Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

01/02/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig. Fe dynnwyd y cwestiwn cyntaf [OAQ(5)0088(ERA)] yn ôl. Felly, yr ail gwestiwn, Neil Hamilton.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for the Environment and Rural Affairs. The first question [OAQ(5)0088(ERA)] has been withdrawn. So, the second question, Neil Hamilton.

Y Diwydiant Pysgota yng Nghymru

The Welsh Fishing Industry

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am effaith gadael yr UE ar y diwydiant pysgota yng Nghymru? OAQ(5)0097(ERA)

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the impact of Brexit on the Welsh fishing industry? OAQ(5)0097(ERA)

Thank you. The UK’s future exit from the European Union raises many questions and uncertainties for the future of Wales’s fishing industry. To help safeguard the prosperity of the industry and our coastal communities, my department will be developing a forward-looking fisheries policy, as set out in the ‘Securing Wales’ Future’ White Paper.

Diolch. Mae llawer o gwestiynau ac ansicrwydd ynghlwm wrth ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol mewn perthynas â dyfodol diwydiant pysgota Cymru. Er mwyn diogelu ffyniant y diwydiant a’n cymunedau arfordirol, bydd fy adran yn datblygu polisi pysgodfeydd sy’n edrych tua’r dyfodol, fel y nodir yn y Papur Gwyn, ‘Diogelu Dyfodol Cymru’.

I’m delighted with the answer that the Cabinet Secretary has provided. Does she accept that the opportunities that will be available for Welsh fishermen and women will be very significant, that the last 43 years have seen a plundering of our seas through the common fisheries policy, the devastation of fish stocks, which have taken many, many years to begin to correct, and that by taking back control of the coastal waters and further regions of the sea, we have the opportunity not only to develop a massive economic resource for Wales, but also to improve conservation in Welsh waters?

Rwy’n fodlon iawn gydag ateb Ysgrifennydd y Cabinet. A yw’n derbyn y bydd y cyfleoedd a fydd ar gael i bysgotwyr Cymru yn sylweddol iawn, fod ein moroedd wedi cael eu hysbeilio dros y 43 mlynedd diwethaf o ganlyniad i’r polisi pysgodfeydd cyffredin, y difrod i stociau pysgod, sydd wedi cymryd sawl blwyddyn i ddechrau eu hunioni, a bod gennym gyfle, drwy ailgymryd rheolaeth ar y dyfroedd arfordirol a rhannau pellach o’r môr, nid yn unig i ddatblygu adnodd economaidd enfawr i Gymru, ond hefyd i wella cadwraeth yn nyfroedd Cymru?

I think it’s a little too early to assume Brexit will be as positive as the Member portrays for the fishing industry overall. But I absolutely accept—and I’ve said many times—that, while leaving the EU poses many risks and challenges, there are opportunities going forward. I think market access is absolutely critical, and, as I said, we will have a common fisheries policy going forward—a very Welsh-specific fishing policy—to replace the common fisheries policy. But I do think we need to look at the basic principles of how we do manage our fisheries in Wales. I think there needs to be more flexibility and also adaptable management regimes, going forward.

Credaf ei bod braidd yn gynnar i gymryd yn ganiataol y bydd Brexit mor gadarnhaol i’r diwydiant pysgota yn gyffredinol ag y mae’r Aelod yn ei awgrymu. Ond rwy’n derbyn yn llwyr—ac rwyf wedi dweud sawl tro—er y bydd gadael yr UE yn peri llawer o risgiau a heriau, y bydd yna gyfleoedd yn y dyfodol. Credaf fod mynediad at y farchnad yn gwbl hanfodol, ac fel y dywedais, bydd gennym bolisi pysgodfeydd cyffredin ar gyfer y dyfodol—polisi pysgota penodol iawn i Gymru—i gymryd lle’r polisi pysgodfeydd cyffredin. Ond credaf fod angen inni ystyried yr egwyddorion sylfaenol o ran sut rydym yn rheoli ein pysgodfeydd yng Nghymru. Credaf fod angen mwy o hyblygrwydd, yn ogystal â chyfundrefnau rheoli addasadwy, ar gyfer y dyfodol.

Gobeithio na fyddwch chi’n gwrando ar y brenhinoedd Cnut draw ar yr ochr arall, sy’n meddwl eu bod nhw’n gallu rheoli’r moroedd. Ond mae yna bysgodfa bwysig yng Nghymru, sef y bysgodfa gregyn, sy’n hynod bwysig. Beth yw’r posibiliadau, wrth i ni edrych ar bysgota cregyn bylchog, er enghraifft, ac, wrth gwrs, cregyn gleision, i agor pysgodfeydd wedi eu tystio o dan gynllun y Marine Stewardship Council, er mwyn hybu pysgodfeydd yng Nghymru? A oes modd i chi ddatblygu’r ochr honno i bethau, fel ein bod ni’n cael pysgodfeydd cynaliadwy wrth ymadael â’r Undeb Ewropeaidd?

I hope you wouldn’t listen to the kings Canute at the other end of the Chamber, who believe that they can manage our seas. There is an important fishery in Wales, which is the shellfish fishery, which is extremely important. What are the possibilities as we look at scallop fishing, for example, and mussels of course, to open fisheries that could be certified under a Marine Stewardship Council scheme in order to promote this industry in Wales? Could you develop that side of things so that we can have sustainable fisheries as we leave the European Union?

Thank you. Well, I hope, in my answer to Neil Hamilton, you accepted that I said I think the presumption that it’s going to be a very positive thing is a little early. But, you know, as I said, there are opportunities, and I think we do need that more flexible approach. You mention specifically scallops and mussels, and how we move forward, particularly in relation to seafood. I’m going out to our local seafood expo in Brussels in April, because I think there is a lot we can do for the fisheries industry, which, maybe, have been hampered at times, and it’s about getting that more flexible approach. But I go back to what I was saying: market access is absolutely critical.

Diolch. Wel, gobeithiaf eich bod wedi derbyn fy mod wedi dweud, yn fy ateb i Neil Hamilton, fy mod yn credu bod y rhagdybiaeth y bydd yn rhywbeth cadarnhaol braidd yn gynnar. Ond fel y dywedais, mae cyfleoedd i’w cael, a chredaf fod angen yr ymagwedd fwy hyblyg honno arnom. Rydych yn sôn yn benodol am gregyn bylchog a chregyn gleision, a sut y dylem fynd yn ein blaenau, yn enwedig mewn perthynas â bwyd môr. Byddaf yn mynychu ein expo bwyd môr lleol ym Mrwsel ym mis Ebrill, gan fy mod o’r farn fod llawer y gallem ei wneud ar gyfer y diwydiant pysgodfeydd, sydd efallai wedi cael ei lesteirio yn y gorffennol, ac mae’n ymwneud â sicrhau’r ymagwedd fwy hyblyg honno. Ond dychwelaf at yr hyn yr oeddwn yn ei ddweud: mae mynediad at y farchnad yn gwbl hanfodol.

Ar yr un thema, Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi’n gwybod, wrth gwrs, pa mor fregus yw diwydiant cocos Gŵyr oherwydd marwolaeth cynnar stociau ym moryd Burry. Ac efallai fydd y Bil diddymu mawr yn diogelu’r diwydiant hwn drwy gadw rheoliadau pysgod cregyn yr Undeb Ewropeaidd, ond ni fydd yn amddiffyn marchnadoedd pysgod cregyn yn yr Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn hybu ein pysgod cregyn o fewn gwledydd yr Undeb Ewropeaidd, i sicrhau bod ein cynnyrch yn mynd i fod yn ddewis cyntaf—gyda thariffau, neu hebddynt?

Along the same lines, Cabinet Secretary, you know how vulnerable the Gower cockle industry is because of early stock deaths in the Burry estuary. Perhaps the great repeal Bill will safeguard this industry by retaining the shellfish regulations of the European Union, but it won’t actually protect shellfish markets within the European Union at the moment. So, how is the Welsh Government promoting our shellfish within the European Union in order to ensure that our produce will be the first choice, with tariffs or without?

Well, I mentioned in my answer to Simon Thomas that I’m going out to the seafood expo in Brussels. I’ve given funding for that. I think it’s very important that I personally go out there, to make sure everybody knows about our great Welsh seafood industry. We’ve also had the seafood strategy, which I helped launch with the industry about three or four months ago.

Wel, soniais yn fy ateb i Simon Thomas y byddaf yn mynychu’r expo bwyd môr ym Mrwsel. Rwyf wedi darparu cyllid ar gyfer hynny. Credaf ei bod yn bwysig iawn fy mod yn mynychu’n bersonol, er mwyn sicrhau bod pawb yn ymwybodol o’n diwydiant bwyd môr gwych yng Nghymru. Rydym hefyd wedi cael y strategaeth bwyd môr a helpais i’w lansio gyda’r diwydiant oddeutu tri neu bedwar mis yn ôl.

Rhaglen Cartrefi Clyd

The Warm Homes Programme

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y rhaglen Cartrefi Clyd? OAQ(5)0102(ERA)

3. Will the Cabinet Secretary provide an update on funding for the Warm Homes Programme? OAQ(5)0102(ERA)

Thank you. This financial year, we are investing £26.5 million in Welsh Government Warm Homes to improve the energy efficiency of our housing stock and help tackle fuel poverty. I’m currently considering funding options for the next four years and will be making an announcement by the end of March.

Diolch. Yn y flwyddyn ariannol hon, rydym yn buddsoddi £26.5 miliwn yn rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru i wella effeithlonrwydd ynni ein stoc dai ac er mwyn helpu i drechu tlodi tanwydd. Ar hyn o bryd, rwy’n ystyried opsiynau ariannu ar gyfer y pedair blynedd nesaf a byddaf yn gwneud cyhoeddiad cyn diwedd mis Mawrth.

Well, I welcome that response, and it will build on the work where, I understand, last year, under Nest and Arbed, something around 8,000 homes were improved with their energy efficiency. And of course, this links to fuel poverty, and that’s what I wanted to ask in my supplementary. The Welsh Government and Cabinet Secretary will be aware of Age Cymru’s statement on fuel poverty, and they’ve made some specific recommendations, building on the work that the Welsh Government has done. They’ve asked for a new strategic approach to tackling fuel poverty, backed by a clear programme and timescales. They’ve asked for robust and regularly updated data on housing stock quality, and reporting on fuel poverty levels. And one of the things they suggest, finally, is that we should consider an ambitious new fuel poverty target based on improving a number of low-income homes to a minimum energy performance certificate rating of C each year. There are other recommendations, but I wonder will she be taking the time to look at the Age Cymru proposals and to respond to them, and to take forward the work that we’ve already been doing in the Welsh Government.

Wel, croesawaf yr ymateb hwnnw, a bydd yn adeiladu ar y gwaith lle y gwnaed gwelliannau, yn ôl yr hyn a ddeallaf, i effeithlonrwydd ynni oddeutu 8,000 o gartrefi y llynedd o dan Nyth ac Arbed. Ac wrth gwrs, mae hyn yn cysylltu â thlodi tanwydd, ac roeddwn am ofyn hynny yn fy nghwestiwn atodol. Bydd Llywodraeth Cymru ac Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o ddatganiad Age Cymru ar dlodi tanwydd, ac maent wedi gwneud argymhellion penodol, gan adeiladu ar y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud. Maent wedi gofyn am ymagwedd strategol newydd, wedi’i chefnogi gan raglen ac amserlenni clir, i fynd i’r afael â thlodi tanwydd. Maent wedi gofyn am ddata cadarn sy’n cael ei ddiweddaru’n rheolaidd ar ansawdd y stoc dai, ac adroddiadau ar lefelau tlodi tanwydd. Ac un o’u hargymhellion, i gloi, yw y dylem ystyried targed newydd uchelgeisiol ar gyfer tlodi tanwydd yn seiliedig ar godi sgôr tystysgrif perfformiad ynni gofynnol nifer o gartrefi incwm isel i C neu’n uwch bob blwyddyn. Ceir argymhellion eraill, ond tybed a fydd hi’n ymroi i edrych ar argymhellion Age Cymru ac yn ymateb iddynt, ac yn bwrw ymlaen â’r gwaith yr ydym eisoes wedi bod yn ei wneud yn Llywodraeth Cymru.

Yes, I am aware of Age Cymru’s statement on fuel poverty and, certainly, we are currently considering the proposals that they’ve recommended in the development of our wider fuel poverty policy going forward. We’ve already responded to many of the proposals that they have brought forward in our response to the Nest consultation that was published just before Christmas. So, for instance, we’re proposing to extend eligibility for a package of Nest home energy improvement measures to low-income households with occupants suffering from certain vulnerable health conditions, and we do have fast-track arrangements in place for eligible vulnerable people, which I think is really important. Also, when my colleague, Carl Sargeant, and I were in our respective portfolios—and now we’ve swapped—we decided that we would have a look at a major new data collection for our housing stock, because we did not have that data that we both felt that we should have. So, we have brought that forward and we’ve issued a joint written statement to Members on that.

Ie, rwy’n ymwybodol o ddatganiad Age Cymru ar dlodi tanwydd, ac yn sicr, ar hyn o bryd rydym yn ystyried y cynigion a argymhellwyd ganddynt ar gyfer datblygu ein polisi tlodi tanwydd ehangach yn y dyfodol. Rydym eisoes wedi ymateb i lawer o’r cynigion a gyflwynwyd ganddynt yn ein hymateb i ymgynghoriad Nyth a gyhoeddwyd cyn y Nadolig. Felly, er enghraifft, rydym yn cynnig ymestyn cymhwysedd ar gyfer pecyn o fesurau Nyth i wella ynni yn y cartref i aelwydydd incwm isel sydd â phreswylwyr yn dioddef o rai cyflyrau iechyd penodol, ac mae gennym drefniadau llwybr carlam ar waith ar gyfer pobl agored i niwed sy’n gymwys, sy’n rhywbeth gwirioneddol bwysig yn fy marn i. Hefyd, pan oedd fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, a minnau yn ein portffolios—ac rydym bellach wedi cyfnewid—penderfynasom y buasem yn ystyried casgliad data newydd pwysig ar gyfer ein stoc dai, gan nad oedd gennym y data yr oedd y ddau ohonom yn teimlo y dylai fod gennym. Felly, rydym wedi cyflwyno hynny, ac wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar y cyd ynglŷn â hynny i’r Aelodau.

I welcome Huw Irranca-Davies’s reference to the Age Cymru report, findings and recommendations. You referred to the consultation on a future demand-led fuel poverty scheme, but the Fuel Poverty Coalition Cymru has expressed concern that, by introducing age requirements in the eligibility criteria proposed, this will deny help to many households in fuel poverty that are currently eligible. How will you, therefore, respond specifically to the Age Cymru statement that the 2010 revised fuel poverty strategy is now out of date, and that Wales and the Welsh Government needs to deliver for Wales a new revised fuel poverty strategy, reflecting not just energy efficiency, important though that is, but all the wider social justice issues linked to this important matter?

Croesawaf gyfeiriad Huw Irranca-Davies at adroddiad, canfyddiadau ac argymhellion Age Cymru. Fe gyfeirioch at yr ymgynghoriad ar gynllun tlodi tanwydd seiliedig ar alw ar gyfer y dyfodol, ond mae Cynghrair Tlodi Tanwydd Cymru wedi mynegi pryderon y bydd cyflwyno gofynion oedran yn y meini prawf cymhwysedd a gynigir yn atal llawer o gartrefi mewn tlodi tanwydd sy’n gymwys ar hyn o bryd rhag cael cymorth. Felly, sut rydych yn ymateb i ddatganiad Age Cymru yn benodol fod strategaeth tlodi tanwydd ddiwygiedig 2010 bellach wedi dyddio, a bod angen i Gymru a Llywodraeth Cymru ddarparu strategaeth tlodi tanwydd ddiwygiedig newydd i Gymru, i adlewyrchu nid yn unig effeithlonrwydd ynni, er mor bwysig yw hynny, ond yr holl faterion cyfiawnder cymdeithasol ehangach sy’n gysylltiedig â’r mater pwysig hwn?

Well, I mentioned in my answer to Huw Irranca-Davies that I was looking at the proposals that came from the Age Cymru statement on fuel poverty in the development of our wider fuel poverty policy going forward.

Wel, soniais yn fy ateb i Huw Irranca-Davies fy mod yn ystyried y cynigion a ddaeth o ddatganiad Age Cymru ar dlodi tanwydd wrth ddatblygu ein polisi tlodi tanwydd ehangach ar gyfer y dyfodol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, ac i ofyn cwestiwn cyntaf yr wythnos yma, llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

Questions now from party spokespeople, and to ask the first question this week, UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. If I can pick up the gauntlet flung down at me by Simon Thomas in relation to King Canute, King Canute, of course, was the wise man who showed his fawning courtiers that there were limitations on the power of royal authority and government, and he couldn’t hold back the tide, so I feel he would probably have been a man-made global warming sceptic if he were alive today. [Interruption.] But to the business of the day, can I welcome yesterday’s statement from the Cabinet Secretary that she is designating several special areas of conservation for the harbour porpoise and for other sea birds? This is a step in the right direction in creating a coherent network of protected areas at sea to conserve our marine wildlife and habitat. Can she tell us when the Welsh Government intends to complete the marine protected area network in Wales, based on the 2016 Joint Nature Conservation Committee network progress report?

Diolch, Lywydd. Os caf ymateb i’r her a roddwyd i mi gan Simon Thomas mewn perthynas â’r Brenin Cnut, roedd y Brenin Cnut, wrth gwrs, yn ddyn doeth a ddangosodd i’w wŷr llys sebonllyd fod cyfyngiadau ar rym awdurdod brenhinol a’r llywodraeth, ac na allai rwystro’r llanw, felly teimlaf y byddai yn ôl pob tebyg wedi bod yn sgeptig mewn perthynas â chynhesu byd-eang wedi’i achosi gan bobl pe bai’n fyw heddiw. [Torri ar draws.] Ond i ddychwelyd at fusnes heddiw, a gaf fi groesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet ddoe ei bod yn dynodi sawl ardal cadwraeth arbennig ar gyfer llamidyddion ac adar môr eraill? Mae hwn yn gam i’r cyfeiriad cywir o ran creu rhwydwaith cydgysylltiedig o ardaloedd gwarchodedig ar y môr i warchod ein bywyd gwyllt a’n cynefinoedd morol. A all ddweud wrthym pa bryd y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cwblhau’r rhwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru, yn seiliedig ar adroddiad cynnydd y rhwydwaith gan y Cyd-bwyllgor Cadwraeth Natur yn 2016?

Thank you for your welcoming of the statement in relation to the three extra areas in relation to harbour porpoises. There is a significant piece of work going on around marine policy and marine planning. I think it’s very important that we have the Welsh national marine plan in place, and I hope to do that by the summer.

Diolch am groesawu’r datganiad ar y tri maes ychwanegol mewn perthynas â llamidyddion. Mae gwaith sylweddol ar y gweill mewn perthynas â pholisi morol a chynllunio morol. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod cynllun morol cenedlaethol Cymru ar waith gennym, a gobeithiaf wneud hynny erbyn yr haf.

I thank the Cabinet Secretary for that helpful reply. The Welsh Government is committed to clean, healthy, safe, productive and biologically diverse seas, and there has been good progress made on designation. But, I’m not sure that the same progress has been made on improved management of marine protected areas. In 2012, the Countryside Council for Wales, which is now, of course, Natural Resources Wales, said that 47 per cent of species and 54 per cent of habitats in Natura 2000 sites were in an unfavourable condition and, more to the point, 100 per cent of the species and 79 per cent of habitats were not under secure management regimes to improve conditions. Given that Natural Resources Wales has been financially constrained and has had to cope with a 15 per cent cut in budgets in the last two years, is she satisfied that they have sufficient resources to achieve the objectives that the Welsh Government sets in this respect?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb defnyddiol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal moroedd glân, iach, diogel, cynhyrchiol a bioamrywiol, a gwnaed cynnydd da mewn perthynas â dynodiad. Ond nid wyf yn siŵr a wnaed cynnydd tebyg ar wella’r modd y rheolir ardaloedd morol gwarchodedig. Yn 2012, dywedodd Cyngor Cefn Gwlad Cymru, sef Cyfoeth Naturiol Cymru bellach wrth gwrs, fod 47 y cant o rywogaethau a 54 y cant o gynefinoedd safleoedd Natura 2000 mewn cyflwr anffafriol, ac yn bwysicach, nad oedd 100 y cant o’r rhywogaethau a 79 y cant o’r cynefinoedd o dan gyfundrefnau rheoli diogel i wella’r amodau. O ystyried bod cyfyngiadau ariannol ar Cyfoeth Naturiol Cymru a’u bod wedi gorfod ymdopi â thoriad o 15 y cant i’w cyllidebau dros y ddwy flynedd ddiwethaf, a yw’n fodlon fod ganddynt ddigon o adnoddau i gyflawni’r amcanion a osodir gan Lywodraeth Cymru yn hyn o beth?

I’m sure the Member accepts that we’re all financially constrained and, certainly, I meet with NRW on a monthly basis—with the chair and chief executive—and I am satisfied that they do have the resources in place, yes.

Rwy’n siŵr fod yr Aelod yn derbyn bod cyfyngiadau ariannol arnom oll, ac yn sicr, rwy’n cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru yn fisol—gyda’r cadeirydd a’r prif weithredwr—ac rwy’n fodlon fod yr adnoddau hynny yn eu lle ganddynt.

I thank the Cabinet Secretary for that. In the strategic action plan that the Government published in November 2013 for Wales on marine and fisheries, paragraph 12 referred to the report of the Environment and Sustainability Committee of the Assembly in the last Assembly, in January 2013, and a commitment was made, following that, to six-monthly ministerial statements updating on progress. Unless I’m wrong, we haven’t had one now for about 18 months and I wonder if the Cabinet Secretary has any plans to go back to the six-monthly progress report system that was put in place several years ago.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am hynny. Yn y cynllun gweithredu strategol ar faterion morol a physgodfeydd a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth ym mis Tachwedd 2013 ar gyfer Cymru, roedd paragraff 12 yn cyfeirio at adroddiad Pwyllgor Amgylchedd a Chynaliadwyedd y Cynulliad diwethaf ym mis Ionawr 2013, a gwnaed ymrwymiad, yn dilyn hynny, i ddarparu datganiadau gweinidogol bob chwe mis i roi’r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â’r cynnydd. Oni bai fy mod yn anghywir, nid ydym wedi cael un ers oddeutu 18 mis bellach a tybed a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw gynlluniau i ddychwelyd at y system o adroddiadau cynnydd bob chwe mis a roddwyd ar waith sawl blwyddyn yn ôl.

Certainly, I’ve been in post eight months and I don’t recall bringing one forward, so I will look into that and, if appropriate, make a statement and, if not, I will write to the Member.

Yn sicr, rwyf wedi bod yn y swydd ers wyth mis ac ni allaf gofio cyflwyno un, felly fe edrychaf ar hynny, ac os yw’n briodol, byddaf yn gwneud datganiad, ac os nad yw’n briodol, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod.

Diolch yn fawr, Lywydd. Yn gyntaf, Ysgrifennydd Cabinet, fe fyddwch chi’n ymwybodol o’r gwaharddiadau sy’n deillio o ffliw adar ar hyn o bryd yng Nghrymu. Os yw’r gwaharddiadau yma’n para tan ddiwedd mis Chwefror, bydd 90 y cant o gynhyrchwyr wyau yng Nghymru yn colli eu statws wyau buarth neu wyau maes—beth bynnag sydd orau gyda chi—a byddwn ni felly wedi mynd heibio i’r cyfnod lle caniateir i ieir gael eu cadw o dan do. Byddwn ni’n colli statws sydd yn hynod bwysig i gwsmeriaid ac i gynhyrchwyr wyau yng Nghymru. A ydych chi’n cael trafodaethau ar hyn o bryd, drwy Lywodraeth San Steffan, gyda phartneriaid Ewropeaidd ynglŷn ag estyn y cyfnod yma neu ynglŷn ag amrywio’r gwaharddiadau?

Thank you very much, Llywydd. First, Cabinet Secretary, you will be aware of the restrictions relating to avian flu in Wales at the moment. If these are to remain until the end of February, then 90 per cent of egg producers in Wales will lose their free-range status. We will then have passed the threshold for keeping poultry indoors and we will lose the status that is very important to both customers and egg producers in Wales. Are you having any negotiations at the moment, via the UK Government, with our European partners about extending this period or about varying the restrictions?

The precautionary measures will stay in place until 28 February. You’re quite right—85 per cent of our egg production in Wales is free-range. I met this morning with the chief veterinary office, and, yes, she is having discussions with the other administrations. I know that, yesterday, she had discussions with Department for Environment, Food and Rural Affairs officials and also this morning, because, obviously, we have now had eight cases of bird flu in the UK. Just, I think, Monday was the last one, so clearly it’s still a very live issue. So, those negotiations and those discussions are ongoing.

Bydd y mesurau rhagofalus yn parhau ar waith tan 28 Chwefror. Rydych yn llygad eich lle—mae 85 y cant o gynnyrch wyau Cymru yn wyau maes. Cyfarfûm y bore yma gyda’r prif swyddog milfeddygol, ac ydy, mae’n trafod â’r gweinyddiaethau eraill. Gwn ei bod wedi cael trafodaethau ddoe gyda swyddogion Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, a’r bore yma hefyd, gan fod wyth achos o ffliw adar wedi bod yn y DU bellach. Credaf mai ddydd Llun y cafwyd y diwethaf, felly mae’n amlwg ei fod yn dal yn fater byw iawn. Felly, mae’r trafodaethau hynny’n mynd rhagddynt.

Rwy’n falch bod trafodaethau wedi dechrau, achos, os yw’r gwaharddiadau presennol yn estyn y tu hwnt i fis Chwefror, fe fyddwn ni’n colli’r statws wyau buarth yna. Fel rŷch chi newydd ei gadarnhau, mae 89 y cant o wyau yng Nghymru yn cael eu cynhyrchu o dan y statws yna. Mae hwn yn cymharu â 44 y cant drwy Brydain yn gyffredinol. Felly, rydym ni yng Nghymru yn arbenigo mewn wyau buarth ac mae’n bwysig iawn i gynhyrchwyr ein hwyau ni.

Mae arweinwyr yr undebau amaethyddol ar lefel Ewropeaidd wedi gofyn am estyn y cyfnod 12-wythnos. Mae hefyd yn wir i ddweud bod y gwaharddiadau sydd gyda chi, fel Ysgrifennydd Cabinet yng Nghymru, yn rhai rŷch chi’n gyfrifol amdanynt. A ydych chi mewn sefyllfa o gwbl i roi amlinelliad i’r Cynulliad heddiw ar a ydych chi am barhau â’r gwaharddiadau heibio diwedd y mis bach neu a ydych mewn sefyllfa i osod camau eraill ar gyfer Cymru, gan gynnwys bioddiogelwch uchel, er mwyn cadw statws wyau buarth?

I am pleased that negotiations have commenced, because, if the current ban goes beyond February, then we will lose that free-range status. As you’ve just confirmed, 89 per cent of eggs in Wales are produced under that status, and that compares with 44 per cent throughout the UK generally. So, we in Wales specialise in free-range eggs and it’s very important for our egg producers.

The leaders of the agriculture unions at a European level have asked for the 12-week period to be extended. It’s also true to say that the restrictions that you have in place in Wales, as Cabinet Secretary, are ones that you are responsible for. Are you in a position at all to give this Assembly an outline today of whether you will continue with the restrictions beyond the end of February, or are you in a position to put other steps in place for Wales, including high biosecurity levels, in order to retain the free-range status?

I’m not really in a position currently to give you a decision around extending past 28 February. As I said, I met with the CVO this morning and I’m meeting her again next week, following her discussions with colleagues. I think we need to look at a balance. We can’t keep the birds in-house forever. However, I mentioned that we’ve just had our eighth case on Monday across the UK, so it’s about getting that balance. But we are working closely with DEFRA and with the devolved administrations and making sure that we’re taking expert advice also.

Nid wyf mewn sefyllfa ar hyn o bryd mewn gwirionedd i roi penderfyniad i chi ynglŷn ag ymestyn y tu hwnt i 28 Chwefror. Fel y dywedais, cyfarfûm â’r prif swyddog milfeddygol y bore yma a byddaf yn cyfarfod â hi eto yr wythnos nesaf, yn dilyn ei thrafodaethau gyda’i chydweithwyr. Credaf fod angen inni edrych ar sicrhau cydbwysedd. Ni allwn gadw’r adar dan do am byth. Fodd bynnag, soniais ein bod newydd gael ein hwythfed achos yn y DU ddydd Llun, felly mae’n ymwneud â sicrhau’r cydbwysedd hwnnw. Ond rydym yn gweithio’n agos gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a’r gweinyddiaethau datganoledig ac yn gwneud yn siŵr ein bod yn cael cyngor arbenigol hefyd.

Thank you, Cabinet Secretary, and I accept, of course, this is very much a fluid situation. I don’t think that we’ve had new cases in Wales this year, but that’s not to say that we won’t. There is, however, a real issue here because, if free-range status is removed from eggs at the end of February, then, quite frankly, consumers won’t know what they’re buying. With what’s been talked about by the British Egg Industry Council, for example, about the material in supermarkets, information and so forth, I think we’ll lose some of the confidence that consumers have in free-range eggs—very important in the Welsh context—and there will be confusion as to what’s free-range and what’s not. We’ve spent many years working with consumers to persuade them of the animal welfare issues around free-range eggs and people have come with us and are prepared to pay more, which in turn has meant more investment in the industry in Wales. So, if this does carry on past 28 February, what steps are you doing already with supermarkets and egg suppliers in Wales to ensure the consumer really understands the reason for such a change in the designation of the eggs they buy and that we can have ready-made the kind of stickers and information that will go on the eggs sold in Wales, so that people really understand the situation?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy’n derbyn, wrth gwrs, fod hon yn sefyllfa gyfnewidiol. Ni chredaf ein bod wedi cael unrhyw achosion newydd yng Nghymru eleni, ond nid yw hynny’n gyfystyr â dweud na chawn achos arall. Fodd bynnag, mae yna broblem wirioneddol yma, oherwydd os bydd wyau’n colli statws maes ddiwedd mis Chwefror, a bod yn onest ni fydd y cwsmeriaid yn gwybod beth y maent yn ei brynu. Gyda’r hyn y bu Cyngor Diwydiant Wyau Prydain yn ei drafod, er enghraifft, am y deunydd mewn archfarchnadoedd, gwybodaeth ac yn y blaen, credaf y byddwn yn colli peth o’r hyder sydd gan gwsmeriaid mewn wyau maes—sy’n bwysig iawn yn y cyd-destun Cymreig—a bydd dryswch ynglŷn â beth sy’n gynnyrch maes ai peidio. Rydym wedi treulio nifer o flynyddoedd yn gweithio gyda chwsmeriaid i’w perswadio ynglŷn â materion lles anifeiliaid mewn perthynas ag wyau maes ac mae pobl wedi dod gyda ni ac maent yn barod i dalu mwy, sydd wedi golygu mwy o fuddsoddiad yn y diwydiant yng Nghymru yn ei dro. Felly, os yw hyn yn parhau ar ôl 28 Chwefror, pa gamau yr ydych yn eu cymryd eisoes gydag archfarchnadoedd a chyflenwyr wyau yng Nghymru i sicrhau bod y cwsmer yn deall y rhesymau llawn dros y fath newid yn nynodiad yr wyau y maent yn eu prynu, ac i sicrhau y gallwn gael y math o sticeri a gwybodaeth a fydd yn mynd ar yr wyau a werthir yng Nghymru wedi’u gwneud yn barod, er mwyn i bobl allu deall y sefyllfa’n iawn?

Thank you. Simon Thomas raises a very important point. When I came into portfolio and saw that 89 per cent of our egg production was free-range I thought, ‘Wouldn’t it be great to have 100 per cent?’ But, clearly, out of a clear blue sky, this sort of thing drops on you. The free-range industry have already contacted me asking for a meeting; I’m very happy to meet with them. We know of the significant cost it would be in relation to their packaging et cetera, so it is very important that we do all we can to help them. It also shows, when you went into those precautionary measures, it was right to wait. Obviously, bird flu is over in Europe. We didn’t go too soon because of that 12-week period that we could only keep the birds in. As I say, we can’t keep them in-house forever; we need to look at it very carefully. But it is a very fluid situation and I will update Members as we go through the month of February.

