gan awdurdodau trwyddedu, gall teithwyr gael gwell gwybodaeth bellach ynglŷn ag argaeledd gwasanaethau tacsis sy'n hygyrch i gadeiriau olwyn sy'n gweithredu yn eu hardaloedd. Ac wrth gwrs, o Ionawr 2020 hefyd bydd yn ofynnol i'r holl drenau sy'n gweithredu ar ein rheilffyrdd fodloni safonau hygyrchedd a osodir gan yr Undeb Ewropeaidd a Llywodraeth y DU. Nawr, er bod y gwelliannau hyn i'w croesawu, heb amheuaeth, mae'n dal i fod angen gwneud rhagor er mwyn gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yn fwy cynhwysol ac yn fwy hygyrch. Mae'n rhywbeth rwyf eisiau help gan yr Aelodau yn y Siambr hon i'w wneud wrth inni symud ymlaen gyda'n system trafnidiaeth gyhoeddus yn yr ychydig flynyddoedd nesaf.

Un o'r rhwystrau allweddol i hygyrchedd a nodwyd gan lawer o bobl anabl, Ddirprwy Lywydd, yw diffyg cysondeb o ran y ffordd y darperir gwasanaethau a chyfleusterau. Yn ganolog i hyn, mae'r angen i drawsnewid y ddealltwriaeth o hygyrchedd a chynllunio cynhwysol ymhlith gweithwyr proffesiynol sy'n cynllunio, dylunio, adeiladu a gweithredu seilwaith trafnidiaeth a chyfnewidfeydd, gwasanaethau a strydluniau.

Mae'r amcanion hygyrchedd newydd a ddatblygwyd gennym a'r gweithgarwch sy'n sail iddynt wedi cael eu cynllunio gan fy mhanel trafnidiaeth hygyrch, sy'n cynnwys sefydliadau sy'n cynrychioli pobl anabl, pobl hŷn, pobl ag anableddau dysgu a grwpiau cydraddoldeb. Nawr, fel y dywedodd yr Aelodau, mae trafnidiaeth yn chwarae rôl ganolog wrth wella ffyniant, a ddoe lansiwyd y cynllun gweithredu economaidd, sy'n nodi pa mor bwysig yw seilwaith trafnidiaeth effeithiol ac integredig i ni allu cyrraedd ein nod o ffyniant i bawb. Mae un o'r newidiadau pwysig o ran dull o weithredu yn y ddogfen yn ymwneud â'r pwynt a wnaeth sawl un o'r Aelodau yn ystod y ddadl hon, sef yr angen i ddefnyddio prosiectau mawr megis y metro ar gyfer ymgymryd â chynlluniau mawr ym maes tai, defnydd tir, sgiliau a datblygu economaidd. Nid wyf yn gweld Trafnidiaeth Cymru ei hun yn dod yn asiantaeth ddatblygu annibynnol ar gyfer cyflawni hyn, ond byddaf yn disgwyl iddo weithio'n agos iawn gyda phartneriaid er mwyn cyflawni'r cynllunio cydgysylltiedig hwnnw y galwodd Lee ac eraill amdano, er mwyn manteisio ar y cynnydd mewn gwerthoedd defnydd tir wedi'i ysgogi gan fuddsoddiad mewn trafnidiaeth, ac i sicrhau ein bod yn datblygu tai a gwasanaethau yn y mannau cywir, gan gysylltu â buddsoddiadau trafnidiaeth.

Ddirprwy Lywydd, siaradodd nifer o'r Aelodau, gan gynnwys Lee Waters a Nick Ramsay am yr angen i fynd i'r afael â methiannau dadreoleiddio bysiau yn 1986, a byddwn yn gwneud hyn drwy gyfrwng diwygiadau radical y byddwn yn ymgynghori yn eu cylch yn y gwanwyn. Mae rhwydwaith bysiau Cymru yn cludo mwy na 100 miliwn o deithwyr y flwyddyn, ac rwy'n benderfynol y dylai'r nifer hon nid yn unig aros ar y lefel hon, ond y dylai gynyddu os ydym i fynd i'r afael â llygredd a thagfeydd ar y ffyrdd fel y disgrifiodd Jenny Rathbone. Hefyd mae gwasanaeth rheilffyrdd effeithlon ac effeithiol yn hanfodol i'r broses hon, ac rwy'n disgwyl i fasnachfraint newydd gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau gyflawni hyn.

Mae hon yn adeg gyffrous i'r rheilffyrdd yng Nghymru yn fy marn i. Mae llawer iawn o weithgarwch yn mynd rhagddo i ddod o hyd i weithredwr a phartner datblygu i weithredu gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau o fis Hydref y flwyddyn nesaf, ac i ddarparu metro de Cymru o 2023. Yn wir, yr ymarfer caffael hwn rydym yn ei gyflawni ar hyn o bryd yw'r broses gaffael unigol fwyaf a gyflawnwyd gan Lywodraeth Cymru erioed. Bydd y gwasanaethau trên newydd yn sicrhau newid sylweddol yn ansawdd teithio ar y rheilffyrdd ledled Cymru.

Nawr, bydd metro de Cymru yn darparu'r model y gallwn ei gyflwyno ar draws gweddill y wlad, a hefyd rydym eisoes wedi cyllido gwaith datblygu ar y cysyniad amlinellol o fetro ar gyfer de-orllewin Cymru yn y flwyddyn ariannol hon. Rwy'n falch iawn o ddweud bod Cyngor Sir Abertawe yn cydlynu'r gwaith mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol eraill, ac mae'r prosiect yn mynd rhagddo'n dda, gydag ymgynghorwyr wedi eu penodi ar gyfer datblygu'r cysyniad. Cynhaliwyd cyfarfod cychwynnol a gweithdy rhanbarthol, a bydd cyngor Abertawe yn parhau i ddatblygu'r cysyniad yn y flwyddyn ariannol nesaf, pan wneir gwaith i gymhwyso asesiad a phrawf mwy trylwyr o'r cysyniad drwy achos busnes amlinellol strategol. Bydd ein metros yn darparu llawer mwy na rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gwell. Bydd yn darparu gwasanaethau amlach, gan ganiatáu i deithwyr deithio heb drefnu ymlaen llaw.

17:05

Would you address the specific point about the need to empower Transport for Wales with the powers of a development corporation to lever in this added value that will be created?

A wnewch chi ymdrin â'r pwynt penodol ynglŷn â'r angen i rymuso Trafnidiaeth Cymru â phwerau corfforaeth ddatblygu i ddenu'r gwerth ychwanegol a gaiff ei greu?

I should say that Transport for Wales is being designed as an expert group to be able to offer advice and to manage rail services. I think it will require more than just Transport for Wales to deliver the maximum value for land and land-use planning that the Member and others have outlined. I don't see this being a role just for Transport for Wales, but for an entire raft of partners working together to exploit improved land values and opportunities for development. In terms of, for example, Cardiff Central railway station, that's become incredibly congested. It's six times busier than any other station in Wales, but I am pleased to announce that we have a vision for Cardiff Central station as a world-class transport hub, and today I'm able to announce our intention to enter into a formal joint venture with Cardiff council and their partner developer to take this vision forward. We'll start by focusing on the development of a new bus station in Cardiff. Our aim is for the joint venture to deliver on all of our ambitions for the interchange.

But it won't just be Cardiff that benefits from our vision. I'll be outlining tomorrow additional funding for a transport interchange in another part of Wales as we seek to roll out a north Wales metro, again spreading prosperity and opportunity across the country. Our vision of a transformed, integrated transport system that delivers economic growth and achieves social and environmental health and cultural benefits has been outlined. It's about enhancing transport infrastructure and services to reduce congestion and improve journey times, both of which are recognised as being fundamental to prosperous economies and sustainable environments.

Dylwn ddweud bod Trafnidiaeth Cymru yn cael ei gynllunio fel grŵp arbenigol i allu cynnig cyngor a rheoli gwasanaethau rheilffyrdd. Credaf y bydd angen mwy na Trafnidiaeth Cymru yn unig i sicrhau'r gwerth mwyaf posibl i dir a chynlluniau defnydd tir fel yr amlinellodd yr Aelod ac eraill. Nid wyf yn gweld hon fel rôl ar gyfer Trafnidiaeth Cymru yn unig, ond ar gyfer llu mawr o bartneriaid yn gweithio gyda'i gilydd i fanteisio ar gynnydd mewn gwerthoedd tir a chyfleoedd ar gyfer datblygu. O ran gorsaf reilffordd Caerdydd Canolog, er enghraifft, mae honno bellach yn anhygoel o brysur. Mae chwe gwaith yn brysurach nag unrhyw orsaf arall yng Nghymru, ond rwy'n falch o gyhoeddi bod gennym weledigaeth ar gyfer gorsaf Caerdydd Canolog fel canolfan drafnidiaeth o'r radd flaenaf, a heddiw gallaf gyhoeddi ein bwriad i ymrwymo i fenter ffurfiol ar y cyd gyda chyngor Caerdydd a'u datblygwr partner i ddatblygu'r weledigaeth hon. Byddwn yn dechrau drwy ganolbwyntio ar ddatblygu gorsaf fysiau newydd yng Nghaerdydd. Ein nod yw i'r fenter ar y cyd gyflawni ein holl uchelgeisiau ar gyfer y gyfnewidfa.

Ond nid Caerdydd yn unig sy'n mynd i elwa o'n gweledigaeth. Yfory, byddaf yn amlinellu arian ychwanegol ar gyfer cyfnewidfa drafnidiaeth mewn rhan arall o Gymru wrth i ni geisio cyflwyno metro gogledd Cymru, gan ledaenu ffyniant a chyfle unwaith eto ar draws y wlad. Amlinellwyd ein gweledigaeth am system drafnidiaeth integredig wedi'i thrawsnewid sy'n sicrhau twf economaidd ac yn sicrhau manteision o ran iechyd, diwylliant, cymdeithas a'r amgylchedd. Mae'n ymwneud â gwella seilwaith trafnidiaeth a gwasanaethau i leihau tagfeydd a gwella amseroedd teithio, y cydnabyddir eu bod yn hanfodol i sicrhau economïau ffyniannus ac amgylcheddau cynaliadwy.

17:10

Thank you very much. Can I call on Hefin David to reply to the debate?

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw ar Hefin David i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Dirprwy Lywydd. You can say what you want about Lee Waters, and, let's face it, many people do, but he has used this debate that he's led to stand up for his constituents and, at the same time, advocate policy change and cultural shift. I don't know how successful he's been, and perhaps we'll come back to that at the end of my summing up.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gallwch ddweud beth y dymunwch am Lee Waters, a gadewch i ni ei wynebu, mae llawer o bobl yn gwneud, ond mae wedi defnyddio'r ddadl hon a arweiniodd i sefyll dros ei etholwyr ac i hyrwyddo newid polisi a newid diwylliannol ar yr un pryd. Nid wyf yn gwybod pa mor llwyddiannus y bu, ac efallai y down yn ôl at hynny wrth i mi orffen crynhoi.

It's not going to change how I'm going to vote. But certainly it's led to some consideration in this Chamber and a serious consideration in this Chamber, which is an important thing.

We're talking about the topography—Adam Price mentioned it—of the south Wales Valleys. Adam Price connected it with nation building, as you'd expect and as he does so often, so effectively. But, I think that there's not a lot you can do about our geography; it is what it is. But, those spokes that feed into Cardiff have hampered our ability to connect. And I think that you're absolutely right: when you're living in Caerphilly, when you're living in the Rhymney valley, it's very rare that you would ever think of anyone existing in the Rhondda valley or in Blaenau Gwent. It's very rare you would think of it, and I've said that before in this Chamber. 

So, we've got to connect, as Lee Waters said, our transport approach with economic policy. I think we're right to ask the Cabinet Secretary for a little bit more detail on some of these things in the future, in the new year, to see how we can precisely tie in our economic policy with transport policy.

Nick Ramsay mentioned—I knew he'd look up when I mentioned his name—not penalising the motorist in a not particularly party-political speech—it is, after all, nearly Christmas. He did say, 'Not penalising the motorist', but he trod a very fine line there and talked about the need for bringing transport to the rural economy. I'd say he's got—and I know he's got—advocates for that in Government now, who feel very strongly about sustainable transport in the rural economy, and he has an open door there if he continues to push as constructively as he did in his speech. I think that's quite important.

Others, including Jenny Rathbone, emphasised the environmental impact of our over-reliance on the car. I absolutely agree with that. Again, I think you're bolder than Nick Ramsay, Jenny Rathbone; I think you'd come and stand on Pwll-y-Pant roundabout with me and you'd tell people to get out of their cars and get on the train. Absolutely. Well, actually, I wouldn't say 'with me' because I wouldn't be there; you'd be on your own. [Laughter.] But, what we've got to do is get people out of these cars and onto public transport. But, as you said quite rightly, and the battle I'm having is that public transport has got to have capacity and it's got to be good enough. That's a conversation that I've had with Arriva Trains and it's a challenge you put to the Cabinet Secretary. You asked the Cabinet Secretary, 'How are you going to deal with the issue of electrification and the uncertainty over funding?' I'm not convinced that the Cabinet Secretary answered you in this Chamber, but I would expect the Cabinet Secretary to address these issues further in the future, particularly these funding issues. The Cabinet Secretary knows that the Economy, Infrastructure and Skills Committee is looking for answers in that area.

Adam Price again—I'm going to come back again. If I was so minded I'd be awarding a prize for the best speech, but I'm not going to do that because I think it's going to be mine. [Laughter.] I joke. What I am going to do is that I'm going to say to Adam Price that he used a very evocative phrase there, which was really good: 'creative tool'. We can use this policy as a creative tool for reinventing our dislocated country. I think that's a grand vision for what our transport policy should be, and I think, actually, it's already underpinned in what the Cabinet Secretary is trying to do.

I actually have a lot of sympathy with your criticism of city regions too. The 'snake oil of city regionalism', you said. I am writing down these turns of phrase because I do videos every now and again and I tend to trot them out and they're very good. But, you're quite right to talk about linking the northern parts of our Valleys communities with each other, across south-east Wales, and linking south Wales with north. I think that's an incredible challenge that we must address. We've talked before about new garden towns perhaps offering such solutions. That's an interesting idea that I'd perhaps like to explore in future. I think there's an intervention coming.

Nid y'n mynd i newid sut rwy'n mynd i bleidleisio. Ond yn sicr mae wedi arwain at rywfaint o ystyried yn y Siambr hon ac ystyriaeth ddifrifol yn y Siambr hon, sy'n beth pwysig.

Rydym yn sôn am dopograffeg—soniodd Adam Price amdano—Cymoedd de Cymru. Roedd Adam Price yn cysylltu hynny ag adeiladu cenedl, fel y byddech yn ei ddisgwyl ac fel y mae'n ei wneud yn aml mor effeithiol. Ond nid wyf yn credu bod llawer y gallwch ei wneud am ein daearyddiaeth; mae'r hyn ydyw. Ond mae'r sbôcs sy'n bwydo i mewn i Gaerdydd wedi llesteirio ein gallu i gysylltu. A chredaf eich bod yn llygad eich lle: os ydych yn byw yng Nghaerffili, os ydych yn byw yng nghwm Rhymni, anaml iawn y byddech yn meddwl am neb sy'n bodoli yng nghwm Rhondda neu ym Mlaenau Gwent. Prin iawn y byddech yn meddwl am y peth, ac rwyf wedi dweud hynny o'r blaen yn y Siambr hon.

Felly, mae'n rhaid i ni gysylltu ein trafnidiaeth â pholisi economaidd, fel y dywedodd Lee Waters. Credaf ei bod hi'n iawn i ni ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet am ychydig rhagor o fanylion ynghylch rhai o'r pethau hyn yn y dyfodol, yn y flwyddyn newydd, i weld sut y gallwn glymu ein polisi economaidd mor agos â phosibl wrth y polisïau trafnidiaeth.

Crybwyllodd Nick Ramsay—roeddwn i'n gwybod y byddai'n codi ei ben pan ddywedwn ei enw—na ddylid cosbi'r modurwr mewn araith nad oedd yn cynnwys llawer iawn o wleidyddiaeth plaid—wedi'r cyfan, mae hi bron yn Nadolig. Dywedodd na ddylid cosbi'r modurwr, ond troediodd linell denau iawn yno a siarad am yr angen i ddod â thrafnidiaeth i'r economi wledig. Buaswn yn dweud fod ganddo—a gwn fod ganddo—gefnogwyr i hynny yn y Llywodraeth yn awr, sy'n teimlo'n gryf iawn am drafnidiaeth gynaliadwy yn yr economi wledig, ac mae ganddo ddrws agored yno os yw'n parhau i wthio mor adeiladol ag y gwnaeth yn ei araith. Credaf fod hynny'n eithaf pwysig.

Pwysleisiodd eraill, gan gynnwys Jenny Rathbone, effaith amgylcheddol ein gorddibyniaeth ar y car. Cytunaf yn llwyr â hynny. Unwaith eto, credaf eich bod yn fwy beiddgar na Nick Ramsay, Jenny Rathbone; credaf y byddech yn dod i sefyll ar gylchfan Pwll-y-Pant gyda mi ac y byddech yn dweud wrth bobl am adael eu ceir a mynd ar y trên. Yn hollol. Wel, mewn gwirionedd, ni fuaswn yn dweud 'gyda mi' oherwydd ni fuaswn i yno; byddech ar eich pen eich hun. [Chwerthin.] Ond yr hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw cael pobl allan o'r ceir ac ar drafnidiaeth gyhoeddus. Ond fel y dywedasoch yn gwbl briodol, a'r frwydr rwy'n ei chael yw bod yn rhaid i drafnidiaeth gyhoeddus allu sicrhau capasiti ac mae'n rhaid iddo fod yn ddigon da. Dyna sgwrs a gefais gyda Trenau Arriva ac mae'n her a roesoch i Ysgrifennydd y Cabinet. Fe ofynnoch chi i Ysgrifennydd y Cabinet, 'Sut rydych yn bwriadu ymdrin â thrydaneiddio a'r ansicrwydd ynghylch ariannu?' Nid wyf yn argyhoeddedig fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi eich ateb yn y Siambr hon, ond buaswn yn disgwyl i Ysgrifennydd y Cabinet fynd i'r afael â'r materion hyn yn nes ymlaen yn y dyfodol, yn enwedig y materion ariannu. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod bod Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn chwilio am atebion yn y maes hwnnw.