Diolch. Mae Simon Thomas yn gwneud pwynt pwysig iawn. Pan gefais fy mhortffolio a gweld bod 89 y cant o’n cynhyrchiant wyau yn gynnyrch maes, fe feddyliais, ‘Oni fyddai’n wych pe bai’r ffigur yn 100 y cant?’ Ond yn amlwg, allan o’r awyr las, mae rhywbeth fel hyn yn cwympo arnoch. Mae’r diwydiant wyau maes eisoes wedi cysylltu â mi i ofyn am gyfarfod; rwy’n fwy na pharod i gyfarfod â hwy. Gwyddom am y gost sylweddol a fyddai’n deillio o hyn o ran eu deunydd pacio ac yn y blaen, felly mae’n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i’w helpu. Mae hefyd yn dangos, pan gafodd y mesurau rhagofalus eu rhoi ar waith, mai aros oedd y peth iawn i’w wneud. Yn amlwg, mae ffliw adar wedi dod i ben yn Ewrop. Ni weithredwyd yn rhy gynnar oherwydd y cyfnod hwnnw o 12 wythnos pan na allem wneud dim heblaw cadw’r adar dan do. Fel y dywedais, ni allwn eu cadw dan do am byth; mae angen i ni edrych ar hyn yn ofalus iawn. Ond mae’r sefyllfa’n gyfnewidiol a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau wrth i ni fynd drwy fis Chwefror.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, David Melding.

Welsh Conservative spokesperson, David Melding.

Cabinet Secretary, when do you expect the marine protected areas steering group to publish its report on improved management?

Ysgrifennydd y Cabinet, pa bryd y rhagwelwch y bydd grŵp llywio’r ardaloedd morol gwarchodedig yn cyhoeddi ei adroddiad ar wella rheoli?

Thank you for that very pithy answer, Cabinet Secretary. [Laughter.] It was—[Inaudible.] The last piece of work done—. You did commission, or your predecessor commissioned it in March 2014, so it would have taken them a little over three years, alas, and the last major piece of work was done by Natural Resources Wales’s predecessor, the Countryside Commission for Wales, and that said there was a failure of effective management in these really important marine protected areas, but it also said, that report, that a high-level steer was needed from the Welsh Government because across authorities there was currently very low priority in this area. Do you agree?

Diolch am yr ateb cryno iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. [Chwerthin.] Roedd yn—[Anghlywadwy.] Y gwaith olaf a wnaed—. Fe’i comisiynwyd gennych, neu fe’i comisiynwyd gan eich rhagflaenydd, ym mis Mawrth 2014, felly buasai wedi cymryd ychydig dros dair blynedd iddynt i’w gwblhau, gwaetha’r modd. Gwnaed y gwaith mawr diwethaf gan ragflaenydd Cyfoeth Naturiol Cymru, Comisiwn Cefn Gwlad Cymru, a dywedodd hwnnw fod diffyg rheolaeth effeithiol yn yr ardaloedd morol gwarchodedig pwysig hyn, ond dywedodd yr adroddiad hwnnw hefyd fod angen arweiniad ar lefel uchel gan Lywodraeth Cymru, gan fod blaenoriaeth isel iawn i’r maes hwn ar draws yr awdurdodau ar hyn o bryd. A ydych yn cytuno? 

No, I don’t think it’s a low priority but I do think it’s really important that we have a plan and a strategy. I mentioned in my answer to Neil Hamilton around the Welsh national marine plan consultation also that I think it’s really important that we do all that we can to protect our marine natural resources. It is a priority for me. It’s very complex, it’s a very complex part of the portfolio, but we will be bringing that work forward this year.

Na, ni chredaf fod y flaenoriaeth yn isel ond credaf ei bod yn bwysig iawn fod gennym gynllun a strategaeth. Yn fy ateb i Neil Hamilton ynglŷn â’r ymgynghoriad ar gynllun morol cenedlaethol Cymru soniais hefyd fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu ein hadnoddau naturiol morol. Mae’n flaenoriaeth i mi. Mae’n gymhleth iawn, mae’n rhan gymhleth iawn o’r portffolio, ond byddwn yn cyflwyno’r gwaith hwnnw eleni.

And it should be a priority and I think we’ll all be reassured when you deliver on that. Many experts and stakeholders believe that MPAs need a more spatial approach rather than being species or habitat specific. Furthermore, many also argued for non-extraction areas. Is this going to be the likely direction of policy?

A dylai fod yn flaenoriaeth, a chredaf y bydd yn dawelwch meddwl i bawb ohonom pan fyddwch yn cyflawni hynny. Mae llawer o arbenigwyr a rhanddeiliaid yn credu bod angen ymagwedd fwy gofodol ar ardaloedd morol gwarchodedig yn hytrach na’u bod yn benodol i rywogaethau neu gynefinoedd. Yn ychwanegol at hynny, roedd llawer yn dadlau hefyd dros ardaloedd lle na chaniateir echdynnu. A yw’n debygol mai dyma fydd y cyfeiriad polisi?

I think the Member will have to await the policy when it’s issued later this year.

Credaf y bydd yn rhaid i’r Aelod aros am y polisi pan gaiff ei gyhoeddi yn ddiweddarach eleni.

Lles Anifeiliaid

Animal Welfare

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella lles anifeiliaid ledled Cymru? OAQ(5)0087(ERA)

4. Will the Cabinet Secretary outline what the Welsh Government is doing to improve animal welfare across Wales? OAQ(5)0087(ERA)

Thank you. The ‘Wales Animal Health and Welfare Framework—Achieving High Standards Together’ explains the approach we are taking to achieve continued and lasting improvements in standards of animal health and welfare across Wales. The 2016-17 implementation plan sets out specific actions we are taking forward in this 12-month period.

Diolch. Mae ‘Fframwaith Cymru ar Iechyd a Lles Anifeiliaid—Cyrraedd Safonau Uchel gyda’n Gilydd’ yn esbonio ein hymagwedd at gyflawni gwelliannau parhaus a pharhaol mewn safonau iechyd a lles anifeiliaid ledled Cymru. Mae cynllun gweithredu 2016-17 yn nodi’r camau penodol y byddwn yn eu rhoi ar waith yn ystod y cyfnod hwn o 12 mis.

Cabinet Secretary, you’ve made it quite clear in a recent response to a written question I asked that you’ve not made any representations to your ministerial counterparts across the UK about the possibility of an animal abuse register and you’ve also confirmed that you have no intention of raising the issue of increasing penalties for animal offences at all at this present time. Given that I understand you’re meeting with the Secretary of State for Environment, Food and Rural Affairs tomorrow, can you confirm that you will now raise these matters with the UK Government, and following that meeting, will you also publish a statement outlining the Welsh Government’s agenda for improving animal welfare throughout the fifth Assembly?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich ymateb diweddar i gwestiwn ysgrifenedig a ofynnais, gwnaethoch yn glir nad ydych wedi cyflwyno unrhyw sylwadau i’ch cymheiriaid gweinidogol ar draws y DU ynghylch y posibilrwydd o gofrestr cam-drin anifeiliaid, ac rydych hefyd wedi cadarnhau nad oes gennych unrhyw fwriad i godi’r mater o gynyddu cosbau ar gyfer troseddau sy’n ymwneud ag anifeiliaid ar hyn o bryd. O ystyried y byddwch yn cyfarfod â’r Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yfory, yn ôl yr hyn a ddeallaf, a allwch gadarnhau y byddwch yn awr yn dwyn y materion hyn i sylw Llywodraeth y DU, ac ar ôl y cyfarfod hwnnw, a wnewch chi hefyd gyhoeddi datganiad yn amlinellu agenda Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella lles anifeiliaid drwy gydol y pumed Cynulliad?

In relation to the animal abuse register, Bethan Jenkins had a short debate on this issue and I have committed to looking very closely at having such a register. I don’t think I need to have discussions with my UK counterparts in relation to that.

I am meeting with the Secretary of State tomorrow. She’s coming to Cardiff at my invitation to accompany me to a stakeholder event around Brexit discussions. So, I’m not promising to raise this with her, but I will certainly look at the point you mentioned.

Mewn perthynas â’r gofrestr cam-drin anifeiliaid, cyflwynodd Bethan Jenkins ddadl fer ar y mater ac rwyf wedi ymrwymo i edrych yn ofalus iawn ar y posibilrwydd o gael cofrestr o’r fath. Ni chredaf fod angen i mi gael trafodaethau gyda fy nghymheiriaid ar draws y DU mewn perthynas â hynny.

Byddaf yn cyfarfod â’r Ysgrifennydd Gwladol yfory. Fe’i gwahoddais i Gaerdydd i fynychu digwyddiad i randdeiliaid gyda mi mewn perthynas â thrafodaethau Brexit. Felly, nid wyf yn addo y byddaf yn dwyn y mater hwn i’w sylw, ond byddaf yn sicr yn edrych ar y pwynt a grybwyllwyd gennych.

I don’t want to misinterpret what’s been said, but I think in response to me previously, you’ve said that you wanted to take a comprehensive and effective approach, and you’ve said that you wanted to look at what the UK was doing to be able to take stock of what we could be doing here in Wales, so that we weren’t replicating or putting a register in place that wasn’t necessary. So, I wondered if that type of discussion has happened. You’ve also said to me that you would meet with the British Veterinary Association this month and I’m wondering if that has taken place, so that we can get to an understanding as to whether you’d be minded to look at this further or not.

Nid wyf am gamddehongli’r hyn sydd wedi cael ei ddweud, ond credaf eich bod wedi dweud wrthyf mewn ymateb blaenorol eich bod am fabwysiadu ymagwedd gynhwysfawr ac effeithiol, ac rydych wedi dweud eich bod am edrych ar yr hyn yr oedd y DU yn ei wneud er mwyn gallu pwyso a mesur yr hyn y gallem ei wneud yma yng Nghymru, fel nad ydym yn dyblygu gwaith neu’n rhoi cofrestr ar waith yn ddiangen. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a oes trafodaeth o’r fath wedi bod. Rydych hefyd wedi dweud wrthyf y byddwch yn cyfarfod â Chymdeithas Milfeddygon Prydain y mis hwn a thybed a yw hynny wedi digwydd, er mwyn inni gael syniad a fuasech yn ystyried edrych ymhellach ar hyn ai peidio.

I am continuing to look at it, quite comprehensively actually. I had a very good presentation from a vet from Scotland around work in this area, and I will certainly write to the Member about the presentation, because I think it would be very beneficial for you and any other Member who wanted to see it. So, it is ongoing and I will update Members in due course.

Rwy’n parhau i edrych ar hyn, yn eithaf trylwyr mewn gwirionedd. Cefais gyflwyniad da iawn gan filfeddyg o’r Alban ynglŷn â gwaith yn y maes hwn, a byddaf yn sicr yn ysgrifennu at yr Aelod ynglŷn â’r cyflwyniad, gan fy mod yn credu y buasai’n fuddiol iawn i chi ac i unrhyw Aelod arall sy’n dymuno ei weld. Felly, mae’r gwaith yn parhau a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau maes o law.

Cabinet Secretary, the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals consider that there’s a hidden problem in Wales in terms of monkeys and other primates. They think that around 120 are being kept as pets in Wales, and some of them at least will be suffering unnecessarily, as a result of inadequate care and the fact that they’re not suitable for being kept as domestic animals. The RSPCA are, in fact, calling for a total ban on the keeping of monkeys and other primates as pets in Wales. Will you consider the case for such a ban?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid yn ystyried bod problem gudd yng Nghymru o ran mwncïod a phrimatiaid eraill. Credant fod oddeutu 120 yn cael eu cadw fel anifeiliaid anwes yng Nghymru, a bod rhai ohonynt o leiaf yn dioddef yn ddiangen o ganlyniad i ddiffyg gofal a’r ffaith nad ydynt yn addas i gael eu cadw fel anifeiliaid domestig. Mewn gwirionedd, mae’r RSPCA yn galw am waharddiad llwyr ar gadw mwncïod a phrimatiaid eraill fel anifeiliaid anwes yng Nghymru. A wnewch chi ystyried yr achos dros waharddiad o’r fath?

Yes, absolutely. I’m aware of the campaign by the RSPCA and I’ve asked the chief veterinary officer to have a look at it for me.

Gwnaf, yn sicr. Rwy’n ymwybodol o ymgyrch yr RSPCA ac rwyf wedi gofyn i’r prif swyddog milfeddygol gael golwg arni i mi.

The Welsh Government introduced the Animal Welfare (Breeding of Dogs) (Wales) Regulations in 2014, regulating the puppy industry in Wales. Can the Cabinet Secretary provide her assessment of the effectiveness or otherwise of that legislation, and how much funding, in particular, has been provided to local authorities to facilitate the enforcement of it?

Cyflwynodd Llywodraeth Cymru Reoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) yn 2014, i reoleiddio’r diwydiant cŵn bach yng Nghymru. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi ei hasesiad o effeithiolrwydd neu aneffeithiolrwydd y ddeddfwriaeth honno, a faint o arian, yn arbennig, sydd wedi cael ei ddarparu i awdurdodau lleol er mwyn hwyluso’r gwaith o orfodi’r ddeddfwriaeth honno?

Yes. I’ve already given a commitment that we are going to review that legislation, because I need to make sure that that legislation is the most appropriate, and that piece of work will be beginning in the spring of this year.

Gwnaf. Rwyf eisoes wedi rhoi ymrwymiad y byddwn yn adolygu’r ddeddfwriaeth honno, gan fod angen i mi sicrhau mai’r ddeddfwriaeth honno yw’r un fwyaf priodol, a bydd y gwaith hwnnw’n dechrau yn y gwanwyn eleni.

Bioamrywiaeth mewn Amgylcheddau Morol

Biodiversity in Marine Environments

5. Pa bolisïau sydd ar waith i gynyddu bioamrywiaeth mewn amgylcheddau morol? OAQ(5)0090(ERA)

5. What policies are in place to increase biodiversity in marine environments? OAQ(5)0090(ERA)

Thank you. I recognise the value of maintaining and enhancing marine biodiversity and building the resilience in our marine environment. The marine strategy framework directive requires us to achieve good environmental status of our seas. It sets out the measures we are taking to protect, maintain and restore the environment.

Diolch. Rwy’n cydnabod gwerth cynnal a gwella bioamrywiaeth forol ac adeiladu cydnerthedd ein hamgylchedd morol. Mae cyfarwyddeb fframwaith y strategaeth forol yn ei gwneud yn ofynnol inni sicrhau bod ein moroedd mewn cyflwr amgylcheddol da. Mae’n nodi’r camau yr ydym yn eu cymryd i ddiogelu, cynnal ac adfer yr amgylchedd.

Thank you for that, Cabinet Secretary. The Welsh Government supports the UN Convention on Biological Diversity and that commits us to halting the decline in biodiversity by 2020, and then starting to reverse that decline. I read just recently about the fall in the numbers of sewin in Welsh rivers and seas. A mark of Wales in many ways—sewin. It does bring home how vigilant we need to be in this area and ensure that these targets are met and exceeded.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Amrywiaeth Fiolegol ac mae hynny’n ein hymrwymo i atal y dirywiad mewn bioamrywiaeth erbyn 2020, ac yna i ddechrau gwrthdroi’r dirywiad hwnnw. Darllenais yn ddiweddar am y gostyngiad yn nifer y sewin yn afonydd a moroedd Cymru. Maent yn nodwedd o Gymru mewn sawl ffordd—sewin. Maent yn ein hatgoffa pa mor wyliadwrus y mae angen i ni fod yn y maes hwn ac yn sicrhau ein bod yn bodloni’r targedau hyn ac yn rhagori arnynt.

Yes. I absolutely agree with the Member and I am very committed to Wales completing its contribution to a well-managed ecologically coherent network of marine protected areas. You’ll be aware of the network assessment that we undertook last year, which demonstrated that Wales is already making a significant contribution towards the UK network, for instance. We’ve got 128 marine protected areas in Welsh water, but we are working to ensure that that network is effectively managed, so that it does continue to contribute to the conservation and improvement of our area.

Cytunaf yn llwyr â’r Aelod, ac rwyf wedi ymrwymo’n gadarn i sicrhau bod Cymru’n cwblhau ei chyfraniad i rwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig cydgysylltiedig yn ecolegol a reolir yn effeithiol. Fe fyddwch yn gwybod am yr asesiad o’r rhwydwaith a gyflawnwyd gennym y llynedd, a ddangosodd fod Cymru eisoes yn gwneud cyfraniad sylweddol tuag at rwydwaith y DU, er enghraifft. Mae gennym 128 o ardaloedd morol gwarchodedig yn nyfroedd Cymru, ond rydym yn gweithio i sicrhau bod y rhwydwaith yn cael ei reoli’n effeithiol, fel ei fod yn parhau i gyfrannu at y broses o warchod a gwella ein hardal.

Mi es i ar ymweliad ddydd Llun â Chemlyn, sef eiddo arfordirol hyfryd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ar arfordir gogledd Môn. Mae o’n safle pwysig iawn o ran bioamrywiaeth, yn cynnwys cyfran sylweddol o boblogaeth byd y môr-wennol bigddu, neu’r ‘sandwich tern’, ac mae’n un o’r gwarchodfeydd natur hynaf ym Mhrydain, yn deillio’n ôl bron i ganrif. Mae unrhyw un sy’n adnabod Cemlyn yn gwybod ei fod yng nghysgod Wylfa. A ydy’r Gweinidog, felly, yn cytuno â fi y dylai datblygwyr Wylfa Newydd fod yn rhagweithiol, a chymryd pob cyfle posib i gefnogi’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn ei hymdrechion i ddiogelu a datblygu’r safle sensitif yma ar gyfer cenedlaethau y dyfodol?

I went on a visit on Monday to Cemlyn, which is a coastal site owned by the National Trust on the north Anglesey coast. It’s a very important site in terms of biodiversity, including a high percentage of the global population of the sandwich tern. It is one of the oldest nature reserves in Britain, going back almost a century. Anyone who’s familiar with Cemlyn will know that it’s in the shadow of Wylfa. Does the Minister agree with me, therefore, that the developers of Wylfa Newydd should be proactive, and take all possible opportunities to support the National Trust in its efforts to safeguard and develop this sensitive site for future generations?

Yes, absolutely. It’s a very important site, and I would absolutely agree with the Member.

Ydw, yn sicr. Mae’n safle pwysig iawn, a chytunaf yn llwyr â’r Aelod.

Cabinet Secretary, before meeting you this morning, the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee warmed up with a session on our marine inquiry, which we’re commencing. Members were struck by the sheer complexity of legislation in this area, overlapping responsibilities, the wide range of different protection areas and the rules around them. I wonder with the extension of Welsh responsibility beyond the 12-mile limit, so taking that area from the UK Government, and with Brexit, will there be scope for rationalising the system with one based more around the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and promoting that goal of increased biodiversity in our marine environment?

Ysgrifennydd y Cabinet, cyn cyfarfod â chi y bore yma, dechreuodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig gyda sesiwn ar yr ymchwiliad morol yr ydym yn ei roi ar waith. Cafodd yr aelodau eu synnu gan gymhlethdod y ddeddfwriaeth yn y maes, y cyfrifoldebau sy’n gorgyffwrdd, yr amrywiaeth eang o wahanol ardaloedd gwarchodedig a’r rheolau sy’n gysylltiedig â hwy. Gydag ymestyn cyfrifoldeb Cymru y tu hwnt i’r terfyn 12 milltir, gan fynd â’r ardal honno oddi wrth Lywodraeth y DU, a chyda Brexit, tybed a fydd lle i resymoli’r system gydag un sy’n fwy seiliedig ar egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a hybu’r nod o gynyddu bioamrywiaeth yn ein hamgylchedd morol?

Yes, absolutely. I think that’s one of the opportunities, as opposed to the risks and the challenges, and you’re quite right. David Melding mentioned the UN Convention on Biological Diversity. We have the EU nature directives. We have our own directives, as you say, and we’ve got our own legislation in place now, both in the Environment (Wales) Act 2016 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, so I think there is the possibility of doing that.

Bydd, yn sicr. Credaf fod hynny’n un o’r cyfleoedd, yn hytrach na’r risgiau a’r heriau, ac rydych yn llygad eich lle. Soniodd David Melding am Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Amrywiaeth Fiolegol. Mae gennym gyfarwyddebau natur yr UE. Mae gennym ein cyfarwyddebau ein hunain, fel y dywedwch, ac mae gennym ein deddfwriaeth ein hunain ar waith bellach, yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 ac yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, felly credaf fod hynny’n bosibl.

Dyfroedd Mewndirol Cymru

The Inland Waters of Wales

6. Pryd y bydd mynediad at ddyfroedd mewndirol Cymru yn ôl ar agenda Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0094(ERA)

6. When will access to the inland waters of Wales be back on the Welsh Government’s agenda? OAQ(5)0094(ERA)

Thank you. Access to water has never been off our agenda. The Welsh Government is keen to secure improvements in opportunities for people to enjoy the outdoors. I have considered the responses to a Welsh Government consultation on accessing the outdoors, and intend to set out my approach in the coming weeks.

Diolch. Nid yw mynediad at ddyfroedd erioed wedi bod oddi ar ein hagenda. Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i sicrhau gwelliannau o ran cyfleoedd i bobl fwynhau’r awyr agored. Rwyf wedi ystyried yr ymatebion i ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar fynediad at yr awyr agored, ac rwy’n bwriadu nodi fy null o weithredu yn ystod yr wythnosau nesaf.

I thank the Cabinet Secretary for that answer, and would like to acknowledge here that the Welsh Government has done a great deal to open up the countryside over recent years, but this has largely been concentrated on land usage rather than on water access. It is some nine years ago when the Sustainability Committee published its report in response to a 10,000-signature petition received by the Petitions Committee. Amongst other things, their report stated that the situation with regard to access to water was untenable and that new legislation was required. Now, you will know of Waters of Wales. It’s a community of independent campaigners representing swimmers, boaters, walkers and other interested parties, which seeks to have legislation that would enshrine rights of responsible access to inland waterways throughout Wales. I do acknowledge, as my colleague mentioned with the marine environment, it’s a very, very complex issue that you would have to deal with, but does the Cabinet Secretary not agree that after some nine years, it is time for the Welsh Government to address this issue, especially given that such rights would impact positively on the tourist trade, and also greatly assist in the objectives of the health and well-being Act?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb, a hoffwn gydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer iawn i gynyddu hygyrchedd cefn gwlad dros y blynyddoedd diwethaf, ond mae’r cynnydd hwn wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar ddefnydd o dir yn hytrach nag ar fynediad at ddyfroedd. Mae oddeutu naw mlynedd wedi bod ers i’r Pwyllgor Cynaliadwyedd gyhoeddi adroddiad mewn ymateb i ddeiseb o 10,000 o lofnodion gan y Pwyllgor Deisebau. Ymysg pethau eraill, roedd eu hadroddiad yn datgan fod y sefyllfa mewn perthynas â mynediad at ddyfroedd yn anghynaladwy a bod angen deddfwriaeth newydd. Nawr, fe fyddwch yn gwybod am Dyfroedd Cymru. Cymuned o ymgyrchwyr annibynnol ydynt sy’n cynrychioli nofwyr, defnyddwyr cychod, cerddwyr a phartïon eraill â diddordeb, ac maent yn galw am ddeddfwriaeth a fuasai’n ymgorffori hawliau i fynediad cyfrifol at ddyfrffyrdd mewndirol ledled Cymru. Rwy’n cydnabod, fel y soniodd fy nghyd-Aelod mewn perthynas â’r amgylchedd morol, y buasai’n rhaid i chi ymdrin â mater cymhleth iawn, ond onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno, ar ôl naw mlynedd, ei bod yn bryd i Lywodraeth Cymru fynd i’r afael â’r mater hwn, yn enwedig o ystyried y buasai hawliau o’r fath yn effeithio’n gadarnhaol ar y fasnach dwristiaeth, ac yn gymorth mawr hefyd o ran amcanion y Ddeddf iechyd a lles?

Well, I was actually a member of the Sustainability Committee back in 2009; it’s actually 2010 I think we had our inquiry into access to inland waters. And what the Welsh Government has been doing to date is actually following the recommendations from that committee report. But we have had a review of legislation on access to the outdoors, and we’ve had a subsequent public consultation, which I referred to in my initial answer to you, which has involved lots of stakeholders. We had a workshop that specifically looked at the issue around access to inland water. As I say, I will be making a statement over the coming weeks in relation to it.

Wel, roeddwn yn aelod o’r Pwyllgor Cynaliadwyedd yn ôl yn 2009; credaf mai yn 2010 y cawsom ein hymchwiliad i fynediad at ddyfroedd mewndirol mewn gwirionedd. A’r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud hyd yma mewn gwirionedd yw dilyn argymhellion adroddiad y pwyllgor. Ond rydym wedi cael adolygiad o’r ddeddfwriaeth ar fynediad i’r awyr agored, ac rydym wedi cael ymgynghoriad cyhoeddus i ddilyn hynny y cyfeiriais ato yn fy ateb cychwynnol i chi, ymgynghoriad sydd wedi cynnwys llawer o randdeiliaid. Cawsom weithdy a edrychodd yn benodol ar fynediad at ddyfroedd mewndirol. Fel y dywedaf, byddaf yn gwneud datganiad dros yr wythnosau nesaf mewn perthynas â hynny.

Cabinet Secretary, I thank you for the answer you’ve just given and the indication that you’re going to be announcing shortly the decision on the consultation. Obviously, when the Green Paper came out, there were deep concerns from anglers in relation to the impact it would have on fishing stocks and breeding times. And perhaps the question of ‘responsible’ access is the important word. I met with my local anglers’ society last Friday night, and they’re still concerned over this business of timings of access to ensure that when the fish are breeding, they’re not disturbed. Will you therefore ensure that the voluntary process that you’ve identified is perhaps the best way forward to ensure that there is a good relationship between the anglers and those who wish to use the rivers, so that all can get the benefit from the inland waterways?

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am eich ateb a’ch awgrym y byddwch yn cyhoeddi’r penderfyniad ar yr ymgynghoriad cyn bo hir. Yn amlwg, pan gyhoeddwyd y Papur Gwyrdd, mynegwyd pryderon mawr gan bysgotwyr ynglŷn â’r effaith y buasai’n ei chael ar stociau pysgota ac amseroedd bridio. Ac efallai mai mater mynediad ‘cyfrifol’ yw’r gair pwysig. Cyfarfûm â fy nghymdeithas bysgotwyr leol nos Wener diwethaf, ac maent yn dal i fod yn bryderus ynglŷn ag amseroedd mynediad er mwyn sicrhau na fydd unrhyw darfu ar y pysgod pan fyddant yn bridio. A wnewch chi sicrhau felly mai’r broses wirfoddol a nodwyd gennych yw’r ffordd orau efallai o sicrhau perthynas dda rhwng y pysgotwyr a’r rhai sy’n dymuno defnyddio’r afonydd, er mwyn i bawb allu cael budd o’r dyfrffyrdd mewndirol?

Yes, absolutely. I think it’s a very emotive issue. I remember when I was a member of the Sustainability Committee, my postbag was quite full from both anglers and canoeists, and as a Minister it’s just the same. It is incredibly emotive. It’s about, I think, considering not just anglers, not just canoeists—it’s about walkers, it’s about swimmers, it’s about gorge walkers; I’ve had correspondence from people who enjoy gorge walking. So, I think we need to get it right. It’s about looking at the additional benefits also—the health and well-being benefits—and, again, I think we’ve seen that from the coastal path, for instance, so we need that with our access to our inland water too.

Gwnaf, yn sicr. Credaf ei fod yn fater emosiynol iawn. Pan oeddwn yn aelod o’r Pwyllgor Cynaliadwyedd, rwy’n cofio bod fy mag post yn llawn o lythyrau gan bysgotwyr a chanŵ-wyr, ac mae pethau’r un fath yn union fel Gweinidog. Mae’n fater hynod o emosiynol. Mae’n ymwneud, rwy’n credu, ag ystyried nid yn unig pysgotwyr, nid yn unig canŵ-wyr—mae’n ymwneud â cherddwyr, mae’n ymwneud â nofwyr, mae’n ymwneud â cherddwyr ceunentydd; rwyf wedi cael gohebiaeth gan bobl sy’n mwynhau cerdded ceunentydd. Felly, credaf fod angen inni sicrhau ein bod yn gwneud hyn yn iawn. Mae’n ymwneud ag edrych ar y manteision ychwanegol hefyd—y manteision i iechyd a lles—ac unwaith eto, credaf ein bod wedi gweld hynny gyda llwybr yr arfordir, er enghraifft, felly mae angen hynny arnom gyda’n mynediad at ein dyfroedd mewndirol hefyd.

Mi ydw innau o’r un farn mai cytundebau gwirfoddol yw’r ffordd orau i symud ymlaen, ond, wrth gwrs, mae rhywun yn cydnabod bod cael y cytundeb yna yn anodd iawn ar adegau. Pa ystyriaeth felly mae’r Llywodraeth wedi ei rhoi i benodi cymodwr neu gymodwyr penodol mewn sefyllfa o’r fath—efallai rôl y byddai Cyfoeth Naturiol Cymru yn gallu ei chwarae—er mwyn sicrhau ein bod ni yn dod i gytundeb gwirfoddol a fyddai wedyn, wrth gwrs, gobeithio, yn llawer mwy llwyddiannus?

I’m of the same opinion that voluntary agreements are the best way forward, but, of course, one does recognise that getting that agreement can be difficult at times. What consideration has the Government given, therefore, to appointing a mediator or mediators in such situations—a role that NRW could perhaps play—in order to ensure that we do come to voluntary agreements, which hopefully then will be far more successful?

That is something we are going to have to consider. The access to the water is probably the most contentious issue that’s come out of the consultation. The advice from Natural Resources Wales does say that the existing voluntary access agreements—. There’s only around 4.6 per cent of the total main river length of Wales available for canoeing and kayaking, so we need to have a look at that. You’re quite right; maybe if there was a need to mediation, NRW would be the most appropriate organisation to do so, but I’m having a look at all the responses, and will bring forward a statement.

Mae hynny’n rhywbeth y bydd yn rhaid i ni ei ystyried. Mae’n debyg mai mynediad at ddyfroedd yw’r mater mwyaf dadleuol i ddeillio o’r ymgynghoriad. Mae’r cyngor gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn dweud bod y cytundebau mynediad gwirfoddol presennol—. Oddeutu 4.6 y cant yn unig o gyfanswm hyd prif afonydd Cymru sydd ar gael ar gyfer canŵio a cheufadu, felly mae angen i ni edrych ar hynny. Rydych yn llygad eich lle; pe bai angen cyfryngu, Cyfoeth Naturiol Cymru fuasai’r corff mwyaf addas i wneud hynny, ond rwy’n ystyried yr holl ymatebion, a byddaf yn cyhoeddi datganiad.

Hawliau Pori ar Dir Comin

Grazing Rights on Common Land

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am hawliau pori ar dir comin? OAQ(5)0099(ERA)

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on grazing rights on common land? OAQ(5)0099(ERA)

Thank you. Well-managed common land provides significant economic, social and environmental benefits to the people of Wales. Grazing rights are an important part of the management regime on common land. The Commons Act 2006, which is currently being implemented here, provides an established process for the delivery of their protection.

Diolch. Mae tir comin a reolir yn dda yn darparu manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol sylweddol i bobl Cymru. Mae hawliau pori yn rhan bwysig o’r drefn reoli ar dir comin. Mae Deddf Tiroedd Comin 2006, sydd mewn grym yma ar hyn o bryd, yn darparu proses sefydledig ar gyfer sicrhau eu bod yn cael eu gwarchod.

I’m told by planning officers at Caerphilly County Borough Council that disputes over grazing rights are a private matter between interested parties. The local authority holds a register of common land and village greens, but it has no statutory powers to protect or enforce an individual’s right to graze animals on common land, or so they tell me. The local authority says any such disputes should be settled by recourse to legal advice.

I’ve been working on the case of a constituent within my constituency and a constituent of Andrew R.T. Davies, in that region, both farmers, who wish to graze animals on common land and are finding they’re coming up against quite difficult barriers. Seeking legal advice can be costly and very time consuming, and a barrier—simply a barrier—for many of them. Can the Cabinet Secretary, therefore, ensure that guidance is clear, so that the need to take legal action is minimised, and if necessary, could she decide whether it might be appropriate to update current advice on this matter?

Dywed swyddogion cynllunio o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wrthyf mai mater preifat i’r partïon â diddordeb yw anghydfodau dros hawliau pori. Mae’r awdurdod lleol yn cadw cofrestr o dir comin a meysydd pentref, ond nid oes ganddo bwerau statudol i warchod neu orfodi hawl unigolyn i bori anifeiliaid ar dir comin, yn ôl yr hyn a ddywedant wrthyf. Dywed yr awdurdod lleol y dylid datrys unrhyw anghydfodau o’r fath drwy gyngor cyfreithiol.

Rwyf wedi bod yn gweithio ar achos un o fy etholwyr ac un o etholwyr Andrew R.T. Davies, yn yr ardal honno, ill dau’n ffermwyr, sy’n dymuno pori anifeiliaid ar dir comin ond yn wynebu rhwystrau go anodd rhag gwneud hynny. Gall ceisio cyngor cyfreithiol fod yn gostus a chymryd llawer o amser, ac yn rhwystr—yn rhwystr pur—i nifer ohonynt. A all Ysgrifennydd y Cabinet, felly, sicrhau bod y canllawiau’n glir, er mwyn lleihau’r angen i roi camau cyfreithiol ar waith, ac os oes angen, a allai benderfynu tybed a fyddai’n briodol diweddaru’r cyngor cyfredol mewn perthynas â’r mater hwn?

Yes, I’m certainly very happy to look at that. I am aware that we have exchanged correspondence, and I’d be very happy to look at that also to see if there’s any more we can do. But I’ll look at the guidance, and if there’s a need to update it, we’ll be happy to do so.

Gallaf, rwy’n fwy na pharod i edrych ar hynny. Gwn ein bod wedi gohebu ar y mater hwn, a buaswn yn fwy na pharod i edrych ar hynny hefyd i weld a oes unrhyw beth arall y gallwn ei wneud. Ond byddaf yn edrych ar y canllawiau, ac os oes angen eu diweddaru, rydym yn fwy na pharod i wneud hynny.

Cabinet Secretary, could I endorse the comments that Hefin has made? Both of us have been dealing with a particular issue around Eglwysilan common, but in many parts of Wales these are huge tracts of land that have rights built up over many years—many centuries in fact. As pressure, especially urban pressure on urban commons has built up, there are real issues now over what were the traditional uses of those commons by farmers and grazers in the area. With the change of title of lord of the manor, people are trying to exercise rights they don’t have although they own that title of lord of the manor. I’d be grateful if the Cabinet Secretary could bring a statement forward to indicate what levels of support are there to protect the rights that have been built up over many years, and to protect the traditional use of those commons so that they can continue to be enjoyed, not just by graziers, but by the people who live very close to them, and the threats that have been made in recent weeks and months can be put to one side.

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ategu sylwadau Hefin? Mae’r ddau ohonom wedi bod yn ymdrin â mater penodol mewn perthynas â chomin Eglwysilan, ond mewn sawl rhan o Gymru, ceir darnau enfawr o dir lle y mae hawliau wedi cronni dros nifer o flynyddoedd—dros nifer o ganrifoedd mewn gwirionedd. Wrth i bwysau gynyddu, yn enwedig pwysau trefol ar diroedd comin trefol, mae yna broblemau go iawn bellach ynglŷn â’r hyn oedd yn ddefnydd traddodiadol o’r tiroedd comin gan ffermwyr a phorwyr yn yr ardal. Gyda newid teitl arglwydd y faenor, mae pobl yn ceisio arfer hawliau nad oes ganddynt er eu bod yn berchen ar deitl arglwydd y faenor. Buaswn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet gyflwyno datganiad i ddangos pa lefelau o gefnogaeth sydd yno i amddiffyn hawliau sydd wedi cronni dros sawl blwyddyn, ac i warchod defnydd traddodiadol o’r tiroedd comin hyn fel y gellir parhau i’w mwynhau, nid yn unig gan borwyr, ond gan y bobl sy’n byw yn agos iawn atynt, ac fel bod modd rhoi’r bygythiadau a wnaed yn ystod yr wythnosau a’r misoedd diwethaf i’r naill ochr.

My officials are doing a significant piece of work at the moment around the Commons Act, so I’ll certainly look at that specific point and, if appropriate, bring a statement forward.

Mae fy swyddogion yn gwneud gwaith sylweddol ar hyn o bryd mewn perthynas â’r Ddeddf Tiroedd Comin, felly byddaf yn sicr yn edrych ar y pwynt penodol hwnnw, ac os yw’n briodol, byddaf yn cyhoeddi datganiad.

Datblygiad Fferm Wynt Mynydd y Gwair

Mynydd y Gwair Wind Farm Development

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddatblygiad fferm wynt Mynydd y Gwair? OAQ(5)0096(ERA)

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Mynydd y Gwair wind farm development? OAQ(5)0096(ERA)

The Mynydd y Gwair development is a commercial wind farm in strategic search area E. It has received all necessary consents and I understand construction starts next month. The developer will invest £50 million and provide employment during the build, generating enough clean energy to power up to 22,600 homes.

Fferm wynt fasnachol yn ardal chwilio strategol E yw datblygiad Mynydd y Gwair. Mae wedi cael pob caniatâd angenrheidiol a deallaf y bydd y gwaith adeiladu yn dechrau y mis nesaf. Bydd y datblygwr yn buddsoddi £50 miliwn ac yn darparu cyflogaeth yn ystod y gwaith adeiladu, gan gynhyrchu digon o ynni glân i bweru hyd at 22,600 o gartrefi.

Diolch am yr ateb yna. Mi fydd Aelodau yn ymwybodol bod y cais i ddatblygu fferm wynt ar dir sy’n eiddo i’r Dug Beaufort ar Fynydd y Gwair ger Felindre, Abertawe, wedi bod yn un sydd wedi rhygnu ymlaen dros 20 mlynedd ac wedi creu gwrthwynebiad cryf yn lleol. Mae’r saga ddiweddaraf, yn ogystal â beth rydych chi wedi’i ddweud yn fanna, yn ymwneud â’r mynediad i’r safle o’r A48 ym Mhontarddulais. Ynglŷn â’r safbwynt yna yn benodol, a allwch chi roi diweddariad i’r Siambr ynglŷn â’r trafodaethau diweddaraf yr ydych wedi’u cael gyda’r datblygwyr, a sut a phryd a ydych chi’n disgwyl i’r sefyllfa bresennol gael ei datrys?

Thank you for that response. Members will be aware that the application to develop a windfarm on land under the ownership of the Duke of Beaufort, near Felindre, Swansea, is one that has gone on for 20 years and has created a great deal of local opposition. The most recent saga, in addition to what you’ve just said there, is to do with the access to the site from the A48 at Pontarddulais. As regards that point specifically, can you give the Chamber an update about the latest discussions you’ve had with the developers, and when and how do you expect that the current situation will be resolved?

Well, I haven’t had any specific discussions with the developer. I will check with my officials if they have and I’ll write to the Member.

Wel, nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda’r datblygwr. Byddaf yn holi fy swyddogion a ydynt wedi gwneud hynny a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod.

There is plenty of opposition, still, to Mynydd y Gwair, and local residents are concerned about the potential impact on the local bat population as well. I raise this as the lesser horseshoe bat champion for the Assembly. Residents do point to the recent Exeter university report on bat mortality caused by blade disruption to sonar and to the potential of roosts near the proposed access track to the site. The company’s qualified ecologist is satisfied that the bat roosts that they have found are not in trees that are planned to be cut down, whereas another qualified specialist has advised that roosts have been found in another tree that is due to be felled. As there appears to be some confusion about which trees and which roosts everyone’s talking about, do you think that there should actually be some clarity achieved before any trees are felled?

Mae digonedd o wrthwynebiad o hyd i Fynydd y Gwair, ac mae trigolion lleol yn pryderu hefyd ynglŷn â’r effaith bosibl ar boblogaeth ystlumod yn lleol. Tynnaf sylw at hyn fel hyrwyddwr yr ystlum pedol lleiaf yn y Cynulliad. Mae’r trigolion yn nodi adroddiad diweddar prifysgol Caerwysg ar farwolaethau ystlumod o ganlyniad i’r ffaith fod y llafnau’n tarfu ar sonar ac ar botensial clwydydd ger y trac mynediad arfaethedig i’r safle. Mae ecolegydd cymwysedig y cwmni yn fodlon nad yw’r clwydydd ystlumod y daethant o hyd iddynt wedi’u lleoli mewn coed y bwriedir eu cwympo, er bod arbenigwr cymwysedig arall wedi cynghori bod clwydydd wedi cael eu darganfod mewn coeden arall sydd i fod i gael ei chwympo. Gan ei bod yn ymddangos bod rhywfaint o ddryswch ynglŷn â pha goed a pha glwydydd y mae pawb yn siarad amdanynt, a ydych yn credu y dylid sicrhau rhywfaint o eglurder cyn cwympo unrhyw goed?

I think that’s an issue we certainly need to look at, and I’m very happy to do that and will update the Member.

Yn sicr, credaf fod angen i ni edrych ar y mater, ac rwy’n fwy na pharod i wneud hynny a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelod.

Cynlluniau Ynni Adnewyddadwy Cymunedol

Community Renewable Energy Schemes

9. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gynlluniau ynni adnewyddadwy cymunedol? OAQ(5)0095(ERA)

9. Will the Cabinet Secretary make a statement on community renewable energy schemes? OAQ(5)0095(ERA)

The Welsh Government has a strong track record in supporting community renewable energy schemes. As a result of Welsh Government support, 11 schemes are up and running, providing benefit to the local area, and five more are in construction.

Mae gan Lywodraeth Cymru hanes llwyddiannus o gefnogi cynlluniau ynni adnewyddadwy cymunedol. O ganlyniad i gefnogaeth Llywodraeth Cymru, mae 11 o gynlluniau wedi eu sefydlu ac ar waith, ac yn darparu budd i’r ardal leol, ac mae pump arall wrthi’n cael eu datblygu.

Diolch yn fawr unwaith eto, Ysgrifennydd, am yr ateb yna. Yn wahanol iawn i’r cynllun ar Fynydd y Gwair, mae ymateb y trigolion lleol ger fferm wynt Awel Aman Tawe wedi bod yn bositif iawn, yn rhannol oherwydd maint y fferm, wrth gwrs, ond, yn ei hanfod, oherwydd bod y gymuned leol yn elwa’n uniongyrchol ohoni. Felly, a ydych chi’n cytuno bod yna wersi gan Lywodraeth Cymru i’w dysgu yn fan hyn yn nhermau’r angen i gefnogi cymunedau lleol sydd am weld ynni adnewyddadwy yn cael ei ddatblygu, a beth yw eich cynlluniau chi yn y maes yna?

Thank you very much once again, Secretary, for that response. Very differently to the Mynydd y Gwair scheme, the response of local residents to the Awel Aman Tawe windfarm has been very positive, partially because of the size of it, but partially also because the local community profits directly from it. Would you agree, therefore, that there are lessons to be learnt by Welsh Government in terms of the need to support local communities that wish to see renewable energy schemes being developed, and what are your plans in that field?

I’m very happy to support local energy schemes. I’ve been very fortunate, in that I opened a small hydropower one in Merthyr Tydfil, I visited the one that you refer to, and I mentioned in my initial answer to you that we’ve got 11 schemes up and running due to the working of the local community. I think there are some very passionate people out there who are very tenacious. It’s a long process, and they’re absolutely determined to see the end. We’ve got a further five in construction, and I’m very happy to make sure that that funding is available to support those localities.

Rwy’n fwy na pharod i gefnogi cynlluniau ynni lleol. Rwyf wedi bod yn ffodus iawn, gan fy mod wedi agor cynllun ynni dŵr bychan ym Merthyr Tudful, ymwelais â’r un y cyfeiriwch ato, a soniais yn fy ateb cychwynnol i chi fod gennym 11 o gynlluniau ar waith o ganlyniad i waith y gymuned leol. Credaf fod yna rai pobl ddygn iawn sy’n teimlo’n hynod o angerddol ynglŷn â hyn. Mae’n broses hir, ac maent yn hollol benderfynol o weld ei diwedd. Mae pump arall yn cael eu datblygu gennym, ac rwy’n fwy na pharod i sicrhau bod y cyllid ar gael i gefnogi’r ardaloedd hynny.

Many of us in the Chamber, Cabinet Secretary, are concerned about ensuring shorter economic supply chains in Wales to shore up local economies, and local energy generation is one key sector for that work. What steps can the Welsh Government take to encourage municipal energy generation in Wales?

Mae llawer ohonom yn y Siambr, Ysgrifennydd y Cabinet, yn pryderu ynglŷn â sicrhau cadwyni cyflenwi economaidd byrrach yng Nghymru i gynnal economïau lleol, ac mae cynhyrchu ynni lleol yn un sector allweddol ar gyfer y gwaith hwnnw. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i annog cynhyrchu ynni trefol yng Nghymru?

I think there are some fantastic opportunities to be able to make savings in the areas that you’ve discussed. I’ve encouraged all Welsh public bodies to maximise the opportunity and, certainly, our green growth Wales initiative will help deliver these projects by providing a number of services, but also substantial finance.

Credaf fod yna gyfleoedd gwych i allu gwneud arbedion yn y meysydd yr ydych wedi’u trafod. Rwyf wedi annog pob corff cyhoeddus yng Nghymru i wneud y gorau o’r cyfle, ac yn sicr, bydd ein menter twf gwyrdd Cymru yn helpu i gyflawni’r prosiectau hyn drwy ddarparu nifer o wasanaethau, a chyllid sylweddol hefyd.

One of the logjams that happen in this area, though, Minister, is within local councils that have to grant the applications of the various schemes that come forward. Do you believe that local councils are adequately knowledgeable of the benefits of local community schemes and, in fact, adequately knowledgeable of the best way of promoting them, whether it’s wind power, whether it’s river energy, or whatever it might be? Do we need to have further discussions or do you need to have further discussions with the Cabinet Secretary for local government as to how we might be able to encourage the removal of this logjam throughout Wales, so that we can get more of these schemes up and running?

Fodd bynnag, gwelir un o’r tagfeydd sy’n digwydd yn y maes hwn, Weinidog, o fewn y cynghorau lleol sy’n gorfod rhoi caniatâd i’r gwahanol gynlluniau a gyflwynir. A ydych yn credu bod cynghorau lleol yn ddigon gwybodus ynglŷn â manteision cynlluniau cymunedol lleol, ac mewn gwirionedd, yn ddigon gwybodus ynglŷn â’r ffordd orau o’u hyrwyddo, boed hynny’n ynni gwynt, yn ynni afonydd, neu beth bynnag y bo? A oes angen i ni gael trafodaethau pellach neu a oes angen i chi gael trafodaethau pellach gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol ynglŷn â sut y gallem hybu’r broses o gael gwared ar y tagfeydd ledled Cymru, fel y gallwn sicrhau bod mwy o’r cynlluniau hyn ar waith?

It’s very important that local authorities do have that expertise in-house or, if not, they can collaborate with a neighbouring local authority to ensure that they do. I think that we don’t want to see logjams. I think it’s very important that these schemes are up and running as quickly as possible. I mentioned in my answer to Dai Lloyd that some of the people I’ve met who’ve brought forward these local schemes are very tenacious, because they’ve had to be. So, it’s really important that we don’t have those logjams in place.

Mae’n bwysig iawn fod gan yr awdurdodau lleol yr arbenigedd hwnnw’n fewnol, neu os nad oes, gallant gydweithio ag awdurdod lleol cyfagos er mwyn sicrhau eu bod yn ei gael. Ni chredaf ein bod yn dymuno gweld tagfeydd. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod y cynlluniau hyn yn cael eu sefydlu a’u rhoi ar waith cyn gynted â phosibl. Soniais yn fy ateb i Dai Lloyd fod rhai o’r bobl y cyfarfûm â hwy sydd wedi cyflwyno’r cynlluniau lleol hyn yn ddygn iawn, am fod rhaid iddynt fod. Felly, mae’n bwysig iawn ein bod cael gwared ar y tagfeydd hyn.

Mannau Gwyrdd a Pharciau yng Nghymru

Green Spaces and Parks in Wales

10. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am bwysigrwydd mannau gwyrdd a pharciau yng Nghymru? OAQ(5)0086(ERA)

10. Will the Cabinet Secretary make a statement on the importance of green spaces and parks in Wales? OAQ(5)0086(ERA)

Thank you. The availability of quality green spaces and parks is important to people’s health and well-being. They provide opportunities for healthy recreation, support biodiversity and contribute to reducing flood risk and air pollution. Everyone should have access to quality green space near to where they live.

Diolch. Mae argaeledd mannau gwyrdd a pharciau o safon yn bwysig i iechyd a lles pobl. Maent yn darparu cyfleoedd ar gyfer gweithgareddau hamdden iach, yn cefnogi bioamrywiaeth ac yn cyfrannu at leihau perygl llifogydd a llygredd aer. Dylai pawb gael mynediad at fannau gwyrdd o safon yn agos at eu cartrefi.

Thank you. I was absolutely delighted that Pontypool Park was named the best park in Wales for 2016, following a public vote by the charity Fields in Trust towards the end of last year. The park was also shortlisted from 214 entries for the UK’s best park award, narrowly missing out to Rouken Glen Park in Scotland. We have so much to be proud of in Pontypool, and the park itself is unique. How many parks in Wales, or across the UK, can say that they are home to ponds, Italian gardens, a playground, an historical shell grotto and folly, Pontypool rugby club, a leisure centre and even a ski slope? Will you join me in congratulating Pontypool Park, and also in paying tribute to all the hard work and dedication of the friends of Pontypool Park who give up their own time to ensure that the park is kept clean and tidy for everyone to enjoy?

Diolch. Roeddwn ar ben fy nigon pan enwyd Parc Pont-y-pŵl yn barc gorau Cymru ar gyfer 2016, yn dilyn pleidlais gyhoeddus gan elusen Meysydd Chwarae Cymru tuag at ddiwedd y llynedd. Hefyd, cafodd y parc ei gynnwys ar restr fer o blith 214 o geisiadau am wobr parc gorau’r DU, gan golli o drwch blewyn i Barc Glen Rouken yn yr Alban. Mae gennym gymaint i fod yn falch ohono ym Mhont-y-pŵl, ac mae’r parc ei hun yn unigryw. Sawl parc yng Nghymru, neu ledled y DU, a all ddweud eu bod yn cynnwys pyllau, gerddi Eidalaidd, maes chwarae, groto cragen a ffug-gastell hanesyddol, clwb rygbi Pont-y-pŵl, canolfan hamdden a hyd yn oed llethr sgïo? A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Parc Pont-y-pŵl, yn ogystal â thalu teyrnged i holl waith caled ac ymroddiad cyfeillion Parc Pont-y-pŵl sy’n rhoi eu hamser i sicrhau bod y parc yn cael ei gadw’n lân ac yn daclus er mwyn i bawb ei fwynhau?

Well, I was hoping that was a rhetorical question and you didn’t want me to actually give you a figure. Yes, I’m absolutely very happy to congratulate Pontypool Park. Maybe the Member would like to invite me to visit.

Wel, gobeithiaf mai cwestiwn rhethregol oedd hwnnw ac nad oeddech yn gofyn i mi roi ffigur i chi. Ydw, rwy’n fwy na pharod i longyfarch Parc Pont-y-pŵl. Efallai yr hoffai’r Aelod fy ngwahodd ar ymweliad.

I suppose, really, everybody is entitled and deserves green spaces, except in the west of the capital city. Could you justify the environmental vandalism and destruction of ancient woodlands and fields in the west of Cardiff? Can you justify that please?

Mae’n debyg, mewn gwirionedd, fod pawb â hawl i fannau gwyrdd ac yn eu haeddu, heblaw am orllewin y brifddinas. A allwch gyfiawnhau’r fandaliaeth amgylcheddol a dinistrio coetiroedd hynafol a chaeau sy’n digwydd yng ngorllewin Caerdydd? A allwch chi gyfiawnhau hynny os gwelwch yn dda?

Well, no; I wouldn’t be able to justify that.

Wel, na; ni fuaswn yn gallu cyfiawnhau hynny.

Cabinet Secretary, the Open Spaces Society has called on local authorities and developers to make 2017 the year of the village green. They urge developers to include registered village greens within their sites, so that local people have a guaranteed green space for recreation. Will the Cabinet Secretary agree to raise this issue with her Cabinet colleagues to see what can be done to increase the number of village greens in Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Gymdeithas Mannau Agored wedi galw ar awdurdodau lleol a datblygwyr i sicrhau mai 2017 yw blwyddyn maes y pentref. Maent yn annog datblygwyr i gynnwys meysydd pentref cofrestredig ar eu safleoedd, er mwyn sicrhau lle gwyrdd gwarantedig i bobl leol ar gyfer gweithgareddau hamdden. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gytuno i drafod y mater hwn gyda’i chyd-Aelod yn y Cabinet i weld beth y gellir ei wneud i gynyddu nifer y meysydd pentref yng Nghymru?

Yes, I would be very happy to discuss with Cabinet colleagues if that’s appropriate.

Gwnaf, rwy’n fwy na pharod i drafod gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet os yw hynny’n briodol.

Gorsaf Bŵer Aberddawan

Aberthaw Power Station

11. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’u cynnal â Chyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â gorsaf bŵer Aberddawan ers 1 Ionawr 2017? OAQ(5)0089(ERA) [W]

11. What discussions has the Cabinet Secretary had with Natural Resources Wales regarding Aberthaw power station since 1 January 2017? OAQ(5)0089(ERA) [W]

Thank you. As the environmental regulator of Aberthaw, Natural Resources Wales is responsible for reducing the nitrogen oxides emission limit in Aberthaw’s environmental permit, in line with the court judgment. Aberthaw must then comply with the revised limit. My officials will continue to monitor the progress of NRW and RWE towards compliance.

Diolch. Fel rheoleiddiwr amgylcheddol Aberddawan, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gyfrifol am ostwng y terfyn uchaf ar gyfer allyriadau ocsidau nitrogen yn nhrwydded amgylcheddol Aberddawan, yn unol â dyfarniad y llys. Bydd yn rhaid i Aberddawan gydymffurfio â’r terfyn diwygiedig wedyn. Bydd fy swyddogion yn parhau i fonitro’r cynnydd a wneir gan Cyfoeth Naturiol Cymru ac RWE tuag at sicrhau cydymffurfiaeth.

I thank the Cabinet Secretary for her reply, which didn’t actually specify what discussions she’s had. But, within the last hour, I think all Assembly Members have had a letter from the Cabinet Secretary, setting out what’s happened recently with Aberthaw. I note, from that letter, that Natural Resources Wales did not write to RWE, who operate this plant, until 6 January this year, although the court case was last September. They didn’t write to ask about permit variations until 6 January—incidentally, after I’d put in freedom of information requests asking what on earth was happening. That permit regulation needs to bring the nitrogen oxide emissions at Aberthaw below the 500 mg/cu m ceiling value, which the court judgment put in. They are still—according to your letter to Assembly Members—breaking that four months later than the European Court of Justice ruling. You say that it’s Natural Resources Wales that is responsible for permitting this, but clearly they haven’t pulled their finger out to do anything about it. This reflects very badly on us as a nation and yourselves as the Government.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb, er nad oedd yn egluro’n benodol pa drafodaethau y mae hi wedi eu cael. Ond o fewn yr awr ddiwethaf, credaf fod holl Aelodau’r Cynulliad wedi cael llythyr gan Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi beth sydd wedi digwydd yn ddiweddar mewn perthynas ag Aberddawan. Nodaf, o’r llythyr hwnnw, nad oedd Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ysgrifennu at RWE, sy’n gweithredu’r gwaith hwn, tan 6 Ionawr eleni, er bod yr achos llys wedi’i gynnal fis Medi diwethaf. Ni wnaethant ysgrifennu i ofyn ynglŷn ag amrywiadau i’r drwydded tan 6 Ionawr—fel y mae’n digwydd, ar ôl i mi gyflwyno ceisiadau rhyddid gwybodaeth yn gofyn beth yn y byd oedd yn digwydd. Mae angen i reoliad y drwydded leihau allyriadau nitrogen ocsid Aberddawan islaw’r terfyn uchaf o 500 mg/cu, a gafodd ei gynnwys gan ddyfarniad y llys. Maent yn parhau—yn ôl eich llythyr at Aelodau’r Cynulliad—i dorri’r rheoliad bedwar mis ar ôl dyfarniad Llys Cyfiawnder Ewrop. Rydych yn dweud mai Cyfoeth Naturiol Cymru sy’n gyfrifol am drwyddedu hyn, ond mae’n amlwg nad ydynt wedi trafferthu gwneud unrhyw beth yn ei gylch. Mae hyn yn adlewyrchu’n wael iawn arnom ni fel cenedl ac arnoch chi fel Llywodraeth.

The letter was issued to Assembly Members. I think it was David Melding who made a request of the First Minister during First Minister’s questions last week. As Simon Thomas said, it just set out the limits throughout. There has been a fall, but you’re right that further work is going to be required to ensure that Aberthaw is able to operate before the 500 mg/cu m emissions ceiling. There have been a significant amount of discussions between my officials and NRW, and I’ve asked my officials to monitor the situation closely.

Dosbarthwyd y llythyr i Aelodau’r Cynulliad. Rwy’n credu mai David Melding a wnaeth gais i’r Prif Weinidog yn ystod cwestiynau i’r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Fel y dywedodd Simon Thomas, roedd yn nodi’r terfynau drwyddo draw. Bu gostyngiad, ond rydych yn gywir fod angen rhagor o waith er mwyn sicrhau bod Aberddawan yn gallu gweithredu o dan y terfyn uchaf o 500 mg /cu m ar allyriadau. Bu cryn dipyn o drafodaethau rhwng fy swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rwyf wedi gofyn i fy swyddogion fonitro’r sefyllfa’n ofalus.

The crucial thing here, Cabinet Secretary, is that this power station will now keep generating power into the medium term to meet peak demand. So, it’s part of the power-generating infrastructure and people must be reassured that these high standards—or higher standards, anyway—are followed as a matter of course, and don’t just suddenly come into the public domain when particular Assembly Members put pressure on the Welsh Government.

Y peth hanfodol yma, Ysgrifennydd y Cabinet, yw y bydd yr orsaf bŵer yn awr yn parhau i gynhyrchu ynni yn y tymor canolig i ddiwallu’r galw brig. Felly, mae’n rhan o’r seilwaith cynhyrchu pŵer a rhaid i bobl gael sicrwydd bod y safonau uchel hyn—neu safonau uwch, beth bynnag—yn cael eu dilyn fel mater o drefn ac nad ydynt ond yn dod i sylw’r cyhoedd yn sydyn pan fo Aelodau penodol o’r Cynulliad yn rhoi pwysau ar Lywodraeth Cymru.

I absolutely agree, and I do want to assure Members that I’ve been having discussions. I’ve met with RWE, I’ve met with Aberthaw, I’ve met with my colleague Jane Hutt in relation to this, and I have ensured that officials are monitoring the situation very carefully.

Cytunaf yn llwyr, ac rwyf am sicrhau’r Aelodau fy mod wedi bod yn cael trafodaethau. Rwyf wedi cyfarfod â RWE, rwyf wedi cyfarfod ag Aberddawan, rwyf wedi cyfarfod â fy nghyd-Aelod, Jane Hutt mewn perthynas â hyn, ac rwyf wedi sicrhau bod swyddogion yn monitro’r sefyllfa’n ofalus iawn.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, a’r cwestiwn cyntaf, Sian Gwenllian.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question is from Sian Gwenllian.

Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid

Vibrant and Viable Places

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ariannu cynlluniau o dan y rhaglen 'Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid' ar gyfer 2017/18? OAQ(5)0104(CC)[W]

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on funding plans under the Vibrant and Viable Places programme for 2017/18? OAQ(5)0104(CC)[W]

I thank the Member for Arfon for her question. The Vibrant and Viable Places programme has been successful in providing support and investment in many communities across Wales. A future capital regeneration programme is under consideration and I’ll be providing further information to Members shortly.

Diolch i’r Aelod dros Arfon am ei chwestiwn. Mae’r rhaglen Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid wedi llwyddo i ddarparu cymorth a buddsoddiad mewn llawer o gymunedau ledled Cymru. Mae rhaglen adfywio cyfalaf o dan ystyriaeth ar gyfer y dyfodol a byddaf yn darparu rhagor o wybodaeth i’r Aelodau’n fuan.

Diolch. A fedrwch chi gadarnhau a ydy’r cynllun presennol yn dod i ben ddiwedd mis Mawrth? Beth fyddai’n digwydd ar ôl hynny? A fydd y rhaglen yn parhau fel ag y mae o, neu a fydd o’n dod yn rhan o rywbeth mwy? Beth fydd y canllawiau, a beth yw’r amserlen efo hynny? Mae awdurdodau lleol yn awyddus i gael y manylion cyn gynted â phosib er mwyn cynllunio ymlaen. Yn wir, mae yna ansicrwydd a diffyg eglurder cyffredinol yn y maes adfywio. A ydych chi’n cytuno nad ydy’r weledigaeth yn glir ar hyn o bryd? Ac os mai’r bwriad ydy lleihau tlodi, a fydd y rhaglenni newydd yn gosod deilliannau clir, pwrpasol er mwyn cynorthwyo i greu’r gwahaniaeth y mae’r ddau ohonom ni yn gweithio tuag ato fo?

Thank you. Can you confirm whether the current programme is to come to an end at the end of March, and what will happen following that? Will the programme continue as it is, or will it become part of something larger? What will the guidance be, and what is the timetable for that? Local authorities are eager to have the details as soon as possible so that they can plan for the future. Indeed, there is uncertainty and a lack of clarity more generally in the regeneration field. Do you agree that the vision is not clear at the moment, and if the intention is to reduce poverty then will the programme set clear outcomes in order to assist in making the difference that both of us are working towards?

I’m grateful for the Member’s question. She will be aware of the great work that’s gone on in her constituency, in Gwynedd, in terms of Vibrant and Viable Places actions taking place there. The Member is right to say that we haven’t yet formulated a future programme from VVP. The intention is for it to come to an end, and I will make a further decision on that. I think what was hampering the issue was about the amount of regeneration capital funding that was available to me. I’m grateful to the finance Minister and discussions with him on the ability to enhance that profile. From those discussions with him I am able to start looking at a future programme, which may be a VVP 2, or indeed another version of that.

Rwy’n ddiolchgar am gwestiwn yr Aelod. Bydd yn ymwybodol o’r gwaith gwych a wnaed yn ei hetholaeth, yng Ngwynedd, o ran y gweithgarwch Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid sy’n digwydd yno. Mae’r Aelod yn iawn i ddweud nad ydym eto wedi llunio rhaglen Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid ar gyfer y dyfodol. Y bwriad yw iddi ddod i ben, a byddaf yn gwneud penderfyniad pellach ar hynny. Rwy’n meddwl mai’r hyn oedd yn llesteirio’r mater oedd y swm o gyllid cyfalaf adfywio a oedd ar gael i mi. Rwy’n ddiolchgar i’r Gweinidog cyllid a thrafodaethau gydag ef ar y gallu i wella’r proffil hwnnw. O’r trafodaethau hynny gydag ef, gallaf ddechrau edrych ar raglen ar gyfer y dyfodol, a allai fod yn Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid 2, neu fersiwn arall o hynny yn wir.

Cabinet Secretary, I hope you would agree with me that Newport has seen beneficial use of Vibrant and Viable Places for city-centre regeneration, creating accommodation and alternative use to retail effectively. Whatever the future holds in terms of Vibrant and Viable Places or a similar scheme, will you continue to work closely with Newport City Council to take forward this important and beneficial regeneration programme?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n gobeithio y buasech yn cytuno â mi fod Casnewydd wedi gweld defnydd buddiol o Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid ar gyfer adfywio canol y ddinas, gan greu adeiladau preswyl a defnydd yn lle manwerthu i bob pwrpas. Beth bynnag a ddaw yn y dyfodol o ran Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid neu gynllun tebyg, a wnewch chi barhau i weithio’n agos gyda Chyngor Dinas Casnewydd i ddatblygu’r rhaglen adfywio bwysig a buddiol hon?

Indeed, and I’m grateful for the opportunity to visit Newport with both yourself and the Member Jane Bryant to see the fantastic effects that VVP has had in your communities and neighbouring areas. It is something that I’m taking very seriously about how we continue with work to develop communities in the way we have in the past. I’m looking forward to announcing new schemes in the future. I will keep the Member abreast of that proposal.

Yn wir, ac rwy’n ddiolchgar am y cyfle i ymweld â Chasnewydd gyda chi a’r Aelod, Jane Bryant, i weld yr effeithiau gwych a gafodd Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid yn eich cymunedau a’r ardaloedd cyfagos. Mae’n rhywbeth rwy’n wirioneddol o ddifrif yn ei gylch o ran sut i barhau â’r gwaith o ddatblygu cymunedau yn y ffordd a wnaethom yn y gorffennol. Rwy’n edrych ymlaen at gyhoeddi cynlluniau newydd yn y dyfodol. Byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelod am y cynnig hwnnw.

Last week you mentioned that some Vibrant and Viable Places projects were going to be getting more money because of underspends in other areas, which strikes me as slightly odd, that some local authorities seem be quite bad at following guidelines if some are underspending and others haven’t got enough money. Because we’re not talking just about replacing falling-down car parks here; we’re talking about something that interests me very much: lifelong living and the housing supply that would meet that. So, are you planning to use any of this underspend to target specific projects, and particularly the kind of housing that can brought into city centres, which isn’t just affordable housing and then nothing else, but something that has a lifelong throughput to it?

Yr wythnos diwethaf roeddech yn sôn fod rhai prosiectau Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid yn mynd i gael mwy o arian yn sgil tanwario mewn ardaloedd eraill, sy’n fy nharo braidd yn rhyfedd, fod rhai awdurdodau lleol i’w gweld yn eithaf gwael am ddilyn canllawiau os yw rhai’n tanwario a bod eraill heb ddigon o arian. Oherwydd nid sôn yn unig am adnewyddu meysydd parcio sy’n dadfeilio a wnawn yma; rydym yn sôn am rywbeth sydd o ddiddordeb mawr iawn i mi: byw gydol oes a’r cyflenwad tai a fuasai’n diwallu hynny. Felly, a ydych yn bwriadu defnyddio rhywfaint o’r tanwariant hwn i dargedu prosiectau penodol, ac yn arbennig y math o dai y gellir eu dwyn i ganol dinasoedd, nid yn unig tai fforddiadwy a dim byd arall wedyn, ond rhywbeth sydd â diben gydol oes iddo ?