Adam Price eto—rwy'n mynd i ddod yn ôl eto. Pe bawn i'n dymuno gwneud hynny buaswn yn rhoi gwobr am yr araith orau, ond nid wyf am wneud hynny oherwydd credaf mai fy un i fydd honno. [Chwerthin.] Rwy'n tynnu coes. Yr hyn rwyf am ei wneud yw dweud wrth Adam Price ei fod wedi defnyddio ymadrodd cofiadwy a oedd yn dda iawn: 'offeryn creadigol'. Gallwn ddefnyddio'r polisi hwn fel offeryn creadigol i ailddyfeisio ein gwlad ddatgysylltiedig. Credaf fod honno'n weledigaeth fawr ar gyfer yr hyn y dylai ein polisi trafnidiaeth fod, ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, ei fod eisoes wedi cael ei ategu yn yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ceisio ei wneud.

Mewn gwirionedd mae gennyf lawer o gydymdeimlad â'ch beirniadaeth o'r dinas-ranbarthau hefyd. 'Olew nadroedd rhanbartholdeb dinesig', oedd yr hyn a ddywedoch chi. Rwy'n ysgrifennu'r troeon ymadrodd hyn gan fy mod yn gwneud fideos bob yn awr ac yn y man ac rwy'n tueddu i'w cynnwys ac maent yn dda iawn. Ond rydych yn llygad eich lle wrth sôn am gysylltu rhannau gogleddol cymunedau'r Cymoedd â'i gilydd, ar draws de-ddwyrain Cymru, a chysylltu de Cymru â'r gogledd. Credaf fod honno'n her aruthrol y mae'n rhaid inni roi sylw iddi. Rydym wedi siarad o'r blaen am ardd-drefi newydd yn cynnig atebion o'r fath o bosibl. Mae hwnnw'n syniad diddorol yr hoffwn ei archwilio yn y dyfodol o bosibl. Rwy'n credu bod ymyriad yn dod.

Would the Member give way? Thank you. In terms of the cross-valley links, it's integral to the metro thinking that we include active travel, because the old network of railway tunnels—the Rhondda Tunnel is the most talked about, but there's a whole network of these across the Valleys, which, for active travel in particular, could make inter-valley journeys a practical option.

A wnaiff yr Aelod ildio? Diolch. O ran y cysylltiadau ar draws y Cymoedd, mae'n rhan annatod o feddylfryd y metro ein bod yn cynnwys teithio llesol, oherwydd mae hen rwydwaith o dwneli rheilffordd—twnnel Rhondda yw'r un y siaredir fwyaf amdano, ond ceir rhwydwaith cyfan o'r rhain ar draws y Cymoedd, a allai, ar gyfer teithio llesol yn benodol, wneud teithiau o un Cwm i'r llall yn opsiwn ymarferol.

Yes, and I'm well aware that individual constituency AMs on these benches have raised these issues with Government. I think this is a discussion that needs to go on, and I would expect Government to be responding to those issues already. I know that that dialogue is going on, so you raise a very pertinent point.

David Rowlands talked about the overdependence on the motor car as well, so he'll be joining Jenny Rathbone up on the Pant roundabout asking people to get out of their cars. There's a real challenge there, though, because what you are talking about is cultural change. You are trying to change the culture in such a way that will change people's behaviour. Politicians telling people to change their behaviour is not a popular thing. So, for UKIP to advocate something that is so far from being populist is actually very welcome, and I look forward to having support if I go in that direction too.

Julie Morgan raised many stories of the problems of her constituents. This sounds a bit like a pun, but she said we need to shape a policy that goes in the direction that our constituents want us to go. That's a challenge when different areas have different demands. The city, perhaps, has different demands to the Valleys communities. Meeting that challenge, I think, will require us all as politicians of all parties to find a way to work together. 

Finally, I come to the Cabinet Secretary, who made some very welcome statements, and I was very welcoming of his economic plan yesterday. I think a lot of the answers lie within there, but we require further detail. But when it comes to point 5 of the motion, and point 5 of the motion reads that we believe

'Transport for Wales must have the power to act as a development corporation—with the ability to capitalise on rising land values in areas close to metro stations—in order to lever in further funding to expand the metro network',

I've got a feeling that the Cabinet Secretary gave us a polite and charming 'no'. Transport for Wales doesn't have the capacity to do that was his response. We can challenge that in the way we vote later, perhaps, but certainly the answer was encouraging in that he said that he would ask and require Transport for Wales to work with partners to deliver the kind of change that we want to see. So, he wants it to be broader, and I accept that, Cabinet Secretary. I accept that answer today. 

I think it's been a hugely constructive debate and I welcome all the contributions. I'm not going to pick a winner, because I don't think it would be fair to do so. I think all the contributions were excellent. Let's just choose the catchphrase of a Member who currently isn't in this Chamber, but it's apt on this occasion, 'Let's get it done'.

Ie, ac rwy'n ymwybodol iawn fod ACau dros etholaethau unigol ar y meinciau hyn wedi dwyn y materion hyn i sylw'r Llywodraeth. Credaf fod angen i'r drafodaeth barhau, a buaswn yn disgwyl bod y Llywodraeth yn ymateb i'r materion hyn eisoes. Gwn fod y ddeialog honno yn digwydd, felly rydych yn gwneud pwynt perthnasol iawn.

Soniodd David Rowlands am orddibyniaeth ar y car hefyd, felly bydd yn ymuno â Jenny Rathbone ar gylchfan Pant yn gofyn i bobl adael eu ceir. Mae yna her go iawn yno, fodd bynnag, oherwydd rydych yn sôn am newid diwylliannol. Rydych yn ceisio newid y diwylliant mewn ffordd a fydd yn newid ymddygiad pobl. Nid yw gwleidyddion yn dweud wrth bobl newid eu hymddygiad yn beth poblogaidd. Felly, mae i UKIP hyrwyddo rhywbeth sydd mor bell o fod yn boblyddol yn rhywbeth sydd i'w groesawu'n fawr mewn gwirionedd, ac edrychaf ymlaen at gael cymorth os af fi i'r cyfeiriad hwnnw hefyd.

Soniodd Julie Morgan am lawer o straeon ynglŷn â phroblemau ei hetholwyr. Mae hyn yn swnio fel chwarae ar eiriau braidd, ond dywedodd fod angen i ni lunio polisi sy'n mynd i'r cyfeiriad y mae ein hetholwyr am i ni fynd. Mae honno'n her pan fo gwahanol ofynion gan wahanol ardaloedd. Efallai fod gan y ddinas ofynion gwahanol i gymunedau'r Cymoedd. Bydd ateb yr her honno, rwy'n meddwl, yn galw ar bawb ohonom fel gwleidyddion o bob plaid i ddod o hyd i ffordd o weithio gyda'n gilydd.

Yn olaf, dof at Ysgrifennydd y Cabinet, a wnaeth rai datganiadau i'w croesawu'n fawr, ac roeddwn yn falch iawn o weld ei gynllun economaidd ddoe. Credaf fod llawer o'r atebion i'w cael ynddo, ond mae arnom angen manylion pellach. Ond o ran pwynt 5 y cynnig, ac mae pwynt 5 y cynnig yn dweud ein bod yn credu

'bod yn rhaid i Trafnidiaeth Cymru gael y pŵer i weithredu fel corfforaeth ddatblygu—gyda'r gallu i fanteisio ar y cynnydd mewn gwerthoedd tir mewn ardaloedd sy'n agos at orsafoedd metro—er mwyn denu rhagor o arian i ehangu'r rhwydwaith metro',

Mae gennyf deimlad fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhoi 'na' cwrtais a serchus i ni. Nid oes capasiti gan Trafnidiaeth Cymru i wneud hynny oedd ei ymateb. Gallwn herio hynny yn y ffordd y byddwn yn pleidleisio yn nes ymlaen efallai, ond yn sicr roedd yr ateb yn galonogol yn yr ystyr ei fod wedi dweud y byddai'n gofyn ac yn ei gwneud hi'n ofynnol i Trafnidiaeth Cymru weithio gyda phartneriaid i sicrhau'r math o newid rydym am ei weld. Felly, mae am iddo fod yn ehangach, ac rwy'n derbyn hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n derbyn yr ateb hwnnw heddiw.

Rwy'n credu ei bod wedi bod yn ddadl hynod adeiladol ac rwy'n croesawu pob cyfraniad. Nid wyf am ddewis enillydd, gan na chredaf y byddai'n deg gwneud hynny. Rwy'n credu bod yr holl gyfraniadau'n ardderchog. Gadewch i ni ddewis ymadrodd gan Aelod nad yw yn y Siambr ar hyn o bryd, ond mae'n addas ar yr achlysur hwn, 'Gadewch inni ei gael wedi ei wneud'.

17:15

Thank you very much. I think, if anyone's going to award prizes at the end of term for speeches, it will be me, and you may not like my decisions. So, we'll move on very quickly.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu, os oes unrhyw un yn mynd i gynnig gwobrau ar ddiwedd y tymor am areithiau, fi fydd honno, ac efallai na fyddwch yn hoffi fy newisiadau. Felly, fe symudwn ymlaen yn gyflym iawn.

Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar hyn tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Tai modiwlar
7. United Kingdom Independence Party debate: Modular housing

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendment 2 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

We now move on to the UKIP debate on modular housing and I call on David Rowlands to move the motion. David.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl UKIP ar dai modiwlar a galwaf ar David Rowlands i wneud y cynnig. David.

Cynnig NDM6612 Gareth Bennett

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu y gellir defnyddio tai modiwlar fel elfen arloesol o'r broses o fynd i'r afael ag anghenion tai Cymru.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) cynnal adolygiad o'r broses gynllunio i ddileu biwrocratiaeth a rhwystrau i unigolion sy'n dymuno adeiladu cartrefi modiwlaidd eu hunain;

b) sefydlu corfforaeth datblygu tai i gaffael safleoedd tir llwyd ar sail gwerth eu defnydd presennol a thrwy ddefnyddio prynu gorfodol os oes angen, pan nad yw safleoedd o'r fath wedi cael eu ddatblygu ers tair blynedd neu fwy; ac

c) ddatblygu cofrestr o safleoedd o'r fath a rhoi blaenoriaeth i ddatblygu cynlluniau tai modiwlaidd ar raddfa fach, i gymell unigolion sy'n dymuno adeiladu eu cartrefi eu hunain.

Motion NDM6612 Gareth Bennett

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that modular housing can be used as an innovative component in addressing Wales’s housing needs.

2. Calls on the Welsh Government to:

a) undertake a review of the planning process to remove red tape and barriers to individuals who wish to build their own modular home;

b) establish a housing development corporation to acquire brownfield sites at existing use value and using compulsory purchase if necessary, where such sites have been undeveloped for three years or more; and

c) develop a register of such sites and give priority on development to small-scale modular housing schemes, to incentivise individuals who wish to build their own home.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Given the prevailing situation, I shall deliver the opening part of this debate on behalf of my fellow AM.

Today's debate is on the subject of housing need and how we can use the levers that we have in the Assembly to address those needs. A variety of different kinds of housing is needed to serve the interests of all the population of Wales. We in UKIP are not attempting today to offer any kind of wholesale solution to the housing problem—it is a complicated challenge that will require a multifaceted solution. Today's debate focuses on one aspect of housing, which is modular housing.

Our view is that modular housing does have an important role to play in providing for Wales's present and future housing needs. To be fair, the Welsh Government have recognised that and they have earmarked funds for the provision of this modular housing. So, we have established that this is an area where we can agree with the Welsh Government, to some extent. And today, they haven't, for once, given us an amendment saying, 'Delete all and replace with'. This is what they usually do with UKIP motions. In fact, Ross, our trusty researcher, has a printout on his desk stating, 'Delete all and replace with'. So, today, the Labour Party are not deleting everything we have to say—we are highly amused about that, as you can well imagine.

The main body of our specific proposals Labour has taken issue with. Understandably, the Government wants to draw attention to progress that they have themselves made in the field of modular housing. Our specific proposals were for a review of the planning process to remove red tape and make it easier for people who want to build their own home. We also wanted to encourage brownfield development, and we have proposed setting up a housing development corporation to help acquire these sites and use compulsory purchase orders, if necessary, to stimulate actual house building on those sites. Lastly, we want to establish a register of those sites and give priority to smaller-scale developments.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. O ystyried y sefyllfa sydd ohoni, fe gyflwynaf ran agoriadol y ddadl hon ar ran fy nghyd-Aelod Cynulliad.

Mae'r ddadl heddiw ar yr angen am dai a sut y gallwn ddefnyddio'r dulliau sydd gennym yn y Cynulliad i ddiwallu'r anghenion hynny. Mae angen amrywiaeth o wahanol fathau o dai i fod o fudd i holl boblogaeth Cymru. Nid ydym ni yn UKIP yn ceisio cynnig unrhyw ateb cyflawn i'r broblem dai—mae'n her gymhleth a fydd yn galw am ateb amlweddog. Mae'r ddadl heddiw yn canolbwyntio ar un agwedd ar dai, sef tai modiwlar.

Yn ein barn ni, mae gan dai modiwlar rôl bwysig i'w chwarae yn darparu ar gyfer anghenion tai presennol a dyfodol Cymru. I fod yn deg, mae Llywodraeth Cymru'n cydnabod hynny ac maent wedi clustnodi arian ar gyfer darparu'r tai modiwlar hyn. Felly, rydym wedi sefydlu bod hwn yn faes lle y gallwn gytuno â Llywodraeth Cymru i ryw raddau. A heddiw, am unwaith, nid ydynt wedi rhoi gwelliant inni sy'n dweud, 'Dileu popeth a rhoi yn ei le'. Dyna a wnânt fel arfer gyda chynigion UKIP. Yn wir, mae gan Ross, ein hymchwilydd dibynadwy, allbrint ar ei ddesg yn dweud, 'Dileu popeth a rhoi yn ei le'. Felly, heddiw, nid yw'r Blaid Lafur yn dileu popeth sydd gennym i'w ddweud—mae hynny'n destun cryn ddifyrrwch i ni, fel y gallwch ddychmygu.

Mae Llafur wedi anghytuno â phrif gorff ein cynigion penodol. Yn ddealladwy, mae'r Llywodraeth am dynnu sylw at y cynnydd y maent hwy eu hunain wedi ei wneud ym maes tai modiwlar. Roedd ein cynigion penodol yn galw am adolygu'r broses gynllunio i ddileu biwrocratiaeth a'i gwneud yn haws i bobl sy'n dymuno adeiladu eu cartref eu hunain. Roeddem hefyd am annog datblygu safleoedd tir llwyd, ac rydym wedi argymell sefydlu corfforaeth datblygu tai i helpu i gaffael y safleoedd hyn a defnyddio gorchmynion prynu gorfodol, os oes angen, i ysgogi adeiladu tai ar y safleoedd hynny. Yn olaf, rydym am sefydlu cofrestr o safleoedd o'r fath a rhoi blaenoriaeth i ddatblygiadau ar raddfa lai.

The Conservatives, in their amendment, appear to agree with the general theme of our motion, but have also diverged from us on some of the specific proposals, notably the need for the housing development corporation. They favour incentivising local councils and other public bodies that already exist, rather than creating something new. I will examine that specific issue later on in the debate.

One thing that we probably can all agree with is the need to build more homes in Wales. On the actual need for housing in Wales, there was some significant recent research by the late Dr Alan Holmans. He was the head of the Cambridge university's Cambridge Centre for Housing and Planning Research, he was a former senior adviser to the UK Government, and he was regarded by many as the pre-eminent expert in projecting future housing needs and demand. A report by Dr Holmans was published just after his death in 2015 stating that Wales could need as many as 12,000 affordable new homes a year. This is due to a variety of factors, including an unexpected increase in the number of single-person households. Just to recap, we have stated a variety of factors, of which immigration is only one. So, although in UKIP we will always point to the effect of uncontrolled mass immigration on the housing market, we by no means say that it is the only one.

I've used the term 'affordable housing', so I better explain what I mean by it. It refers to social housing or housing in the private rented sector that is affordable to people whose needs are not being met by the normal private housing market. The monthly rent of affordable homes should not cost more than 80 per cent of the average local market rent. Dr Holmans's figure was 12,000 new affordable homes a year; the Welsh Government have come up with a target of 20,000 affordable homes, but this is spread over an entire Assembly term. This will effectively mean 4,000 per year, which is a long way short of Dr Holmans's figure; in fact, it's only a third of the projected need.

In 2014-15, just over 6,000 new homes were built in Wales, and we have to put this figure into some context. Fifty years ago, in the 1960s, the construction industry was building around 20,000 homes a year in Wales. So, we are now building much smaller numbers of houses, and the balance between private and council houses has also changed. In 1955, over 70 per cent of all new homes were built by the public sector in the form of council houses. Today, that situation has reversed, and we now have over 80 per cent of new homes being built by private developers.

Many councils have large waiting lists, and many people would state that this means that we face a housing shortage, perhaps even a housing crisis. Of course, we've had housing shortages before in the UK, and we have come up with innovative means of tackling those shortages. There was a shortage of decent-quality homes immediately after the first world war and again immediately after world war two. On the latter occasion, the solution was prefabricated houses, or, as we all knew them, prefabs.

In the six years after the war, 150,000 prefabs were built. They were only designed as a temporary solution, with an intended lifespan of only 10-15 years. Many of these prefabs lasted a lot longer than their intended life; there are some still standing and still occupied that must be at least 65 years old. Many people who lived in prefabs swore by them and proclaim that they were just as good as any other form of housing. 