Of course, the Member raises an important issue about how distribution of finance is given. It’s fair to say that the VVP policy is complicated by other actions such as planning and access to land, et cetera, so that complicates, sometimes, some of the schemes that are thought to be a little easier than others. I am looking at authorities that bring to me alternative schemes that are able to be flexible, but certainly the schemes that the Member talked about, about the introduction of long-term opportunities in housing, not just affordable, but the transformation of their communities, is something I’m very keen to pursue.

Wrth gwrs, mae’r Aelod yn crybwyll mater pwysig ynglŷn â sut y dosberthir cyllid. Mae’n deg dweud bod y polisi Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid wedi’i gymhlethu gan weithgarwch arall megis cynllunio a mynediad at dir, ac yn y blaen, felly mae hynny weithiau’n cymhlethu rhai o’r cynlluniau y credir eu bod ychydig yn haws nag eraill. Rwy’n edrych ar yr awdurdodau sy’n dod â chynlluniau amgen ataf sy’n gallu bod yn hyblyg, ond yn sicr mae’r cynlluniau y soniodd yr Aelod amdanynt, ynglŷn â chyflwyno cyfleoedd hirdymor ym maes tai, nid yn unig tai fforddiadwy, ond trawsnewid eu cymunedau, yn rhywbeth rwy’n awyddus iawn i fynd ar ei drywydd.

Gofal Plant

Childcare

2. Faint ymlaen llaw y byddai'n rhesymol disgwyl i ddarparwr gofal plant a gefnogir gan Lywodraeth Cymru hysbysu rhieni sy'n gweithio o ddyddiad dechrau eu plant? OAQ(5)0107(CC)

2. How long in advance would it be reasonable to expect a Welsh Government supported provider of childcare to notify working parents of their child’s start date? OAQ(5)0107(CC)

Parents are notified of when their entitlement to Flying Start childcare begins by a Flying Start health visitor soon after birth. Later in the process, local authorities will refer parents to local providers so that start dates can be agreed as far as possible in advance.

Caiff rhieni eu hysbysu pa bryd fydd eu hawl i ofal plant Dechrau’n Deg yn dechrau drwy ymwelydd iechyd Dechrau’n Deg yn fuan ar ôl genedigaeth. Yn ddiweddarach yn y broses, bydd awdurdodau lleol yn cyfeirio rhieni at ddarparwyr lleol fel y gellir cytuno ar ddyddiadau dechrau cyn belled â phosibl ymlaen llaw.

I was surprised, when starting my own three-year-old recently, not to receive advance notice. The process was to have meetings at the beginning of the term and then agree a date. I seek no intervention in my own case, which is resolved, but I just wondered, in having childcare to support working parents as well as the education of the child, would it not be appropriate, if both parents are working, perhaps have to give notice to a private nursery, to have at least a month’s advance notice of what date a child might actually start.

Roeddwn yn synnu na chefais rybudd ymlaen llaw wrth ddechrau fy mhlentyn tair oed fy hun yn ddiweddar. Y broses oedd cael cyfarfodydd ar ddechrau’r tymor a chytuno ar ddyddiad wedyn. Nid wyf yn chwilio am unrhyw ymyriad yn fy achos i, sydd wedi’i ddatrys, ond roeddwn yn meddwl tybed, o gael gofal plant i gynorthwyo rhieni sy’n gweithio yn ogystal ag addysg y plentyn, onid fuasai’n briodol os yw’r ddau riant yn gweithio, a gorfod rhoi rhybudd i feithrinfa breifat efallai, i gael o leiaf mis o rybudd ymlaen llaw ynglŷn â pha ddyddiad y gallai plentyn ddechrau mewn gwirionedd.

In regard to childcare outside of the Flying Start setting, there is no statutory issue regarding guidance around this, but I am conscious of the Member’s concerns and, as we develop the childcare policy as we move forward, it is something I will be looking at carefully to make sure that parents are aware and confident about how they can access these childcare facilities across Wales.

Mewn perthynas â gofal plant y tu allan i Dechrau’n Deg, nid oes unrhyw fater statudol o ran canllawiau ynglŷn â hyn, ond rwy’n ymwybodol o bryderon yr Aelod ac wrth i ni ddatblygu’r polisi gofal plant, wrth i ni symud ymlaen, mae’n rhywbeth y byddaf yn edrych arno’n ofalus i sicrhau bod rhieni’n ymwybodol ac yn hyderus ynglŷn â sut y gallant gael mynediad at y cyfleusterau gofal plant hyn ar draws Cymru.

Cabinet Secretary, you alluded to the Welsh Government’s offer of childcare and that being unfolded now as we go forward in the Assembly. I believe this year the pilots are going to start in the various local authorities that you’ve identified as being fit for purpose for those pilots to take place. What type of public information, what type of information, are you going to make available to parents in the first instance in those pilot areas so that they are aware of what their rights are under the childcare scheme and what will be available to them?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe gyfeirioch at gynnig gofal plant Llywodraeth Cymru a chyflwyno hynny yn awr wrth inni symud ymlaen yn y Cynulliad. Rwy’n credu bod y cynlluniau peilot yn mynd i ddechrau y flwyddyn hon yn y gwahanol awdurdodau lleol a nodoch fel rhai addas i’r diben ar gyfer cynnal y cynlluniau peilot hynny. Pa fath o wybodaeth gyhoeddus, pa fath o wybodaeth fydd ar gael gennych i rieni yn yr ardaloedd peilot hynny’n gyntaf fel eu bod yn ymwybodol o beth yw eu hawliau o dan y cynllun gofal plant a beth fydd ar gael iddynt?

We’ve got five pilot areas, which cover six local authorities, and we’ve already started to work with them on how they devise their schemes. It will be a matter for the local authority in terms of what area space they pick, whether that’s ward-based or school-based or private-sector solutions, but we are keen to make sure that, pre summer, we’re able to ensure that the message goes out to parents in that cohort of individuals where they can access childcare. It is a pilot scheme and we anticipate that some of those pilot schemes actually will not continue in that form. But what we are doing is learning from the way this complicated scheme, as the Member will be aware, is happening in England. Trying to get that out through the door is quite challenging, but we are learning from this and, hopefully, the information that is—the important bit is making sure parents know well in advance their ability to access this programme.

Mae gennym bump o ardaloedd peilot, sy’n cwmpasu chwe awdurdod lleol, ac rydym eisoes wedi dechrau gweithio gyda hwy ar sut y maent yn llunio eu cynlluniau. Mater i’r awdurdod lleol fydd pa fath o ardal y byddant yn ei dewis, boed yn seiliedig ar wardiau neu ysgolion neu’r sector preifat, ond rydym yn awyddus i wneud yn siŵr, cyn yr haf, y gallwn sicrhau bod y neges yn mynd allan at rieni yn y garfan honno o unigolion lle y gallant gael mynediad at ofal plant. Cynllun peilot ydyw a rhagwelwn na fydd rhai o’r cynlluniau peilot hyn yn parhau ar y ffurf honno mewn gwirionedd. Ond yr hyn a wnawn yw dysgu o’r ffordd y mae’r cynllun cymhleth hwn, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, yn digwydd yn Lloegr. Mae ceisio cael hynny allan drwy’r drws yn eithaf heriol, ond rydym yn dysgu o hyn a gobeithio y bydd y wybodaeth sydd—y rhan bwysig yw gwneud yn siŵr fod rhieni’n gwybod ymhell ymlaen llaw am eu gallu i gael mynediad at y rhaglen hon.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru—Bethan Jenkins.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson—Bethan Jenkins.

Thank you. My first question is something I’ve raised with you quite a lot now in the last few weeks. With regard to NSA Afan, I wondered whether we could have an update on the inquiry, specifically because I’m getting contacts from people in Bettws who have funding streams through the delivery of this service and they tell me they don’t have a clue as to what is happening. What isn’t clear to me is that, when problems were raised at Plas Madoc, the funding was continued until the investigation was completed. So, I want to understand, if you are treating this in a different way, why that is. You mentioned the police in previous answers to myself. Has it all been passed over to the police, or are you still investigating internally as Welsh Government?

Diolch. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn rhywbeth rwyf wedi’i ddwyn i’ch sylw gryn dipyn o weithiau bellach yn ystod yr wythnosau diwethaf. Mewn perthynas â NSA Afan, roeddwn yn meddwl a allem gael y wybodaeth ddiweddaraf am yr ymchwiliad, yn benodol oherwydd bod pobl ym Metws sydd â ffrydiau ariannu yn sgil darparu’r gwasanaeth hwn yn cysylltu â mi i ddweud wrthyf nad oes ganddynt syniad beth sy’n digwydd. Yr hyn nad yw’n glir i mi, pan soniwyd am broblemau ym Mhlas Madoc, oedd bod y cyllid wedi parhau tan i’r ymchwiliad gael ei gwblhau. Felly, os ydych yn trin hyn mewn ffordd wahanol, rwyf am ddeall pam eich bod yn gwneud hynny. Fe sonioch am yr heddlu mewn atebion blaenorol i mi. A yw’r cyfan wedi ei drosglwyddo i’r heddlu, neu a ydych yn dal i ymchwilio’n fewnol fel Llywodraeth Cymru?

I’m conscious of the Member’s interest in this and also that of Dai Rees, the other Member that’s raised this on several occasions with me. I’m very cautious of the ongoing police investigation and also our governance review of this. It is slightly different to the Plas Madoc event. I’m damned if I do and I’m damned if I don’t. If I remove funding people criticise me for not removing it early enough, or not leaving it run for the organisations. What I am conscious about is that the indirect consequence of NSA not having funding—how can we make sure that services provided to the local community are continued as best they can. My team have started discussions, advance discussions, with Neath Port Talbot council about stepping into that space for delivery.

Rwy’n ymwybodol o ddiddordeb yr Aelod yn hyn a diddordeb Dai Rees hefyd, yr Aelod arall sydd wedi dwyn hyn i fy sylw ar sawl achlysur. Rwy’n ofalus iawn o’r ymchwiliad sydd ar y gweill gan yr heddlu a hefyd ein hadolygiad llywodraethu o hyn. Mae ychydig yn wahanol i ddigwyddiad Plas Madoc. Ni allaf ennill, beth bynnag a wnaf. Os byddaf yn tynnu cyllid yn ôl, bydd pobl yn fy meirniadu am beidio â’i dynnu’n ôl yn ddigon cynnar, neu am beidio â’i adael yn ei le i sefydliadau. Yr hyn rwy’n ymwybodol ohono yw y gallai’r canlyniad anuniongyrchol os na fydd gan NSA gyllid—sut y gallwn sicrhau bod y gwasanaethau a ddarperir i’r gymuned leol yn cael eu parhau yn y ffordd orau sy’n bosibl. Mae fy nhîm wedi dechrau trafodaethau, trafodaethau ymlaen llaw, gyda chyngor Castell-nedd Port Talbot ynglŷn â chamu i’r bwlch ar gyfer darparu.

That answers the question for Neath Port Talbot, but it doesn’t in terms of Bridgend. It wasn’t a criticism; I was trying to find out the differences between the operations and why you’ve made that decision, and I’m still not really that clear.

On the wider Communities First agenda, I’m hearing from those who have an interest in the future of Communities First that the consultation wasn’t really as strong as it could have been. I want to understand how you’re analysing the consultation responses. I hear you’ve got very comprehensive responses from children writing a little note to say how important the services have been for them personally. How are you going to analyse how important they are and then come up with a plan to try and deliver the future of whatever scheme you have in mind?

Mae hynny’n ateb y cwestiwn ar gyfer Castell-nedd Port Talbot, ond nid yw’n ei ateb ar gyfer Pen-y-bont ar Ogwr. Nid beirniadaeth oedd hi; roeddwn yn ceisio darganfod y gwahaniaethau rhwng y gweithrediadau a pham y gwnaethoch y penderfyniad hwnnw, ac mae’n dal i fod braidd yn aneglur i mi.

Ar agenda ehangach Cymunedau yn Gyntaf, rwy’n clywed gan y rhai sydd â diddordeb yn nyfodol Cymunedau yn Gyntaf nad oedd yr ymgynghoriad mor gryf ag y gallai fod wedi bod mewn gwirionedd. Rwyf eisiau deall sut rydych yn dadansoddi’r ymatebion i’r ymgynghoriad. Rwy’n clywed eich bod wedi cael ymatebion cynhwysfawr iawn gan blant yn ysgrifennu nodyn bach i ddweud pa mor bwysig y mae’r gwasanaethau wedi bod iddynt hwy’n bersonol. Sut y byddwch yn dadansoddi pa mor bwysig ydynt, a dod o hyd i gynllun i geisio sicrhau dyfodol pa gynllun bynnag sydd gennych mewn golwg?

Of course, I’m grateful for the Member’s views on Communities First and those of many Members who’ve taken part in the consultation. The consultation phase 1 ended on 15 January. I’m surprised at the Member’s comments saying that it wasn’t very successful or delivered successfully from a third party—I assume that’s wrong. We received over 2,300 responses, primarily—80 per cent of them—from the workforce or people who are associated with the organisation in the first place. My team are analysing that programme response very closely—they will give me advice on that very issue and I’m hoping to make a statement about what resilient communities are within the next two or three weeks. I hope that the Member will allow me some time just to finalise details of what the Communities First programme looks like for the future, but I will come back to this Chamber to let Members know.

Wrth gwrs, rwy’n ddiolchgar am farn yr Aelod ar Cymunedau yn Gyntaf a barn llawer o Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn yr ymgynghoriad. Daeth cyfnod ymgynghori 1 i ben ar 15 Ionawr. Rwy’n synnu ynglŷn â sylwadau’r Aelod yn dweud nad oedd yn llwyddiannus iawn neu wedi’i ddarparu’n llwyddiannus gan drydydd parti—rwy’n tybio bod hynny’n anghywir. Cawsom dros 2,300 o ymatebion, yn bennaf—80 y cant ohonynt—gan y gweithlu neu bobl sy’n gysylltiedig â’r sefydliad yn y lle cyntaf. Mae fy nhîm yn dadansoddi’r ymateb i’r rhaglen yn agos iawn—maent yn rhoi cyngor i mi ar yr union fater hwnnw ac rwy’n gobeithio gwneud datganiad ynglŷn â’r hyn yw cymunedau cryf o fewn y ddwy neu dair wythnos nesaf. Rwy’n gobeithio y bydd yr Aelod yn caniatáu peth amser i mi gwblhau manylion sut beth fydd y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf yn y dyfodol, ond byddaf yn dod yn ôl i’r Siambr hon i roi gwybod i’r Aelodau.

Thank you, and I look forward to that statement, because I think many people in the sector want to know exactly how any new scheme can be effective in targeting poverty. Many of the people I’ve talked to in the last few weeks have said that it’s about the economy and boosting the job market for the less well-off: for example, more jobs closer to disadvantaged areas, action to improve terms and conditions—for example, a living wage—and strategies to improve low-paid sectors, e.g. social care and tourism. Are these things that you are considering as key elements of any new programme, because, of course, many of the Communities First projects have been well run and effective, but many, we would say, haven’t achieved those aims of eradicating or tackling poverty in their respective areas?

Diolch i chi, ac edrychaf ymlaen at y datganiad hwnnw, gan fy mod yn meddwl bod llawer o bobl yn y sector yn awyddus i wybod yn union sut y gall unrhyw gynllun newydd dargedu tlodi’n effeithiol. Mae llawer o’r bobl y siaradais â hwy yn ystod yr wythnosau diwethaf wedi dweud ei fod yn ymwneud â’r economi a hybu’r farchnad swyddi i’r rhai llai cefnog: er enghraifft, mwy o swyddi yn agosach at ardaloedd difreintiedig, camau i wella telerau ac amodau—er enghraifft, cyflog byw—a strategaethau i wella sectorau cyflog isel, e.e. gofal cymdeithasol a thwristiaeth. A yw’r rhain yn bethau rydych yn eu hystyried fel elfennau allweddol o unrhyw raglen newydd, oherwydd, wrth gwrs, mae llawer o brosiectau Cymunedau yn Gyntaf wedi cael eu rhedeg yn dda ac yn effeithiol, ond buasem yn dweud bod llawer ohonynt nad ydynt wedi cyflawni’r amcanion o ran dileu neu drechu tlodi yn eu hardaloedd?

I think the poverty figures speak for themselves—they’ve been very stubborn, bouncing along the bottom, and what we’ve done as a Government is looked at and reviewed all of our programmes. We’re flexing between some of our Flying Start and Families First programmes; Communities First is under review, looking at what that may look like; we’ve got a big focus, working with Ken Skates regarding employment opportunities—so, Parents, Childcare and Employment, Lift, and Communities for Work. I will come back to the Chamber with a commitment, a vision, around what we do and want to do with our communities to ensure that we can start to turn the crest of poverty in a positive direction.

Rwy’n meddwl bod y ffigurau tlodi yn siarad drostynt eu hunain—maent wedi bod yn ystyfnig iawn, yn bownsio ar hyd y gwaelod, a’r hyn a wnaethom fel Llywodraeth yw edrych ar, ac adolygu ein holl raglenni. Rydym yn symud rhwng rhai o’n rhaglenni Dechrau’n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf; mae Cymunedau yn Gyntaf yn cael ei adolygu, i edrych ar beth y gallai fod; mae gennym ffocws mawr ar gyfleoedd cyflogaeth, gan weithio gyda Ken Skates—felly Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth, Esgyn, a Cymunedau am Waith. Byddaf yn dod yn ôl i’r Siambr gydag ymrwymiad, gweledigaeth, ynghylch yr hyn yr ydym yn ei wneud ac am ei wneud gyda’n cymunedau i sicrhau y gallwn ddechrau troi tlodi i gyfeiriad cadarnhaol.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Welsh Conservatives’ spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Of course, Plas Madoc Communities First was a grant-recipient body that received funding direct. After the whistleblower was vindicated, with the support of, dare I say, Janet Ryder, Eleanor Burnham and myself, and there were convictions in court, we also had two Wales Audit Office reports, one into Plas Madoc specifically and one into Communities First generally, which I’d asked the then auditor general to commission. Those found, above all, a failure since the inception of Communities First by the Welsh Government to put in place effective corporate governance controls—financial controls, human resource, and audit.

In Higher Shotton, when the Communities First co-ordinator whistle-blew against Flintshire County Council, which was the grant-recipient body, she was subjected to what turned out to be false allegations. Now, in the context of NSA Afan, the lead delivery body for Communities First in Sandfields and Aberavon, you said last week, that, following an investigation that had provided strong evidence of financial irregularities, NSA Afan had had its funding terminated. Was this a grant-recipient body or not? Had heed been given to the Wales Audit Office findings all those years ago of the need to implement those corporate governance, finance, human resource, and audit controls, which had led to the problems of the past?

Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, roedd Cymunedau yn Gyntaf Plas Madoc yn gorff sy’n derbyn grantiau a gafodd gyllid uniongyrchol. Ar ôl i’r chwythwr chwiban gael eu cyfiawnhau, gyda chefnogaeth Janet Ryder, Eleanor Burnham a minnau, mentraf ddweud, a chafwyd euogfarnau yn y llys, cawsom ddau Adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru hefyd, un ar Blas Madoc yn benodol ac un ar Cymunedau yn Gyntaf yn gyffredinol, y gofynnais i’r archwilydd cyffredinol ar y pryd ei gomisiynu. Canfu’r rheini, yn anad dim, fod methiant wedi bod ers dechrau Cymunedau yn Gyntaf ar ran Llywodraeth Cymru i roi rheolaethau llywodraethu corfforaethol effeithiol ar waith—rheolaethau ariannol, adnoddau dynol, ac archwilio.

Yn Shotton Uchaf, pan chwythodd y cydlynydd Cymunedau yn Gyntaf y chwiban yn erbyn Cyngor Sir y Fflint, sef y corff sy’n derbyn grantiau, gwnaed honiadau yn ei herbyn y canfuwyd wedyn eu bod yn ffug. Nawr, yng nghyd-destun NSA Afan, y corff cyflawni arweiniol ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf yn Sandfields ac Aberafan, fe ddywedoch yr wythnos diwethaf fod cyllid NSA Afan wedi cael ei derfynu yn dilyn ymchwiliad a oedd wedi darparu tystiolaeth gref o afreoleidd-dra ariannol. A oedd hwn yn gorff sy’n derbyn grantiau ai peidio? A roddwyd sylw i ganfyddiadau Swyddfa Archwilio Cymru yr holl flynyddoedd yn ôl ynglŷn â’r angen i weithredu’r rheolaethau llywodraethu corfforaethol, ariannol, adnoddau dynol, ac archwilio hynny a oedd wedi arwain at y problemau yn y gorffennol?

Thank you for the Member’s question. I prefer not to look in detail at NSA Afan because of the ongoing detailed discussions with South Wales Police and with my audit team. What I can tell the Member is that the decision to terminate funding from NSA Afan wasn’t taken lightly—it was taken following a thorough investigation into the financial governance arrangements with NSA Afan. Our investigation has commenced. The Welsh Government official leading the investigation team informed the Wales Audit Office of the case and has continued to update the Wales Audit Office as it’s been progressed.

There is a rigorous process in place to manage the funding that we provide to thousands of organisations every year. In this respect, the grants centre of excellence is now well established and works to ensure continuous improvements in the delivery of grant funding across all of Welsh Government. What we have to recognise is that this is a huge programme—£300 million-worth of investment in our communities. And of course, at some stages there will be people who will seek to take advantage of a system that they understand. We have to take that in our stride and understand how we can resolve those issues when they come about. I’m conscious of the Member’s interest in all of these activities and, as and when I can release more information about this particular case, I will do.

Diolch am gwestiwn yr Aelod. Mae’n well gennyf beidio ag edrych yn fanwl ar NSA Afan oherwydd y trafodaethau manwl sydd ar y gweill gyda Heddlu De Cymru a chyda fy nhîm archwilio. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod yw na wnaed y penderfyniad i derfynu cyllid NSA Afan yn ysgafn—fe’i gwnaed yn dilyn ymchwiliad trylwyr i’r trefniadau llywodraethu ariannol gyda NSA Afan. Mae ein hymchwiliad wedi cychwyn. Mae’r Swyddog Llywodraeth Cymru a oedd yn arwain y tîm ymchwilio wedi rhoi gwybod i Swyddfa Archwilio Cymru am yr achos ac mae wedi parhau i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i Swyddfa Archwilio Cymru wrth iddo symud ymlaen.

Ceir proses drwyadl ar waith i reoli’r cyllid a ddarparwn i filoedd o sefydliadau bob blwyddyn. Yn hyn o beth, mae’r ganolfan ragoriaeth grantiau bellach wedi sefydlu’n dda ac yn gweithio i sicrhau gwelliannau parhaus o ran darparu arian grant ar draws Llywodraeth Cymru. Yr hyn sy’n rhaid i ni ei gydnabod yw bod hon yn rhaglen enfawr—gwerth £300 miliwn o fuddsoddiad yn ein cymunedau. Wrth gwrs, ar rai camau, bydd yna bobl yn ceisio manteisio ar system y maent yn eu deall. Mae’n rhaid i ni dderbyn hynny fel y daw a deall sut y gallwn ddatrys y materion hynny pan fyddant yn digwydd. Rwy’n ymwybodol o ddiddordeb yr Aelod ym mhob un o’r gweithgareddau hyn a phan allaf ryddhau mwy o wybodaeth am yr achos penodol hwn, byddaf yn gwneud hynny.

Well, of course, the particular concern was whether this was a grant recipient body, and whether the Welsh Government have acted on the recommendations of the Wales Audit Office all those years ago in terms of ensuring that effective controls were in place.

But, moving on to a related matter, as I’ve raised with you previously, the ONS figures published last July said Wales had higher numbers—one in eight children living in long-term workless households—than the UK average, and research showing that children living with long-term unemployed parents tend to do less well at school or are at higher risk of unemployment later in life.

Given the findings of the Social Mobility and Child Poverty Commission ‘State of the Nation’ report that more than 65,000 children whose families receive out-of-work benefits or tax credits in Wales were not living in Communities First programmes, how do you respond to the StatsWales workless households figures, which came out two months ago, that show that although the percentage of children living in workless households in Wales had slightly reduced, they had gone up in Wales’s most deprived communities, from Blaenau Gwent to Bridgend, from Denbighshire to Merthyr, and many more besides?

Wel, wrth gwrs, y pryder penodol oedd a oedd hwn yn gorff sy’n derbyn grantiau, ac a yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu ar argymhellion Swyddfa Archwilio Cymru yr holl flynyddoedd yn ôl o ran sicrhau bod rheolaethau effeithiol ar waith.

Ond i symud ymlaen at fater cysylltiedig, fel y soniais wrthych o’r blaen, mae ffigurau’r ONS a gyhoeddwyd fis Gorffennaf diwethaf yn dangos bod gan Gymru niferoedd uwch na chyfartaledd y DU—un o bob wyth o blant yn byw mewn cartrefi heb waith tymor hir—ac ymchwil sy’n dangos bod plant sy’n byw gyda rhieni di-waith yn y tymor hir yn tueddu i wneud yn waeth yn yr ysgol neu’n wynebu risg uwch o fod yn ddi-waith yn nes ymlaen yn eu bywydau.

O ystyried canfyddiadau adroddiad ‘Cyflwr y Genedl’ y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol a Thlodi Plant nad oedd mwy na 65,000 o blant y mae eu teuluoedd yn cael budd-daliadau i’r di-waith neu gredydau treth yng Nghymru yn byw mewn rhaglenni Cymunedau yn Gyntaf, sut yr ymatebwch i ffigurau StatsCymru ar aelwydydd di-waith a gyhoeddwyd ddau fis yn ôl sy’n dangos, er bod canran y plant sy’n byw mewn cartrefi di-waith yng Nghymru wedi gostwng ychydig, roeddent wedi codi yng nghymunedau mwyaf difreintiedig Cymru, o Flaenau Gwent i Ben-y-bont ar Ogwr, o Sir Ddinbych i Ferthyr Tudful a llawer mwy yn ogystal?

It really troubles me that we’ve got children living in workless households and living in poverty wherever they live, whether that be in a Communities First area or elsewhere. And it’s not always a class issue—this can happen to any communities and any individual.

It is an ambition of this Government to tackle the issue around poverty, and that’s why we are looking at reviewing all of our programmes and interventions, to make sure that we tackle the people that need, in a way that we can deliver with our programmes that we are investing in. It doesn’t given me any pleasure to say that those numbers are stubborn. But there’s nothing wrong with any Government with ambition seeking to make those changes.

Mae’n fy mhoeni’n wirioneddol fod gennym blant sy’n byw mewn cartrefi di-waith ac yn byw mewn tlodi ble bynnag y maent yn byw, boed hynny mewn ardal Cymunedau yn Gyntaf neu yn rhywle arall. Ac nid yw bob amser yn fater sy’n ymwneud â dosbarth—gall ddigwydd i unrhyw gymuned ac unrhyw unigolyn.

Mae’n uchelgais gan y Llywodraeth hon i fynd i’r afael â thlodi, a dyna pam ein bod yn ystyried adolygu ein holl raglenni a’n hymyriadau, er mwyn sicrhau ein bod yn ymdrin â’r bobl sydd angen, mewn ffordd y gallwn ei chyflawni gyda’r rhaglenni yr ydym yn buddsoddi ynddynt. Nid yw’n rhoi unrhyw bleser i mi ddweud bod y niferoedd hynny’n ystyfnig. Ond nid oes dim o’i le ar unrhyw Lywodraeth gydag uchelgais yn ceisio gwneud y newidiadau hynny.

I agree, because, sadly, as you know, Wales still has higher child poverty than Scotland, Northern Ireland and all but two of the nine English regions. At least we’ve pulled ahead of two of those regions—I think London and the East Midlands. But, last week, the royal college of paediatricians said that poverty was the biggest threat to children’s health in Wales. I welcome the news, given your previous comments, that your officials have now met the co-production network for Wales, re-named All in this Together, and I even heard you yesterday refer positively to co-production. How do you respond to the statement from the Well North Wales programme, with which you might be familiar, that the more deprived communities of north Wales have around a 25 per cent higher rate of emergency admission than the more affluent communities, and that there is, therefore, a requirement to tackle issues around deprivation and poverty at a local community level by meeting the principles of prudent health, particularly around co-production?

Rwy’n cytuno, oherwydd, yn anffodus, fel y gwyddoch, mae gan Gymru dlodi plant gwaeth na’r Alban, Gogledd Iwerddon a phob un ond dau o’r naw rhanbarth yn Lloegr. Rydym o leiaf wedi codi’n uwch na dau o’r rhanbarthau—Llundain a Dwyrain Canolbarth Lloegr rwy’n credu. Ond yr wythnos diwethaf, dywedodd coleg brenhinol y pediatregwyr mai tlodi oedd y bygythiad mwyaf i iechyd plant yng Nghymru. O ystyried eich sylwadau blaenorol, rwy’n croesawu’r newyddion fod eich swyddogion bellach wedi cyfarfod â rhwydwaith cydgynhyrchu Cymru, a ailenwyd yn Mae Pawb yn Rhan o Hyn, a ddoe, fe’ch clywais hyd yn oed yn cyfeirio’n gadarnhaol at gydgynhyrchu. Sut yr ymatebwch i’r datganiad gan y rhaglen Gogledd Cymru Iach, y byddwch yn gyfarwydd â hi o bosibl, fod gan gymunedau mwy difreintiedig gogledd Cymru gyfradd oddeutu 25 y cant yn uwch o dderbyniadau argyfwng na’r cymunedau mwy cefnog, a bod angen mynd i’r afael, felly, â materion yn ymwneud ag amddifadedd a thlodi ar lefel y gymuned leol, drwy gyflawni egwyddorion iechyd darbodus, yn enwedig mewn perthynas â chydgynhyrchu?

I’m glad the Member and I are clearly coming together on our policies in some areas. [Laughter.] Let’s not be too ambitious. I think the Member’s right to raise the issue of prudent healthcare. Mark Drakeford has been for a long time raising this in the Cabinet setting, and I share his views on this about prevention and early intervention. And that’s why we are tackling issues around adverse childhood experiences, wherever they exist in families and communities. It’s something that we have to make sure we invest in now, to protect for the future. It’s not just a moral issue, but this is a long-term fiscal issue for any Government in power.

Rwy’n falch fod yr Aelod a minnau yn amlwg yn dod at ein gilydd o ran ein polisïau mewn rhai meysydd. [Chwerthin.] Gadewch i ni beidio â bod yn rhy uchelgeisiol. Rwy’n meddwl bod yr Aelod yn iawn i grybwyll mater gofal iechyd darbodus. Ers amser hir, mae Mark Drakeford wedi bod yn tynnu sylw at hyn yn y Cabinet, ac rwy’n rhannu ei farn ar hyn ynglŷn ag atal ac ymyrryd yn gynnar. A dyna pam ein bod yn mynd i’r afael â materion yn ymwneud â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, lle bynnag y bont mewn teuluoedd a chymunedau. Mae’n rhywbeth y mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn buddsoddi ynddo yn awr, er mwyn diogelu ar gyfer y dyfodol. Nid mater moesol yn unig ydyw, mae’n fater cyllidol hirdymor i unrhyw Lywodraeth mewn grym.

Thank you, Presiding Officer. According to the Fawcett Society, women will lose approximately £300,000 over their working lives because of unequal pay. As you know, enforcement of equal pay legislation is in the hands of the employee. Does the Cabinet Secretary agree with me that ensuring gender-equal pay should be the job of the employer, rather than the employee?

Diolch i chi, Lywydd. Yn ôl Cymdeithas Fawcett, bydd merched yn colli tua £300,000 dros eu bywydau gwaith oherwydd cyflog anghyfartal. Fel y gwyddoch, mae gorfodi deddfwriaeth cyflog cyfartal yn nwylo’r gweithiwr. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai sicrhau cyflog sy’n gyfartal rhwng y rhywiau fod yn ddyletswydd ar y cyflogwr, yn hytrach na’r cyflogai?

Enforcing equal pay rights is made extremely difficult, if not impossible, by the lack of transparency regarding pay by employers. A worker can’t make a claim regarding equal pay unless they know what everyone else is being paid and have a comparator. Admittedly, the Welsh Government have no control over what private sector employers do. However, Welsh Government does have control over what happens in the public sector in Wales. Does the Cabinet Secretary agree with me that pay data at all levels should be made available to public sector workers to facilitate the enforcement of their equal pay rights?

Mae gorfodi hawliau cyflog cyfartal yn cael ei wneud yn anodd iawn, os nad yn amhosibl, gan ddiffyg tryloywder ynglŷn â chyflogau ar ran cyflogwyr. Ni all gweithiwr wneud hawliad ynghylch cyflog cyfartal oni bai eu bod yn gwybod beth yw cyflog pawb arall a chael cymharydd. Rhaid cyfaddef, nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth dros yr hyn y mae cyflogwyr yn y sector preifat yn ei wneud. Fodd bynnag, mae gan Lywodraeth Cymru reolaeth dros yr hyn sy’n digwydd yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai data cyflog ar bob lefel fod ar gael i weithwyr y sector cyhoeddus er mwyn hwyluso’r broses o orfodi eu hawliau cyflog cyfartal?

I think the Member raises an important issue around making sure that we get equality in job evaluation. It’s something that many in this Chamber, in all parties, have championed for many years. Ensuring that that happens is another thing, but we’ve been blighted by the ambulance chasers on trying to stop equal pay on the basis of people wanting to stop the claims going ahead. And I think there are many local authorities that have acted very responsibly in terms of the way they operate. The trade unions have brought forward legislation and support for Government interventions in local authorities, and it’s something that I’m very keen that we pursue.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn tynnu sylw at fater pwysig ynglŷn â gwneud yn siŵr ein bod yn cael cydraddoldeb wrth werthuso swyddi. Mae’n rhywbeth y mae llawer yn y Siambr hon, ym mhob plaid, wedi’i hyrwyddo ers blynyddoedd lawer. Mae sicrhau bod hynny’n digwydd yn fater arall, ond rydym wedi dioddef y pla o helwyr ambiwlansys sy’n ceisio atal cyflog cyfartal ar y sail fod pobl am atal yr hawliadau rhag cael eu cyflwyno. Ac rwy’n credu bod llawer o awdurdodau lleol wedi gweithredu’n gyfrifol iawn o ran y ffordd y maent yn gweithredu. Mae’r undebau llafur wedi cyflwyno deddfwriaeth a chymorth ar gyfer ymyriadau’r Llywodraeth mewn awdurdodau lleol, ac mae’n rhywbeth rwy’n awyddus iawn i ni fynd ar ei drywydd.

I’m sorry, I didn’t quite hear whether you’re prepared to actually introduce pay transparency in the public sector, because if you’re not, can you explain to women in the public sector how they’re going to enforce their equal pay rights if you won’t tell them what the relative pay rates in the rest of their organisation are?

Mae’n ddrwg gennyf, ni chlywais yn iawn a ydych yn barod i gyflwyno tryloywder cyflogau yn y sector cyhoeddus mewn gwirionedd, oherwydd os nad ydych, a allwch esbonio i fenywod yn y sector cyhoeddus sut y maent yn mynd i orfodi eu hawliau cyflog cyfartal os nad ydych yn mynd i ddweud wrthynt beth yw’r cyfraddau cyflog cymharol yng ngweddill eu sefydliad?

I think there are lots of data out there around pay and pay scales. It is a matter for the employer in terms of how that is given to employees. But employers will not see any closed doors at Welsh Government level in terms of introduction of equal pay.

Rwy’n credu bod llawer o ddata ar gael ynglŷn â chyflogau a graddfeydd cyflog. Mater i’r cyflogwr yw sut y caiff hwnnw ei roi i gyflogeion. Ond ni fydd cyflogwyr yn gweld unrhyw ddrysau caeedig ar lefel Llywodraeth Cymru o ran cyflwyno cyflog cyfartal.

Parthau Plant yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru

Children’s Zones in Mid and West Wales

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynglŷn â pharthau plant yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ(5)0100(CC)[W]

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on child zones in Mid and West Wales? OAQ(5)0100(CC)[W]

I thank the Member for Mid and West Wales for his question. A number of organisations have put forward proposals for pilot children’s zones in Wales. I will announce the pilot areas as soon as we have an opportunity to assess the bids received.

Diolch i’r Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru am ei gwestiwn. Mae nifer o sefydliadau wedi cyflwyno cynigion ar gyfer treialu parthau plant yng Nghymru. Byddaf yn cyhoeddi’r ardaloedd peilot cyn gynted ag y cawn gyfle i asesu’r cynigion a ddaeth i law.

I thank the Cabinet Secretary for his reply. He knows that I’ve drawn to his attention in the past some examples of very good practice in Mid and West Wales that stand outside some of the Communities First and Government-supported things, and there are some good things happening in the third sector and in the voluntary sector. I met with Jig-So, which is a project in Cardigan, a couple of weeks ago. It’s a long-standing project that works across boundaries, which often means it falls between two stools in terms of support from local authorities, being in Carmarthenshire, north Pembrokeshire and Ceredigion. It works around a crèche provision, training for parents, parenting, cooking skills and young people’s support in general. Is the Cabinet Secretary prepared, or are his officials prepared, to look at projects like Jig-So? Because they feel they’ve got something different and special to offer the concept of children’s zones outside the one that the public sector tends to approach it upon?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Mae’n gwybod fy mod wedi tynnu ei sylw yn y gorffennol at enghreifftiau o arfer da iawn yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru sydd y tu allan i rai o bethau Cymunedau yn Gyntaf a phethau a gefnogir gan y Llywodraeth, ac mae rhai pethau da’n digwydd yn y trydydd sector ac yn y sector gwirfoddol. Cyfarfûm â Jig-So, sef prosiect yn Aberteifi, rai wythnosau yn ôl. Mae’n brosiect hirsefydlog sy’n gweithio ar draws ffiniau, sy’n aml yn golygu ei fod yn disgyn rhwng dwy stôl o ran cymorth gan awdurdodau lleol, gan ei fod yn Sir Gaerfyrddin, gogledd Sir Benfro a Cheredigion. Mae’n gweithio o gwmpas darpariaeth crèche, hyfforddiant i rieni, rhianta, sgiliau coginio a chymorth i bobl ifanc yn gyffredinol. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn barod, neu a yw ei swyddogion yn barod, i edrych ar brosiectau fel Jig-So? Oherwydd teimlant fod ganddynt rywbeth gwahanol ac arbennig i’w gynnig i’r cysyniad o barthau plant y tu hwnt i’r un y mae’r sector cyhoeddus yn tueddu i ddod ato yn ei gylch?

Yes, I’m very happy to have engagement with my teams. As I said, we’ve had a number of applications for the opportunity to run children’s zones across Wales. But I will check with my team whether Jig-So is part of that, and if not, they can have a conversation, of course.

Ydw, rwy’n hapus iawn i ymgysylltu gyda fy nhimau. Fel y dywedais, rydym wedi cael nifer o geisiadau am y cyfle i redeg parthau plant ar draws Cymru. Ond byddaf yn holi fy nhîm a yw Jig-So yn rhan o hynny, ac os nad ydynt, gallant drafod, wrth gwrs.

Cabinet Secretary, I appreciate that you’re still looking at the issue of children’s zones, and I welcome the fact that the Government is looking at programmes where it can actually work with the third sector much more closely. Now, giving that delivering children’s services in rural parts of Mid and West Wales can be very different to perhaps more urban areas, can you update us on what discussions you’ve had with the third sector on delivering a service that actually meets the needs of families in all parts of Mid and West Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n derbyn eich bod yn dal i edrych ar barthau plant, ac rwy’n croesawu’r ffaith fod y Llywodraeth yn edrych ar raglenni lle y gall weithio’n llawer agosach gyda’r trydydd sector mewn gwirionedd. Nawr, gan dderbyn y gall darparu gwasanaethau i blant mewn rhannau gwledig o Ganolbarth a Gorllewin Cymru fod yn wahanol iawn i ardaloedd mwy trefol o bosibl, a allwch roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â pha drafodaethau a gawsoch gyda’r trydydd sector ar ddarparu gwasanaeth sy’n ateb anghenion teuluoedd ym mhob rhan o Ganolbarth a Gorllewin Cymru mewn gwirionedd?

The Member is right, and what I don’t want to be in the space of is controlling the market. But I think that we do have to give enablement to organisations to be able to deliver schemes for Welsh Government and for the sector. I meet on a regular basis with the WCVA and I’ve also met with organisations such as Flying Start and Families First in various areas to make sure that we’ve got the synergies around that. I’ve recently made an investment with Kirsty Williams and Rebecca Evans around an adverse childhood experiences hub, which is about the development of a programme where we can get all of the expertise, whether that would be in a rural or urban setting, around how we make sure that practice gets out there for delivery. Children’s zones will be part of that, running in parallel to the scheme, to ensure that we get delivery. But the Member’s right to raise the issue of rural communities, and it’s something that we’re very aware of.

Mae’r Aelod yn iawn, a’r hyn nad wyf am ei wneud yw rheoli’r farchnad. Ond rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni alluogi sefydliadau i gyflawni cynlluniau ar gyfer Llywodraeth Cymru ac ar gyfer y sector. Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ac rwyf hefyd wedi cyfarfod â sefydliadau fel Dechrau’n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf mewn gwahanol ardaloedd i wneud yn siŵr fod gennym synergedd ar hynny. Yn ddiweddar, rwyf wedi buddsoddi gyda Kirsty Williams a Rebecca Evans mewn ffocws ar gyfer profiad niweidiol yn ystod plentyndod, sy’n ymwneud â datblygu rhaglen lle y gallwn gael yr holl arbenigedd, boed mewn lleoliad gwledig neu drefol, o ran sut y gallwn sicrhau bod yr ymarfer yn mynd allan yno ar gyfer cyflawni. Bydd parthau plant yn rhan o hynny, yn cydredeg yn gyfochrog â’r cynllun, er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni. Ond mae’r Aelod yn iawn i sôn am gymunedau gwledig, ac mae’n rhywbeth yr ydym yn ymwybodol iawn ohono.

Cabinet Secretary, clearly, the deputy director of the children’s and families division has actually highlighted the key criteria for children’s zones, particularly multi-agency work, the anchor companies and the organisations, and the third sector play an important part in that. Now, you’ve received the bids. Will you ensure that the bids actually meet those criteria, to ensure that they are collaborative, that they will meet those criteria and that they will involve the third sector, so that they can go forward with the best strengths?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg, mae dirprwy gyfarwyddwr yr is-adran plant a theuluoedd wedi tynnu sylw at y meini prawf allweddol ar gyfer parthau plant mewn gwirionedd, yn enwedig gwaith amlasiantaeth, y cwmnïau angori a’r sefydliadau, ac mae’r trydydd sector yn chwarae rhan bwysig yn hynny. Yn awr, mae’r cynigion wedi cael eu cyflwyno i chi. A wnewch chi sicrhau bod y cynigion yn bodloni’r meini prawf hynny mewn gwirionedd, er mwyn sicrhau eu bod yn gydweithredol, y byddant yn bodloni’r meini prawf ac y byddant yn cynnwys y trydydd sector, fel y gallant fwrw ymlaen gyda’r cryfderau gorau?

Indeed, and that’s the principle of this. This is not additional funding. This is about bringing together what we have and a better implementation of this. There are examples of these children’s zones working across the globe and that’s something that we should use in best practice here in Wales too.

Yn wir, a dyna yw egwyddor hyn. Nid cyllid ychwanegol yw hyn. Mae’n ymwneud â dwyn ynghyd yr hyn sydd gennym a gweithredu hyn yn well. Ceir enghreifftiau o’r parthau plant hyn yn gweithio ar draws y byd ac mae hynny’n rhywbeth y dylem ei ddefnyddio mewn arfer gorau yma yng Nghymru hefyd.

Apologies, Cabinet Secretary, for my inappropriate intervention. I will learn how this process works in due course. I think, to a degree, you’ve probably answered my question, but you’ll be aware from discussions in correspondence that we’ve previously had that I’ve talked to you about a number of schemes within my constituency that are playing an important role in engaging young people in particular. I’m referring particularly to schemes like Forsythia Youth in the Gurnos and the Engine House in Dowlais, which you might be aware of. They provide opportunities for early intervention with a number of youths who probably, without that kind of support, would end up wandering the streets and unfortunately would go on to become young offenders. So, does the Cabinet Secretary agree with me that it’s vital that we don’t lose this type of early intervention scheme? Can he assure me that, under the children’s zones approach, it is envisaged that early intervention schemes will have a crucial role to play?

Ymddiheuriadau, Ysgrifennydd y Cabinet, am fy ymyrraeth amhriodol. Fe ddysgaf sut y mae’r broses yn gweithio yn y man. Rwy’n credu, i raddau, eich bod wedi ateb fy nghwestiwn yn ôl pob tebyg, ond fe fyddwch yn ymwybodol o drafodaethau a gawsom mewn gohebiaeth yn flaenorol fy mod wedi siarad â chi am nifer o gynlluniau yn fy etholaeth sy’n chwarae rhan bwysig yn cynnwys pobl ifanc yn arbennig. Rwy’n cyfeirio’n benodol at gynlluniau fel Forsythia Youth yn y Gurnos a’r Engine House yn Nowlais, y byddwch yn gwybod amdanynt o bosibl. Maent yn darparu cyfleoedd ar gyfer ymyrraeth gynnar gyda nifer o bobl ifanc a fuasai, yn ôl pob tebyg, heb y math hwnnw o gefnogaeth, yn crwydro’r strydoedd ac yn dod yn droseddwyr ifanc, yn anffodus. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi ei bod yn hanfodol nad ydym yn colli’r math hwn o gynllun ymyrraeth gynnar? Yn rhan o’r dull parthau plant, a all fy sicrhau y rhagwelir y bydd gan gynlluniau ymyrraeth gynnar rôl hanfodol i’w chwarae?

I thank the Member for her question. Both Dawn and Lynne and many other Members on the benches beside me have made many references to the future of communities and what that looks like, and rightly so, recognising the strengths within their own communities.

Children’s zones are about integration of services and bringing services together. What I can’t commit to is an open cheque book, because the finances are challenged, but I do recognise that intervention, prevention and well-being plans are critical to making sure that we understand how areas work in the future and making sure that, where we can make those clever interventions, we do. I recognise some of the areas that the Member has raised here today.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae Dawn a Lynne a nifer o Aelodau eraill ar y meinciau wrth fy ymyl wedi gwneud sawl cyfeiriad at ddyfodol cymunedau a sut beth fydd hynny, a hynny’n briodol, gan gydnabod y cryfderau yn eu cymunedau eu hunain.

Mae parthau plant yn ymwneud ag integreiddio gwasanaethau a dod â gwasanaethau at ei gilydd. Yr hyn na allaf ymrwymo iddo yw llyfr sieciau agored, oherwydd mae yna heriau o ran y cyllid, ond rwy’n cydnabod bod ymyrraeth, atal a chynlluniau lles yn hanfodol er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn deall sut y bydd ardaloedd yn gweithio yn y dyfodol, a gwneud yn siŵr, lle y gallwn gyflawni’r ymyriadau clyfar hynny, ein bod yn gwneud hynny. Rwy’n cydnabod rhai o’r meysydd y mae’r Aelod wedi’u crybwyll yma heddiw.

Chwarae Hygyrch

Accessible Play

4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i wella cyfleoedd ar gyfer chwarae hygyrch ledled Cymru? OAQ(5)0096(CC)

4. How is the Welsh Government working with partners to improve opportunities for accessible play across Wales? OAQ(5)0096(CC)

I thank Vikki Howells for her question. We are the first nation to put play on a statutory footing. We require our local authorities, working with partners, to secure, where practicable, play opportunities that meet the needs of all children and young people in their areas. We also provide funding to support this aim.

Diolch i Vikki Howells am ei chwestiwn. Ni yw’r wlad gyntaf i roi chwarae ar sylfaen statudol. Rydym yn ei gwneud yn ofynnol i’n hawdurdodau lleol, gan weithio gyda phartneriaid, i sicrhau, lle y bo’n ymarferol, cyfleoedd chwarae sy’n diwallu anghenion yr holl blant a phobl ifanc yn eu hardaloedd. Rydym hefyd yn darparu cyllid i gefnogi’r nod hwn.

Thank you, Cabinet Secretary, for your response. Sense, the national charity for those with sensory impairment, has found that 92 per cent of parents with disabled children feel their children do not have the same opportunities to play as their non-disabled peers. Current guidelines, as you so rightly say, state that local authorities must have due regard to making play accessible. I’ve seen good evidence of this in my own area from Rhondda Cynon Taf council, but how does the Welsh Government work with other providers of play areas, such as private housing developments or community councils, to ensure that they also make play areas as accessible as possible?

Diolch i chi am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae Sense, yr elusen genedlaethol ar gyfer rhai sydd â nam ar y synhwyrau, wedi darganfod bod 92 y cant o rieni sydd â phlant anabl yn teimlo nad yw eu plant yn cael yr un cyfleoedd i chwarae â’u cyfoedion nad ydynt yn anabl. Mae canllawiau cyfredol, fel yr ydych yn ei ddweud yn hollol gywir, yn datgan bod rhaid i awdurdodau lleol roi sylw priodol i wneud chwarae’n hygyrch. Rwyf wedi gweld tystiolaeth dda o hyn yn fy ardal fy hun gan gyngor Rhondda Cynon Taf, ond sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda darparwyr mannau chwarae eraill, megis datblygiadau tai preifat neu gynghorau cymuned, er mwyn sicrhau eu bod hwythau hefyd yn gwneud mannau chwarae mor hygyrch â phosibl?

I think the Member is absolutely right to raise this issue and she champions the cause of disabled children at every opportunity she has. My officials work across policy areas to ensure that play opportunities are sympathetically and appropriately considered in policy development and delivery. On the back of the play sufficiency assessments, officials are examining how policy areas work with their partners, including local authorities, housing associations, and indeed how we operate. Town and country planners are encouraged to make good use of section 106 agreements to make links between stakeholders and partners. I will ask my colleague Lesley Griffiths also to have a look at this in terms of planning proposals and how they operate, particularly with private developers. It’s all right saying that we’ll put a park in place, but a park that’s accessible is a very different park.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn hollol gywir i grybwyll y mater hwn ac mae’n manteisio ar bob cyfle a gaiff i hyrwyddo achos plant anabl. Mae fy swyddogion yn gweithio ar draws meysydd polisi i sicrhau bod cyfleoedd chwarae yn cael eu hystyried yn briodol ac yn gadarnhaol wrth ddatblygu a chyflwyno polisi. Ar gefn yr asesiadau digonolrwydd chwarae, mae swyddogion yn archwilio sut y mae meysydd polisi yn gweithio gyda’u partneriaid, gan gynnwys awdurdodau lleol, cymdeithasau tai, ac yn wir sut rydym ni’n gweithredu. Anogir cynllunwyr gwlad a thref i wneud defnydd da o gytundebau adran 106 i ffurfio cysylltiadau rhwng rhanddeiliaid a phartneriaid. Byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, hefyd i gael golwg ar hyn mewn perthynas â chynigion cynllunio a sut y maent yn gweithredu, yn enwedig gyda datblygwyr preifat. Mae’n iawn dweud y byddwn yn creu parc, ond mae parc sy’n hygyrch yn barc gwahanol iawn.

Accessible play is of course very important, but using play as a therapy as well has a big contribution to make, particularly in terms of those with adverse childhood experiences. It is something that I believe we’re not sufficiently utilising, or certainly not in north Wales from my experience. So, could you tell me what plans the Welsh Government have to expand play therapy services in Wales, and also would you agree to meet with a group of practitioners in north Wales who would want to discuss their ideas about how they could play a stronger role in achieving some of the positive outcomes that we all want to see for children and young people in Wales?

Mae chwarae hygyrch yn bwysig iawn wrth gwrs, ond mae cyfraniad mawr i’w wneud gan y defnydd o chwarae fel therapi hefyd, yn enwedig o ran y rhai sydd wedi cael profiad niweidiol yn ystod plentyndod. Mae’n rhywbeth y credaf nad ydym yn ei ddefnyddio’n ddigonol, neu’n sicr, nid yng ngogledd Cymru yn fy mhrofiad i. Felly, a allech ddweud wrthyf pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ehangu gwasanaethau therapi chwarae yng Nghymru, a hefyd a fuasech yn cytuno i gyfarfod â grŵp o ymarferwyr yng ngogledd Cymru a fuasai am drafod eu syniadau ynglŷn â sut y gallent chwarae rhan gryfach yn cyflawni rhai o’r canlyniadau cadarnhaol yr ydym i gyd am eu gweld i blant a phobl ifanc yng Nghymru?

I thank the Member for his question. Indeed, prior to questions today, I met with StreetGames, who told me about the work that’s going on in many communities around Wales where play is an important factor, not just about health benefits, but also about confidence and other aspects of mental health provision et cetera. There’s a huge benefit from play. We are seeking to use play as an alternative therapy—and social prescribing. I’m interested in the Member’s local connection in terms of the group that he talks about. If the Member would like to write to me with details, I’ll give that some consideration.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Yn wir, cyn y cwestiynau heddiw, cyfarfûm â StreetGames, a ddywedodd wrthyf am y gwaith sy’n digwydd mewn llawer o gymunedau ledled Cymru lle y mae chwarae’n ffactor pwysig, nid yn unig o ran manteision iechyd, ond hefyd o ran hyder ac agweddau eraill ar y ddarpariaeth iechyd meddwl ac yn y blaen. Mae budd mawr i’w gael o chwarae. Rydym yn awyddus i ddefnyddio chwarae fel therapi amgen—a rhagnodi cymdeithasol. Mae gennyf ddiddordeb yng nghysylltiadau lleol yr Aelod o ran y grŵp y mae’n sôn amdano. Os hoffai’r Aelod ysgrifennu ataf gyda manylion, byddaf yn ystyried hynny.

Cabinet Secretary, it’s often said that play is the work of children, but, in deprived areas, many children just do not have access to safe playing areas. A generation or so ago, they would often have played on the street. Even that is now not an option. And, you’re right—the Welsh Government has a really good record in this area. But I think one weakness is perhaps that it hasn’t got to the planning stage where we look at the provision of play areas, and particularly in those deprived areas, and, where they’re absent, we plan for them. There are ways of doing this, but they require innovation and determination.

Ysgrifennydd y Cabinet, dywedir yn aml mai chwarae yw gwaith plant, ond mewn ardaloedd difreintiedig, mae llawer o blant heb fynediad at fannau chwarae diogel. Genhedlaeth neu fwy yn ôl, yn aml buasent wedi chwarae ar y stryd. Nid yw hynny hyd yn oed yn opsiwn bellach. Ac rydych yn iawn—mae gan Lywodraeth Cymru hanes da iawn yn y maes hwn. Ond rwy’n credu mai un gwendid, efallai, yw nad yw wedi cyrraedd y cam cynllunio lle byddwn yn edrych ar ddarparu mannau chwarae, ac yn arbennig yn yr ardaloedd difreintiedig hynny, a lle nad oes rhai ar gael, ein bod yn cynllunio ar eu cyfer. Mae yna ffyrdd o wneud hyn, ond mae gofyn cael arloesedd a phenderfyniad.

I agree with the Member, and, as I said to Vikki Howells, I will be seeking a conversation with the Minister responsible for planning to see how we can have a holistic approach to development and estate and look at that for the future.

Rwy’n cytuno â’r Aelod, ac fel y dywedais wrth Vikki Howells, byddaf yn cael trafodaeth gyda’r Gweinidog sy’n gyfrifol am gynllunio i weld sut y gallwn gael ymagwedd gyfannol tuag at ddatblygu a’r ystad ac edrych ar hynny ar gyfer y dyfodol.

The Government’s focus on play is welcome. We now have a fairly weighty Government document on this. This document is geared up for schools, nurseries, social workers and local authorities. Surely, a major problem though is that so many parents are sedentary or even obese that we have to persuade them to get out of the house to the local park to play with their kids. So, I wondered what we can do to encourage this aspect.

Croesewir ffocws y Llywodraeth ar chwarae. Erbyn hyn mae gennym ddogfen Lywodraeth weddol swmpus ar hyn. Mae’r ddogfen hon wedi’i llunio ar gyfer ysgolion, meithrinfeydd, gweithwyr cymdeithasol ac awdurdodau lleol. Problem fawr, fodd bynnag, yw bod cymaint o rieni yn eisteddog neu hyd yn oed yn ordew fel bod rhaid eu perswadio i fynd allan o’r tŷ i’r parc lleol i chwarae gyda’u plant. Felly, roeddwn yn meddwl tybed beth y gallwn ei wneud i annog hyn.

Well, it’s all our job. Governments can do many things, but telling people to get out on their bike is one thing I’m certainly not about to do. One of the innovations of last year—and some people were highly critical of it—was the Pokémon Go app that was used on many phones. I know many kids didn’t look up from their phones and banged into walls et cetera, but it got people out and about. That was a really clever innovation about getting people back into their communities. So, there are programmes out there that we seek to do. Ken Skates is a champion of these proposals, and I have regular conversations with him about how we can get more people active in our communities.

Wel, mae’n waith i bawb ohonom. Gall llywodraethau wneud llawer o bethau, ond nid yw dweud wrth bobl am fynd allan ar eu beiciau’n rhywbeth rwyf am ei wneud yn sicr. Un o’r pethau newydd a ddigwyddodd y llynedd—ac roedd rhai pobl yn feirniadol iawn ohono—oedd yr ap Pokémon Go a ddefnyddiwyd ar lawer o ffonau. Rwy’n gwybod bod llawer o blant nad oeddent yn codi eu pennau o’u ffonau ac yn taro i mewn i waliau ac yn y blaen, ond llwyddodd i dynnu pobl allan o’u tai. Roedd honno’n ffordd glyfar iawn o gael pobl yn ôl i mewn i’w cymunedau. Felly, mae yna raglenni yr ydym yn ceisio eu gwneud. Mae Ken Skates yn hyrwyddo’r argymhellion hyn, ac rwy’n cael trafodaethau rheolaidd gydag ef ynglŷn â sut y gallwn gael mwy o bobl i wneud gweithgarwch corfforol yn ein cymunedau.

Trais Domestig

Domestic Violence

5. Pa fesurau y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cymryd i helpu i fynd i'r afael â thrais domestig yn ystod pencampwriaeth rygbi y Chwe Gwlad a digwyddiadau chwaraeon mawr eraill? OAQ(5)0102(CC)

5. What measures will the Cabinet Secretary take to help tackle domestic violence during the Six Nations rugby tournament and other major sporting events? OAQ(5)0102(CC)

I thank the Member for his question. The Welsh Government is committed to working with its partners to take every opportunity to tackle domestic violence. Our aim is a more coherent approach to publicity with sustained activity to as wide an audience as possible. As part of this approach, there will be an increased level of social media activity through the Live Fear Free campaign during the period of the six nations.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio gyda’i phartneriaid i fanteisio ar bob cyfle i fynd i’r afael â thrais domestig. Ein nod yw ymagwedd fwy cydgysylltiedig tuag at gyhoeddusrwydd gyda gweithgaredd parhaus i gynulleidfa mor eang â phosibl. Fel rhan o’r dull hwn, bydd cynnydd yn y lefel o weithgaredd cyfryngau cymdeithasol drwy gyfrwng yr ymgyrch Byw Heb Ofn dros gyfnod y bencampwriaeth.

I welcome that response. As the Cabinet Secretary knows, there’s growing and damning empirical evidence and applied academic studies highlighting the increased domestic abuse and violence around major sporting events, not just the six nations but the Super Bowl final, the football World Cup and others. Hence, those efforts by the Welsh Government, by the Welsh Rugby Union, by players themselves and others to raise awareness of this deep cultural problem and putting forward measures to turn this around. When Wales played England in Cardiff during the six nations tournament in 2009, South Wales Police recorded a nearly 80 per cent increase in domestic abuse incidents compared to the previous weekend. In the 2012 tournament, there were over 4,300 calls to the all-Wales domestic abuse and sexual violence helpline. That was an increase of almost 10 per cent on the same period the previous year. And when Wales played England during the six nations that year South Wales Police recorded a 76 per cent increase in the numbers of domestic abuse incidents compared to the previous weekend. So, bringing this into the open, raising awareness of the increased threat of domestic abuse around the six nations and major sporting events is only the first stage. We’ve all got a role to play in highlighting this and rugby players themselves have spoken out previously, but what more can the Welsh Government, but also its partners, do to tackle the tough cultural and individual roots of this ongoing problem?

Rwy’n croesawu’r ymateb hwnnw. Fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, ceir tystiolaeth empirig gynyddol a damniol ac astudiaethau academaidd cymhwysol sy’n tynnu sylw at y cam-drin a’r trais domestig cynyddol sy’n gysylltiedig â digwyddiadau chwaraeon mawr, nid y chwe gwlad yn unig, ond rownd derfynol Super Bowl, pêl-droed Cwpan y Byd ac eraill. A dyna pam y cafwyd yr ymdrechion hyn gan Lywodraeth Cymru, gan Undeb Rygbi Cymru, gan chwaraewyr eu hunain ac eraill i godi ymwybyddiaeth o’r broblem ddiwylliannol ddofn hon a chyflwyno mesurau i’w newid. Pan chwaraeodd Cymru yn erbyn Lloegr yng Nghaerdydd yn ystod pencampwriaeth y chwe gwlad yn 2009, cofnododd Heddlu De Cymru gynnydd o bron i 80 y cant mewn achosion o gam-drin domestig o gymharu â’r penwythnos blaenorol. Ym mhencampwriaeth 2012, gwnaed dros 4,300 o alwadau i’r llinell gymorth cam-drin domestig a thrais rhywiol ar gyfer Cymru gyfan. Cafwyd cynnydd o bron i 10 y cant o gymharu â’r un cyfnod y flwyddyn cynt. A phan chwaraeodd Cymru yn erbyn Lloegr yn ystod y chwe gwlad y flwyddyn honno cofnododd Heddlu De Cymru gynnydd o 76 y cant yn nifer y digwyddiadau o gam-drin domestig o gymharu â’r penwythnos blaenorol. Felly, wrth amlygu hyn, cam cyntaf yn unig yw codi ymwybyddiaeth o’r bygythiad cynyddol o gam-drin domestig o gwmpas pencampwriaeth y chwe gwlad a digwyddiadau chwaraeon mawr. Mae gan bawb ohonom rôl i’w chwarae yn tynnu sylw at hyn ac mae chwaraewyr rygbi eu hunain wedi siarad am hyn yn flaenorol, ond beth arall y gall Llywodraeth Cymru, a’i phartneriaid hefyd, ei wneud i fynd i’r afael â gwreiddiau diwylliannol ac unigol anodd y broblem barhaus hon?

I thank the Member for his contribution. I think sporting events are one aspect of this. But what is absolutely clear is that there is a direct link between alcohol misuse and domestic violence, and that’s where the link is. Usually, this happens at sporting events, so it’s not exactly the rugby or the football, but it’s the cultural events around those that cause the problems. The reporting aspect of this is a positive one. The fact is that people are talking about this now and we are finding access and opportunities to deal with perpetrators and, more importantly, victims of domestic violence, and hopefully clamping down on that. But the Member’s questions was very specific to the six nation’s rugby tournament. I’m quite clear to my team that this message is a daily message, not for six weeks. This is about something we could talk about all of the time and making sure access to services is here and available in Wales.

Diolch i’r Aelod am ei gyfraniad. Rwy’n credu bod digwyddiadau chwaraeon yn un agwedd ar hyn. Ond yr hyn sy’n hollol amlwg yw bod yna gysylltiad uniongyrchol rhwng camddefnyddio alcohol a thrais domestig, a dyna’r cysylltiad. Fel arfer, bydd hynny’n digwydd mewn digwyddiadau chwaraeon, felly nid y rygbi neu’r pêl-droed yw hyn yn hollol, ond y digwyddiadau diwylliannol sydd ynghlwm wrth y rheini sy’n achosi’r problemau. Mae’r agwedd ynglŷn â rhoi gwybod am hyn yn un gadarnhaol. Y ffaith amdani yw bod pobl yn siarad am hyn nawr a chawn hyd i fynediad a chyfleoedd i ymdrin â chyflawnwyr, ac yn bwysicach, dioddefwyr trais domestig, a rhoi diwedd arno, gobeithio. Ond roedd cwestiynau’r Aelod yn gofyn yn benodol iawn ynglŷn â phencampwriaeth rygbi’r chwe gwlad. Rwy’n dweud yn eithaf clir wrth fy nhîm mai neges ddyddiol yw hon, nid neges am chwe wythnos. Mae’n ymwneud â rhywbeth y gallem siarad amdano drwy’r amser a gwneud yn siŵr fod mynediad at wasanaethau yma ac ar gael yng Nghymru.

Yesterday, when I knew I was coming in on this supplementary, I did a little question on Facebook to ask people what they thought of the fact that these campaigns have happened. Many people were aware, but there was quite a shocking amount of people who weren’t aware that these publicity campaigns even existed. I could find, via Women’s Aid, some analysis of what’s happened in the UK—England, predominantly—on these awareness campaigns, but nothing in relation to Wales. So, I’m not taking away from how important it is to carry out these campaigns, but I want to understand their effectiveness, I want to understand if they need to be more high profile and if they need to be happening over a longer period of time, because the message that came back to me yesterday was, yes, as you said, it can’t just be a one-time occasion, it has to be systematic and it has to be all year round.