Mae'n ymddangos bod y Ceidwadwyr, yn eu gwelliant, yn cytuno â thema gyffredinol ein cynnig, ond maent hefyd wedi dilyn llwybr gwahanol i ni ar rai o'r cynigion penodol, yn benodol ar yr angen am y gorfforaeth datblygu tai. Mae'n well ganddynt gymell cynghorau lleol a chyrff cyhoeddus eraill sydd eisoes yn bodoli, yn hytrach na chreu rhywbeth newydd. Byddaf yn archwilio'r mater penodol hwnnw yn nes ymlaen yn y ddadl.

Un peth y gallwn i gyd gytuno yn ei gylch mae'n debyg yw'r angen i adeiladu mwy o gartrefi yng Nghymru. Ar yr angen go iawn am dai yng Nghymru, gwnaed ymchwil arwyddocaol gan y diweddar Dr Alan Holmans. Ef oedd pennaeth Canolfan Ymchwil Tai a Chynllunio prifysgol Caergrawnt, a chyn-uwch-gynghorydd i Lywodraeth y DU, ac fe'i hystyrid gan lawer fel yr arbenigwr mwyaf blaenllaw ar ragweld yr angen a'r galw am dai yn y dyfodol. Cyhoeddwyd adroddiad gan Dr Holmans ychydig wedi ei farwolaeth yn 2015 yn dweud y gallai Cymru fod angen cynifer â 12,000 o gartrefi newydd fforddiadwy y flwyddyn. Deillia hyn o amryw o ffactorau, gan gynnwys cynnydd annisgwyl yn nifer yr aelwydydd un person. I grynhoi, rydym wedi nodi amryw o ffactorau, ac un ohonynt yn unig yw mewnfudo. Felly, er y byddwn bob amser yn UKIP yn cyfeirio at effaith mewnfudo torfol heb reolaeth ar y farchnad dai, nid ydym ar unrhyw gyfrif yn dweud mai dyna'r unig effaith.

Rwyf wedi defnyddio'r ymadrodd 'tai fforddiadwy', felly mae'n well i mi egluro beth a olygaf wrth hynny. Mae'n cyfeirio at dai cymdeithasol neu dai yn y sector rhentu preifat sy'n fforddiadwy i bobl nad yw eu hanghenion yn cael eu diwallu gan y farchnad dai breifat arferol. Ni ddylai rhent misol cartrefi fforddiadwy gostio mwy na 80 y cant o rent cyfartalog y farchnad leol. Ffigur Dr Holmans oedd 12,000 o gartrefi fforddiadwy newydd y flwyddyn; mae Llywodraeth Cymru wedi gosod targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy, ond caiff hwn ei wasgaru dros dymor Cynulliad cyfan. I bob pwrpas, bydd hyn yn golygu 4,000 y flwyddyn, ac mae ymhell o gyrraedd ffigur Dr Holmans; mewn gwirionedd, nid yw ond traean yr angen a ragwelwyd.

Yn 2014-15, adeiladwyd ychydig dros 6,000 o gartrefi newydd yng Nghymru, a rhaid i ni roi'r ffigur hwn mewn cyd-destun. Hanner can mlynedd yn ôl, yn y 1960au, roedd y diwydiant adeiladu yn adeiladu tua 20,000 o gartrefi y flwyddyn yng Nghymru. Felly, rydym bellach yn adeiladu niferoedd llai o lawer o dai, ac mae'r cydbwysedd rhwng tai preifat a thai cyngor hefyd wedi newid. Yn 1955, adeiladwyd dros 70 y cant o'r holl gartrefi newydd gan y sector cyhoeddus ar ffurf tai cyngor. Heddiw, mae'r sefyllfa honno wedi ei throi ar ei phen, ac erbyn hyn mae dros 80 y cant o gartrefi newydd yn cael eu hadeiladu gan ddatblygwyr preifat.

Mae gan lawer o gynghorau restrau aros mawr, a byddai llawer o bobl yn dweud bod hyn yn golygu ein bod yn wynebu prinder tai, neu argyfwng tai o bosibl hyd yn oed. Wrth gwrs, rydym wedi gweld prinder tai cyn hyn yn y DU, ac rydym wedi dod o hyd i ffyrdd arloesol o fynd i'r afael â'r prinder hwnnw. Cafwyd prinder cartrefi o ansawdd gweddus yn syth ar ôl y rhyfel byd cyntaf ac eto ar ôl yr ail ryfel byd. Y pryd hwnnw, yr ateb oedd tai parod, neu fel y mae pawb ohonom yn eu hadnabod, tai pri-ffab.

Yn y chwe blynedd ar ôl y rhyfel, adeiladwyd 150,000 o dai parod. Fel ateb dros dro yn unig y cawsant eu cynllunio, gydag oes arfaethedig o 10-15 mlynedd yn unig. Parhaodd llawer o'r tai parod hyn yn llawer hwy na'u hoes arfaethedig; mae rhai yn dal i sefyll a phobl yn dal i fyw ynddynt, a rhaid eu bod yn 65 oed o leiaf. Roedd llawer o'r bobl a oedd yn byw mewn tai parod yn meddwl y byd ohonynt ac yn datgan eu bod lawn cystal ag unrhyw fath arall o dŷ.

With these prefabs, there was a move away from brick, using instead timber frames, steel frames and aluminium frames. There are indeed certain similarities between the postwar prefabs and modular homes that are going up, albeit in small numbers, today. Modular homes are built in sections in a factory setting, then transported to the site. There, they are placed on a pre-made foundation, joined and completed by the builder.

With modular housing, a significant percentage are timber framed with a concrete base. They are relatively bespoke, and purchasers can request that additional features be incorporated into the design, such as plaster and glass components. The idea is that the parts can essentially be bolted together. The components come in the back of a lorry and are put together onsite. It's like one big flat-pack house. 

Modular homes can be built quickly and efficiently, with the ability to add on to the property later. As the buildings contain embodied energy, which is locked into the fabric as a result of the construction process, they represent a uniquely sustainable form of construction. In the case of traditional buildings, this energy is lost when the house comes to be demolished. In the case of modular builds, though, the embodied energy is preserved when the building is relocated to another site, thereby reducing the impact of landfill. 

There are various types of modular homes. They can include, for instance, zero-carbon homes, which are dwellings that have no net carbon emissions from their energy use. This can be achieved through reducing their energy use using renewable energy, or a combination of both. So, features could include solar-panelled roofs and special insulation panels. As I stated earlier, most modular homes are likely to be energy efficient in any case, due to the sustainable materials that are used to construct them. But incorporating some of these other features would mean that you could have modular homes that also qualify as zero-carbon homes. In theory, some of these could actually generate more energy than they use, and could end up exporting energy to the national grid. Some Members here today have seen this in action at the SOLCER house project, constructed by the Welsh School of Architecture, which is Wales's first low-cost smart energy house.

Another relatively new idea is the shipping container home. These can be commissioned very quickly with manufacturers claiming that they can move from receiving their order to delivery in less than four weeks. The units are modular and can be stacked or placed side by side, or back to back, to either extend the living space or to create blocks of units. In Bristol, a project has been under way for about a year to help 40 homeless people through the provision of container homes. Bristol City Council have given them a plot of land to secure the future of the project. The Welsh Government have indicated that they feel the shipping container idea could help with the homeless problem in the short term. 

Another type of modular home is a self-build home. A survey conducted by the Building Societies Association in 2011 suggested that 53 per cent of people, more than half the population, would consider building their own home given the opportunity. On one of the UK's leading plot-finding websites, there are currently wanted adverts for 60 self-build homes in Wales. The UK as a whole has had a much lower rate of self-building than other European countries. The sector makes up less than 10 per cent of new builds here, whilst in Austria it is some 80 per cent of housing completions. In France, it is close to 60 per cent, and the same applies in Germany and Ireland. In the USA, it is 45 per cent. The Netherlands is closest to the UK in western Europe, but even in the Netherlands the total is close to 30 per cent. 

In England, under the Housing and Planning Act 2016, local councils have to consider how they can best support self-build. There's no such obligation on local councils in Wales currently. In 2013, a report by the University of York identified a series of challenges to self-build projects. These include land supply and procurement, access to finance, the planning process and general regulation and red tape. On the important issue of finance, lenders tend generally to perceive self-build loans as a higher risk. There's currently no Welsh Government grant available to people who want to self-build.

The Welsh Government did relax some planning requirements to enable the development of Lammas, a rural eco-village in north Pembrokeshire, so there has been some flexibility in this field.

We appreciate that the Welsh Government is doing things in the field of innovative housing. We aren't trying to have a go at their endeavours. That isn't the purpose of today's debate; we are just floating the idea of some specific proposals that may help to achieve the aims that we all share of providing more and better affordable houses in Wales.

We want to review the planning process so that we can remove some of the red tape. So, what they have done in north Pembrokeshire we'd like ideally to extend to the whole of Wales. We'd ask for the same obligation on local councils to allocate land for self-build projects that they have in England, so there would be a duty on councils to set aside plots for self-build in their local development plans.

Land banking is a problem that has been acknowledged by the Welsh Government. Finance Minister Mark Drakeford has floated the idea that taxation powers could be used to tackle the problem of land banking in the form of a vacant land tax. Now, that is a tax proposal that might well attract support from UKIP, because we want to ensure that where land has been purchased housing development does take place in a fairly short time period. But, we will await the specific tax proposals from Mark Drakeford and we haven't put anything down in the motion today on that issue.

What we have called for is a housing development corporation so that brownfield sites can be purchased quickly and cost-effectively. We think that an organisation set up with specific expertise in the field of property can help facilitate building on brownfield sites. Compulsory purchase orders, or CPOs, could be used to acquire these sites if there was no development within a period of three years. So, that could be an alternative to the idea of taxing vacant sites, or they could possibly work together.

We need a body to identify these sites in the first place, so our final proposal is for the housing development corporation to also compile a register of relevant brownfield sites that could be developed in Wales. So, those are our proposals and we are eager to hear what other Members think of them, so we avidly await your responses.

Gyda'r tai parod hyn, gwelwyd troi cefn ar frics, a defnyddio fframiau pren, fframiau dur a fframiau alwminiwm yn lle hynny. Yn wir, mae rhai pethau'n debyg rhwng y tai parod wedi'r rhyfel a'r cartrefi modiwlar sy'n cael eu codi heddiw, er bod y niferoedd yn fach. Adeiladir cartrefi modiwlar mewn rhannau yn y ffatri a'u cludo i'r safle. Yno, cânt eu gosod ar sylfaen a wnaed yn barod, eu cysylltu a'u cwblhau gan yr adeiladwr.

Gyda thai modiwlar, mae canran sylweddol ohonynt wedi'u creu o ffrâm bren ar sylfaen goncrid. Maent yn eithaf unigryw, a gall prynwyr ofyn am ymgorffori nodweddion ychwanegol yn y cynllun, megis cydrannau plastr a gwydr. Y syniad yw y gellir bolltio'r rhannau at ei gilydd. Daw'r cydrannau yng nghefn lori a chânt eu rhoi at ei gilydd ar y safle. Mae'n debyg i dŷ pecyn fflat mawr.

Gellir adeiladu cartrefi modiwlar yn gyflym ac yn effeithlon, a gellir ychwanegu at yr eiddo yn ddiweddarach. Gan fod yr adeiladau yn cynnwys ynni ymgorfforedig, sydd wedi'i gloi yn y gwead o ganlyniad i'r broses adeiladu, maent yn ffurf hynod gynaliadwy o adeiladu. Yn achos adeiladau traddodiadol, caiff yr egni hwn ei golli pan gaiff tŷ ei ddymchwel. Yn achos adeiladau modiwlar, fodd bynnag, caiff yr ynni ymgorfforedig ei gadw pan fydd yr adeilad yn cael ei symud i safle arall, gan leihau effaith tirlenwi.

Ceir gwahanol fathau o gartrefi modiwlar. Gallant gynnwys cartrefi di-garbon, er enghraifft, sef anheddau heb unrhyw allyriadau carbon net o'u defnydd ynni. Gellir cyflawni hyn drwy leihau eu defnydd o ynni gan ddefnyddio ynni adnewyddadwy, neu gyfuniad o'r ddau. Felly, gallai'r nodweddion gynnwys toeon â phaneli solar a phaneli inswleiddio arbennig. Fel y nodais yn gynharach, mae'r rhan fwyaf o gartrefi modiwlar yn debygol o fod yn defnyddio ynni'n effeithlon beth bynnag, oherwydd y deunyddiau cynaliadwy a ddefnyddir i'w hadeiladu. Ond byddai ymgorffori rhai o'r nodweddion eraill hyn yn golygu y gallech gael cartrefi modiwlar a fyddai hefyd yn gartrefi di-garbon. Yn ddamcaniaethol, gallai rhai o'r rhain gynhyrchu mwy o ynni nag y byddant yn defnyddio mewn gwirionedd, a gallent allforio ynni i'r grid cenedlaethol yn y pen draw. Mae rhai o'r Aelodau sydd yma heddiw wedi gweld hyn ar waith yn rhan o brosiect Tŷ SOLCER, a adeiladwyd gan Ysgol Bensaernïaeth Cymru, sef tŷ ynni clyfar cost isel cyntaf Cymru.

Syniad cymharol newydd arall yw'r cartref a wneir o gynhwysydd llongau. Gellir comisiynu'r rhain yn gyflym iawn gyda gwneuthurwyr yn honni y gellir eu darparu o fewn llai na phedair wythnos i dderbyn yr archeb. Mae'r unedau'n fodiwlar a gellir eu gosod un ar ben y llall neu ochr yn ochr, neu gefn wrth gefn, naill ai i ymestyn y gofod byw neu i greu blociau o unedau. Ym Mryste, mae prosiect wedi bod ar waith ers tua blwyddyn i helpu 40 o bobl ddigartref drwy ddarparu cartrefi o gynwysyddion llongau. Mae Cyngor Dinas Bryste wedi rhoi llain o dir iddynt er mwyn sicrhau dyfodol y prosiect. Mae Llywodraeth Cymru wedi dynodi eu bod yn teimlo y gallai'r syniad o greu cartrefi o gynwysyddion llongau helpu gyda phroblem ddigartrefedd yn y tymor byr.

Math arall o gartref modiwlar yw'r cartref hunanadeiladu. Awgrymodd arolwg a gynhaliwyd gan Gymdeithas y Cymdeithasau Adeiladu yn 2011 fod 53 y cant o bobl, mwy na hanner y boblogaeth, yn ystyried adeiladu eu cartref eu hunain pe baent yn cael cyfle. Ar un o brif wefannau'r DU ar gyfer dod o hyd i leiniau tir, ceir hysbysebion ar gyfer 60 o gartrefi hunanadeiladu yng Nghymru. Ceir lefelau llawer is o hunanadeiladu yn y DU na'r hyn a welir mewn gwledydd Ewropeaidd eraill. Mae llai na 10 y cant o adeiladau newydd yn y sector hunanadeiladu, er bod tua 80 y cant o dai a gwblhawyd yn Awstria yn gartrefi hunanadeiladu. Yn Ffrainc, mae'r lefel yn agos at 60 y cant, ac mae'r un peth yn wir yn yr Almaen ac Iwerddon. Yn UDA, mae'n 45 y cant. Yr Iseldiroedd sydd agosaf at y DU yng ngorllewin Ewrop, ond hyd yn oed yn yr Iseldiroedd mae'r cyfanswm yn agos at 30 y cant.

Yn Lloegr, o dan Ddeddf Tai a Chynllunio 2016, mae cynghorau lleol yn gorfod ystyried sut y gallant gefnogi hunanadeiladu yn y ffordd orau. Nid oes unrhyw rwymedigaeth o'r fath ar gynghorau lleol yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn 2013, nododd adroddiad gan Brifysgol Caerefrog gyfres o heriau i brosiectau hunanadeiladu. Mae'r rhain yn cynnwys cyflenwad tir a chaffael tir, mynediad at gyllid, y broses gynllunio a rheoleiddio cyffredinol a biwrocratiaeth. Ar fater pwysig cyllid, mae benthycwyr yn tueddu'n gyffredinol i weld benthyciadau hunanadeiladu fel risg uwch. Nid oes unrhyw grant ar gael gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd i bobl sydd eisiau hunanadeiladu.

Llaciodd Llywodraeth Cymru rai o'r gofynion cynllunio er mwyn galluogi datblygiad Lammas, eco-bentref gwledig yng ngogledd Sir Benfro, felly cafwyd rhywfaint o hyblygrwydd yn y maes hwn.

Rydym yn deall bod Llywodraeth Cymru yn gwneud pethau ym maes tai arloesol. Nid ydym yn ceisio lladd ar eu hymdrechion. Nid dyna yw diben y ddadl heddiw; rydym yn gwyntyllu'r syniad o rai argymhellion penodol a allai helpu i gyflawni'r nodau y mae pawb ohonom yn eu rhannu o ddarparu mwy o dai fforddiadwy gwell yng Nghymru.

Rydym am adolygu'r broses gynllunio fel y gallwn gael gwared ar beth o'r fiwrocratiaeth. Felly, yn ddelfrydol hoffem ymestyn yr hyn a wnaethant yng ngogledd Sir Benfro i Gymru gyfan. Byddem yn gofyn am yr un rhwymedigaeth ar gynghorau lleol i ddyrannu tir ar gyfer prosiectau hunanadeiladu ag sydd ganddynt yn Lloegr, felly byddai dyletswydd ar gynghorau i neilltuo lleiniau o dir ar gyfer hunanadeiladu yn eu cynlluniau datblygu lleol.

Mae bancio tir yn broblem a gafodd ei chydnabod gan Lywodraeth Cymru. Mae'r Gweinidog Cyllid, Mark Drakeford, wedi cyflwyno'r syniad y gellid defnyddio pwerau trethiant i fynd i'r afael â phroblem bancio tir ar ffurf treth ar dir gwag. Nawr, dyna argymhelliad treth a allai'n hawdd ddenu cefnogaeth gan UKIP, oherwydd rydym eisiau sicrhau bod datblygu'n digwydd mewn cyfnod eithaf byr o amser lle y cafodd tir ei brynu. Ond fe arhoswn i weld yr argymhellion treth penodol gan Mark Drakeford ac nid ydym wedi cynnwys unrhyw beth yn y cynnig heddiw ar y mater hwnnw.

Yr hyn rydym wedi galw amdano yw corfforaeth datblygu tai fel y gellir prynu safleoedd tir llwyd yn gyflym ac yn gosteffeithiol. Credwn y gall sefydliad gydag arbenigedd penodol ym maes eiddo helpu i hwyluso adeiladu ar safleoedd tir llwyd. Gellid defnyddio gorchmynion prynu gorfodol i gaffael y safleoedd hyn os na cheir unrhyw ddatblygiad o fewn cyfnod o dair blynedd. Felly, gallai hwnnw fod yn ddewis amgen yn lle'r syniad o drethu safleoedd gwag, neu gallent weithio gyda'i gilydd o bosibl.

Mae angen corff i nodi'r safleoedd hyn yn y lle cyntaf, felly mae ein cynnig olaf yn galw ar y gorfforaeth datblygu tai hefyd i lunio cofrestr o safleoedd tir llwyd perthnasol y gellid eu datblygu yng Nghymru. Felly, dyna ein cynigion ac rydym yn awyddus i glywed beth yw barn yr Aelodau eraill yn eu cylch, felly rydym yn aros yn eiddgar am eich ymatebion.

17:30

Thank you very much. I have selected two amendments to this motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call on the Minister for Housing and Regeneration to move formally amendment 1, tabled in the name of Julie James. 

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol dau welliant i'r cynnig hwn. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf ar y Gweinidog Tai ac Adfywio i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol.

Gwelliant 1. Julie James

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod:

a) penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddechrau adeiladu mathau newydd o dai yn 2017-18 drwy ei Rhaglen Tai Arloesol;

b) y bydd 7 o’r 22 cynllun y cymeradwywyd eu hariannu o dan y rhaglen eleni, yn cael eu hadeiladu’n defnyddio technegau modiwlaidd gyda chymorth cyfanswm o £5.6 miliwn o gyllid rhaglenni;

c) y bydd £71 miliwn pellach ar gael rhwng 2018/19 a 2019/20 er mwyn i’r rhaglen allu adeiladu hyd yn oed rhagor o gartrefi;

d) cynnydd sydd i’w groesawu yn y Gronfa Datblygu Eiddo i £40 miliwn, a fydd yn helpu BBaCh i adeiladu rhagor o gartrefi gan gynnwys tai modiwlar ac yn helpu i ddatblygu mwy o safleoedd adeiladu tai a’u symud ymlaen yn gyflymach.

Amendment 1. Julie James

Delete point 2 and replace with:

Recognises:

a) the Welsh Government’s decision to start building new models of housing in 2017-18 through its Innovative Housing Programme; 

b) that, of the 22 schemes approved for funding under the programme this year, 7 will be built using modular techniques with programme support totalling £5.6 million;

c) that a further £71 million will be available between 2018-19 and 2019-20 for the programme to build even more homes;

d) the welcome extension of the Property Development Fund to £40 million which will support SMEs to build more homes including modular housing and help to bring forward housing sites at an increased rate.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you. I call on David Melding to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch. Galwaf ar David Melding i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2. Paul Davies

Ym mhwynt 2, dileu is-bwynt b) a rhoi yn ei le:

'archwilio cymhellion i awdurdodau lleol ac asiantaethau cyhoeddus nodi safleoedd tir llwyd sy'n addas ar gyfer datblygu'.

Amendment 2. Paul Davies

In point 2, delete sub-point b) and replace with:

'examine incentives for local authorities and public agencies to identify brownfield sites that are suitable for development.'

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Can I thank UKIP for bringing this debate forward? I think it's actually a very important subject and is a way of tackling the housing challenge in Wales. I hope that we develop a level of consensus beyond our usual, conventional, traditional house building methods.

I was very pleased, actually, to notice that even the Welsh Government seems to be moving a bit in this area. In the statement in October that introduced the innovative housing programme, one element that was included was modular housing. So, I think we are pushing at an open door, to use an appropriate colloquialism. 

In my response to that statement, I did speak about how I hoped the Welsh Government would undertake more modular house building. I'm pleased to see that UKIP have picked up on this also and share a vision for its greater use, particularly in some of the changing circumstances and the urban communities that we're now seeing develop, partly in response to the new type of housing that we do require.

As has already been alluded to—. Overall, I wanted to be as constructive as possible with the motion, so I've just amended it where we absolutely do have a slight issue, and that's the proposal for a housing corporation, aiming to bring in much more brownfield land. I completely share the objective, but I think this is a rather bureaucratic way of going about it and I think there are plenty of levers for Government to do this and they need to get on and achieve better results, I think, in terms of land supply. And it's not just brownfield sites, but they are an important source.

We need to build on—. Obviously, we need to release more land if we're going to see more house building. It really is important that we look around and are creative and look at the public sector. Lots of land is fairly redundant or could be used more innovatively and more economically, therefore releasing land for development. So, that was the reason we amended the motion.

As David said, modular housing, or what we used to call prefabs, has a very noble record. It was a central part of solving the crisis of post-war house building. The challenge they faced was just beyond anything the nation had experienced before because of the destruction in the second world war. Vast numbers, which David outlined, were built. I think that, when we look at the opportunities today, we should reflect on the role it had then. Many of the housing units that were built were innovative for the time, and they were popular—a point David made. I remember campaigning, against Jane Hutt I should say, in a whole street of prefabs that still survived in Barry, and the residents were very happy with that way of living. It was really quite a convenient layout. I was shown around. I'm not sure the person voted for me, but there we are. [Laughter.] I was never successful in either election I fought there. But it does show you that these methods can be absolutely sector-leading, and today even more so in terms of speed of construction and cost—about twice as quick and half as expensive. There are a lot of innovations as well—new materials, less energy-dependent and they can also lead to this incredible SOLCER experiment, where you actually generate energy from the house rather than consuming it. So, there are a lot of opportunities there.

I think it also allows us to look at the possibility of higher density developments—not high-rise—where there are more shared facilities, for instance. Not everyone wants a garden to maintain. I've often said to people when you go to posh areas in London, like Belgravia, they all have a key for the central garden; they don't have their own garden. It's regarded as a great social advantage to have access to those gardens. So, there are ways of building family-sized homes very efficiently and possibly, potentially, eliminating fuel poverty because you'd actually be getting money back from your home.

Can I just say in conclusion, Deputy Presiding Officer, that SMEs are very well placed to take advantage in this sector? Also, the shortfall we have in some building skills would be addressed more quickly in this sector. There are a lot of opportunities there. I do think they've been unloved for too long, and we should see that it's time for a renaissance in modular building. Again, I thank UKIP.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i UKIP am gyflwyno'r ddadl hon? Credaf ei fod yn bwnc pwysig iawn mewn gwirionedd ac yn ffordd o fynd i'r afael â'r her dai yng Nghymru. Rwy'n gobeithio ein bod yn datblygu lefel o gonsensws y tu hwnt i'n dulliau confensiynol traddodiadol arferol o adeiladu tai.

Roeddwn yn falch iawn, mewn gwirionedd, o sylwi bod hyd yn oed Llywodraeth Cymru i'w gweld yn symud ychydig yn y maes hwn. Yn y datganiad ym mis Hydref a gyflwynai'r rhaglen tai arloesol, un elfen a gafodd ei chynnwys oedd tai modiwlar. Felly, credaf ein bod yn gwthio yn erbyn drws sy'n agored, i ddefnyddio ymadrodd priodol.

Yn fy ymateb i'r datganiad hwnnw, siaradais ynglŷn â sut y gobeithiwn y byddai Llywodraeth Cymru yn adeiladu rhagor o dai modiwlar. Rwy'n falch o weld bod UKIP wedi nodi hyn hefyd ac yn rhannu gweledigaeth ar gyfer ei ddefnyddio'n fwy eang, yn enwedig yn rhai o'r amgylchiadau newidiol a'r cymunedau trefol rydym bellach yn eu gweld yn datblygu, yn rhannol mewn ymateb i'r math newydd o dai sydd eu hangen arnom.

Fel y nodwyd eisoes—. Yn gyffredinol, roeddwn am fod mor adeiladol â phosibl gyda'r cynnig, felly nid wyf ond wedi ei ddiwygio lle rydym yn anghytuno'n bendant, sef yr argymhelliad ynghylch corfforaeth dai, gyda'r nod o gynnwys llawer mwy o safleoedd tir llwyd. Rwy'n rhannu'r amcan yn llwyr, ond rwy'n meddwl bod hon yn ffordd braidd yn fiwrocrataidd o'i wneud a chredaf fod digon o ddulliau ar gael i'r Llywodraeth wneud hyn ac mae angen iddynt fynd ati i sicrhau canlyniadau gwell, rwy'n credu, o ran y cyflenwad tir. Ac nid yw'n ymwneud yn unig â safleoedd tir llwyd, ond maent yn ffynhonnell bwysig.

Mae angen inni adeiladu ar—. Yn amlwg, mae angen inni ryddhau mwy o dir os ydym am weld mwy o adeiladu tai. Mae'n bwysig iawn inni edrych o gwmpas a bod yn greadigol ac edrych ar y sector cyhoeddus. Mae llawer o dir yn weddol segur neu gellid ei ddefnyddio mewn ffordd fwy arloesol ac yn fwy economaidd, gan ryddhau tir ar gyfer datblygu. Felly, dyna pam rydym wedi diwygio'r cynnig.

Fel y dywedodd David, mae gan dai modiwlar, neu'r hyn yr arferem eu galw'n dai parod, hanes ardderchog. Roeddent yn rhan ganolog o ddatrys yr argyfwng ym maes adeiladu tai ar ôl y rhyfel. Roedd yr her a wynebent y tu hwnt i unrhyw beth a brofodd y genedl cyn hynny yn sgil dinistr yr ail ryfel byd. Adeiladwyd niferoedd helaeth, fel y disgrifiodd David. Pan edrychwn ar y cyfleoedd heddiw, credaf y dylem ystyried y rôl a chwaraeent y pryd hwnnw. Roedd llawer o'r unedau tai a adeiladwyd yn arloesol ar y pryd, ac roeddent yn boblogaidd—pwynt a wnaeth David. Rwy'n cofio ymgyrchu, yn erbyn Jane Hutt dylwn ddweud, mewn stryd gyfan o dai parod a oedd wedi goroesi yn y Barri, ac roedd y trigolion yn hapus iawn gyda'r ffordd honno o fyw. Roedd yn gynllun cyfleus iawn. Cefais fy nhywys o amgylch. Nid wyf yn siŵr a bleidleisiodd y person i mi, ond dyna ni. [Chwerthin.] Nid oeddwn yn llwyddiannus yn yr un o'r ddwy etholiad a ymladdais yno. Ond mae'n dangos y gall y dulliau hyn yn sicr fod yn rhai sy'n arwain y sector, a hyd yn oed yn fwy felly heddiw o ran cyflymder adeiladu a chost—oddeutu dwywaith mor gyflym a hanner mor ddrud. Ceir llawer o syniadau arloesol yn ogystal—deunyddiau newydd, sy'n dibynnu llai ar ynni, a gallant hefyd arwain at arbrawf anhygoel SOLCER, lle rydych yn cynhyrchu ynni mewn gwirionedd o'r tŷ yn hytrach na'i ddefnyddio. Felly, mae yna lawer o gyfleoedd yn hynny o beth.

Rwy'n meddwl ei fod hefyd yn caniatáu inni edrych ar y posibilrwydd o ddatblygiadau dwysedd uwch—nid adeiladau uchel iawn—lle y ceir mwy o rannu cyfleusterau, er enghraifft. Nid pawb sydd am ardd i'w chynnal. Rwy'n dweud yn aml wrth bobl pan ewch i ardaloedd crand yn Llundain, fel Belgravia, mae gan bawb allwedd i'r ardd ganolog; nid oes ganddynt ardd eu hunain. Ystyrir bod cael mynediad i'r gerddi hynny'n fantais gymdeithasol fawr. Felly, mae yna ffyrdd o adeiladu tai digon mawr i deulu yn effeithlon iawn a dileu tlodi tanwydd o bosibl oherwydd byddech yn cael arian yn ôl o'ch cartref mewn gwirionedd. 

A gaf fi ddweud i orffen, Ddirprwy Lywydd, fy mod yn credu bod busnesau bach a chanolig mewn sefyllfa dda iawn i fanteisio yn y sector hwn? Hefyd, byddai'r diffyg sydd gennym o ran rhai sgiliau adeiladu yn cael ei ddatrys yn gyflymach yn y sector hwn. Ceir llawer o gyfleoedd yno. Credaf eu bod wedi bod heb eu caru yn rhy hir, a dylem weld ei bod hi'n bryd cael dadeni ym maes adeiladu modiwlar. Unwaith eto, diolch i UKIP.

17:35

Putting an end to homelessness is one of the key reasons I entered politics. As recently as Monday night, when I attended an event in Cardiff, I was confronted with the sad situation of two gentlemen, homeless, in need of a cup of coffee. In the twenty-first century, homelessness is morally reprehensible. In the prison service, I saw many young men who committed crimes simply to have a roof over their head and hot meals served to them, while other poor souls had been arrested for vagrancy.

Whilst the causes of homelessness are many, the main contributor is the lack of housing. We simply aren’t building enough new homes, particularly affordable and social housing. Experts predict that we need to build around 12,000 new homes a year, yet less than half that number are being built. This lack of housing has resulted in 2,652 households becoming homeless between April and June of this year, and saw nearly an additional 2,000 threatened with becoming homeless within eight weeks. There are around 2,000 households in temporary accommodation, and over 200 of those are in bed and breakfasts. Thirteen per cent of those in B&Bs were families with children. This is totally unacceptable. These families need homes urgently, yet there isn’t enough social or affordable housing to meet that need.

The Welsh Government has a target to build around 4,000 affordable homes a year, yet only three quarters of that amount were built last year and they are relying on the private sector to build over a third of affordable housing in Wales via section 106 agreements.

Private developers tell us that they are being hampered from building more homes due to red tape and an overly bureaucratic planning system. They also state that there is an inadequate supply of land and additional costs as a result of building regulations and the method of providing affordable housing on new developments. Simply put, Wales is a less desirable place to build houses due to this. This has to change if we are to end homelessness; we have to make it easier to build homes, not harder.

In England, the Government have started looking at using prefabricated housing to meet demand. This has long been a UKIP policy. Prefabricated, modular housing is a quick and cheap solution to addressing housing shortages. It was the use of prefabs that helped address housing shortages following world war two. Many people were critical of post-war prefabs, but I can assure you, as someone who lived in one growing up, they were loved by all of those who called them home. 

Modern modular, prefabricated housing is much more advanced than prefabs of the past. They can be constructed from eco-friendly materials and are highly energy efficient, saving home owners money on electricity and heating costs. They are flexible, as they can be completely tailored to the needs of the home owner and some types of modular home can be reconfigured to meet future need. But above all, they are cheaper and faster than traditional construction to erect. A two-bedroomed home can be built for around £50,000 and installed in days—well below the construction costs of a traditional property, which can take up to a year to build.

There are plenty of companies offering modular prefab housing. The barrier is finding land to build upon and the length of time it takes to get planning permission. If we are to address the housing shortage in Wales, then we have to look at flat-pack homes and make it easier to reuse brownfield sites for modular housing. 

I urge Members to support the motion before you today and for the Welsh Government to begin a prefab revolution in Wales, where people cannot only own their own home, but also play a role in its design and building. We need solutions that will put an end to the necessity of placing families in temporary accommodation; put an end to children spending Christmas in a cramped B&B.

This is part of that solution and I ask you to support it. Thank you. Diolch yn fawr.

Rhoi diwedd ar ddigartrefedd yw un o'r rhesymau allweddol pam y dechreuais ymhél â gwleidyddiaeth. Mor ddiweddar â nos Lun, pan fynychais ddigwyddiad yng Nghaerdydd, deuthum wyneb yn wyneb â sefyllfa drist dau ŵr digartref a oedd angen paned o goffi. Yn yr unfed ganrif ar hugain, mae digartrefedd yn rhywbeth i resynu ato'n foesol. Yn y gwasanaeth carchardai, gwelais lawer o ddynion ifanc a oedd yn cyflawni troseddau er mwyn cael to uwch eu pennau a phrydau poeth wedi eu gweini iddynt, tra oedd trueiniaid eraill wedi cael eu harestio am gardota.

Er bod llawer o bethau'n achosi digartrefedd, diffyg tai yw'r prif gyfrannwr. Yn syml iawn, nid ydym yn adeiladu digon o dai newydd, yn enwedig tai fforddiadwy a thai cymdeithasol. Mae arbenigwyr yn rhagweld bod angen inni adeiladu tua 12,000 o gartrefi newydd y flwyddyn, eto i gyd, llai na hanner y nifer hwnnw sy'n cael eu hadeiladu. Mae'r diffyg tai wedi arwain at 2,652 o aelwydydd yn mynd yn ddigartref rhwng mis Ebrill a mis Mehefin eleni, a bron 2,000 arall yn wynebu bygythiad o fynd yn ddigartref o fewn wyth wythnos. Ceir oddeutu 2,000 o aelwydydd mewn llety dros dro, ac mae dros 200 o'r rhain mewn llety gwely a brecwast. Roedd 13 y cant o'r rhai mewn llety gwely a brecwast yn deuluoedd â phlant. Mae hyn yn gwbl annerbyniol. Mae'r teuluoedd hyn angen cartrefi ar frys, ac eto nid oes digon o dai cymdeithasol neu fforddiadwy i ddiwallu'r angen hwnnw.

Mae gan Lywodraeth Cymru darged i adeiladu oddeutu 4,000 o gartrefi fforddiadwy y flwyddyn, ac eto, tri chwarter y swm hwnnw'n unig a adeiladwyd y llynedd ac maent yn dibynnu ar y sector preifat i adeiladu dros draean o'r tai fforddiadwy yng Nghymru drwy gytundebau adran 106.