Ddoe, pan oeddwn yn gwybod fy mod yn dod i mewn ar y cwestiwn atodol hwn, fe roddais gwestiwn bach ar Facebook i ofyn i bobl beth oedd eu barn am y ffaith fod yr ymgyrchoedd hyn wedi digwydd. Mae llawer o bobl yn ymwybodol, ond roedd yna nifer go drawiadol o bobl nad oedd yn ymwybodol fod yr ymgyrchoedd cyhoeddusrwydd hyn yn bodoli hyd yn oed. Trwy Cymorth i Fenywod, gallwn ddod o hyd i ddadansoddiad o’r hyn sydd wedi digwydd yn y DU—yn Lloegr yn bennaf—ar yr ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth hyn, ond ni welais ddim mewn perthynas â Chymru. Felly, nid wyf yn bychanu pa mor bwysig yw cynnal yr ymgyrchoedd hyn, ond rwyf am ddeall eu heffeithiolrwydd, rwyf am ddeall a oes angen iddynt fod â phroffil uwch ac a oes angen iddynt ddigwydd dros gyfnod hwy o amser, oherwydd y neges a ddaeth yn ôl i mi ddoe oedd, iawn, fel y dywedoch, ni all fod yn un achlysur yn unig, mae’n rhaid iddo fod yn systematig ac mae’n rhaid iddo ddigwydd drwy gydol y flwyddyn.

And I said that in my previous response. I think there are peak times where sporting events have high pressure for service deliverers, and it’s important for us that we can get a message out to people to say there is a helpline number or a support mechanism in place. But it is something I’m very keen to look at, long term, and I’ve started a discussion with the police and crime commissioners across Wales to ensure that we can have a collective response here, across Wales, of a typical messaging programme that we can share all the year round. So, I’m hopeful that will give us some better outcomes in terms of delivery.

Ac fe ddywedais hynny yn fy ymateb blaenorol. Rwy’n meddwl bod yna adegau brig pan fo digwyddiadau chwaraeon yn creu pwysau uchel i ddarparwyr gwasanaeth, ac mae’n bwysig i ni ein bod yn gallu cyfleu neges i bobl i ddweud bod rhif llinell gymorth neu fecanwaith cymorth ar waith. Ond mae’n rhywbeth rwy’n awyddus iawn i edrych arno yn y tymor hir, ac rwyf wedi dechrau trafodaeth gyda’r comisiynwyr heddlu a throseddu ledled Cymru er mwyn sicrhau y gallwn gael ymateb ar y cyd yma, ar draws Cymru, ar ffurf rhaglen negeseuon arferol y gall pawb ohonom ei rhannu drwy gydol y flwyddyn. Felly, rwy’n obeithiol y bydd hynny’n rhoi canlyniadau gwell i ni o ran cyflawni.

Some 10 years ago, my wife was a community midwife, and when I used to hear some of the stories that the community teams would have to pick up on the domestic violence front—from people they would have seen at the end of the week to what they were picking up at the beginning of the week, and the intervening thing that had happened was a major sporting event—it was truly horrific, to say the least. Hearing the opening remarks from the principal questioner here about the increase in percentages that have been identified with the six nations, but, indeed, many sporting events, the one underlying factor here is alcohol predominantly, and drugs, being an issue in driving people down this road of domestic violence. How confident are you, Minister—and I commend you for the work you’ve done on this particular aspect—how confident are you that community support teams, whether they be in health or social services, or in the charitable sector, are resilient enough to actually be able to be there to support people who do find themselves in this horrific predicament of domestic violence, and be able to offer a way out of what seems to be a downward spiral that ultimately can lead to catastrophic events within those families and, ultimately, suicide?

Tua 10 mlynedd yn ôl, roedd fy ngwraig yn fydwraig gymunedol, a phan arferwn glywed rhai o’r straeon yr oedd yn rhaid i’r timau cymunedol ymdrin â hwy mewn perthynas â thrais domestig—gan bobl y buasent wedi’u gweld ar ddiwedd yr wythnos o gymharu â’r hyn yr oeddent yn ymdrin ag ef ar ddechrau’r wythnos, ac mai’r hyn oedd wedi digwydd rhwng y ddwy adeg oedd digwyddiad chwaraeon mawr—roedd yn wirioneddol erchyll, a dweud y lleiaf. Wrth glywed y sylwadau agoriadol gan y prif holwr yma am y cynnydd yn y canrannau a nodwyd gyda’r chwe gwlad, ond yn wir, nifer o ddigwyddiadau chwaraeon, yr un ffactor sylfaenol yma yw alcohol yn bennaf, a chyffuriau, problem sy’n gyrru pobl ar hyd llwybr o drais domestig. Pa mor hyderus ydych chi, Weinidog—ac rwy’n eich canmol am y gwaith a wnaethoch ar yr agwedd benodol hon—pa mor hyderus ydych chi fod timau cymorth cymunedol, boed ym maes iechyd neu wasanaethau cymdeithasol, neu yn y sector elusennol, yn ddigon cadarn i allu bod yno mewn gwirionedd i gynorthwyo’r bobl sydd yn y sefyllfa erchyll hon gyda thrais domestig, a gallu cynnig ffordd allan o’r hyn sydd i’w weld yn ddirywiad cynyddol a allai arwain yn y pen draw at ddigwyddiadau catastroffig yn y teuluoedd hynny, a hunanladdiad yn y pen draw?

Domestic violence is an epidemic, and I’m not sure—. We’ve just uncovered the top of the iceberg of this, and service delivery is challenged. And I’ve asked my senior adviser, in terms of the domestic violence adviser, which is in the Act, to look at a sustainable funding model and to see if we can work with the sector to deliver better services, longer term. I would like to invest more finances into this proposal, because the more facilities we build, the more people will access those. What is true is that, when we signpost somebody through a helpline or through a connection through health visitors or otherwise, it is absolutely critical that we have a follow-up procedure to that. Rather than just telling people, ‘You’ve disclosed’, you’ve got to ensure that there’s a service pathway in place, and I’m very keen to make sure that happens. I’m confident at the moment we can deliver, and we do, but it will get even more challenging. The more people who present—and rightly so, that they present—we will be challenged in making sure that we can deliver for these people.

Mae trais domestig yn epidemig, ac nid wyf yn siŵr—. Rydym newydd ddatgelu copa’r mynydd iâ, ac mae’n her i’r gallu i ddarparu gwasanaethau. Ac rwyf wedi gofyn i fy uwch gynghorydd, y cynghorydd ar drais domestig, sydd yn y Ddeddf, i edrych ar fodel ariannu cynaliadwy a gweld a allwn weithio gyda’r sector i ddarparu gwasanaethau gwell yn y tymor hwy. Hoffwn fuddsoddi mwy o arian yn y cynnig hwn, oherwydd po fwyaf o gyfleusterau a ddatblygwn, y mwyaf y bydd pobl yn gwneud defnydd ohonynt. Yr hyn sy’n wir, pan fyddwn yn cyfeirio rhywun drwy linell gymorth neu drwy gysylltiad drwy ymwelwyr iechyd neu fel arall, yw ei bod yn gwbl hanfodol fod gennym weithdrefn i ddilyn hynny. Yn hytrach na dim ond dweud wrth bobl, ‘Rydych chi wedi rhoi gwybod’, mae’n rhaid i chi sicrhau bod llwybr gwasanaeth ar waith, ac rwy’n awyddus iawn i wneud yn siŵr fod hynny’n digwydd. Rwy’n hyderus ar hyn o bryd y gallwn ei gyflawni, ac rydym yn ei wneud, ond bydd yn dod yn fwy heriol byth. Po fwyaf o bobl sy’n rhoi gwybod—ac mae’n gwbl briodol eu bod yn rhoi gwybod—bydd yn her i ni wneud yn siŵr ein bod yn gallu cyflawni ar gyfer y bobl hyn.

Sefydliadau Gwirfoddol

Voluntary Organisations

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo sefydliadau gwirfoddol sy'n helpu i gefnogi'r gwasanaethau iechyd? OAQ(5)0099(CC)

6. Will the Cabinet Secretary outline how the Welsh Government assists voluntary organisations that help support health services? OAQ(5)0099(CC)

I thank the Newport West Member for her question. I have provided £4.4 million of funding this year for county voluntary councils across Wales and to the Wales Council for Voluntary Action to ensure support is available to third sector organisations. This includes support with fundraising, good governance and placing volunteers.

Diolch i’r Aelod dros Orllewin Casnewydd am ei chwestiwn. Rwyf wedi darparu £4.4 miliwn o gyllid eleni ar gyfer cynghorau gwirfoddol sirol ledled Cymru ac i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru er mwyn sicrhau bod cefnogaeth ar gael i fudiadau’r trydydd sector. Mae hyn yn cynnwys cymorth gyda chodi arian, llywodraethu da a lleoli gwirfoddolwyr.

Thank you, Cabinet Secretary. Like many Members, I’ve had the privilege of meeting voluntary groups and seeing the amazing work that they do. One fine example in my constituency are the Robins, who are volunteers from Age Cymru, working with Aneurin Bevan Local Health Board, who provide support for vulnerable patients at the Royal Gwent and St Woolos hospitals. They take time to talk and read to patients, do their hair and nails, and provide assistance at meal times, make visits to shops and many other things that can make a really big difference. Both staff at the hospital and the patients describe the Robins as invaluable. Will the Cabinet Secretary commend the work of the Robins, who are making a difference for the better in Newport, and commend the efforts of all those who give up their time to volunteer?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel nifer o’r Aelodau, cefais y fraint o gyfarfod â grwpiau gwirfoddol a gweld y gwaith anhygoel y maent yn ei wneud. Un enghraifft wych yn fy etholaeth i yw’r Robiniaid, gwirfoddolwyr gydag Age Cymru, sy’n gweithio gyda Bwrdd Iechyd Lleol Aneurin Bevan, ac sy’n darparu cymorth i gleifion sy’n agored i niwed yn Ysbyty Brenhinol Gwent ac Ysbyty Gwynllyw. Maent yn neilltuo amser ar gyfer siarad gyda chleifion a darllen iddynt, gwneud eu gwallt a’u hewinedd, a darparu cymorth gyda phrydau bwyd, siopa a llawer o bethau eraill a all wneud gwahaniaeth mawr iawn. Mae staff yr ysbyty a’r cleifion yn disgrifio’r Robiniaid fel gwasanaeth amhrisiadwy. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gymeradwyo gwaith y Robiniaid, sy’n gwneud gwahaniaeth er gwell yng Nghasnewydd, a chanmol ymdrechion pawb sy’n rhoi o’u hamser i wirfoddoli?

Thank you for your question. Almost 1 million people in Wales volunteer in some way every year, and their contribution to society is invaluable. I want to say a big thank you to them. I also want to give a big thumbs up to the Robins in your constituency. I’m sure if we could do three cheers, they’d have them here, but, indeed, Jayne, I’m grateful for your raising this with me today, recognising the good work that they do, and please pass on my congratulations to that organisation.

Diolch i chi am eich cwestiwn. Mae bron 1 filiwn o bobl yng Nghymru yn gwirfoddoli mewn rhyw ffordd bob blwyddyn, ac mae eu cyfraniad i gymdeithas yn amhrisiadwy. Hoffwn ddweud diolch yn fawr. Rwyf hefyd yn awyddus i ganmol y Robiniaid yn eich etholaeth. Pe gallem roi bonllef o gymeradwyaeth, rwy’n siŵr y buasem yn gwneud hynny yn awr, ond yn wir, Jayne, rwy’n ddiolchgar i chi am ddwyn hyn i fy sylw heddiw, gan gydnabod y gwaith da y maent yn ei wneud, ac os gwelwch yn dda, trosglwyddwch fy llongyfarchiadau i’r sefydliad hwnnw.

Mae yna bron 80 o grwpiau elusennol a gwirfoddol yn gweithio gyda chleifion a staff gofal iechyd yng ngogledd Cymru yn unig, ac, os oes yna 80 o fudiadau, mae yna gannoedd ar gannoedd o wirfoddolwyr, ac felly mae yna filoedd ar filoedd o oriau gwirfoddol yn cael eu rhoi i gefnogi eu gwaith nhw. Mae’r ‘return’ ar fuddsoddiad cymharol fach yn sylweddol iawn, wrth gwrs. A gaf i ofyn, felly, tra’ch bod chi’n dweud bod yna arian wedi’i roi i gefnogi llawer o’r gwaith yma, a ydych chi’n cydnabod bod y gwasanaethau statudol sydd yna ar hyn o bryd o dan fwy o bwysau nag erioed ac, felly, o ganlyniad i hynny, mae’r mudiadau gwirfoddol a’r gwirfoddolwyr yma hefyd o dan bwysau i gwrdd â’r anghenion ychwanegol sy’n disgyn ar eu hysgwyddau nhw? A allech chi ddweud wrthym ni beth yn fwy rŷch chi fel Llywodraeth yn gobeithio y gallwch chi ei wneud i’w cefnogi nhw?

There are almost 80 charitable and voluntary groups working with patients and healthcare staff in north Wales alone, and if there are 80 organisations, then there are hundreds upon hundreds of volunteers and therefore thousands of voluntary hours donated to support their work. The return on quite a small investment is very substantial indeed. Can I ask you, therefore, given that you say that funding has been allocated to support much of this work, do you recognise that the statutory services in place at present are under more pressure than ever and that, as a result of that, the voluntary organisations and volunteers are also under pressure to meet the additional needs that fall on them? Can you tell us what more you as a Government hope to do to support them?

The conversations I have with the Wales Council for Voluntary Action and CVCs are important ones on the basis that I know that if we didn’t have volunteers in our communities, statutory services would collapse; we wouldn’t be able to deliver the things that we want to do together. That’s why I value the work that these organisations do. But I’m under no illusion that what we have to do is take out some of the duplication and make sure we’ve got good, efficient services, and that accounts for both the voluntary sector and the third sector, and also the public sector response as well. Working together, we can get through this. But, as I’ve said in the past, I’ve made £4.4 million of funding available this year, and I will look carefully at how that develops over the next coming years.

Mae’r sgyrsiau rwy’n eu cael â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Chynghorau Gwirfoddol Sirol yn rhai pwysig ar y sail fy mod yn gwybod pe na bai gennym wirfoddolwyr yn ein cymunedau, buasai gwasanaethau statudol yn methu; ni fuasem yn gallu cyflawni’r pethau rydym am eu gwneud gyda’n gilydd. Dyna pam rwy’n gwerthfawrogi’r gwaith y mae’r sefydliadau hyn yn ei wneud. Ond nid wyf o dan unrhyw gamargraff mai’r hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yw cael gwared ar beth o’r dyblygu a gwneud yn siŵr fod gennym wasanaethau da, effeithiol, ac mae hynny’n wir am y sector gwirfoddol a’r trydydd sector, ac ymateb y sector cyhoeddus hefyd. Gan weithio gyda’n gilydd, gallwn ddod o hyd i ffordd drwy hyn. Ond fel y dywedais yn y gorffennol, rwyf wedi rhyddhau £4.4 miliwn o gyllid eleni, a byddaf yn edrych yn ofalus ar sut y mae hynny’n datblygu dros y blynyddoedd nesaf.

Cabinet Secretary, the Red Cross offers regular support to ambulance services in Wales during routine work and major incidents. What assistance does the Welsh Government provide to the Red Cross to enable them to continue providing the most valuable support to Welsh ambulance services?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r Groes Goch yn cynnig cymorth rheolaidd i’r gwasanaethau ambiwlans yng Nghymru yn ystod gwaith arferol a digwyddiadau mawr. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i’r Groes Goch er mwyn eu galluogi i barhau i ddarparu’r cymorth mwyaf gwerthfawr i wasanaethau ambiwlans Cymru?

Indeed. I thank the Member for his question. The Red Cross and St John Ambulance both do some terrific work across Wales, and I would say—I don’t have the details of numbers for the Red Cross, specifically, in Wales—a big thank you to them. And the UK Government should be saying a big thank you to the Red Cross too. During the crisis that appeared over the border in a health setting, the Red Cross stepped in to help the statutory services in the delivery of services. So, we shouldn’t ever take away from the fact that these worthy volunteers are doing a great job in all of our communities.

Yn wir. Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Mae’r Groes Goch ac Ambiwlans Sant Ioan yn gwneud gwaith rhagorol ar draws Cymru, a buaswn yn dweud—nid oes gennyf fanylion niferoedd ar gyfer y Groes Goch, yn benodol, yng Nghymru—diolch yn fawr iawn iddynt. A dylai Llywodraeth y DU ddiolch yn fawr i’r Groes Goch hefyd. Yn ystod yr argyfwng a welwyd dros y ffin yng nghyd-destun iechyd, camodd y Groes Goch i’r adwy i helpu’r gwasanaethau statudol i ddarparu gwasanaethau. Felly, ni ddylem byth fychanu’r ffaith fod y gwirfoddolwyr teilwng hyn yn gwneud gwaith gwych yn ein holl gymunedau.

Cabinet Secretary, having attended the recent AGM of the Swansea Council for Voluntary Service, I was amazed by the sheer number of voluntary organisations offering health-related support operating in my region. I was already aware of the excellent work undertaken by the likes of Tŷ Elis in Porthcawl and the Sandville Self Help Centre in Ton Kenfig, but, at the SCVS meeting, I met people from the Interact scheme, Caer Las and the mental health and well-being volunteer project to name but a few. All of these projects offer vital support to our NHS, yet very few receive any direct financial support from the Welsh Government. Cabinet Secretary, given that these voluntary organisations save the health and social care sector many millions of pounds, what additional support can the Welsh Government offer to them?

Ysgrifennydd y Cabinet, ar ôl mynychu Cyfarfod Blynyddol diweddar o Gyngor Gwasanaeth Gwirfoddol Abertawe, cefais fy synnu gan y nifer fawr o fudiadau gwirfoddol yn cynnig cefnogaeth yn ymwneud ag iechyd sy’n gweithredu yn fy rhanbarth i. Roeddwn eisoes yn ymwybodol o’r gwaith rhagorol a wneir gan rai fel Tŷ Elis ym Mhorthcawl a Chanolfan Hunangymorth Sandville yn Nhon Cynffig, ond yng nghyfarfod Cyngor Gwasanaeth Gwirfoddol Abertawe, cyfarfûm â phobl o gynllun Interact, Caer Las a’r prosiect gwirfoddol iechyd meddwl a lles i enwi ond ychydig. Mae pob un o’r prosiectau hyn yn cynnig cefnogaeth hanfodol i’n GIG, ac eto ychydig iawn sy’n derbyn unrhyw gymorth ariannol uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried bod y cyrff gwirfoddol hyn yn arbed miliynau lawer o bunnoedd yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol, pa gymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig iddynt?

I can offer warm words; I can’t offer finances, unfortunately. It would be dishonest of me to say that, but I thank all of these organisations that step into the void sometimes where people are in need, and the third sector organisations are in the right place to deliver that; they understand communities very well. So, as much as I’d like to support all of the organisations in Wales, it would just be fiscally impossible. But I do recognise the work that goes on in all of our communities.

Gallaf gynnig geiriau cynnes; ni allaf gynnig cyllid, yn anffodus. Byddai’n anonest pe bawn yn dweud hynny, ond rwy’n diolch i bob un o’r sefydliadau hyn sy’n camu i’r bwlch weithiau lle y bo pobl mewn angen, ac mae’r sefydliadau trydydd sector yn y lle iawn i gyflawni hynny; maent yn deall cymunedau’n dda iawn. Felly, er cymaint y buaswn yn hoffi cefnogi pob un o’r sefydliadau yng Nghymru, buasai’n amhosibl yn ariannol. Ond rwy’n cydnabod y gwaith sy’n cael ei wneud ym mhob un o’n cymunedau.

Cryfhau Cymunedau

Strengthening Communities

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu ei flaenoriaethau ar gyfer cryfhau cymunedau yng Nghymru? OAQ(5)0098(CC)

7. Will the Cabinet Secretary outline his priorities for strengthening communities in Wales? OAQ(5)0098(CC)

I thank the Member for Monmouth for his question. My priorities for strengthening communities focus on three key areas: early years, employment and empowerment. I am currently considering views from a broad programme of engagement on a new approach to building resilient communities. I will make a further statement in due course.

Diolch i’r Aelod dros Fynwy am ei gwestiwn. Mae fy mlaenoriaethau ar gyfer cryfhau cymunedau yn canolbwyntio ar dri maes allweddol: y blynyddoedd cynnar, cyflogaeth a grymuso. Ar hyn o bryd, rwy’n ystyried safbwyntiau o raglen ymgysylltu eang ar ddull newydd o adeiladu cymunedau cryf. Byddaf yn gwneud datganiad pellach maes o law.

Thank you, Cabinet Secretary. As I’m sure you’re aware, I have a short debate later today on the Cardiff capital city region deal. It won’t be you who will be responding; that will be the Cabinet Secretary for finance. In that debate, I’ll be raising the fact that it’s a deal with much potential for the future, and clearly, about growing connections between communities that will strengthen those communities—that’s urban and rural communities. What discussions have you had with the finance Cabinet Secretary about utilising the substantial city deal funding coming not just from this place, but also coming from Westminster to make sure that that funding does go into strengthening our rural communities and strengthening projects such as the south Wales metro, which will ensure that people living out in some of those more distant parts of the South Wales East region are able to get to areas like Cardiff and Newport as quickly and as easily as possible to ensure that they’re economically better off?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, rwy’n siŵr, mae gennyf ddadl fer yn ddiweddarach heddiw ar fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd. Nid chi fydd yn ymateb; Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid fydd yn gwneud hynny. Yn y ddadl honno, byddaf yn nodi’r ffaith ei bod yn fargen sydd â llawer o botensial ar gyfer y dyfodol, ac yn amlwg, bydd yn ymwneud â thyfu cysylltiadau rhwng cymunedau a fydd yn cryfhau’r cymunedau hynny—cymunedau trefol a gwledig, hynny yw. Pa drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ynglŷn â defnyddio cyllid sylweddol y fargen ddinesig a ddaw, nid yn unig o’r lle hwn, ond hefyd o San Steffan i sicrhau bod y cyllid yn mynd tuag at gryfhau ein cymunedau gwledig a chryfhau prosiectau megis metro de Cymru, a fydd yn sicrhau bod pobl sy’n byw yn rhai o’r rhannau mwy pellennig o ranbarth Dwyrain De Cymru yn gallu cyrraedd ardaloedd fel Caerdydd a Chasnewydd mor gyflym ac mor hawdd â phosibl i sicrhau eu bod yn well eu byd yn economaidd?

I think the Member is absolutely right to raise this issue. The principles that the Government is working on are based on the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, about making sure that we can build this jigsaw together, but also put a picture on it so that we know and understand what the future looks like for our communities and our families across where we represent. The metro or the city deal is just one aspect of making sure that we’ve got the well-being of individuals at the forefront of our decision-making processes.

Rwy’n credu bod yr Aelod yn hollol gywir i nodi’r mater hwn. Mae’r egwyddorion y mae’r Llywodraeth yn gweithio arnynt yn seiliedig ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ynglŷn â gwneud yn siŵr y gallwn adeiladu’r jig-so hwn gyda’n gilydd, a rhoi darlun arno hefyd er mwyn inni allu gwybod a deall beth sydd gan y dyfodol i’w gynnig i’n cymunedau a’n teuluoedd yn y mannau rydym yn eu cynrychioli. Un agwedd yn unig yw’r metro neu’r fargen ddinesig ar wneud yn siŵr fod gennym les unigolion yn flaenllaw yn ein prosesau gwneud penderfyniadau.

Cabinet Secretary, obviously resilient communities also depend upon not just the three factors you mentioned but also the health and well-being of those communities to ensure they’re in a position to take advantage of all the other aspects. To that end, Communities First at the moment has an element of health and well-being within it, and you’ve said in a previous statement that you’re minded to look at the other three. What discussions have you had with the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to ensure that the health boards can actually get involved in this process but also have sufficient funding to do so, because it’s important that we get those health and well-being areas of those communities strong?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn amlwg mae cymunedau cryf hefyd yn dibynnu, nid yn unig ar y tri ffactor a grybwyllwyd gennych, ond hefyd ar iechyd a lles y cymunedau hynny er mwyn sicrhau eu bod mewn sefyllfa i fanteisio ar yr holl agweddau eraill. I’r perwyl hwnnw, ar hyn o bryd mae gan Cymunedau yn Gyntaf elfen iechyd a lles o’i fewn, ac rydych wedi dweud mewn datganiad blaenorol eich bod yn bwriadu edrych ar y tri arall. Pa drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i sicrhau y gall y byrddau iechyd gymryd rhan yn y broses hon mewn gwirionedd ond hefyd, fod ganddynt ddigon o arian i wneud hynny, gan ei bod yn bwysig i ni sicrhau ein bod yn cryfhau iechyd a lles y cymunedau hynny?

Of course, and I said earlier on to a previous question what our vision is in terms of building resilient communities, and what is about economic regeneration, jobs and growth and what is about well-being. I’ve already had discussions with the Cabinet Secretary for health and other Ministers across the department about how we look at our funding streams and move into a prevention and early intervention process while doing the day job as well, because we’ve got to get a well nation, a well-being service rather than a health service, and I’m sure that my colleagues across Cabinet are responding to that in the way that we develop our policies for the future.

Wrth gwrs, ac fe ddywedais yn gynharach wrth ateb cwestiwn blaenorol beth yw ein gweledigaeth o ran adeiladu cymunedau cryf, a beth sy’n ymwneud ag adfywio economaidd, swyddi a thwf, a beth sy’n ymwneud â lles. Rwyf eisoes wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a Gweinidogion eraill ar draws yr adran ynglŷn â sut y byddwn yn edrych ar ein ffrydiau ariannu ac yn symud at broses atal ac ymyrraeth gynnar wrth wneud y gwaith bob dydd hefyd, oherwydd mae’n rhaid i ni gael cenedl iach, gwasanaeth llesiant yn hytrach na gwasanaeth iechyd, ac rwy’n siŵr fod fy nghyd-Aelodau ar draws y Cabinet yn ymateb i hynny yn y ffordd y datblygwn ein polisïau ar gyfer y dyfodol.

Diolch i’r Ysgrifennydd—esgusodwch fi. Simon Thomas.

I was slightly presumptuous. Simon Thomas.

Thank you, Cabinet Secretary—I do apologise. Simon Thomas.

Roeddwn ychydig yn rhyfygus. Simon Thomas.

Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr iawn.

Cabinet Secretary, you talked about empowerment as one of your themes, and if that’s going to mean anything at all, it must include empowerment of the most marginalised people in our communities. I’d like to draw your attention to a project called the Unity Project in Monkton in Pembrokeshire, which is a project amongst the Gypsy and Traveller community there. I’ve been contacted by a member of that community who has used that project to develop her skills and to become trained to a degree level, but she is very concerned that the project is coming to an end now and that other people from the Gypsy and Traveller community similar to her won’t have that opportunity. I understand the project is being run by Save the Children, possibly, and Pembrokeshire County Council, but I ask you: are you aware of this project and what conversations are you having with Pembrokeshire County Council, because there are a number of Gypsy and Traveller communities in that area, regarding ensuring that there is empowerment of those communities as well?

Thank you, Llywydd. Thank you very much.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe sonioch am rymuso fel un o’ch themâu, ac os yw hynny’n mynd i olygu unrhyw beth o gwbl, rhaid iddo gynnwys grymuso’r bobl sydd fwyaf ar y cyrion yn ein cymunedau. Hoffwn dynnu eich sylw at brosiect o’r enw Prosiect Undod yng Nghil-maen yn Sir Benfro, sy’n brosiect ymhlith y gymuned Sipsiwn a Theithwyr yno. Daeth aelod o’r gymuned honno i gysylltiad â mi, unigolyn sydd wedi defnyddio’r prosiect i ddatblygu ei sgiliau ac i hyfforddi i lefel gradd, ond mae’n bryderus iawn fod y prosiect yn dod i ben bellach ac na fydd pobl eraill tebyg iddi hi o gymuned y Sipsiwn a Theithwyr yn cael y cyfle hwnnw. Rwy’n deall mai Achub y Plant sy’n darparu’r prosiect, o bosibl, a Chyngor Sir Penfro, ond rwy’n gofyn i chi: a ydych yn ymwybodol o’r prosiect hwn a pha drafodaethau yr ydych yn eu cael gyda Chyngor Sir Penfro, gan fod nifer o gymunedau Sipsiwn a Theithwyr yn yr ardal honno, ynglŷn â sicrhau bod y cymunedau hynny’n cael eu grymuso hefyd?

Indeed, and the Member’s right to raise the issue. Empowerment isn’t about restricting it to class or culture; this is about all-inclusiveness. Interestingly, the Member Julie Morgan raised this very issue with me yesterday about the Unity Project. I understand it’s a project that was funded by the Big Lottery Fund. I think it came to an end yesterday, if I’m right in thinking, but I will ask my officials to look at the detail of that, because the Gypsy/Traveller community are one of the most vulnerable communities in the UK. The life chances of this community are very poor. It’s something that we should take responsibility for.

Yn wir, ac mae’r Aelod yn gywir i grybwyll y mater. Nid yw grymuso’n ymwneud â’i gyfyngu i ddosbarth neu ddiwylliant; mae hyn yn hollgynhwysol. Yn ddiddorol, tynnodd yr Aelod, Julie Morgan, fy sylw at yr union fater hwn ddoe, ynglŷn â Phrosiect Undod. Rwy’n deall ei fod yn brosiect a ariennir gan y Gronfa Loteri Fawr. Rwy’n credu ei fod wedi dod i ben ddoe, os deallaf yn iawn, ond fe ofynnaf i fy swyddogion edrych ar fanylion hynny, gan fod y gymuned Sipsiwn/Teithwyr yn un o’r cymunedau mwyaf agored i niwed yn y DU. Mae cyfleoedd bywyd y gymuned hon yn wael iawn. Mae’n rhywbeth y dylem ysgwyddo cyfrifoldeb yn ei gylch.

3. Cwestiwn Brys: Gwasanaethau Offthalmoleg
3. Urgent Question: Ophthalmology Services

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn un cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66. Rwy’n galw ar Rhun ap Iorwerth i ofyn y cwestiwn brys.

I have accepted one urgent question under Standing Order 12.66. I call on Rhun ap Iorwerth to ask the urgent question.

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar wasanaethau offthalmoleg yng Nghymru? EAQ(5)0116(HWS)

Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government’s response to the Healthcare Inspectorate Wales report on ophthalmology services in Wales? EAQ(5)0116(HWS)

Thank you for the question. We have action in place to improve our healthcare in Wales through the eye care delivery plan, together with the planned care ophthalmology improvement plan. The HIW report underscores the need for further improvement across Wales. I expect health boards to implement the required actions to ensure better outcomes for all patients.

Diolch am y cwestiwn. Mae gennym gamau ar waith i wella ein gofal iechyd yng Nghymru drwy gynllun cyflenwi ar gyfer gofal llygaid, ynghyd â’r cynllun gwella gofal offthalmoleg wedi’i gynllunio. Mae adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn tanlinellu’r angen am welliant pellach ledled Cymru. Rwy’n disgwyl i fyrddau iechyd weithredu’r camau sy’n ofynnol er mwyn sicrhau gwell canlyniadau i bob claf.

Thank you for that answer. In a recent audit of health issues brought to my attention by constituents, ophthalmology actually was near the top of the list, making me think that there is a particular issue here. Of course, with ophthalmology, a long waiting time is more than just an inconvenience or a longer time than necessary in pain, because we know that long waiting times for some patients are causing harm, including sight loss, and the report does show that. It also says that management in two health boards are prioritising lower-risk patients who are more straightforward to treat over those with greater clinical need so they can avoid failing to meet referral-to-treatment time targets. Will the Government investigate, as a matter of urgency, that very serious allegation, and will action be taken against managers who are found to have acted in this way, and will there be a review of the targets, with clinicians and with patients also, to ensure a more robust system designed to prevent sight loss?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Mewn archwiliad diweddar o faterion iechyd a dynnwyd i fy sylw gan etholwyr, roedd offthalmoleg yn agos at frig y rhestr mewn gwirionedd, gan wneud i mi feddwl bod yna broblem benodol yma. Wrth gwrs, gydag offthalmoleg, mae amser aros hir yn fwy nag anghyfleustra’n unig neu amser hwy na’r angen mewn poen, oherwydd gwyddom fod amseroedd aros hir i rai cleifion yn achosi niwed, gan gynnwys colli eu golwg, ac mae’r adroddiad yn dangos hynny. Mae hefyd yn dweud bod rheolwyr mewn dau fwrdd iechyd yn blaenoriaethu cleifion risg is sy’n symlach i’w trin yn hytrach na rhai sydd â mwy o angen clinigol er mwyn iddynt allu cyrraedd y targedau amser rhwng atgyfeirio a thriniaeth. A wnaiff y Llywodraeth archwilio’r honiad difrifol hwn fel mater o frys, ac a roddir camau ar waith yn erbyn rheolwyr y gwelir eu bod wedi ymddwyn yn y ffordd hon, ac a fydd yna adolygiad o’r targedau, gyda chlinigwyr a chyda chleifion hefyd, er mwyn sicrhau system fwy cadarn wedi’i chynllunio i atal pobl rhag colli eu golwg?

Thank you for the series of points and questions there. It’s worth reminding us all that there is, of course, increasing demand for eye healthcare. So, it’s part of the ability to detect more conditions, but also the success story of more of us living longer. Of course, not all waits cause harm, but some potentially do, and there’s the point about clinical need.

I take a slight issue with just some of the language but not the thrust, as it were, of your question, in that managers may not have done this, because HIW recognise in their report, in the language, that it does not know if the allegations are true, or represent a systemic policy by the health board. But I have been clear, on several occasions in the past, that patients should be seen in order of clinical need. I’ve already asked my officials to contact the health board mentioned to go through the allegations that are made.

On your broader point about outcome measures, it’s fair to say the Royal National Institute of Blind People, for example, support our agenda and the moves that we’re making to improve eye healthcare, with more care in the community, and they, as do I, want to see more pace and consistency. I’ve had a very constructive conversation with them about both what we are doing and the areas of challenge, and that includes our targets and outcome measures, because I think there is a powerful case that our current RTT targets in this area do not promote the best interests of patients, or help to support the service to make sure that clinical need is the prioritisation. So, there is an ongoing conversation between the RNIB and clinicians about how we reform and revise those targets, and I’m expecting to have a report come to me this spring. So, there’s work already in train, because I’ve already recognised that we could and should make improvements to not just service, but how we measure and understand what success looks like in the service to support and underpin best clinical practice.

Diolch i chi am y gyfres o bwyntiau a chwestiynau yno. Mae’n werth atgoffa pawb ohonom fod yna alw cynyddol am ofal iechyd y llygaid wrth gwrs. Felly, mae’n ymwneud yn rhannol â’r gallu i ganfod rhagor o gyflyrau, ond hefyd â’r stori lwyddiant fod mwy ohonom yn byw’n hwy. Wrth gwrs, nid yw pob aros yn peri niwed, ond mae’n bosibl y gallai rhai, ac mae yna bwynt ynglŷn ag angen clinigol.

Mae gennyf ychydig bach o broblem gyda pheth o iaith eich cwestiwn ond nid y byrdwn, fel petai, yn yr ystyr efallai nad yw rheolwyr wedi gwneud hyn, am fod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn cydnabod yn ei hadroddiad, yn yr iaith, nad yw’n gwybod a yw’r honiadau’n wir, neu a yw’n bolisi systemig gan y bwrdd iechyd. Ond rwyf wedi dweud yn glir ar sawl achlysur yn y gorffennol y dylai cleifion gael eu gweld yn ôl angen clinigol. Rwyf eisoes wedi gofyn i fy swyddogion gysylltu â’r bwrdd iechyd a grybwyllwyd i fynd drwy’r honiadau sy’n cael eu gwneud.

O ran eich pwynt ehangach ynglŷn â mesurau canlyniadau, mae’n deg dweud bod Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall, er enghraifft, yn cefnogi ein hagenda a’r camau rydym yn eu rhoi ar waith i wella gofal iechyd y llygaid, gyda mwy o ofal yn y gymuned, ac maent hwy, fel minnau, am weld mwy o gyflymder a chysondeb. Cefais sgwrs adeiladol iawn gyda hwy ynglŷn â’r hyn yr ydym yn ei wneud a’r meysydd sy’n peri her, ac mae hynny’n cynnwys ein targedau a mesurau canlyniadau, gan fy mod yn credu bod achos cryf i gredu nad yw ein targedau rhwng atgyfeirio a thriniaeth cyfredol yn y maes hwn yn hyrwyddo lles gorau cleifion, na’n helpu i gynorthwyo’r gwasanaeth i wneud yn siŵr mai angen clinigol yw’r flaenoriaeth. Felly, mae yna drafodaeth ar y gweill rhwng yr RNIB a chlinigwyr ynglŷn â sut rydym yn diwygio ac yn adolygu’r targedau hynny, ac rwy’n disgwyl adroddiad i ddod i law yn ystod y gwanwyn. Felly, mae gwaith eisoes ar y gweill, gan fy mod wedi cydnabod eisoes y gallem ac y dylem wneud gwelliannau nid yn unig i’r gwasanaeth, ond o ran y modd yr ydym yn mesur ac yn deall beth yw llwyddiant yn y gwasanaeth i gefnogi ac ategu arfer clinigol gorau.

Cabinet Secretary, the HIW report focused primarily on wet age-related macular degeneration services, but the problems highlighted reflect wider problems with ophthalmology services in Wales. Waiting lists for ophthalmology are excessively high. RNIB Cymru have repeatedly highlighted that patients are going blind whilst waiting for treatment. Every time the RNIB raise this issue, they’re told that the RNIB’s views do not reflect the current position of services in Wales.

The latest waiting times figures show that the average waiting time for cataract surgery is 115 days—twice as long as in England. That’s the current situation, and when you combine this with the fact that many ophthalmologists are having to rely on posting photos of retinopathy because the IT systems are not up to scratch, you can see why the RNIB make such claims.

Cabinet Secretary, what is your Government going to do to ensure ophthalmology services in Wales meet the needs of the constituents?

Ysgrifennydd y Cabinet, roedd adroddiad AGIC yn canolbwyntio’n bennaf ar wasanaethau dirywiad macwlaidd gwlyb sy’n gysylltiedig â henaint, ond mae’r problemau a gafodd sylw yn dangos bod yna broblemau ehangach gyda gwasanaethau offthalmoleg yng Nghymru. Mae rhestrau aros ar gyfer offthalmoleg yn rhy uchel. Mae RNIB Cymru wedi tynnu sylw dro ar ôl tro at y ffaith fod cleifion yn mynd yn ddall wrth aros am driniaeth. Bob tro y bydd yr RNIB yn codi’r mater, dywedir wrthynt nad yw barn yr RNIB yn adlewyrchu’r sefyllfa bresennol o ran gwasanaethau yng Nghymru.

Mae’r ffigurau amseroedd aros diweddaraf yn dangos bod yr amser cyfartalog am lawdriniaeth cataract yn 115 diwrnod—ddwywaith mor hir ag yn Lloegr. Dyna’r sefyllfa bresennol, a phan fyddwch yn cyfuno hyn gyda’r ffaith fod llawer o offthalmolegwyr yn gorfod dibynnu ar bostio lluniau retinopathi am nad yw’r systemau TG yn ddigon da, gallwch weld pam y mae’r RNIB yn gwneud honiadau o’r fath.

Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae eich Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i sicrhau bod gwasanaethau offthalmoleg yng Nghymru yn diwallu anghenion yr etholwyr?

Thank you for the comments. I think in my supplementary response to Rhun ap Iorwerth’s first two questions, I tried to set out that we recognise that we are actually saving the sight of more and more people. The challenge is that more and more people need to have the service. There are more and more people coming into our services—it’s about meeting the demand that we have. That’s why we do need to have the sort of system reform that is set out in the Government plans, which has been put together with clinicians. There is no hiding away from that, and I’ve never tried to do that, but I don’t think people should take the view that every single thing said by the questioner necessarily accurately represents the RNIB’s view. For example, on cataract waits, it’s an area where you can wait for a longer period of time without there being clinical harm. If we get lost into saying, ‘Cataract waits must come down as the priority’, we’re potentially then skewing our system in a direction that does not meet clinical need.

Our RTT times are actually falling in ophthalmology, but our challenge is not just are our current RTT measures falling, but actually whether they’re the right and the sort of intelligent measures that we should have to tell us about how successful our service is, and I think there’s a powerful case that they don’t. That’s why I’ve told the service, with the RNIB, that I want to see us having a different approach, to try and have a more intelligent approach to this. We’re already investing in IT to make sure that images are able to be swapped digitally between secondary and primary care, and we’re giving out messages for people to go to their high-street optometrist for eye health care, not to a GP. So, we’re doing much of what the question suggests we should do. The challenges are the pace, the consistency and an intelligent set of performance measures.

Diolch am y sylwadau. Rwy’n meddwl fy mod, yn fy ymateb atodol i ddau gwestiwn cyntaf Rhun ap Iorwerth, wedi ceisio nodi ein bod yn cydnabod ein bod mewn gwirionedd yn achub golwg mwy a mwy o bobl. Yr her yw bod angen i fwy a mwy o bobl gael y gwasanaeth. Mae mwy a mwy o bobl yn dod i mewn i’n gwasanaethau—mae’n ymwneud ag ateb y galw sydd gennym. Dyna pam y mae angen i ni ddiwygio’r system yn y modd a nodir yng nghynlluniau’r Llywodraeth a roddwyd at ei gilydd gyda chlinigwyr. Ni ellir cuddio rhag hynny, ac nid wyf erioed wedi ceisio gwneud hynny, ond nid wyf yn meddwl y dylai pobl fod o’r farn fod pob peth a ddywedodd yr holwr o reidrwydd yn adlewyrchiad cywir o farn yr RNIB. Er enghraifft, ar amseroedd aros cataract, mae’n faes lle y gallwch aros am gyfnod hwy o amser heb niwed clinigol. Os ydym yn mynnu dweud, ‘Rhaid i amseroedd aros am driniaeth cataract leihau fel mater o flaenoriaeth’, mae’n bosibl ein bod felly yn gogwyddo ein system i gyfeiriad nad yw’n diwallu’r angen clinigol.

Mewn gwirionedd mae ein hamserau rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn lleihau mewn offthalmoleg, ond nid a yw ein mesurau rhwng atgyfeirio a thriniaeth cyfredol yn lleihau yw’r unig her, ond ai dyna’r math cywir a deallus o fesurau a ddylai fod gennym i ddweud wrthym pa mor llwyddiannus yw ein gwasanaeth, ac rwy’n meddwl bod yna achos cryf dros ddweud nad ydynt yn gwneud hynny. Dyna pam y dywedais wrth y gwasanaeth, gyda’r RNIB, fy mod am ein gweld yn mabwysiadu ymagwedd wahanol, i geisio cael ymagwedd fwy deallus tuag at hyn. Rydym eisoes yn buddsoddi mewn TG i sicrhau bod modd cyfnewid delweddau’n ddigidol rhwng gofal eilaidd a gofal sylfaenol, ac rydym yn rhoi negeseuon i bobl fynd at eu hoptometrydd stryd fawr i gael gofal iechyd y llygaid, yn hytrach na meddyg teulu. Felly, rydym yn gwneud llawer o’r hyn y mae’r cwestiwn yn awgrymu y dylem ei wneud. Yr heriau yw cyflymder, cysondeb a set ddeallus o fesurau perfformiad.

4. 3. Datganiadau 90 Eiliad
4. 3. 90-second Statements

Ni dderbyniwyd unrhyw geisiadau ar gyfer datganiadau 90 eiliad yr wythnos yma.

There were no requests to make 90-second statements this week.

5. 4. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar Ymchwiliadau'r Pwyllgor
5. 4. Statement by the Chair of the Public Accounts Committee on Committee-led Inquiries

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar ymchwiliadau’r pwyllgor, ac rydw i’n galw ar y Cadeirydd, Nick Ramsay.

The next item on our agenda is a statement by the Chair of the Public Accounts Committee on committee-led inquiries, and I call on the Chair, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. Can I thank you for the opportunity to speak today and to inform my fellow Assembly Members about the work of the Public Accounts Committee? As Members will be aware, the Public Accounts Committee is responsible for considering and investigating the value-for-money reports produced by the Auditor General for Wales. To date in this Assembly, we have already undertaken a number of inquiries based on these reports, including Kancoat and coastal flood and erosion, and we have a number of other inquiries scheduled, including income generation and charging and medicine management.

To complement this work, at the start of this Assembly, the committee decided to build on the innovative work of the Public Accounts Committee during the last Assembly, who introduced the concept of committee-led inquiries in the field of public accounts. So, as a committee, we agreed to develop an ambitious programme of inquiries to undertake during this Assembly, and we intend to place people firmly at the heart of each of our committee-led inquiries. This is, hopefully, a positive innovation, which will make the vital work of the Public Accounts Committee more comprehensible to everyone in Wales.

Firstly, we’ve agreed to undertake a thematic approach to our annual scrutiny of accounts, so, for example, for the 2015-16 accounts, we focused on educational bodies, which we found, in the main, to be in good order. We believe that taking a different theme for each year will add clarity for the public on this work. Although, in doing this, we may not always unearth any skeletons in the closets of organisations, but it has had a deterrent effect in ensuring that publicly funded organisations in Wales feel pressure at all levels to ensure taxpayers’ money is being spent in the most effective way possible. And, indeed, just this week, the committee agreed to call the National Library of Wales back in for account scrutiny in September, having considered the recent auditor general’s report on governance at the national library—particularly pertinent given the concerns the previous Public Accounts Committee raised about governance arrangements.

Our significant piece of committee-led work for the spring term is to consider the regulatory oversight of housing associations. We’re interested in this issue because housing associations receive significant amounts of public money, play an important role in combatting homelessness and contribute to the wider economy. The committee wants to make sure that the current regulatory arrangements are effective and efficient and that governance arrangements within the sector are robust. This is a timely piece of work, given the discussions around the classification of these important bodies by the Office for National Statistics. As a piece of work that has been driven by the committee, we’ve been able to put tenants at the heart of this inquiry, which is something the Welsh Government regulations aim to achieve. We have already held an engaging and informative stakeholder event with a range of tenants and will be issuing a survey tomorrow aimed at reaching as diverse an audience as possible. We have proactively engaged with relevant organisations to cascade the work of the committee and to establish an open dialogue with those stakeholders at all levels.

The committee has also begun to scope out our next piece of work looking at regional education consortia. Members may already have seen the useful memorandum prepared by the auditor general for the committee setting out the current position with the consortia. The committee have started to gather evidence for this and have just issued a joint survey with the Children, Young People and Education Committee—which is an innovative step in the hope of reducing consultation fatigue—to hear from teachers and professionals who’ve been impacted by the changes.

Finally, on the horizon, we are intending to do a substantial piece of work looking at the governance arrangements and support for looked-after children. We’ve identified four strands for this: expenditure and value for money of public services for looked-after children; value for money of the pupil deprivation grant for looked-after children; value for money and the effectiveness of current arrangements for foster placements; and the effectiveness of local authority corporate parenting arrangements. We will be approaching this as a rolling programme of work, playing on the power of persistence that we will not go away until we see some substantial improvements in how public money is spent in this area.

Although much of what I have outlined today about aiming to make our work more citizen focused may not be hugely innovative for the wider policy-based committees of the Assembly, it is a big step for a public accounts committee, and hopefully will help to engage people and increase understanding and awareness around our role as stewards of the public purse. I would like to take this opportunity to encourage all Members to promote this work, in particular our surveys, and bring forward any areas you think the committee should consider in the future. Diolch yn fawr.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i chi am y cyfle i siarad heddiw ac i roi gwybod i fy nghyd-Aelodau Cynulliad am waith y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn gyfrifol am ystyried ac ymchwilio adroddiadau gwerth am arian a gynhyrchir gan Archwilydd Cyffredinol Cymru. Hyd yma yn y Cynulliad hwn, rydym eisoes wedi ymgymryd â nifer o ymholiadau yn seiliedig ar yr adroddiadau hyn, gan gynnwys Kancoat a llifogydd ac erydu arfordirol, ac mae gennym nifer o ymchwiliadau eraill wedi’u trefnu, gan gynnwys creu incwm a ffioedd a rheoli meddyginiaethau.

I gyd-fynd â’r gwaith hwn, ar ddechrau’r Cynulliad hwn, penderfynodd y pwyllgor adeiladu ar waith arloesol y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ystod y Cynulliad diwethaf, a gyflwynodd y cysyniad o ymchwiliadau dan arweiniad pwyllgor ym maes cyfrifon cyhoeddus. Felly, fel pwyllgor, cytunasom i ddatblygu rhaglen uchelgeisiol o ymchwiliadau i ymgymryd â hwy yn ystod y Cynulliad hwn, ac rydym yn bwriadu gosod pobl yn gadarn wrth wraidd pob un o’n hymchwiliadau dan arweiniad pwyllgor. Mae hyn, gobeithio, yn newid cadarnhaol, a bydd yn gwneud gwaith hanfodol y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn fwy dealladwy i bawb yng Nghymru.

Yn gyntaf, rydym wedi cytuno i fabwysiadu ymagwedd thematig tuag at ein gwaith craffu blynyddol ar y cyfrifon, felly, er enghraifft, ar gyfer cyfrifon 2015-16, buom yn canolbwyntio ar gyrff addysgol, a gwelsom eu bod, ar y cyfan, yn dda yn ein barn ni. Credwn y bydd gosod thema wahanol ar gyfer pob blwyddyn yn ychwanegu eglurder i’r cyhoedd mewn perthynas â’r gwaith hwn. Er, wrth wneud hyn, mae’n bosibl na fyddwn bob amser yn datgelu sgerbydau yng nghypyrddau sefydliadau, ond mae wedi cael effaith ataliol drwy sicrhau bod cyrff a ariennir yn gyhoeddus yng Nghymru yn teimlo pwysau ar bob lefel i sicrhau bod arian trethdalwyr yn cael ei wario yn y ffordd fwyaf effeithiol posibl. Ac yn wir, yr wythnos hon, cytunodd y pwyllgor i alw Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn ôl ar gyfer craffu ar gyfrifon ym mis Medi, ar ôl ystyried adroddiad diweddar yr archwilydd cyffredinol ar lywodraethu yn y Llyfrgell Genedlaethol—mater arbennig o berthnasol o ystyried y pryderon a fynegwyd gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol am y trefniadau llywodraethu.

Ein prif waith dan arweiniad y pwyllgor ar gyfer tymor y gwanwyn yw ystyried trosolwg rheoleiddio cymdeithasau tai. Mae gennym ddiddordeb yn y mater hwn am fod cymdeithasau tai yn derbyn symiau sylweddol o arian cyhoeddus, yn chwarae rhan bwysig yn y frwydr yn erbyn digartrefedd ac yn cyfrannu at yr economi ehangach. Mae’r pwyllgor yn awyddus i sicrhau bod y trefniadau rheoleiddio cyfredol yn effeithiol ac yn effeithlon, a bod trefniadau llywodraethu o fewn y sector yn gadarn. Mae hwn yn waith amserol, o ystyried y trafodaethau ynglŷn â dosbarthiad y cyrff pwysig hyn gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Fel gwaith sydd wedi cael ei ysgogi gan y pwyllgor, rydym wedi gallu rhoi tenantiaid wrth wraidd yr ymchwiliad hwn, sy’n rhywbeth y mae rheoliadau Llywodraeth Cymru yn anelu at ei gyflawni. Rydym eisoes wedi cynnal digwyddiad diddorol a llawn gwybodaeth i randdeiliaid gydag ystod o denantiaid, ac yfory, byddwn yn cyhoeddi arolwg gyda’r nod o gyrraedd cynulleidfa mor amrywiol ag y bo modd. Rydym wedi mynd ati’n rhagweithiol i ymgysylltu â sefydliadau perthnasol i raeadru gwaith y pwyllgor ac i sefydlu deialog agored gyda’r rhanddeiliaid hynny ar bob lefel.

Mae’r pwyllgor hefyd wedi dechrau pennu cwmpas ein gwaith nesaf i edrych ar gonsortia addysg rhanbarthol. Efallai fod yr Aelodau eisoes wedi gweld y memorandwm defnyddiol a baratowyd gan yr archwilydd cyffredinol ar gyfer y pwyllgor yn nodi’r sefyllfa bresennol gyda’r consortia. Mae’r pwyllgor wedi dechrau casglu tystiolaeth ar gyfer hyn a newydd gyhoeddi arolwg ar y cyd gyda’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—sy’n gam arloesol yn y gobaith o atal pobl rhag blino ar ymgynghoriadau—i glywed gan athrawon a gweithwyr proffesiynol yr effeithiwyd arnynt gan y newidiadau.

Yn olaf, ar y gorwel, rydym yn bwriadu gwneud cryn dipyn o waith i edrych ar drefniadau llywodraethu a chymorth ar gyfer plant sy’n derbyn gofal. Rydym wedi nodi pedair elfen ar gyfer hyn: gwariant a gwerth am arian gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer plant sy’n derbyn gofal; gwerth am arian y grant amddifadedd disgyblion ar gyfer plant sy’n derbyn gofal; gwerth am arian ac effeithiolrwydd y trefniadau presennol ar gyfer lleoliadau maeth; ac effeithiolrwydd trefniadau rhianta corfforaethol awdurdodau lleol. Byddwn yn ymgymryd â hyn fel rhaglen dreigl o waith, gan chwarae ar bŵer dyfalbarhad na fyddwn yn camu’n ôl hyd nes y gwelwn welliannau sylweddol yn y ffordd y caiff arian cyhoeddus ei wario yn y maes hwn.

Er efallai nad yw llawer o’r hyn y soniais amdano heddiw ynglŷn ag anelu i sicrhau bod ein gwaith yn canolbwyntio mwy ar y dinesydd yn hynod o arloesol i bwyllgorau’r Cynulliad sy’n seiliedig ar bolisi ehangach, mae’n gam mawr i bwyllgor cyfrifon cyhoeddus, a gobeithio y bydd yn helpu i gynnwys pobl a chynyddu dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o’n rôl fel stiwardiaid y pwrs cyhoeddus. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i annog pob Aelod i hyrwyddo’r gwaith hwn, yn enwedig ein harolygon, a chyflwyno unrhyw feysydd y credwch y dylai’r pwyllgor eu hystyried yn y dyfodol. Diolch yn fawr.

I very much welcome the statement by Nick Ramsay, and I congratulate him on the way he has chaired the committee over the last few months. Sometimes, though, the Public Accounts Committee feels a bit like a treadmill: the auditor general produces a report, we get a presentation, the Government civil servants and other witnesses come in, we produce a report, which is then sent off to the Government, which responds, and then we start again like some form of infinite computer loop. The opportunity for committee-led inquiries is a good one, and a very important one. I think the one thing that really is important is that we don’t duplicate what is being done by other committees. That is one of the problems of public accounts because it is so far ranging and can cover anything done by the Government, or by the Assembly. It can be able to do things, only to find that, at some later stage, another committee has started off doing exactly the same thing, or has planned to do such a thing. I think that it really is important that we have a system by which we ensure that, if some other committee is doing it, either the Public Accounts Committee takes the lead on it or the other committee takes the lead on it. But I don’t think we’ve got enough time or people in order to do something twice.

I know that we all have our own interests, and we all have our own past experiences, and I think it really is important that we give other Members, not on the committee, an opportunity to suggest committee-led inquiries. Perhaps the Chair can say how people can do that. I could probably keep it going with my own suggestions over the next five years, but I don’t think that I, or any other Member, no matter who they are or where they serve, have all the knowledge and experience or a monopoly on good ideas. I think that there should be an opportunity for any Member here to be able to suggest to the Public Accounts Committee an area where it would be beneficial for them to do a committee-led inquiry. We may, Chair—under your direction—not take it up, but I think Members throughout the Chamber should have the opportunity to be able to put forward suggestions, because they may well have a better suggestion than those of us on the committee. So, can you say how that can be carried out, so that Members can have an opportunity to put ideas forward for what we could look at?

Rwy’n croesawu’r datganiad gan Nick Ramsay yn fawr, ac yn ei longyfarch ar y ffordd y mae wedi cadeirio’r pwyllgor dros yr ychydig fisoedd diwethaf. Weithiau, fodd bynnag, mae’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn teimlo’n ddiddiwedd braidd: mae’r archwilydd cyffredinol yn cynhyrchu adroddiad, rydym yn cael cyflwyniad, daw gweision sifil y Llywodraeth a thystion eraill i mewn, rydym yn cynhyrchu adroddiad, sydd wedyn yn cael ei anfon at y Llywodraeth, sy’n ymateb, ac yna rydym yn dechrau eto fel rhyw fath o ddolen gyfrifiadurol ddiddiwedd. Mae’r cyfle i gael ymchwiliadau dan arweiniad pwyllgor yn un da, ac yn un pwysig iawn. Rwy’n meddwl mai’r un peth sy’n wirioneddol bwysig yw nad ydym yn dyblygu’r hyn sy’n cael ei wneud gan bwyllgorau eraill. Dyna un o broblemau cyfrifon cyhoeddus gan ei fod mor amrywiol a gall gynnwys unrhyw beth a wnaed gan y Llywodraeth, neu gan y Cynulliad. Gall wneud pethau, a darganfod yn nes ymlaen fod pwyllgor arall wedi dechrau gwneud yn union yr un peth, neu wedi cynllunio i wneud yr un peth. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod gennym system i sicrhau, os oes pwyllgor arall yn ei wneud, fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn cymryd yr awennau neu fod y pwyllgor arall yn gwneud hynny. Ond nid wyf yn credu bod gennym ddigon o amser a phobl i wneud rhywbeth ddwywaith.

Gwn fod gennym i gyd ein diddordebau ein hunain, a’n profiadau ein hunain o’r gorffennol, ac rwy’n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn rhoi cyfle i Aelodau eraill nad ydynt yn aelodau o’r pwyllgor awgrymu ymchwiliadau dan arweiniad pwyllgor. Efallai y gall y Cadeirydd ddweud sut y gallai pobl wneud hynny. Yn ôl pob tebyg, gallwn ei gadw i fynd gyda fy awgrymiadau fy hun dros y pum mlynedd nesaf, ond nid wyf yn meddwl bod gennyf fi, nac unrhyw Aelod arall waeth pwy ydynt neu ble y gwasanaethant, yr holl wybodaeth a’r profiad neu fonopoli ar syniadau da. Rwy’n meddwl y dylai fod cyfle i unrhyw Aelod yma allu awgrymu maes i’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus lle y byddai’n fuddiol iddynt wneud ymchwiliad dan arweiniad pwyllgor. Efallai, Gadeirydd—yn ôl eich cyfarwyddyd—y byddwn yn ymgymryd ag ef, neu efallai na wnawn hynny, ond rwy’n credu y dylai Aelodau ar draws y Siambr gael cyfle i gyflwyno awgrymiadau, oherwydd efallai’n wir y bydd ganddynt awgrym gwell na’r rheini ohonom sydd ar y pwyllgor. Felly, a allwch ddweud sut y gellid gwneud hynny, er mwyn i’r Aelodau gael cyfle i gyflwyno syniadau ynglŷn â’r hyn y gallem edrych arno?

Can I thank Mike Hedges for his warm words there? You are right; it does often feel like we are on a treadmill. I know that all of the committees of this Assembly have their work cut out, but I think it’s unusual for committees to change gear as much as we do, from area to area, and sometimes within the committee meeting; whether we’re looking at a health issue or looked-after children, as we will be doing, we are changing constantly. It’s been some years since I’ve been on the Public Accounts Committee as a normal member—if I can use that expression—back in 2008-09. Not that I’m abnormal now, of course, being the Chair, but, well, that’s for you to consider. It was 2008-09 and the committee has changed significantly since then. What’s still the same, of course, is that we’re an unusual committee because we do have the auditor general on board. We do have his advice, we do have his reports, but we do differ from public accounts committees elsewhere—and increasingly so—because we are looking to diversify our work, and not just to take forward the work of the auditor general, but also to take forward our own committee reports as well. On that point, Mike Hedges, I think you’re quite right: it’s not just for us within the committee to suggest that work; it is for other Assembly Members too. This is a forum today. I’m sure that when we bring forward other work, Members would like to bring forward their suggestions, even if it’s just by word of mouth. We are a listening and open committee, and we aim to be increasingly so.

I would thank you, Mike. I know that you’ve been on the committee for some time before me over recent years. I’m also on the Finance Committee with you, so I don’t get that much chance away from you, but you are always there for advice and support. At the start of this Assembly session, when the committee was re-established, we were dealing with lots of inquiries from the previous Public Accounts Committee, which I know did cause confusion, not just with me, but with newer members of the committee as well. We’re moving beyond that now. We are moving towards looking at new work brought forward by the auditor general and new work brought forward by Members as well. But I’m open to suggestions, so please feel free to approach me or other members of the committee at any point to suggest how you would like the Public Accounts Committee to move forward in future.

Hoffwn ddiolch i Mike Hedges am ei eiriau cynnes yno. Rydych yn gywir; mae’n teimlo’n aml fel proses ddiddiwedd. Gwn fod gan bob un o bwyllgorau’r Cynulliad hwn waith caled i’w wneud, ond rwy’n meddwl ei bod yn anarferol i bwyllgorau newid gêr cymaint ag y gwnawn ni, o un maes i’r llall, ac weithiau o fewn y cyfarfod pwyllgor; pa un a ydym yn edrych ar fater iechyd neu blant sy’n derbyn gofal, fel y byddwn yn ei wneud, rydym yn newid yn gyson. Mae rhai blynyddoedd ers i mi fod ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus fel aelod arferol—os gallaf ddefnyddio’r ymadrodd hwnnw—yn ôl yn 2008-09. Nid fy mod yn anarferol yn awr, wrth gwrs, fel Cadeirydd, ond, wel, chi sydd i farnu ynglŷn â hynny. 2008-09 oedd hi ac mae’r pwyllgor wedi newid yn sylweddol ers hynny. Yr hyn sy’n dal i fod yr un fath, wrth gwrs, yw ein bod yn bwyllgor anghyffredin gan fod yr archwilydd cyffredinol gyda ni. Cawn ei gyngor, a chawn ei adroddiadau, ond rydym yn wahanol i bwyllgorau cyfrifon cyhoeddus mewn mannau eraill—ac yn gynyddol felly—gan ein bod yn ystyried amrywio ein gwaith, ac nid bwrw ymlaen â gwaith yr archwilydd cyffredinol yn unig, ond cyflwyno ein hadroddiadau pwyllgor ein hunain hefyd. Ar y pwynt hwnnw, Mike Hedges, rwy’n meddwl eich bod yn hollol iawn: nid ein lle ni yn y pwyllgor yn unig yw awgrymu’r gwaith hwnnw; mae’n fater i Aelodau eraill y Cynulliad hefyd. Fforwm yw hwn heddiw. Pan fyddwn yn cyflwyno gwaith arall, rwy’n siŵr y buasai’r Aelodau’n hoffi cyflwyno eu hawgrymiadau, hyd yn oed os mai ar lafar yn unig y gwnânt hynny. Rydym yn bwyllgor agored sy’n gwrando, ac rydym yn anelu at fod yn gynyddol felly.

Hoffwn ddiolch i chi, Mike. Gwn eich bod wedi bod ar y pwyllgor ers peth amser dros y blynyddoedd diwethaf cyn i mi ddod yn aelod. Rwyf fi hefyd ar y Pwyllgor Cyllid gyda chi, felly nid wyf yn cael llawer o gyfle i fod i ffwrdd oddi wrthych, ond rydych bob amser yno i roi cyngor a chymorth. Ar ddechrau sesiwn y Cynulliad hwn, pan gafodd y pwyllgor ei ailsefydlu, roeddem yn ymdrin â llawer o ymchwiliadau gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol, a gwn fod hynny wedi peri dryswch, nid yn unig i mi, ond i aelodau mwy newydd o’r pwyllgor hefyd. Rydym yn symud y tu hwnt i hynny yn awr. Rydym yn symud tuag at edrych ar waith newydd a gyflwynwyd gan yr archwilydd cyffredinol a gwaith newydd a gyflwynwyd gan Aelodau yn ogystal. Ond rwy’n agored i awgrymiadau, felly mae croeso i chi gysylltu â mi neu aelodau eraill y pwyllgor ar unrhyw bwynt i awgrymu sut y buasech yn hoffi i’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus symud ymlaen yn y dyfodol.

I’m really glad the Member has just said what he said. I’d like to pay tribute to Nick Ramsay that he chairs the committee in such an equitable way. I’d like to pay tribute to Mike as well, who does a great job on Petitions Committee—the quickest committee in the Senedd, I think. Very well chaired.

Moving on, if we look at what the Public Accounts Committee has been looking at with Kancoat, then we’re talking about very serious matters. I’d like the Senedd just to listen to the following in terms of questionable Government expenditure: Kancoat, £3.4 million; the Lisvane land deal, the taxpayer lost £39 million; Rhoose, the land there, we lost £7 million; OysterWorld, the games company, £1.4 million; two shops in Pontypridd, £1 million; Cardiff Aviation, it’s alleged that £1.5 million is owed in rent; and Kukd.com, well, all the payments from the Government have been suspended because the parent company is being investigated by HMRC for irregularities in its tax affairs. We had thousands of pounds spent on David Goldstone, the millionaire, to stay in the Hilton in Cardiff, and Ministers, when you answer questions about use of the ministerial car, this all adds up to just over £53 million. I think the former Minister should be brought before the Public Accounts Committee to answer for decisions made. And if the former Minister won’t come along, we should call the First Minister, who is ultimately responsible.