Mae datblygwyr preifat yn dweud wrthym eu bod yn cael eu rhwystro rhag adeiladu rhagor o gartrefi oherwydd biwrocratiaeth a system gynllunio sy'n rhy fiwrocrataidd. Maent yn dweud hefyd nad oes cyflenwad digonol o dir, a bod costau ychwanegol yn deillio o'r rheoliadau adeiladu a'r dull o ddarparu tai fforddiadwy ar ddatblygiadau newydd. Yn syml, mae Cymru yn lle llai deniadol ar gyfer adeiladu tai oherwydd hyn. Rhaid i hyn newid os ydym i roi diwedd ar ddigartrefedd; rhaid inni ei gwneud yn haws i adeiladu cartrefi, nid yn anos.

Yn Lloegr, mae'r Llywodraeth wedi dechrau edrych ar ddefnyddio tai parod i ateb y galw. Dyma fu polisi UKIP ers amser hir. Mae tai parod, modiwlar yn ateb cyflym a rhad i fynd i'r afael â phrinder tai. Y defnydd o dai parod a helpodd i fynd i'r afael â phrinder tai yn dilyn yr ail ryfel byd. Roedd llawer o bobl yn feirniadol o'r tai parod ar ôl y rhyfel, ond gallaf eich sicrhau, fel rhywun a oedd yn byw mewn un ohonynt tra oeddwn yn tyfu fyny, roedd pawb a oedd yn eu galw'n gartref yn dwli arnynt.

Mae tai parod modiwlar modern yn llawer mwy datblygedig na thai parod y gorffennol. Gellir eu hadeiladu o ddeunyddiau ecogyfeillgar ac maent yn defnyddio ynni'n effeithlon dros ben, gan arbed arian ar gostau trydan a gwresogi i berchnogion tai. Maent yn hyblyg, gan y gellir eu teilwra'n llwyr yn ôl anghenion y perchennog a gellir ailgyflunio rhai mathau o gartrefi modiwlar i ddiwallu angen yn y dyfodol. Ond yn anad dim, maent yn rhatach ac yn gyflymach nag adeiladu traddodiadol. Gellir adeiladu cartref dwy ystafell wely am oddeutu £50,000 a'i godi mewn dyddiau—ymhell islaw costau adeiladu eiddo traddodiadol a all gymryd hyd at flwyddyn i gael ei adeiladu.

Mae digon o gwmnïau'n cynnig tai parod modiwlar. Y rhwystr yw dod o hyd i dir i adeiladu arno a hyd yr amser y mae'n ei gymryd i gael caniatâd cynllunio. Os ydym i ddatrys prinder tai yng Nghymru, yna rhaid inni edrych ar gartrefi pecyn fflat a'i gwneud yn haws ailddefnyddio safleoedd tir llwyd ar gyfer tai modiwlar.

Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig ger eich bron heddiw ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ddechrau chwyldro tai parod yng Nghymru, lle y gall pobl nid yn unig fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain, ond chwarae rhan hefyd yn y gwaith o'u cynllunio a'u hadeiladu. Mae arnom angen atebion a fydd yn rhoi diwedd ar yr angen i osod teuluoedd mewn llety dros dro; rhoi diwedd ar blant yn treulio'r Nadolig mewn llety gwely a brecwast cyfyng.

Dyma ran o'r ateb hwnnw a gofynnaf i chi ei gefnogi. Diolch. Diolch yn fawr.

17:40

A gaf i ddweud ar y cychwyn pa mor gwbl wrthun oedd sylwadau UKIP ddoe ynglŷn â hawliau lleiafrifoedd? Mae gan aelodau o grwpiau lleiafrifol hawl digwestiwn i gael eu trin yn gyfartal, waeth beth fo'u hunaniaeth rhywedd, cyfeiriadedd rhywiol, lliw eu croen, crefydd, anabledd neu unrhyw beth arall. Nid oeddwn i erioed yn meddwl—[Torri ar draws.]

Could I say at the outset how appalling UKIP’s comments were yesterday about minority rights? Members of minority groups have an inalienable right to be treated equally, whatever their gender identity or sexual orientation or the colour of their skin or their religion or disability or anything else. I hadn’t ever—[Interruption.]

Just a moment, can I ask you—? Sorry. I'm speaking. 

Un eiliad, a gaf fi ofyn i chi—? Mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n siarad.

—y byddwn yn clywed barn mor afiach yn ein Senedd cenedlaethol.

—expected to hear such a foul opinion in our Senedd.

Sorry. Could I ask you—? You must stay to what's on the order paper for the debate.

Mae'n flin gennyf. A gaf fi ofyn i chi—? Rhaid i chi aros ar yr hyn sydd ar y papur trefn ar gyfer y ddadl.

No, I'm sorry, I'm ruling. I don't need any help from anybody, thank you very much. So, can I ask you to stay on modular housing and not stray away from that, or you will be outwith Standing Orders?

Na, mae'n ddrwg gennyf, fi sy'n dyfarnu. Nid oes angen unrhyw help arnaf gan neb, diolch yn fawr iawn. Felly, a gaf fi ofyn i chi aros gyda thai modiwlar a pheidio â chrwydro oddi wrth hynny, neu byddwch yn tramgwyddo yn erbyn y Rheolau Sefydlog?

Rydw i'n symud at y pwnc dan sylw. Mae sut i ddarparu tai fforddiadwy, cost-isel yn un o’r heriau mawr sy’n wynebu’r Llywodraeth yma. Yn sicr, fe all tai modiwlaidd fod yn erfyn defnyddiol er mwyn cynyddu’r cyflenwad o dai yng Nghymru, ac mae safleoedd tir brown yn addas ar gyfer datblygiadau tai.

Ond, gair o rybudd ynglŷn ag ambell agwedd o hyn: yn hanesyddol, mae tai modiwlaidd wedi cael eu gweld fel tai o ansawdd gwael, efo gwerth cyfyngedig o ran ailwerthu. Fe all hyn, felly, greu problemau i brynwyr tro cyntaf gyda blaendaliadau isel a phroblemau o gael mynediad i gyllid. Mae’r diwydiant y ceisio newid y canfyddiad hwnnw, ond mae’n dangos bod angen rhoi ystyriaeth lawn i sut yr ydym yn helpu pobl i gyllido prynu’r math yma o gartrefi. Mae pryder hefyd am oes y math yma o dai ac, unwaith eto, mae angen sicrhau bod hyn wedi cael ystyriaeth yn y trefniadau cyllid.

Yn ail, mae angen i ni wylio rhag datblygiadau tai o'r math yma: gwylio rhag ofn mai dim ond un math arbennig o dŷ a fydd yn cael ei godi—math a fyddai'n addas ar gyfer rhai trigolion yn unig. Mae cymunedau cymysg, lle mae teuluoedd o incwm amrywiol yn byw efo'i gilydd, yn cynnig gwell deilliannau cymdeithasol. Mae yna lawer o dystiolaeth o hynny. Mae angen meddwl am hynny wrth gynllunio ystadau tai newydd, a dyluniad yr ystadau rheini. Yn ychwanegol at hynny, mae angen i wasanaethau cyhoeddus, yn cynnwys anghenion teithio llesol, fod yn rhan o unrhyw ddatblygiadau—ond nid dyna sydd yn digwydd, yn aml. Rydw i'n ymwybodol o un datblygiad tai sydd drws nesaf i ysgol, ac eto mae'r ysgol honno yn llawn, felly mae yna her yn wynebu'r teuluoedd sy'n symud yno i fyw.

Fe all tai modiwlaidd fod yn rhan o'r jigso sydd ei angen er mwyn ateb y galw am dai. Rhaid sôn am rannau eraill y jigso yma: i ddechrau, tai eco, er nid ydw i'n siŵr a fyddai'r blaid sy'n gwadu newid hinsawdd yn rhannu'n brwdfrydedd ni ym Mhlaid Cymru am dai eco. Yn amlwg, mae tai eco cyfeillgar efo biliau ynni isel yn ffitio categori tai fforddiadwy, ac yn ffitio categori tai o ansawdd uchel, yn ogystal â chyfrannu i leihau'r ôl troed carbon. Yn ail, mae angen tai gofal ychwanegol er mwyn ateb anghenion gofal cymdeithasol. Nid oes digon o'r math yma o dai yn cael eu codi, ac eto maen nhw'n angenrheidiol er mwyn helpu pobl sydd efo anghenion gofal i fyw yn annibynnol. 

Ac, yn olaf, mae angen cydnabod beth ydy 'fforddiadwy' mewn gwirionedd, a chydnabod bod fforddiadwyedd yn ymwneud ag incwm. Yn amlwg, mae patrymau gwaith ansefydlog, ynghyd ag incwm isel, yn ei gwneud hi'n anodd i gartrefi rhoi arian o'r neilltu ar gyfer prynu tŷ. Mae beth sy'n fforddiadwy mewn un ardal yn sicr yn wahanol iawn i beth sy'n fforddiadwy mewn ardal arall. Mae gen i aelod o'r teulu sydd yn byw yn Abersoch—mae tŷ fforddiadwy fanna ymhell tu hwnt i beth fyddai tŷ fforddiadwy mewn ardal, efallai, yn Nyffryn Nantlle yn Arfon, ac eto y tu hwnt o bob rheswm i fod yn cael ei alw'n 'fforddiadwy' mewn gwirionedd. Y brif broblem efo fforddiadwyedd ydy'r ffaith bod cyfran pobl ifanc o incwm cenedlaethol cyfartalog wedi gostwng, ac na fydd yna fawr o gynnydd gwirioneddol mewn cyflogau real, tra, ar yr un pryd, mae cyfran mwy o gyflogau yn mynd ar dalu rhent. 

Ac mae hyn yn arwain at y rhybudd olaf: os rydym ni am weld adeiladu mwy o dai modiwlaidd, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr na fyddan nhw'n cael eu prynu gan landlordiaid prynu i rentu. Mae hynny, hefyd, yn gallu creu problemau di-rif. Yn gryno, felly, oes, mae yna le i dai o'r math yma, yn sicr—ond ddim ond fel rhan o becyn cynhwysfawr o wahanol fathau o dai fforddiadwy.

I move on to the subject at issue. The method of providing low-cost, affordable housing is one of the great challenges that face this Government. Certainly, modular housing can be a useful tool in increasing the housing supply in Wales, and brownfield sites are appropriate for housing developments.

But, a word of warning about some aspects of this: historically, modular housing has been seen as poor-quality housing, with restrictive value in terms of resale. This, therefore, can create problems for first-time buyers with low deposits, and problems of having access to funding. The industry is trying to change that perception, but it shows that we need to give full consideration to how we help people to fund the purchase of such homes. There is also concern about the longevity of this kind of housing and, once again, we have to ensure that this has consideration in the funding arrangements.

Secondly, we need to be careful about these housing developments and be careful that not only one kind of house will be built—a house that would be appropriate for only some residents. Mixed communities, where families with variable incomes live together, offer better social outcomes. There is a lot of evidence for that. We need to think about that as we plan new housing estates, as well as the design of those estates. In addition to that, public services, including active travel requirements, must be part of any development, but that’s not what happens very often, and I’m aware of one housing development that is next to a school, and yet that school is already full. So, there is a challenge facing families moving there to live.

Now, modular housing can be part of the jigsaw that will meet the demand for housing, but we must also cover other parts of the jigsaw: to start with, eco-housing, although I’m not sure if a party that denies climate change would share our enthusiasm in Plaid Cymru for eco-homes. Clearly, eco-friendly homes with low energy bills do fit into the category of affordable homes, and also fit into the category of high-quality housing as well as contributing to reducing the carbon footprint. Secondly, we need additional care homes in order to meet social care requirements. There aren’t enough of these homes built, and they are essential to assist those people who have care needs and wish to live independently.

And, finally, we need to recognise what ‘affordable’ truly means and to acknowledge that affordability relates to income. Clearly, instability in terms of working arrangements, as well as low incomes, makes it difficult for households to put funding to one side to purchase a home. What is affordable in one area certainly is very different to what’s affordable in another. I have a member of my own family who lives in Abersoch, where an affordable home is way beyond what would constitute an affordable home in an area of the Nantlle valley or Arfon, and is beyond reach and can’t be described as affordable, if truth be told. The main problem with affordability is the fact that the percentage of young people earning an average national income has reduced, and there won’t be much increase in real-terms salaries, whilst, at the same time, a higher proportion of salaries go towards paying rent.

This leads to my final warning: if we do want to see more modular homes built, we must ensure that they won’t be purchased by buy-to-let landlords. That can also create numerous problems. So, briefly, yes, there is room for this kind of housing, but only as part of a comprehensive package of different kinds of affordable homes.

17:45

Thank you. Can I call on the Minister for Housing and Regeneration, Rebecca Evans?

Diolch. A gaf fi alw ar y Gweinidog Tai ac Adfywio, Rebecca Evans?

Thank you. I think this debate has been very useful and very positive, and I hope I'm able to respond in similarly useful and positive terms. I'm really glad to have this opportunity to talk about the exciting work that we're doing to find new and creative solutions to Wales's pressing housing needs. Our innovative housing programme is designed to test new ways of increasing the supply of affordable homes and get them built more quickly, whilst also reducing their impact on the environment and lowering their running costs.

In a statement to the Assembly on 24 October, Carl Sargeant announced the 22 schemes to be funded under the first phase of this programme. We know that good-quality, affordable housing is fundamental to people's health and well-being, and we can't accept that people in today's Wales should have to decide whether they heat their homes or eat. Finding new models of housing that significantly reduce heating is a priority, and homes that can also generate income from surplus energy are now a real possibility. And, indeed, some schemes funded this year include the active homes scheme in Neath Port Talbot, which is about using homes as power stations, and that's being delivered in partnership with Pobl housing. 

I want to develop new methods of building that increase supply and speed up delivery. I want to see excellent-quality, affordable homes that are less damaging to the environment—and, listening to the debate here today, I think that we share that vision. I agree that modular homes do look very promising, and appear to offer the sort of benefits that we're all looking for. There are seven modular schemes being funded in the first year of the programme, providing 91 homes, and we'll continue to fund a range of new models in 2018-19 and 2019-20. 

The motion today focuses on the potential use of modular housing by individuals building their own homes. That may be one aspect of its potential, but concentrating on that alone ignores the need for scale and the wider opportunities in harnessing this approach. Modular building is particularly cost-effective when it is produced in large volumes, and could, when combined with our investment in new social housing, provide an opportunity to develop a flourishing new industry with a series of manufacturing facilities and new jobs across Wales. This is an opportunity to refresh the housing supply chain in a strategic way, and that's why I want to test out a large number of different modular build types over the next couple of years—so that we can be sure that we find the right solutions for Wales. I'm therefore very pleased to say that the innovative housing programme's budget is now £90 million for the three years between 2017-18 and 2019-20—£70 million more than initially announced in February. 

Raw materials are also a key part of the supply chain, and I'm really keen to look at how we might use more Welsh timber and steel in modular housing. We have a lot of both materials, so there are real opportunities here for us in Wales. Reflecting on the debate we had earlier this afternoon, I do sense that there is also a real appetite for this. 

Please be assured that the Welsh Government is certainly keen to help to bring forward land for housing and find ways of enabling small developers and self-builders to do more. But we do not accept the specific prescriptions contained in the UKIP motion. The Conservative amendment calls for incentives for identification of sustainable brownfield sites. I'm actively looking at how we can help to bring forward stalled sites across Wales, and I hope to make an announcement on this very soon. 

The Development Bank for Wales can play a key role in both unlocking stalled sites and also bringing Welsh SMEs back into the market. These are two particular areas that I've taken a strong interest in early on in my time in this portfolio. So, I've therefore allocated an additional £30 million of loan funding to the bank through the property development fund. Alongside our initial investment of £10 million, we will recycle and reinvest this funding over 15 years, meaning a total value of £310 million can be achieved. 

We have a co-ordinated approach to land sites and their use to help address housing need. We're developing a register of all public land in Wales and some local authorities are already compiling lists of brownfield sites suitable for self-builders. So, we're looking at all options. We are, for example, looking at sites where the land is pre-prepared for development, with planning consent in place. This approach can allow people to choose the type, style and cost of homes that they want by selecting from the pre-agreed designs. This is just one of a number of ideas being explored, and it is still at a formative stage, but I do think it illustrates the serious thought and creativity that we are bringing to this challenge. 

I'm very pleased that, despite the obvious differences between our approaches, there is nonetheless a very clear shared recognition of the need to use fresh approaches to tackling our housing needs. Welsh Government is funding the exploration of a broad range of methods. I don't believe that now is the time to single out one technique or identify self-build alone as the way forward. We have to be bolder than that, and more open to a range of new ideas, learning from innovation and refining our approach as we move forward. Thank you. 

Diolch. Rwy'n credu bod y ddadl hon wedi bod yn ddefnyddiol iawn ac yn gadarnhaol iawn, ac rwy'n gobeithio ymateb mewn modd defnyddiol a chadarnhaol tebyg. Rwy'n wirioneddol falch o gael y cyfle hwn i siarad am y gwaith cyffrous rydym yn ei wneud i ddod o hyd i atebion newydd a chreadigol i'r angen difrifol am dai yng Nghymru. Mae ein rhaglen tai arloesol wedi'i chynllunio i brofi ffyrdd newydd o gynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy a'u hadeiladu'n gynt, gan leihau eu heffaith ar yr amgylchedd a lleihau eu costau rhedeg ar yr un pryd.

Mewn datganiad i'r Cynulliad ar 24 Hydref, cyhoeddodd Carl Sargeant y 22 o gynlluniau sydd i gael eu hariannu o dan gam cyntaf y rhaglen. Rydym yn gwybod bod tai fforddiadwy o ansawdd da yn hanfodol i iechyd a lles pobl, ac ni allwn dderbyn y dylai pobl yng Nghymru heddiw orfod penderfynu a ydynt yn gwresogi eu cartrefi neu'n bwyta. Mae canfod modelau tai newydd sy'n lleihau gwresogi'n sylweddol yn flaenoriaeth, ac mae cartrefi sydd hefyd yn gallu creu incwm o ynni dros ben yn bosibilrwydd go iawn bellach. Ac yn wir, mae cynlluniau a gyllidir eleni yn cynnwys y cynllun cartrefi gweithredol yng Nghastell-nedd Port Talbot sy'n ymwneud â defnyddio cartrefi fel gorsafoedd pŵer, ac mae'r cynllun hwnnw'n cael ei ddarparu mewn partneriaeth â chymdeithas dai Pobl.

Rwyf am ddatblygu dulliau newydd o adeiladu sy'n cynyddu cyflenwad ac yn cyflymu cyflawniad. Rwyf am weld cartrefi fforddiadwy, o ansawdd rhagorol sy'n llai niweidiol i'r amgylchedd—ac wrth wrando ar y ddadl yma heddiw, credaf ein bod yn rhannu'r weledigaeth honno. Rwy'n cytuno bod cartrefi modiwlar yn edrych yn addawol iawn, ac i'w gweld yn cynnig y math o fanteision y mae pawb ohonom yn chwilio amdanynt. Mae saith cynllun modiwlar yn cael eu hariannu yn ystod blwyddyn gyntaf y rhaglen, gan ddarparu 91 o gartrefi a byddwn yn parhau i ariannu amrywiaeth o fodelau newydd yn 2018-19 a 2019-20.

Mae'r cynnig heddiw'n canolbwyntio ar y defnydd posibl o dai modiwlar gan unigolion sy'n adeiladu eu cartrefi eu hunain. Efallai mai dyna un agwedd ar ei botensial, ond mae canolbwyntio ar hynny'n unig yn anwybyddu'r angen am raddfa a'r cyfleoedd ehangach a geir o harneisio'r dull hwn o weithredu. Mae adeiladu modiwlar yn arbennig o gosteffeithiol pan gaiff ei gynhyrchu ar raddfa fawr, a gallai, o'i gyfuno â'n buddsoddiad mewn tai cymdeithasol newydd, ddarparu cyfle i ddatblygu diwydiant newydd llewyrchus gyda chyfres o gyfleusterau gweithgynhyrchu a swyddi newydd ledled Cymru. Mae hwn yn gyfle i adfywio'r gadwyn gyflenwi tai mewn ffordd strategol, a dyna pam rwyf am brofi nifer fawr o wahanol fathau o adeiladu modiwlar dros yr ychydig flynyddoedd nesaf—fel y gallwn fod yn sicr ein bod yn dod o hyd i'r atebion cywir ar gyfer Cymru. Rwy'n falch iawn o ddweud bod cyllideb y rhaglen tai arloesol bellach yn £90 miliwn ar gyfer y tair blynedd rhwng 2017-18 a 2019-20—£70 miliwn yn fwy nag a gyhoeddwyd yn wreiddiol ym mis Chwefror.

Hefyd mae deunyddiau crai yn rhan allweddol o'r gadwyn gyflenwi, ac rwy'n awyddus iawn i edrych ar sut y gallem ddefnyddio mwy o bren a dur Cymru mewn tai modiwlar. Mae gennym lawer o'r ddau ddeunydd, felly mae cyfleoedd gwirioneddol yma i ni yng Nghymru. Wrth ystyried y ddadl a gawsom yn gynharach y prynhawn yma, rwy'n synhwyro hefyd fod yna archwaeth go iawn i weld hyn yn digwydd.

Gallaf eich sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn sicr yn awyddus i helpu i ddarparu tir ar gyfer tai a dod o hyd i ffyrdd o alluogi hunanadeiladwyr a datblygwyr bach i wneud rhagor. Ond nid ydym yn derbyn yr argymhellion penodol sydd wedi'u cynnwys yng nghynnig UKIP. Mae gwelliant y Ceidwadwyr yn galw am gymhellion i nodi safleoedd tir llwyd cynaliadwy. Rwyf wrthi'n edrych ar sut y gallwn helpu i ryddhau safleoedd segur ledled Cymru, a gobeithiaf wneud cyhoeddiad ar hyn yn fuan iawn.

Gall Banc Datblygu Cymru chwarae rôl allweddol yn datgloi safleoedd segur a dod â busnesau bach a chanolig Cymru yn ôl i mewn i'r farchnad. Dyma ddau faes arbennig rwyf wedi bod â diddordeb mawr ynddynt yn gynnar yn fy amser yn y portffolio hwn. Felly, rwyf wedi dyrannu £30 miliwn ychwanegol o arian benthyg i'r banc drwy'r gronfa datblygu eiddo. Ochr yn ochr â'n buddsoddiad cychwynnol o £10 miliwn, byddwn yn ailgylchu ac yn ailfuddsoddi'r arian hwn dros 15 mlynedd, gan olygu y gellir cyflawni gwerth cyfanswm o £310 miliwn.

Mae gennym ymagwedd gydgysylltiedig tuag at safleoedd tir a'u defnydd i helpu i fynd i'r afael ag angen tai. Rydym yn datblygu cofrestr o'r holl dir cyhoeddus yng Nghymru ac mae rhai awdurdodau lleol eisoes yn llunio rhestrau o safleoedd tir llwyd sy'n addas ar gyfer hunanadeiladwyr. Felly, rydym yn ystyried pob opsiwn. Er enghraifft, rydym yn edrych ar safleoedd lle y paratowyd y tir ymlaen llaw ar gyfer datblygu, ac mae caniatâd cynllunio yn ei le. Gall y dull hwn ganiatáu i bobl ddewis math, steil a chost y cartrefi y maent eu heisiau drwy ddewis o'r cynlluniau y cytunwyd arnynt ymlaen llaw. Dyma un o nifer o syniadau sy'n cael eu harchwilio, ac mae'n dal ar gam ffurfiannol, ond rwy'n credu ei fod yn dangos y meddwl dwys a'r creadigrwydd rydym yn eu cyflwyno i'r her hon.

Rwy'n falch iawn, er gwaethaf y gwahaniaethau amlwg rhwng ein dulliau o weithredu, ein bod yn rhannu cydnabyddiaeth glir iawn o'r angen i ddefnyddio dulliau newydd i fynd i'r afael â'n hanghenion tai. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu'r gwaith o archwilio amrywiaeth eang o ddulliau. Nid wyf yn credu mai yn awr yw'r amser i ddewis un dechneg neu nodi hunanadeiladu yn unig fel y ffordd ymlaen. Rhaid inni fod yn fwy beiddgar na hynny, a mwy agored i ystod o syniadau newydd, gan ddysgu o arloesi a mireinio ein dull o weithredu wrth inni symud ymlaen. Diolch i chi.

17:50

Thank you very much. I call on Neil Hamilton to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i'r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to reply to the debate and to welcome the speeches of David Melding, Siân Gwenllian—95 per cent of it, at any rate—and Caroline Jones, and indeed the positive speech from the Minister. Because we do accept that the Government is doing some useful things to help to solve the housing shortage, but, given that on present population trends the United Kingdom will have another 15 million people within the next 35 years, clearly there is going to be a massive problem if we don't substantially increase the number of houses built all over the country, and that applies to Wales as much as anywhere else.

When I was a very small boy my parents and I did live in a prefab, and my mother always said, to the end of her life, that actually it was the favourite of all the houses that she lived in. So, I think that, as David Melding pointed out, the future, in a sense, lies in the past on this. And I think that the note of consensus that we had during the course of the debate is much to be welcomed—not something that is always associated with my party. But I'm pleased that Gareth Bennett did actually open the debate in words, although the voice wasn't his. It was his speech.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o ymateb i'r ddadl ac yn croesawu areithiau David Melding, Siân Gwenllian—95 y cant ohoni, beth bynnag—a Caroline Jones, ac yn wir yr araith gadarnhaol gan y Gweinidog. Oherwydd rydym yn derbyn bod y Llywodraeth yn gwneud rhai pethau defnyddiol i helpu i ddatrys y prinder tai, ond o gofio y bydd gan y Deyrnas Unedig 15 miliwn arall o bobl o fewn y 35 mlynedd nesaf yn ôl tueddiadau presennol y boblogaeth, yn amlwg rydym yn mynd i wynebu problem enfawr os na chynyddwn nifer y tai a adeiladir yn sylweddol ar draws y wlad, ac mae hynny'n berthnasol i Gymru lawn cymaint ag unrhyw le arall.

Pan oeddwn yn fachgen bach iawn roedd fy rhieni a minnau'n byw mewn tŷ parod, ac roedd fy mam yn dweud bob amser, hyd at ddiwedd ei oes, mai dyna oedd ei ffefryn o'r holl dai roedd hi wedi byw ynddynt. Felly, fel y nododd David Melding, rwy'n credu bod y dyfodol, ar un ystyr, yn gorwedd yn y gorffennol ar hyn. A chredaf fod y nodyn o gonsensws a gawsom yn ystod y ddadl i'w groesawu'n fawr—ac nid yw hynny'n rhywbeth a gysylltir â fy mhlaid. Ond rwy'n falch fod Gareth Bennett wedi agor y ddadl mewn geiriau, er nad ei lais ef ydoedd. Ei araith ef oedd hi.

17:55

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we will vote on this item in voting time. I propose to move to voting time unless three Members wish for the bell to be rung. Everybody happy? Fine. 

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, byddwn yn pleidleisio ar yr eitem hon yn y cyfnod pleidleisio. Rwy'n bwriadu symud ymlaen at y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Pawb yn hapus? O'r gorau.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

So, then we move to voting. The first vote this afternoon is on the Members' debate under Standing Order 11.21 on public transport network. I call for a vote on the motion tabled by a number of Assembly Members. Open the vote. Close the vote. For the motion 39, seven abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.

Felly, symudwn ymlaen i bleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar ddadl yr Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd gan nifer o Aelodau'r Cynulliad. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 39, 7 yn ymatal, 1 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM6572 - Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): O blaid: 39, Yn erbyn: 1, Ymatal: 7

Derbyniwyd y cynnig

NDM6572 - Member Debate under Standing Order 11.21(iv): For: 39, Against: 1, Abstain: 7

Motion has been agreed

We now move to vote on the UKIP debate on modular housing. I call for a vote on the motion tabled in the name of Gareth Bennett. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to that motion. Open the vote. Close the vote. For the motion five, no abstentions, 42 against. Therefore, the motion is not agreed.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl UKIP ar dai modiwlar. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 5, neb yn ymatal, 42 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

NDM6612 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 5, Yn erbyn: 42, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM6612 - United Kingdom Independence Party debate: Motion without amendment: For: 5, Against: 42, Abstain: 0

Motion has been rejected

We move to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 31, no abstentions, 16 against. Therefore, amendment 1 is agreed and amendment 2 is deselected.

Symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 31, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1 a chaiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

NDM6612 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Gwelliant 1: O blaid: 31, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM6612 - United Kingdom Independence Party debate: Amendment 1: For: 31, Against: 16, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-dethol.

Amendment 2 deselected.

We now move to vote on the motion as amended.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Cynnig NDM6612 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu y gellir defnyddio tai modiwlar fel elfen arloesol o'r broses o fynd i'r afael ag anghenion tai Cymru.

2. Yn cydnabod:

a) penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddechrau adeiladu mathau newydd o dai yn 2017-18 drwy ei Rhaglen Tai Arloesol;

b) y bydd 7 o’r 22 cynllun y cymeradwywyd eu hariannu o dan y rhaglen eleni, yn cael eu hadeiladu’n defnyddio technegau modiwlaidd gyda chymorth cyfanswm o £5.6 miliwn o gyllid rhaglenni;

c) y bydd £71 miliwn pellach ar gael rhwng 2018/19 a 2019/20 er mwyn i’r rhaglen allu adeiladu hyd yn oed rhagor o gartrefi;

d) cynnydd sydd i’w groesawu yn y Gronfa Datblygu Eiddo i £40 miliwn, a fydd yn helpu BBaCh i adeiladu rhagor o gartrefi gan gynnwys tai modiwlar ac yn helpu i ddatblygu mwy o safleoedd adeiladu tai a’u symud ymlaen yn gyflymach.

Motion NDM6612 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that modular housing can be used as an innovative component in addressing Wales’s housing needs.

2. Recognises:

a) the Welsh Government’s decision to start building new models of housing in 2017-18 through its Innovative Housing Programme; 

b) that, of the 22 schemes approved for funding under the programme this year, 7 will be built using modular techniques with programme support totalling £5.6 million;

c) that a further £71 million will be available between 2018-19 and 2019-20 for the programme to build even more homes;

d) the welcome extension of the Property Development Fund to £40 million which will support SMEs to build more homes including modular housing and help to bring forward housing sites at an increased rate.

Open the vote. Close the vote. For the motion 42, no abstentions, five against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 42, neb yn ymatal, 5 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.

NDM6612 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 42, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM6612 - United Kingdom Independence Party debate: Motion as amended: For: 42, Against: 5, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

9. Dadl Fer: Y diwydiant adeiladu yng Nghymru
9. Short Debate: The construction industry in Wales

We now move on to the short debate and I call on Mike Hedges. We'll wait, Mike, until people move.

Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Mike Hedges. Fe arhoswn ni, Mike, nes y bydd pobl yn symud.

I thought you were going to say that.

Roeddwn yn meddwl eich bod am ddweud hynny.

If you're going, can you go quickly out of the Chamber, please?

Os ydych yn mynd, a wnewch chi fynd o'r Siambr yn gyflym os gwelwch yn dda?

It's not a good thing to be picked for the last week of term.

Nid yw'n beth da cael eich dewis ar gyfer yr wythnos olaf o'r tymor.

Yes. Right, we now move to the short debate and I call on Mike Hedges to talk on the topic that he has chosen. Mike.

Iawn. O'r gorau, symudwn yn awr at y ddadl fer a galwaf ar Mike Hedges i siarad am y pwnc y mae wedi ei ddewis. Mike.

Thank you, Deputy Presiding Officer.

I hope to show the importance of the construction industry, the importance of apprenticeships and having a skilled construction workforce, the importance of supporting and growing Welsh construction companies and also the importance of big projects such as the tidal lagoon in Swansea. The sad thing is that, if I'd been making this speech two years ago, I'd have still said 'the importance of big projects such as the tidal lagoon in Swansea'. I think that one of the saddest things is that we've got a lot of very large projects in Wales that seem to take an inordinate length of time to come forward.

A former county council colleague of mine used to say that success is having a lot of cranes on the skyline. What he meant was that when construction is booming then the economy is booming. I have taken an interest in local construction companies and I have visited Dawnus, Hygrove and RDM Electricals, amongst others, during the last few months. One of our weaknesses in Wales is that whilst we have a large number of small and medium-sized construction firms, many sub-contracting on large projects, what we currently lack are large Welsh construction firms. What we need to do for our economy is to grow some of these medium-sized construction firms into large construction firms.

Construction is hugely important. The Office for National Statistics shows that, in Britain, there are over 2 million people working in construction. In Wales, there are over 90,000, which is almost one in five of the workforce. The Welsh construction industry is predicted to grow fast—the fastest in Britain up to 2020. According to in-depth research from the Construction Industry Training Board, the sector in Wales is predicted to have an annual average growth rate in output of 7.1 per cent, compared with 2.5 per cent for the rest of the UK between 2016 and 2020. During this period the number employed in the sector is expected to rise to over 120,000. The increase forecast is predicted to only be beaten by London, the south-west and the north-west of England. Employment in the construction sector is likely to meet its 2008 peak next year and exceed it by 5 per cent in 2020, according to the Construction Skills Network forecast 2016-2020 report, in association with Experian.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Rwy'n gobeithio dangos pwysigrwydd y diwydiant adeiladu, pwysigrwydd prentisiaethau a chael gweithlu adeiladu medrus, pwysigrwydd cefnogi a thyfu cwmnïau adeiladu yng Nghymru a hefyd, pwysigrwydd prosiectau mawr fel y morlyn llanw yn Abertawe. Pe bawn wedi bod yn gwneud yr araith hon ddwy flynedd yn ôl, y peth trist yw y buaswn yn dal i fod wedi dweud 'pwysigrwydd prosiectau mawr fel y morlyn llanw yn Abertawe' y pryd hwnnw hefyd. Credaf mai un o'r pethau tristaf yw bod gennym lawer o brosiectau mawr iawn yng Nghymru sydd i'w gweld yn cymryd llawer gormod o amser i ddigwydd.

Arferai cydweithiwr i mi ar y cyngor sir ddweud mai llwyddiant yw cael llawer o graeniau ar y gorwel. Yr hyn a olygai oedd bod yr economi'n ffynnu pan fo adeiladu'n ffynnu. Mae gennyf ddiddordeb yn y cwmnïau adeiladu lleol ac ymwelais â Dawnus, Hygrove ac RDM Electricals, ymhlith eraill, yn ystod y misoedd diwethaf. Er bod gennym nifer fawr o gwmnïau adeiladu bach a chanolig eu maint gyda llawer ohonynt yn is-gontractio ar brosiectau mawr, un o'n gwendidau yng Nghymru yw mai'r hyn sy'n brin gennym ar hyn o bryd yw cwmnïau adeiladu mawr. Yr hyn sydd angen i ni ei wneud dros ein heconomi yw tyfu rhai o'r cwmnïau adeiladu canolig eu maint hyn yn gwmnïau adeiladu mawr.

Mae adeiladu yn hynod o bwysig. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos, ym Mhrydain, fod dros 2 filiwn o bobl yn gweithio yn y diwydiant adeiladu. Yng Nghymru, mae yna dros 90,000, sef bron un o bob pump o'r gweithlu. Rhagwelir y bydd y diwydiant adeiladu yng Nghymru yn tyfu'n gyflym—yn gyflymach nag unman arall ym Mhrydain hyd at 2020. Yn ôl gwaith ymchwil manwl gan Fwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, rhagwelir y bydd y sector yng Nghymru yn cael cyfradd dwf gyfartalog flynyddol o 7.1 y cant mewn allbwn, o gymharu â 2.5 y cant ar gyfer gweddill y DU rhwng 2016 a 2020. Yn ystod y cyfnod hwn disgwylir y bydd nifer y rhai a gyflogir yn y sector yn codi dros 120,000. Rhagwelir mai Llundain, de-orllewin a gogledd-orllewin Lloegr yn unig a fydd yn gweld mwy o gynnydd na hynny. Mae cyflogaeth yn y sector adeiladu yn debygol o gyrraedd ei uchafbwynt yn 2008 yn ystod y flwyddyn nesaf a rhagori arno o 5 y cant erbyn 2020 yn ôl adroddiad rhagolwg y Rhwydwaith Sgiliau Adeiladu mewn cydweithrediad ag Experian ar gyfer 2016-2020.

This expansion will be driven by a range of major infrastructure projects. It's almost like we're waiting for them, aren't we? Infrastructure projects like Wylfa—we're still waiting. The tidal lagoon—we're waiting. The work that has been done by local authorities in terms of schools and the twenty-first century schools programme, which has been a huge success, and has had huge support right across the Chamber, has made a difference in terms of employment, and it made a difference in the quality of schools that pupils go to. I remember once, when I was with the county council, we used to say that, realistically, we now expect our schools to last slightly longer than medieval castles, because at the rate we were replacing them it was going to take about 700 years for all the schools in Swansea to be replaced. The only way to get a new school was if the old one burned down. Headteachers were rather pleased when they found their school had burned down, because they knew they were going to get a new one, which is really not the direction we wish to travel in.

So, we've had these huge projects. Flintshire County Council, Carmarthenshire council and Swansea council, amongst others, are engaging in building a large number of council houses again, and I'm really pleased to see this happening. We talk about a housing shortage quite regularly, including this afternoon, and I think that construction, the building of houses, is incredibly important. There are strong growth forecasts for the Welsh construction industry, driven by the infrastructure projects, driven by schools, driven by housing. Construction plays a vital role in delivering a vibrant economy and a quality environment. With spend for the sector estimated at more than £2.3 billion per annum, the sector contributes around 10 per cent of GDP. There are in excess of 12,000 companies involved within the sector, employing more than 100,000 people, including professionals such as planners, architects, surveyors and building engineers as well as the traditional construction companies responsible for new builds and the maintenance and upkeep of our historic and heritage buildings.

I think that's perhaps one of the problems we've got is that people think of construction and think of people putting one brick on the other. They forget about the highly skilled jobs that exist right the way through. Anybody who's tried to build a wall will know that putting one brick on top of the other and getting it to stay up is incredibly difficult. But there are also highly skilled professional jobs—architects or quantity surveyors. It's a highly skilled business, and I think that probably most of us in this room, if we tried to build a house, would probably have it falling down when we got up to one storey, if we got that far. So, housing is incredibly important to all of us.

The challenge of climate change requires a more sustainable approach to development. Wales is committed to cutting its carbon footprint. These changes produce fresh challenges for indigenous businesses engaged in developing, maintaining and renovating homes and other buildings. I was very fortunate, along with other colleagues on the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, to visit the SOLCER building just outside Pyle, to see how you can actually have a building that is positively putting energy into the grid rather than taking it out. I'm also very much aware of the excellent work being done by Swansea council in their new development in the Portmead and Blaenymaes area. Companies in Wales are at the forefront in developing the knowledge, skills and innovative technologies needed to maximise the opportunities that these challenges bring. The Welsh Government and the industry is working together to ensure that they are able to deliver the environmental and low-carbon solutions that clients want now and in the future, and through this, enabling social and community regeneration as well as business competitiveness.

Research by the Royal Institution of Chartered Surveyors show that skills shortages remain a problem, with quantity surveyors in particular in short supply, with 51 per cent of respondents citing difficulties in recruiting quantity surveyors. The key thing is we need to support our small and medium-sized firms. This is something I keep on going on about to the Minister, both in public and in private. The size of contracts put out by Welsh Government matters. Very large contracts mean that medium-sized Welsh companies are excluded. Whilst sub-dividing contracts into a size small enough for Welsh companies to bid adds additional administration, it increases competition and the benefits to the economy of Wales far outweigh that. Also loans against income and guarantees allow smaller companies to bid. If we are serious about growing medium-sized construction companies then we need to have a strategy on how we can support them to be main contractors, not just sub-contractors, when they sub-contract and all the profit, or most of the profit, makes its way to the large construction company that is sub-contracting to them.

Can I talk about the tidal lagoon? It could have been the topic of the whole 15 minutes. It's a huge project. It's incredibly important to Swansea. It's incredibly important to Wales. It's a pathfinder for the sector. If Swansea gets the tidal lagoon—I could say 'When Swansea gets the tidal lagoon', because it is inevitably going to come. If we're the first tidal lagoon, we'll build up the skill set, we'll build up the design capability, we'll build up the companies able to be part of the construction. It'll be a bit like what's happened in Aarhus in Denmark where they were one of the first to develop wind turbines. All of a sudden, they now send their wind turbines all over the world, because they are the people who can do it, they are the ones with a knowledge base, they are the ones with a supply chain. It works so incredibly well. If we are the tenth, we'll be the ones buying it in. It's incredibly important to be the first.

Bydd yr ehangu hwn yn cael ei ysgogi gan amrywiaeth o brosiectau seilwaith mawr. Mae bron fel pe baem yn aros amdanynt, onid yw? Prosiectau seilwaith fel Wylfa—rydym yn dal i aros. Y morlyn llanw—rydym yn aros. Mae'r gwaith a wnaed gan awdurdodau lleol ar ysgolion a rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, sydd wedi bod yn llwyddiant mawr ac wedi cael cefnogaeth enfawr ar draws y Siambr, wedi gwneud gwahaniaeth o ran cyflogaeth, a gwnaeth wahaniaeth o ran ansawdd yr ysgolion y mae disgyblion yn mynd iddynt. Rwy'n cofio unwaith, pan oeddwn gyda'r cyngor sir, arferem ddweud, yn realistig, ein bod bellach yn disgwyl i'n hysgolion bara ychydig yn hirach na chestyll canoloesol, oherwydd yn ôl y gyfradd roeddem yn adeiladu rhai newydd roedd hi'n mynd i gymryd tua 700 mlynedd i gael ysgolion newydd yn lle'r holl ysgolion yn Abertawe. Yr unig ffordd o gael ysgol newydd oedd pe bai'r hen un yn llosgi'n ulw. Roedd penaethiaid yn weddol falch pan welent fod eu hysgol wedi llosgi'n ulw, oherwydd fe wyddent eu bod am gael un newydd, ac nid dyna'r cyfeiriad y dymunwn fynd iddo mewn gwirionedd.

Felly, rydym wedi cael y prosiectau mawr hyn. Mae Cyngor Sir y Fflint, Cyngor Sir Gaerfyrddin a chyngor Abertawe, ymhlith eraill, yn ymroi i adeiladu nifer fawr o dai cyngor unwaith eto, ac rwy'n falch iawn o weld hyn yn digwydd. Rydym yn sôn am brinder tai yn eithaf rheolaidd, gan gynnwys y prynhawn yma, a chredaf fod adeiladu, adeiladu tai, yn hynod o bwysig. Mae rhagolygon twf cryf ar gyfer y diwydiant adeiladu yng Nghymru, wedi ei ysgogi gan y prosiectau seilwaith, gan ysgolion, gan dai. Mae adeiladu'n chwarae rhan hanfodol yn sicrhau economi fywiog ac amgylchedd o ansawdd. Gyda'r amcangyfrif o wariant ar gyfer y sector yn fwy na £2.3 biliwn y flwyddyn, mae'r sector yn cyfrannu tua 10 y cant o gynnyrch domestig gros. Mae yna fwy na 12,000 o gwmnïau sy'n gysylltiedig â'r sector, gan gyflogi mwy na 100,000 o bobl, gan gynnwys gweithwyr proffesiynol megis cynllunwyr, penseiri, syrfewyr a pheirianwyr adeiladu yn ogystal â'r cwmnïau adeiladu traddodiadol sy'n gyfrifol am adeiladu newydd a gwaith cynnal a chadw ar ein hadeiladau hanesyddol ac adeiladau treftadaeth.

Credaf efallai mai dyna un o'r problemau sydd gennym yw bod pobl yn meddwl am adeiladu ac yn meddwl am bobl yn rhoi un fricsen ar ben y llall. Maent yn anghofio am y swyddi medrus iawn sy'n bodoli yr holl ffordd drwodd. Bydd unrhyw un sydd wedi ceisio adeiladu wal yn gwybod bod rhoi un fricsen ar ben y llall a chael wal aros i fyny yn anhygoel o anodd. Ond mae yna swyddi proffesiynol medrus hefyd—penseiri neu syrfewyr meintiau. Mae'n fusnes medrus iawn, a chredaf y byddai'r rhan fwyaf ohonom yn yr ystafell hon, mae'n debyg, pe baem yn ceisio adeiladu tŷ, fwy na thebyg yn ei weld yn disgyn i lawr wedi i ni gyrraedd y llawr cyntaf, pe baem yn cyrraedd mor bell â hynny. Felly, mae tai'n eithriadol o bwysig i bob un ohonom.

Mae her newid hinsawdd yn galw am ymagwedd fwy cynaliadwy tuag at ddatblygu. Mae Cymru wedi ymrwymo i leihau ei hôl troed carbon. Mae'r newidiadau hyn yn creu heriau newydd i fusnesau cynhenid sy'n ymwneud â datblygu, cynnal ac adnewyddu tai ac adeiladau eraill. Roeddwn yn ffodus iawn i gael ymweld gyda chydaelodau eraill o'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, â'r adeilad SOLCER ychydig y tu allan i'r Pîl, i weld sut y gallwch gael adeilad sy'n darparu ynni i'r grid mewn gwirionedd yn hytrach na'i gymryd ohono. Rwyf hefyd yn ymwybodol iawn o'r gwaith rhagorol a wneir gan gyngor Abertawe yn eu datblygiad newydd yn ardal Portmead a Blaen-y-maes. Mae cwmnïau yng Nghymru ar flaen y gad yn datblygu'r wybodaeth, y sgiliau a'r technolegau arloesol sydd eu hangen i fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd y mae'r heriau hyn yn eu creu. Mae Llywodraeth Cymru a'r diwydiant yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau eu bod yn gallu darparu'r atebion amgylcheddol a charbon isel y mae cleientiaid eu heisiau yn awr ac yn y dyfodol, gan alluogi adfywio cymdeithasol a chymunedol drwy hyn yn ogystal â chystadleurwydd busnes.

Dengys ymchwil gan Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig fod prinder sgiliau yn parhau i fod yn broblem, gyda syrfewyr meintiau yn benodol yn brin, a nododd 51 y cant o'r ymatebwyr anawsterau o ran recriwtio syrfewyr meintiau. Y peth allweddol yw bod angen inni gefnogi ein busnesau bach a chanolig. Mae hyn yn rhywbeth rwy'n siarad yn ei gylch o hyd wrth y Gweinidog, yn gyhoeddus ac yn breifat. Mae maint y contractau a roddir allan gan Lywodraeth Cymru yn bwysig. Mae contractau mawr iawn yn golygu bod cwmnïau maint canolig yng Nghymru yn cael eu heithrio. Er bod rhannu contractau mewn meintiau digon bach i gwmnïau o Gymru allu cynnig amdanynt yn ychwanegu gweinyddiaeth ychwanegol, mae'n cynyddu cystadleuaeth ac mae'r manteision i economi Cymru yn gwrthbwyso hynny gryn dipyn. Hefyd mae benthyciadau yn erbyn incwm a gwarantau yn caniatáu i gwmnïau llai gynnig amdanynt. Os ydym o ddifrif ynglŷn â thyfu cwmnïau adeiladu bach, mae angen inni gael strategaeth o ran sut y gallwn eu cynorthwyo i fod yn brif gontractwyr, nid is-gontractwyr yn unig, pan fyddant yn is-gontractio gyda'r holl elw, neu'r rhan fwyaf o'r elw, yn gwneud ei ffordd i'r cwmni adeiladu mawr sy'n is-gontractio iddynt.

A gaf fi siarad am y morlyn llanw? Byddai wedi gallu bod yn bwnc y 15 munud cyfan. Mae'n brosiect enfawr. Mae'n hynod o bwysig i Abertawe. Mae'n hynod o bwysig i Gymru. Mae'n gynllun braenaru ar gyfer y sector. Os caiff Abertawe y morlyn llanw—gallwn ddweud 'Pan gaiff Abertawe y morlyn llanw', oherwydd mae'n anochel ei fod yn mynd i ddod. Os mai ni yw'r morlyn llanw cyntaf, byddwn yn adeiladu'r set sgiliau, byddwn yn adeiladu'r gallu cynllunio, byddwn yn adeiladu'r cwmnïau sy'n gallu bod yn rhan o'r gwaith adeiladu. Bydd yn eithaf tebyg i'r hyn sydd wedi digwydd yn Aarhus yn Nenmarc, lle roeddent ymhlith y rhai cyntaf i ddatblygu tyrbinau gwynt. Yn sydyn, maent bellach yn anfon eu tyrbinau gwynt ledled y byd, am mai hwy yw'r bobl sy'n gallu gwneud hynny, hwy yw'r rhai sydd â'r sylfaen wybodaeth, y rhai sydd â'r gadwyn gyflenwi. Mae'n gweithio mor anhygoel o dda. Os mai ni fydd y degfed, ni fydd yn ei brynu i mewn. Mae'n hynod o bwysig i ni fod yn gyntaf.

I'll just say this: the Hendry review, which many of us who are pessimistic thought was kicking it into the long grass, is the most positive I've ever heard. I'll quote it:

'I believe that the evidence is clear that tidal lagoons can play a cost effective role in the UK’s energy mix.'

Ultimately, the UK Government faces

'a strategic decision, every bit as much as an economic decision.'

Moving ahead with a pathfinder lagoon at Swansea bay, as soon as is reasonably practicable, is a 'no-regrets policy.'

I think we can take it that Calder Hall or Windscale or Sellafield would never have been built if the same rules existed back in the 1950s that exist now. We've had technological changes—some have worked and some haven't. Many people remember the arguments over Betamax versus VHS—that's an old argument that's disappeared—and hovercrafts were going to be the vehicle of the future. But, you've got to try, because some of these things really have worked. I think it really is important that we do try. It can do no harm. At the very worst, what you end up with is a defence against flooding in Swansea.

It's a £1.3 billion capital investment; they're targeting 50 per cent of the spend in Wales; reliable net power output of over 530 GWh, enough to meet the annual electricity requirement of 90 per cent of the homes in Swansea bay for 120 years; direct employment of over 2,000 people in construction; £316 million GVA through construction; the key is investment in three new Welsh manufacturing facilities—one for machining and pre-assembly of turbines, one for heavy fabrication of steel components, and one for pre-cast of concrete components; a 12-month process from moving into final-phase negotiations with the UK Government to start construction. It's not just construction jobs, which are very good in themselves, but the fact you're creating a new industry. I just feel it's really important that we do get this tidal lagoon for Swansea. Perhaps I can use the term people often use when developments take place in other parts of Wales: it will be good for Wales. Maybe people in Rhyl may not be speaking of it, but it's going to get up there to Colwyn Bay and Rhyl, it's going to go all around Wales. We're just a pathfinder, the rest of Wales will follow.

Housing is the bread and butter of the construction industry. It has changed a lot in the last 50 years, not necessarily all for the best. There has been a large increase in empty properties, which is unfortunate. Again, I give credit to what the Welsh Government have done in their twin-track approach of giving loans for people to bring properties back into use, and also the opportunity to increase council tax on empty properties. There are people who leave properties empty, quite often very nice properties, for reasons of their own, but it is reducing the amount of housing available within the community. We've seen an increase in the number of single-person households and the number of pensioner households. We've seen a change back into private renting. Council housing has declined. There has been a substantial growth in housing associations. The private rented sector, which in the 1960s and 1970s appeared to be in an almost terminal decline—apart from students—now has had a huge increase.

Construction work is important. We need to build houses. We need to build houses for people. We've just had a debate on housing, which I didn't know was going to occur when I put this in. It's about building houses and building new estates. What type of houses do people want? Most people are not massively ambitious. They'd be quite happy, like me, to live in a three-bedroom semi, whether it's provided by a housing association, the council, or whether we own it ourselves. That's what they want—actually having that done. Can I just say how impressed I am with the Hygrove development on the former Morris Brothers bus site in Swansea? It's building over 200 houses, 20 of them are for the housing association, the rest are for sale. It's a development that has brought a brownfield site back into use. It's producing good-quality homes. How do I know they're good-quality homes? Because they've produced about 60 or 70 now and there's not a 'for sale' sign against any of them. You don't often see that in new estates.

Rwyf am ddweud hyn: adolygiad Hendry, y credai llawer ohonom sy'n besimistaidd ei fod yn ei wthio i'r naill ochr, yw'r mwyaf cadarnhaol a glywais erioed. Rwy'n dyfynnu:

'mae'r dystiolaeth yn dangos yn glir, yn fy marn i, bod môr-lynnoedd llanw yn gallu bod yn rhan gost-effeithiol o gymysgedd ynni'r Deyrnas Unedig.'

Yn y pen draw, mae Llywodraeth y DU yn wynebu

'[p]enderfyniad strategol, gymaint ag y mae'n benderfyniad economaidd.'

Mae symud ymlaen gyda morlyn braenaru ym mae Abertawe, mor fuan ag sy'n ymarferol yn rhesymol yn 'bolisi diedifar.'

Credaf y gallwn gymryd na fyddai Calder Hall, Windscale neu Sellafield erioed wedi cael eu hadeiladu pe bai'r un rheolau'n bodoli yn y 1950au ag sy'n bodoli yn awr. Rydym wedi cael newidiadau technolegol—mae rhai wedi gweithio ac mae rhai heb weithio. Mae llawer o bobl yn cofio'r dadleuon dros Betamax yn erbyn VHS—mae honno'n hen ddadl sydd wedi diflannu—a hofranlongau oedd cerbyd y dyfodol yn mynd i fod. Ond rhaid i chi roi cynnig arni, oherwydd mae rhai o'r pethau hyn wedi gweithio mewn gwirionedd. Credaf ei bod hi'n wirioneddol bwysig ein bod yn rhoi cynnig arni. Ni all wneud unrhyw niwed. Ar y gwaethaf, yr hyn fydd gennych yn y pen draw fydd amddiffyniad rhag llifogydd yn Abertawe.

Mae'n fuddsoddiad cyfalaf o £1.3 biliwn; maent yn targedu 50 y cant o'r gwariant yng Nghymru; allbwn pŵer net dibynadwy o dros 530 GWh, digon i ddiwallu galw 90 y cant o'r cartrefi ym mae Abertawe am drydan blynyddol am 120 o flynyddoedd; gwaith uniongyrchol i dros 2,000 o bobl yn y diwydiant adeiladu; £316 miliwn o werth ychwanegol gros drwy adeiladu; yr allwedd yw buddsoddi mewn tri chyfleuster gweithgynhyrchu newydd yng Nghymru—un ar gyfer peiriannu a gwaith gosod y tyrbinau ymlaen llaw, un ar gyfer cynhyrchu cydrannau dur trwm, ac un ar gyfer castio cydrannau concrid ymlaen llaw; proses 12 mis o symud i'r cam negodi terfynol gyda Llywodraeth y DU i ddechrau adeiladu. Nid yw'n ymwneud â swyddi adeiladu yn unig, sy'n dda iawn ynddynt eu hunain, ond y ffaith y byddwch yn creu diwydiant newydd. Rwy'n teimlo ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn cael y morlyn llanw ar gyfer Abertawe. Efallai y gallaf ddefnyddio'r term y mae pobl yn aml yn ei ddefnyddio pan fydd datblygiadau'n digwydd mewn rhannau eraill o Gymru: bydd yn dda i Gymru. Efallai na fydd pobl yn y Rhyl yn siarad amdano, ond mae'n mynd i fynd i fyny i Fae Colwyn a'r Rhyl, mae'n mynd i fynd i bob cwr o Gymru. Rydym yn braenaru, bydd gweddill Cymru'n dilyn.

Tai yw bara menyn y diwydiant adeiladu. Mae wedi newid llawer yn y 50 mlynedd diwethaf, nid o reidrwydd er gwell i gyd. Cafwyd cynnydd mawr mewn eiddo gwag, ac mae hynny'n anffodus. Unwaith eto, rwy'n rhoi clod i'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yn eu dull deublyg o roi benthyciadau i bobl ddod ag eiddo yn ôl i ddefnydd, a hefyd y cyfle i gynyddu'r dreth gyngor ar eiddo gwag. Mae yna bobl sy'n gadael eiddo'n wag, eiddo braf iawn yn aml, am eu rhesymau eu hunain, ond mae'n cyfyngu ar faint o dai sydd ar gael yn y gymuned. Rydym wedi gweld cynnydd yn nifer yr aelwydydd un person a'r nifer o aelwydydd pensiynwyr. Rydym wedi gweld newid yn ôl i rentu'n breifat. Mae lefelau tai cyngor wedi gostwng. Cafwyd twf sylweddol mewn cymdeithasau tai. Bellach, mae'r sector rhentu preifat wedi cynyddu'n enfawr er ei bod yn ymddangos ei fod bron â diflannu yn y 1960au a'r 1970au—ar wahân i fyfyrwyr.

Mae gwaith adeiladu'n bwysig. Mae angen inni adeiladu tai. Mae angen inni adeiladu tai ar gyfer pobl. Rydym newydd gael dadl ar dai, ac nid oeddwn yn gwybod ei bod hi'n mynd i ddigwydd pan gyflwynais y ddadl hon. Mae'n ymwneud ag adeiladu tai ac adeiladu ystadau newydd. Pa fath o dai y mae pobl eu heisiau? Nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn hynod uchelgeisiol. Byddent yn eithaf hapus, fel fi, i fyw mewn tŷ pâr tair ystafell wely, pa un a yw'n cael ei ddarparu gan gymdeithas dai, y cyngor, neu pa un a ydym yn berchen arno ein hunain. Dyna beth y maent ei eisiau—cael hynny wedi ei wneud mewn gwirionedd. A gaf fi ddweud pa mor hapus wyf fi ynghylch datblygiad Hygrove ar hen safle bysiau Morris Brothers yn Abertawe? Mae'n adeiladu dros 200 o dai, mae 20 ohonynt ar gyfer y gymdeithas dai, a'r gweddill i'w gwerthu. Mae'n ddatblygiad sydd wedi dod â safle tir llwyd yn ôl i ddefnydd. Mae'n cynhyrchu tai o ansawdd da. Sut y gwn eu bod yn gartrefi o ansawdd da? Oherwydd maent wedi cynhyrchu tua 60 neu 70 bellach ac nid oes arwydd 'ar werth' wrth unrhyw un ohonynt. Nid ydych yn gweld hynny'n aml mewn ystadau newydd.

On apprenticeships, construction needs skilled workers. We need apprentices to come through to replace retiring tradespeople. We went through a period of time with too few apprentices. This needs resolving. I am well aware and appreciative of the work done by the CITB, and I know the Welsh Government is looking to work with employers. All apprenticeships include an appropriate competency qualification to at least level 2, an Essential Skills Wales qualification, a technical knowledge qualification, or other qualifications or requirements, as specified by the particular occupation. But one of the great difficulties is getting companies to take people on. I think that is a problem in construction because we've got so many very small construction companies that they're not able to offer apprenticeships. And that's why, if we can start growing some of these companies, you get into a really good system. Companies grow, they start getting bigger contracts, they take on apprentices, and everybody benefits. The Welsh economy benefits, the people taking on benefit, and we as a society benefit.

Construction is at the heart of the Welsh economy. We all rely on it. We need to grow. But can I just say, as I always do—? I always try and end, like I used to when I was teaching, on the things that I really think are important. We need to grow more large Welsh-based construction companies. We need to support them with contracts that go out—especially Welsh Government contracts—that mean they can bid. If you have a building contract to build six schools at £70 million, you won't have a Welsh construction company able to bid. You break it down into six schools at £10 million each, you've got Welsh construction companies able to bid. We have some major projects coming, but we can't just rely on major projects, important though they are. We need to ensure we have a skilled workforce; we have an opportunity to develop construction skills and, most important of all, we need to make sure we get the houses that our people need. Thank you.

O ran prentisiaethau, mae adeiladu angen gweithwyr medrus. Mae angen prentisiaid i ddod drwodd yn lle crefftwyr sy'n ymddeol. Aethom drwy gyfnod o amser heb ddigon o brentisiaid. Mae angen datrys hyn. Rwy'n ymwybodol iawn ac yn gwerthfawrogi'r gwaith a wneir gan CITB, a gwn fod Llywodraeth Cymru yn ceisio gweithio gyda chyflogwyr. Mae pob prentisiaeth yn cynnwys cymhwyster cymhwysedd priodol i lefel 2 o leiaf, cymhwyster Sgiliau Hanfodol Cymru, cymhwyster gwybodaeth dechnegol, neu gymwysterau neu ofynion eraill, fel y nodwyd gan yr alwedigaeth benodol. Ond un o'r anawsterau mawr yw cael cwmnïau i gyflogi pobl. Credaf fod hynny'n broblem yn y sector adeiladu oherwydd bod gennym gynifer o gwmnïau adeiladu bach iawn nad ydynt yn gallu cynnig prentisiaethau. A dyna pam, os gallwn ddechrau tyfu rhai o'r cwmnïau hyn, y gallwch sicrhau system dda iawn. Mae cwmnïau'n tyfu, maent yn dechrau cael contractau mwy, maent yn cyflogi prentisiaid, ac mae pawb yn elwa. Mae economi Cymru'n elwa, mae'r bobl sy'n cyflogi'n elwa, ac rydym ni fel cymdeithas yn elwa.

Mae adeiladu yn ganolog i economi Cymru. Rydym i gyd yn dibynnu arno. Mae angen inni dyfu. Ond a gaf fi ddweud, fel rwy'n ei wneud bob amser—? Rwyf bob amser yn ceisio gorffen, fel yr arferwn ei wneud pan oeddwn yn dysgu, ar y pethau y credaf eu bod yn wirioneddol bwysig yn fy marn i. Mae angen inni dyfu mwy o gwmnïau adeiladu mawr sydd wedi'u lleoli yng Nghymru. Mae angen inni eu cefnogi gyda chontractau sy'n mynd allan—yn enwedig contractau Llywodraeth Cymru—sy'n golygu y gallant wneud cynnig. Os oes gennych gontract adeiladu i adeiladu chwe ysgol am £70 miliwn, ni fydd gennych gwmni adeiladu o Gymru yn gallu cynnig am y gwaith. Torrwch ef yn chwe ysgol am £10 miliwn yr un, bydd gennych gwmnïau adeiladu yng Nghymru sy'n gallu cynnig am y gwaith. Mae gennym brosiectau mawr ar y ffordd, ond ni allwn ddibynnu'n unig ar brosiectau mawr, er mor bwysig ydynt. Mae angen inni sicrhau bod gennym weithlu medrus, fod gennym gyfle i ddatblygu sgiliau adeiladu ac yn bwysicaf oll, mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn cael y tai sydd eu hangen ar ein pobl. Diolch.

18:10

Thank you very much. Can I call on Ken Skates as the Cabinet Secretary for Economy and Transport to reply to the debate?

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw ar Ken Skates fel Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i ymateb i'r ddadl?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank Mike Hedges for calling this debate, and it's my pleasure to respond to him. I'm incredibly pleased to see that the Construction Skills Network, in their latest forecast, predict that Wales will see unprecedented growth in construction over the next five years, and these forecasts are a reflection, I believe, of our continued commitment to long-term infrastructure planning and investment here in Wales. Our intention, as a Government, is to provide the industry with a clear pipeline of public sector projects, and clearly they are huge opportunities for the construction sector at every level, and it's our intention to work with the sector in capitalising on these many opportunities. 

Development and delivery of innovative procurement policy has seen clear, direct benefits to Wales and its economy. Application of community benefits has resulted in thousands of jobs and training places for individuals right across Wales, and it's helped small and medium-sized enterprises in our supply chain to grow and to expand. Low-carbon energy generation is one area that offers enormous economic opportunities over the coming years, and that's why we're supporting the development of the Wylfa Newydd nuclear power station on Anglesey, and it's why we have been and we continue to be supportive of the tidal lagoon in Swansea bay. 

Improving and investing in our transport infrastructure is another key area of growth in the coming years, and we remain committed to improving the M4 motorway around Newport, the metros in south Wales, and also in the north-east of Wales. Investment in infrastructure helps us to grow the economy. It also, though, helps us to tackle social problems, and despite the strong record we have of building more homes in Wales, we still have too many young people who simply can't get onto the housing ladder. And that's why we've set an ambitious target of delivering 20,000 affordable homes, and why we're investing £1.3 billion to support the housing sector over the course of this very Assembly term.

We're particularly keen to see more SME house builders entering the building sector to diversify the market and to promote innovation. The £30 million Wales property development fund, managed by the Development Bank of Wales, will continue to support SMEs that are unable to access affordable finance from traditional sources. Modern methods of construction can also help build homes faster and more efficiently, and we've launched our £20 million innovative housing programme to specifically support alternative and new approaches. It's crucial, given this unprecedented level of infrastructure development, that construction is recognised as an attractive career choice.

The construction sector has come together to develop Go Construct—the first industry-wide interactive careers portal showcasing the wide variety of jobs in construction and the best routes in. As Mike Hedges has already said, apprenticeships have proven their effectiveness in the marketplace and are very highly valued by both employers and apprentices themselves. That's why we've committed to the delivery of a minimum of 100,000 all-age apprenticeships during this Assembly term.

Now, we have to build intelligently and sustainably if we want the investments we make now to be worth while in the long term, and that's the reason we put sustainable development and decarbonisation at the heart of all we do as a Government, and why we're establishing a national infrastructure commission for Wales. As I've said, I want to see as much as possible of the investment made in Wales stay here in Wales, helping us to create better jobs closer to home. 

Our national strategy 'Prosperity for All' focuses the whole of the Government on a number of areas to deliver real impacts, and yesterday I published the economic action plan, which will help us to work with the business community in responding to those key challenges. The plan outlines my aim to deliver modern and connected infrastructure to meet the productivity challenge and also to drive sustainable economic growth as we build as never before. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mike Hedges am alw'r ddadl hon, ac mae'n bleser gennyf ymateb iddo. Rwy'n hynod o falch o weld bod y Rhwydwaith Sgiliau Adeiladu, yn eu rhagolwg diweddaraf, yn rhagweld y bydd Cymru'n gweld twf na welwyd ei debyg yn y sector adeiladu dros y pum mlynedd nesaf, ac mae'r rhagolygon hyn yn adlewyrchiad, rwy'n credu, o'n hymrwymiad parhaus i gynllunio seilwaith hirdymor a buddsoddi yma yng Nghymru. Ein bwriad, fel Llywodraeth, yw darparu llif clir o brosiectau sector cyhoeddus ar gyfer y diwydiant, ac mae'n amlwg eu bod yn gyfleoedd enfawr i'r sector adeiladu ar bob lefel, a'n bwriad yw gweithio gyda'r sector i fanteisio ar y cyfleoedd niferus hyn.

Mae datblygu a darparu polisi caffael arloesol wedi creu manteision clir ac uniongyrchol i Gymru a'i heconomi. Mae cymhwyso manteision cymunedol wedi arwain at filoedd o swyddi a lleoedd hyfforddi ar gyfer unigolion ar draws Cymru, ac mae wedi helpu busnesau bach a chanolig yn ein cadwyn gyflenwi i dyfu ac i ehangu. Mae cynhyrchu ynni carbon isel yn un maes sy'n cynnig cyfleoedd economaidd enfawr dros y blynyddoedd i ddod, a dyna pam rydym yn cefnogi'r bwriad i ddatblygu gorsaf ynni niwclear Wylfa Newydd ar Ynys Môn, a pham rydym wedi cefnogi'r morlyn llanw ym mae Abertawe ac yn parhau i wneud hynny.

Mae gwella a buddsoddi yn ein seilwaith trafnidiaeth yn faes twf allweddol arall yn y blynyddoedd i ddod, ac rydym yn parhau'n ymrwymedig i wella traffordd yr M4 o amgylch Casnewydd, y metros yn ne Cymru, a hefyd yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Mae buddsoddi mewn seilwaith yn ein helpu i dyfu'r economi. Mae hefyd, fodd bynnag, yn ein helpu i fynd i'r afael â phroblemau cymdeithasol, ac er gwaethaf yr hanes cryf sydd gennym o adeiladu mwy o gartrefi yng Nghymru, mae gennym ormod o bobl ifanc o hyd na allant gael troed ar yr ysgol dai. A dyna pam rydym wedi gosod targed uchelgeisiol o ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy, a pham rydym yn buddsoddi £1.3 biliwn i gefnogi'r sector tai dros y tymor Cynulliad hwn.

Rydym yn arbennig o awyddus i weld mwy o adeiladwyr tai sy'n fusnesau bach a chanolig eu maint yn mynd i mewn i'r sector adeiladu i arallgyfeirio'r farchnad a hyrwyddo arloesi. Bydd cronfa datblygu eiddo Cymru sy'n werth £30 miliwn, a gaiff ei rheoli gan Fanc Datblygu Cymru, yn parhau i gefnogi busnesau bach a chanolig nad ydynt yn gallu cael cyllid fforddiadwy o ffynonellau traddodiadol. Gall dulliau modern o adeiladu helpu hefyd i adeiladu cartrefi'n gyflymach ac yn fwy effeithlon, ac rydym wedi lansio ein rhaglen tai arloesol gwerth £20 miliwn yn benodol er mwyn cefnogi dulliau newydd ac amgen. Mae'n hollbwysig, o ystyried y lefel nas gwelwyd o'r blaen o ddatblygu seilwaith, fod gwaith adeiladu'n cael ei gydnabod fel dewis gyrfaol deniadol.

Mae'r sector adeiladu wedi dod at ei gilydd i ddatblygu Am Adeiladu—y porth gyrfaoedd rhyngweithiol cyntaf ar gyfer y diwydiant cyfan sy'n arddangos amrywiaeth eang o swyddi yn y diwydiant adeiladu a'r llwybrau gorau i mewn. Fel y dywedodd Mike Hedges eisoes, mae prentisiaethau wedi profi pa mor effeithiol ydynt yn y farchnad a chânt eu gwerthfawrogi'n fawr iawn gan gyflogwyr a'r prentisiaid eu hunain. Dyna pam rydym wedi ymrwymo i ddarparu o leiaf 100,000 o brentisiaethau i rai o bob oed yn ystod y tymor Cynulliad hwn.

Nawr, rhaid inni adeiladu'n ddeallus a chynaliadwy os ydym am i'r buddsoddiadau rydym yn eu gwneud yn awr fod yn werth chweil yn y tymor hir, a dyna pam rydym wedi rhoi datblygu cynaliadwy a datgarboneiddio ynghanol pob dim a wnawn fel Llywodraeth, a dyna pam rydym yn sefydlu comisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru. Fel rwy'n dweud, rwyf am weld cymaint â phosibl o'r buddsoddiad a wnaed yng Nghymru yn aros yma yng Nghymru, gan ein helpu i greu swyddi gwell yn nes at adref.

Mae ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' yn canolbwyntio sylw'r Llywodraeth gyfan ar nifer o feysydd i gyflawni effeithiau go iawn, a ddoe, cyhoeddais y cynllun gweithredu economaidd a fydd yn ein helpu i weithio gyda'r gymuned fusnes i ymateb i'r heriau allweddol hynny. Mae'r cynllun yn amlinellu fy nod i ddarparu seilwaith cysylltiedig a modern i ateb her cynhyrchiant a hefyd i sbarduno twf economaidd cynaliadwy wrth i ni adeiladu fel na wnaethom erioed o'r blaen.

18:15

Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:17.

The meeting ended at 18:17.