We need to get serious about ending financial waste in Wales, and I think the Public Accounts Committee is the perfect place to do that. So, I’d ask the Chair if he would accept my call to put to the committee the suggestion of a forensic—a forensic—investigation into all these matters, because Labour incompetence is endangering devolution, and we have to shed light on these matters and bring transparency. Thank you. Diolch.

Rwy’n falch iawn fod yr Aelod newydd ddweud yr hyn a ddywedodd. Hoffwn dalu teyrnged i Nick Ramsay am gadeirio’r pwyllgor mewn ffordd mor deg. Hoffwn dalu teyrnged i Mike hefyd, sy’n gwneud gwaith da ar y Pwyllgor Deisebau—y pwyllgor cyflymaf yn y Senedd, rwy’n meddwl. Caiff ei gadeirio’n dda iawn.

Gan symud ymlaen, os edrychwn ar yr hyn y mae’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi bod yn edrych arno gyda Kancoat, rydym yn siarad am faterion difrifol iawn. Hoffwn i’r Senedd wrando ar y canlynol o ran gwariant amheus gan y Llywodraeth: Kancoat, £3.4 miliwn; cytundeb tir Llys-faen, pan gollodd y trethdalwr £39 miliwn; Rhws, y tir yno, pan gollasom £7 miliwn; OysterWorld, y cwmni gemau, £1.4 miliwn; dwy siop ym Mhontypridd, £1 filiwn; Cardiff Aviation, honnir bod £1.5 miliwn yn ddyledus yn y rhent; a Kukd.com, wel, mae’r holl daliadau gan y Llywodraeth wedi cael eu hatal dros dro am fod y rhiant-gwmni yn destun ymchwiliad gan HMRC am afreoleidd-dra yn ei drefniadau treth. Gwariwyd miloedd o bunnoedd ar arhosiad David Goldstone, y miliwnydd, yn yr Hilton yng Nghaerdydd, ac Weinidogion, pan fyddwch yn ateb cwestiynau am y defnydd o’r car gweinidogol, daw hyn i gyd i ychydig dros £53 miliwn. Rwy’n credu y dylai’r cyn-Weinidog gael ei ddwyn gerbron y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i ateb dros y penderfyniadau a wnaed. Ac os na ddaw’r cyn-Weinidog, dylem alw’r Prif Weinidog, sy’n gyfrifol yn y pen draw.

Mae angen i ni fod o ddifrif ynglŷn â rhoi diwedd ar wastraff ariannol yng Nghymru, ac rwy’n credu mai’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yw’r lle perffaith i wneud hynny. Felly, hoffwn ofyn i’r Cadeirydd a fuasai’n derbyn fy ngalwad i gyflwyno’r awgrym o ymchwiliad fforensig—fforensig—gerbron y pwyllgor i’r holl faterion hyn, gan fod anghymhwysedd Llafur yn peryglu datganoli, ac mae’n rhaid i ni daflu goleuni ar y materion hyn a sicrhau tryloywder. Diolch. Diolch.

I would agree with the opening of the Member’s comments there. We are an eclectic mix on the Public Accounts Committee. I chose my words carefully there. We do have a robust exchange of views. We work together where necessary, but also individuals have their own views. You are right as well, Neil, that this is a committee with an incredibly serious workload, a huge workload, looking at the value for money of public spend across a wide range of areas in Wales. We could probably meet—I’m not suggesting this, by the way—every day and still not have enough time to get through the workload involved.

Okay, going back to your basic points there, you’ve mentioned Kancoat, and I mentioned it in my opening statement. We know there have been issues there. What I would say, as you know, is that the Public Accounts Committee, in terms of its operation, is primarily concerned with the operational decisions of Government, which is why we take evidence from a wide range of officials, right up to and including the Permanent Secretary—the last Permanent Secretary, and the new Permanent Secretary will be coming in in the near future. That’s our standard practice. Now, we can of course call anyone, but I would have to say that we would have to be clear, there would have to be a clear indication in the evidence we receive from the officials, operationally, that calling particularly an ex-Minister would be beneficial to our inquiries. You clearly believe that evidence we’ve taken to date does warrant that. Witnesses are, of course, a matter for the committee as a whole to consider, and I think it would be breaking with precedent for me or any other Member in this Plenary to say that that should happen. So, this is a matter for the Public Accounts Committee, and you know that, Neil McEvoy. If you want to bring that request to the committee, we will all consider it and I’m sure we will make a considered response. But I would say that, in the first instance, we are responsible for scrutinising the officials. We’re not a subject committee, we’re not looking at policy; we’re looking at operational activity. In that sense, you would have to have very clear evidence that we were calling in witnesses for the right reasons. But, as I say, it’s a matter for the committee to consider and not a matter for this Plenary.

Buaswn yn cytuno gydag agoriad sylwadau’r Aelod yno. Rydym yn gymysgedd eclectig ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Dewisais fy ngeiriau’n ofalus yno. Rydym yn cyfnewid safbwyntiau’n frwd. Rydym yn gweithio gyda’n gilydd lle y bo angen, ond mae gan unigolion eu barn eu hunain hefyd. Rydych yn llygad eich lle hefyd, Neil, fod hwn yn bwyllgor gyda llwyth gwaith hynod o ddifrifol, llwyth gwaith enfawr, sy’n edrych ar werth am arian gwariant cyhoeddus ar draws ystod eang o feysydd yng Nghymru. Yn ôl pob tebyg, gallem gyfarfod—nid wyf yn awgrymu hyn, gyda llaw—bob dydd a dal i fod yn brin o amser i fynd drwy’r llwyth gwaith dan sylw.

Iawn, gan ddychwelyd at eich pwyntiau sylfaenol yno, fe grybwylloch chi Kancoat, ac fe soniais amdano yn fy natganiad agoriadol. Gwyddom fod problemau wedi bod yno. Yr hyn a ddywedwn, fel y gwyddoch, yw bod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, o ran ei weithrediad, yn ymwneud yn bennaf â phenderfyniadau gweithredol y Llywodraeth, a dyna pam ein bod yn cymryd tystiolaeth gan amrywiaeth eang o swyddogion, hyd at ac yn cynnwys yr Ysgrifennydd Parhaol—bydd yr Ysgrifennydd Parhaol diwethaf, a’r Ysgrifennydd Parhaol newydd yn dod i mewn yn y dyfodol agos. Dyna ein harfer safonol. Nawr, gallwn alw unrhyw un wrth gwrs, ond rhaid i mi ddweud y buasai’n rhaid i ni fod yn glir, buasai’n rhaid cael syniad clir yn y dystiolaeth a gawn gan y swyddogion, yn weithredol, fod galw ar gyn-Weinidog, yn arbennig, o fudd i’n hymholiadau. Rydych yn amlwg yn credu bod tystiolaeth a gawsom hyd yma yn gwarantu hynny. Mae tystion, wrth gwrs, yn fater i’r pwyllgor yn ei gyfanrwydd ei ystyried, ac rwy’n credu y buasai dweud y dylai hynny ddigwydd yn torri cynsail i mi neu unrhyw Aelod arall yn y Cyfarfod Llawn hwn. Felly, mater i’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yw hwn, ac rydych yn gwybod hynny, Neil McEvoy. Os ydych am gyflwyno’r cais i’r pwyllgor, bydd pawb ohonom yn ystyried ac rwy’n siŵr y byddwn yn llunio ymateb ystyriol. Ond buaswn yn dweud, yn y lle cyntaf, ein bod yn gyfrifol am graffu ar y swyddogion. Nid ydym yn bwyllgor pwnc, nid ydym yn edrych ar bolisi; rydym yn edrych ar weithgaredd gweithredol. Yn yr ystyr hwnnw, buasai’n rhaid i chi gael tystiolaeth glir iawn ein bod yn galw tystion i mewn am y rhesymau cywir. Ond fel y dywedais, mater i’r pwyllgor ei ystyried yw hynny ac nid mater i’r Cyfarfod Llawn hwn.

As one of the longest serving members of this committee, for the last 10 years to be precise, and after 45 years as an accountant in public practice, I know a little bit about figure work. Neil McEvoy just wanted to know about financial irregularity. We’ve got to look into the Wales Audit Office’s reports. I agree with you that a forensic examination should be done by that department, and then they could give us the report. There is no reason why not, if anybody does a bad job, either political or financial. If Tony Blair can go to the House of Commons accounts committee to explain to the MPs why he went to Iraq, why can’t some Assembly Members who made some wrong financial decisions come to our committee to give answers?

I would like to thank Nick Ramsay for his statement and congratulate him on his distinguished chairmanship of the committee. One of the strengths of the Public Accounts Committee is that we are able to initiate our own inquiries, alongside the work of the Wales Audit Office. So, may I ask how you see the work of the Public Accounts Committee developing in future, with particular reference to the relationship between the committee and the audit office? That’s what I’m interested to know.

Fel un o’r aelodau sydd wedi gwasanaethu hiraf ar y pwyllgor hwn, am y 10 mlynedd diwethaf i fod yn fanwl gywir, ac ar ôl 45 mlynedd fel cyfrifydd mewn practis cyhoeddus, rwy’n gwybod ychydig am waith ffigurau. Eisiau gwybod am afreoleidd-dra ariannol oedd Neil McEvoy. Mae’n rhaid i ni edrych ar adroddiadau Swyddfa Archwilio Cymru. Rwy’n cytuno â chi y dylai’r adran honno ymgymryd ag archwiliad fforensig, ac yna gallent roi’r adroddiad i ni. Nid oes unrhyw reswm pam na allant wneud hynny os oes unrhyw un yn gwneud gwaith gwael, naill ai’n wleidyddol neu’n ariannol. Os gall Tony Blair fynd at bwyllgor cyfrifon Tŷ’r Cyffredin i egluro i’r ASau pam yr aeth i Irac, pam na all Aelodau’r Cynulliad a wnaeth benderfyniadau ariannol anghywir ddod gerbron ein pwyllgor i roi atebion?

Hoffwn ddiolch i Nick Ramsay am ei ddatganiad a’i longyfarch ar gadeirio’r pwyllgor mor rhagorol. Un o gryfderau’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yw ein bod yn gallu cychwyn ein hymchwiliadau ein hunain, ochr yn ochr â gwaith Swyddfa Archwilio Cymru. Felly, a gaf fi ofyn sut y gwelwch waith y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn datblygu yn y dyfodol, gan gyfeirio’n benodol at y berthynas rhwng y pwyllgor a’r swyddfa archwilio? Dyna yr hoffwn ei wybod.

Thank you, Oscar, and thank you for your warm words. It’s been a pleasure working with you on the committee over the last few months as well. I don’t think that was a request for us to call Tony Blair to the Welsh Public Accounts Committee—at least I’m not taking it as such—but I take your point. The point is, as a committee, we are free to make requests to any members of the public to come and speak to the committee if we believe that the evidence justifies it. It is a big workload and often the evidence that we receive does lead us to take evidence from witnesses we didn’t consider initially. But as I say, we have to be evidence based in that respect.

In terms of your key question, you kind of answered it yourself in the question. We have a balance to be struck between considering the Wales Audit Office’s work on the one hand and now conducting our own Member-led inquiries. I know that, in this Assembly certainly, many members of the committee are eager for us to carry out our own inquiries, and not just short, sharp inquiries. In terms of looked-after children, which I know Lee Waters has been particularly interested in, in making sure that we do a medium- or long-term piece of work that doesn’t just get forgotten on a dusty shelf a year or two years afterwards, but that we do mean business and we are going to revisit that issue in the future to make sure that things have improved, because that’s too important an area. It’s one example of an area that’s too important for us not to revisit and make sure that they are listening to our requests.

I would say, finally, in terms of your question, it’s for me as the Chair, with your assistance of course as members, to make sure that I do get that balance right. And I’m sure that if I don’t get it right at any point you’ll be the first—well, you are the first to tell me, I know that, so I probably don’t need to mention that. Or I shouldn’t remind him. So, I will continue to endeavour to do that. But do not be afraid to tell me if you feel I’m getting the balance wrong, because I’m only human.

Diolch i chi, Oscar, a diolch i chi am eich geiriau cynnes. Mae wedi bod yn bleser gweithio gyda chi ar y pwyllgor dros yr ychydig fisoedd diwethaf hefyd. Nid wyf yn credu mai cais oedd hwnnw i ni alw Tony Blair i Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus Cymru—o leiaf, nid wyf yn cymryd mai dyna oedd—ond rwy’n derbyn eich pwynt. Y pwynt yw, fel pwyllgor, rydym yn rhydd i ofyn i unrhyw aelodau o’r cyhoedd ddod i siarad â’r pwyllgor os credwn fod y dystiolaeth yn cyfiawnhau hynny. Mae’n llwyth gwaith mawr ac yn aml bydd y dystiolaeth a gawn yn ein harwain i gymryd tystiolaeth gan dystion na wnaethom eu hystyried yn wreiddiol. Ond fel y dywedaf, mae’n rhaid i ni fod yn seiliedig ar dystiolaeth yn hynny o beth.

O ran eich prif gwestiwn, fe’i hatebwyd gennych chi eich hun mewn ffordd. Rhaid i ni sicrhau cydbwysedd rhwng ystyried gwaith Swyddfa Archwilio Cymru ar y naill law a chynnal ein hymchwiliadau ein hunain bellach dan arweiniad ein Haelodau. Gwn fod llawer o aelodau’r pwyllgor, yn y Cynulliad hwn yn sicr, yn awyddus i ni gyflawni ein hymchwiliadau ein hunain, ac nid ymchwiliadau byr a sydyn yn unig. O ran plant sy’n derbyn gofal, mater y gwn fod gan Lee Waters ddiddordeb arbennig ynddo, o ran gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud gwaith yn y tymor canolig neu dymor hir nad yw ond yn cael ei adael ar silff lychlyd flwyddyn neu ddwy wedyn, ond ein bod o ddifrif ynglŷn â’r hyn a wnawn a’n bod yn mynd i edrych eto ar y mater hwnnw yn y dyfodol er mwyn gwneud yn siŵr fod pethau wedi gwella, gan fod hwnnw’n faes rhy bwysig. Mae’n un enghraifft o faes sy’n rhy bwysig i ni beidio ag ailedrych arno a gwneud yn siŵr eu bod yn gwrando ar ein ceisiadau.

Hoffwn ddweud, yn olaf, o ran eich cwestiwn, mai fy lle i fel Cadeirydd, gyda’ch cymorth chi wrth gwrs fel aelodau, yw gwneud yn siŵr fy mod yn sicrhau’r cydbwysedd cywir. Ac os na chaf hynny’n iawn ar unrhyw bwynt, rwy’n siŵr mai chi fydd y cyntaf—wel, chi yw’r cyntaf i ddweud wrthyf, rwy’n gwybod hynny, felly efallai nad oes angen i fi ddweud hynny. Neu na ddylwn ei atgoffa. Felly, byddaf yn parhau i ymdrechu i wneud hynny. Ond peidiwch â bod ofn dweud wrthyf os ydych yn teimlo fy mod yn cael y cydbwysedd yn anghywir, gan nad wyf fi ond yn feidrol.

I declare my interest as the Chair of the ministerial advisory group on outcomes for children. Can I welcome the decision of the Public Accounts Committee to carry out a comprehensive piece of work on services for looked-after children? I think this will help the ministerial advisory group in its work to advise on how a national plan and programme can be developed, with the aim of producing the best quality services for looked-after children anywhere in the UK or even further afield. So, I do look forward to following your deliberations.

Just as you were saying on the work you’ve done on housing—that you wanted tenants to be key to the inquiry—I think it’s very important that you are able to engage with looked-after children and care leavers in particular, either through direct evidence or outreach methods in terms of gathering evidence. There are organisations like Voices from Care and Children in Wales that can advise on this, because I think it would be an outstanding opportunity for their voice to be heard directly.

Rwy’n datgan fy niddordeb fel Cadeirydd grŵp cynghori’r Gweinidog ar ganlyniadau i blant. A gaf fi groesawu penderfyniad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i ymgymryd â gwaith cynhwysfawr ar wasanaethau i blant sy’n derbyn gofal? Rwy’n credu y bydd hyn yn helpu grŵp cynghori’r Gweinidog yn ei waith yn darparu cyngor ar sut y gellir datblygu cynllun a rhaglen genedlaethol, gyda’r nod o gynhyrchu gwasanaethau o’r ansawdd gorau ar gyfer plant sy’n derbyn gofal yn unrhyw le yn y DU neu’r tu hwnt i hynny hyd yn oed. Felly, edrychaf ymlaen at ddilyn eich trafodaethau.

Yn union fel yr oeddech yn ei ddweud am y gwaith a wnaethoch ar dai—eich bod eisiau i denantiaid fod yn allweddol i’r ymchwiliad—credaf ei bod yn bwysig iawn eich bod yn gallu ymgysylltu â phlant sy’n derbyn gofal a’r rhai sy’n gadael gofal yn arbennig, naill ai drwy dystiolaeth uniongyrchol neu ddulliau allanol o gasglu tystiolaeth. Ceir sefydliadau fel Voices from Care a Phlant yng Nghymru a all roi cyngor ar hyn, oherwydd credaf y byddai’n gyfle rhagorol i’w llais gael ei glywed yn uniongyrchol.

I know you have a long-standing interest in terms of looked-after children. I thought that that would come up, so I brought down some of the figures for that, and just looking through them, we intend to scrutinise the overall cost and the value for money of the range of services aimed at improving outcomes for looked-after children. But this is such a huge area that, over, I would say years, not even months, but over that period, we’re going to return to this. We’re going to look at all aspects of this, from the value for money aspect to corporate parenting. As a former county councillor, I know very well the important role that county councillors across Wales have played, and will play, in the role of corporate parenting.

But, always, all of this, we are not—. I must stress, we are not a subject committee; we are always looking at this from a value for money for the taxpayer viewpoint. That doesn’t mean that we do not have an interest in the policies that are being employed, because sometimes it is very difficult to separate the policy aspect from the value for money aspect. So, all that comes into it, but we are, first and foremost, looking at are we getting value for money. And is the system transparent? Are people getting what they deserve? Are looked-after children in Wales really getting the sort of service that they deserve?

The evidence to date—. I think the auditor general looked at this in early 2015, I think it was—the evidence then was that a lot of progress had been made, but, as is often the case, more could be done, and particularly in the area of mental health issues for looked-after children. And more than 8 per cent of looked-after children were diagnosed as having a mental health problem, nearly 6 per cent of looked-after children had substance misuse problems, nearly 13 per cent of LACs had a disability. Now, of course, there are proportions of people in the general population who have that, but they don’t often reach those figures across the board so consistently. So, there is a lot of work to be done here, and I look forward to working with my members on the committee to ensure that we do that as speedily and as efficiently as a committee as possible. Because, at the end of the day, that’s what we’re all about.

Rwy’n gwybod bod gennych ddiddordeb ers tro ym maes plant sy’n derbyn gofal. Roeddwn i’n meddwl y buasai hynny’n codi, felly deuthum â rhai o’r ffigurau ar gyfer hynny, ac wrth edrych drwyddynt, rydym yn bwriadu craffu ar y gost gyffredinol a gwerth am arian yr ystod o wasanaethau sydd wedi’u hanelu at wella canlyniadau i blant sy’n derbyn gofal. Ond mae hwn yn faes mor enfawr fel ein bod yn mynd i ddychwelyd ato dros y blynyddoedd, buaswn yn dweud, nid misoedd hyd yn oed, ond dros y cyfnod hwnnw. Rydym yn mynd i edrych ar bob agwedd ar hyn, o werth am arian i rianta corfforaethol. Fel cyn-gynghorydd sir, gwn yn dda iawn am y rôl bwysig y mae cynghorwyr sir ar draws Cymru wedi’i chwarae, ac yn mynd i fod yn ei chwarae, yn rôl rhianta corfforaethol.

Ond bob tro, o ran hyn oll, nid ydym yn—. Rhaid i mi bwysleisio, nid ydym yn bwyllgor pwnc; rydym bob amser yn edrych ar hyn o safbwynt gwerth am arian i’r trethdalwr. Nid yw hynny’n golygu nad oes gennym ddiddordeb yn y polisïau sy’n cael eu rhoi ar waith, oherwydd weithiau mae’n anodd iawn gwahanu polisi a gwerth am arian. Felly, mae’n cynnwys hynny i gyd, ond rydym yn edrych, yn gyntaf ac yn bennaf, i weld a ydym yn cael gwerth am arian. Ac a yw’r system yn dryloyw? A yw pobl yn cael yr hyn y maent yn ei haeddu? A yw plant sy’n derbyn gofal yng Nghymru yn cael y math o wasanaeth y maent yn ei haeddu mewn gwirionedd?

Mae’r dystiolaeth hyd yn hyn—. Rwy’n meddwl bod yr archwilydd cyffredinol wedi edrych ar hyn yn gynnar yn 2015, rwy’n meddwl—y dystiolaeth bryd hynny oedd bod llawer o gynnydd wedi’i wneud, ond fel sy’n digwydd yn aml, gellid gwneud rhagor, ac yn enwedig ym maes materion iechyd meddwl ar gyfer plant sy’n derbyn gofal. Ac roedd mwy nag wyth y cant o blant sy’n derbyn gofal wedi cael diagnosis o fod â phroblem iechyd meddwl, roedd bron i chwech y cant o blant sy’n derbyn gofal â phroblemau gyda chamddefnyddio sylweddau, ac roedd gan bron i 13 y cant o blant sy’n derbyn gofal anabledd. Nawr, wrth gwrs, mae yna gyfrannau o bobl yn y boblogaeth gyffredinol sydd â hynny, ond nid ydynt yn aml yn cyrraedd y ffigurau hyn mor gyson drwyddi draw. Felly, mae llawer o waith i’w wneud yma, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda fy aelodau ar y pwyllgor i sicrhau ein bod yn gwneud hynny mor gyflym ac mor effeithlon â phosibl fel pwyllgor. Oherwydd, yn y pen draw, dyna yw ein diben.

I take being a member of the Public Accounts Committee very seriously. I think it is one of the key committees in any parliament, and I think it’s imperative it doesn’t become a circus. I have no problem following any evidence and in holding Governments to account with rigour. But that requires all Members to take the committee seriously, to engage in its work, to read the voluminous papers in advance, to engage with the evidence—not to spend the whole committee meeting tapping away at their iPhones and then lobbing in some partisan-fuelled conspiracy theory. Because that, I think, brings the work of the committee into disrepute. When there is evidence, we must follow it, and we should be ruthless about pursuing it, and all members of the committee are prepared to do that.

The litany of allegations Neil McEvoy mentioned earlier—which is not the first time he’s mentioned them—are issues being looked at by the committee, and will be looked at by the committee. There’s nobody on that committee who is not of the same mind and wants to get to the root of it. But constantly suggesting there’s some great party-political conspiracy theory behind every poor judgment or questionable case isn’t particularly helpful, nor is conducting themselves during meetings by tweeting every time they see something they think will get them a headline, or taking photographs of restricted papers and putting them on Twitter—it doesn’t help the cause and the integrity of the Public Accounts Committee.

I echo the comments of David Melding and Nick Ramsay that one of the key issues we want to look at over the coming months is outcomes for looked-after children. I’m hoping that we will be innovative in following the example set by the culture committee, in consulting the public on our terms of reference to make sure we are shining the light in the correct places, and that we show some consistency in coming back to this issue. Because the data, as David Melding and Nick Ramsay have intimated, are stubborn—stubbornly poor. And that’s the sort of work I think the public accounts should be doing, rather than chasing cheap headlines. Thank you.

Rwyf o ddifrif ynglŷn â bod yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Rwy’n credu ei fod yn un o’r pwyllgorau allweddol mewn unrhyw senedd, ac rwy’n credu ei bod yn hanfodol nad yw’n troi’n syrcas. Nid oes gennyf unrhyw broblem gyda dilyn unrhyw dystiolaeth a dwyn y Llywodraeth i gyfrif yn drylwyr. Ond mae hynny’n ei gwneud yn ofynnol i bob Aelod fod o ddifrif ynglŷn â’r pwyllgor a chymryd rhan yn ei waith, darllen y papurau swmpus ymlaen llaw, ymgysylltu â’r dystiolaeth—nid treulio cyfarfod y pwyllgor yn gyfan yn tapio ar eu iPhones a mynd ati wedyn i wyntyllu rhyw theori gynllwyn ddallbleidiol. Oherwydd rwy’n credu bod hynny’n dwyn anfri ar waith y pwyllgor. Pan fydd tystiolaeth ar gael, mae’n rhaid i ni ei dilyn, a rhaid i ni fynd ar ei drywydd yn ddiarbed, ac mae pob aelod o’r pwyllgor yn barod i wneud hynny.

Mae’r litani o honiadau a grybwyllodd Neil McEvoy yn gynharach—ac nid dyna’r tro cyntaf iddo sôn amdanynt—yn faterion sy’n cael eu hystyried gan y pwyllgor, ac a fydd yn cael eu hystyried gan y pwyllgor. Nid oes neb ar y pwyllgor hwnnw nad yw’n meddwl yr un peth ac yn awyddus i fynd at wraidd y mater. Ond nid yw awgrymu’n gyson fod rhyw theori gynllwyn wleidyddol anferth yn sail i bob penderfyniad gwael neu achos amheus yn arbennig o ddefnyddiol, ac nid yw treulio cyfarfodydd yn trydar bob tro y gwelant rywbeth y credant y gall sicrhau pennawd iddynt, neu dynnu lluniau o bapurau dan gyfyngiadau a’u rhoi ar Twitter—nid yw’n helpu achos a chywirdeb y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.

Ategaf sylwadau David Melding a Nick Ramsay mai un o’r materion allweddol yr ydym am edrych arno dros y misoedd nesaf yw canlyniadau i blant sy’n derbyn gofal. Rwy’n gobeithio y byddwn yn arloesol wrth ddilyn esiampl a osodwyd gan y pwyllgor diwylliant o ran ymgynghori â’r cyhoedd ynglŷn â’n cylch gorchwyl i wneud yn siŵr ein bod yn edrych yn y mannau cywir, a’n bod yn dangos rhywfaint o gysondeb drwy ddychwelyd at y mater hwn. Oherwydd mae’r data, fel yr awgrymodd David Melding a Nick Ramsay, yn ystyfnig—yn ystyfnig o wael. A dyna’r math o waith y credaf y dylai’r cyfrifon cyhoeddus fod yn ei wneud, yn hytrach na mynd ar drywydd penawdau hawdd. Diolch.

I’m about to. As you can see, Members, we are a committee of robust members, and robust views, and when we agree and when we work as a team, actually, I think we’re at our best, because, believe me, the Members on the Public Accounts Committee in this Assembly really do know their own minds. I would say in terms of—. I quite agree with you about tweeting, and in fact we did have that discussion, and I think probably other committees have had that discussion as well during this Assembly. I don’t think it’s helpful that, during a committee, whether that’s in the private or the public session, tweets go out before the committee as a whole has had an ability to consider the evidence. Often, in this Chamber, as the Presiding Officer knows from her experience, we can have robust debates, and you do get partisanness, or however you call it; of course you do. But the committee is not there for the same purpose entirely that this Chamber is. It isn’t there purely for us to make party-political points. Of course, Neil McEvoy can make party-political points, you can make party-political points, I can as well, but, at the end of the day, does that help the operation of that committee? Does that help us within the remit of that committee to hold those organisations to account? I don’t think it does. And I think that we need to remember what this Assembly is all about, why we got elected to it. There is a time for us to take each other on, but there’s also a time for us to work together to take on vested interests wherever they might be, in whatever sector they might be. And that’s the job I mean to get on with.

So, I have no problem with Members tweeting their thoughts once committee meetings have finished, and they wouldn’t listen to me if I told them not to. I don’t tweet as much as most. But I think, yes, this is a really serious job, this is a really serious committee. I’m delighted to have every member of the committee working with me. Let’s move this forward. We are a team. Let’s just get to where we want to go. We all want to go to a place where we are ensuring value for money and efficiency for the taxpayer. Many of us choose different roads to get there, but, at the end of the day, we’re going to get there, and, before Mark Isherwood starts going on about co-production, I will finish my comments.

Rwyf ar fin gwneud hynny. Fel y gwelwch, Aelodau, rydym yn bwyllgor o aelodau brwd, a safbwyntiau brwd, a phan fyddwn yn cytuno a phan fyddwn yn gweithio fel tîm, rwy’n credu ein bod ar ein gorau mewn gwirionedd, oherwydd, credwch fi, mae’r Aelodau ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y Cynulliad hwn â barn eu hunain go iawn. Buaswn yn dweud o ran—. Rwy’n cytuno’n llwyr â chi ynglŷn â thrydar, ac mewn gwirionedd fe gawsom y drafodaeth honno, ac mae’n debyg fod pwyllgorau eraill wedi cael y drafodaeth honno hefyd yn ystod y Cynulliad hwn. Nid wyf yn credu ei bod yn ddefnyddiol, yn ystod pwyllgor, boed yn ystod sesiwn breifat neu sesiwn gyhoeddus, fod trydariadau’n mynd allan cyn i’r pwyllgor yn ei gyfanrwydd allu ystyried y dystiolaeth. Yn aml, yn y Siambr hon, fel y mae’r Llywydd yn gwybod o brofiad, gallwn gael dadleuon cadarn, ac fe gewch bleidgarwch, neu beth bynnag y’i galwch; wrth gwrs hynny. Ond nid yw’r pwyllgor yno ar gyfer yr un diben yn llwyr ag y mae’r Siambr hon. Nid yw yno’n unig er mwyn i ni i wneud pwyntiau pleidiol. Wrth gwrs, gall Neil McEvoy wneud pwyntiau pleidiol, gallwch chi wneud pwyntiau pleidiol, gallaf finnau hefyd, ond yn y pen draw, a yw hynny’n helpu gweithrediad y pwyllgor hwnnw? A yw hynny’n ein helpu o fewn cylch gwaith y pwyllgor hwnnw i ddwyn y sefydliadau hynny i gyfrif? Nid wyf yn credu ei fod. Ac rwy’n meddwl bod angen i ni gofio pwrpas y Cynulliad hwn, pam y cawsom ein hethol iddo. Mae yna adeg i ni fynd i’r afael â’n gilydd, ond mae yna adeg hefyd i ni weithio gyda’n gilydd i fynd i’r afael â’n buddiannau breintiedig ble bynnag y bônt, ym mha sector bynnag y bônt. A dyna’r gwaith rwy’n bwriadu bwrw ymlaen i’w wneud.

Felly, nid oes gennyf broblem gydag Aelodau’n trydar yr hyn sydd ar eu meddwl pan fydd cyfarfodydd pwyllgor wedi gorffen, ac ni fyddent yn gwrando arnaf pe bawn yn dweud wrthynt am beidio. Nid wyf yn trydar cymaint â’r rhan fwyaf o bobl. Ond rwy’n meddwl, ydy, mae hwn yn waith gwirioneddol bwysig, mae hwn yn bwyllgor sydd o ddifrif. Rwyf wrth fy modd yn cael pob aelod o’r pwyllgor yn gweithio gyda fi. Gadewch i ni symud hyn yn ei flaen. Rydym yn dîm. Gadewch i ni fynd i ble y dymunwn fynd. Rydym i gyd am fynd i fan lle y byddwn yn sicrhau gwerth am arian ac effeithlonrwydd i’r trethdalwr. Mae llawer ohonom yn dewis gwahanol ffyrdd o gyrraedd yno, ond yn y pen draw, rydym yn mynd i gyrraedd yno, a chyn i Mark Isherwood ddechrau siarad am gydgynhyrchu, rwyf am orffen fy sylwadau.

Diolch yn fawr iawn i Gadeirydd y pwyllgor am ei eiriau a’i ddatganiad.

Thank you very much to the committee Chair for his words and his statement.

6. 5. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar ei Ymchwiliad i Barodrwydd ar gyfer y Gaeaf 2016/17
6. 5. Debate on the Health, Social Care and Sport Committee's Report on Its Inquiry into Winter Preparedness 2016/17

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar yr ymchwiliad i barodrwydd ar gyfer y gaeaf, ac rydw i’n galw ar Gadeirydd y pwyllgor yma i symud y cynnig—Dai Lloyd.

The next item on our agenda this afternoon is a debate on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on its inquiry into winter preparedness and I call on the committee Chair to move the motion—Dai Lloyd.

Cynnig NDM6220 Dai Lloyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar yr ymchwiliad i barodrwydd ar gyfer y gaeaf 2016-17, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Rhagfyr 2016.

Motion NDM6220 Dai Lloyd

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Health, Social Care and Sport Committee on the inquiry into winter preparedness 2016-17, which was laid in the Table Office on 9 December 2016.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Lywydd, ac rydw i’n falch iawn o gael agor y ddadl yma heddiw ar adroddiad Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y Cynulliad yma ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf rydym ni yn ei ganol o, 2016-17. Nawr, wrth gwrs, mae’r gaeaf yn gyfnod heriol iawn i’n gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Mae’n adeg pan fo’r pwysau sy’n codi gydol y flwyddyn yn sgil poblogaeth sy’n heneiddio, y galw cynyddol am wasanaethau, a heriau’r gweithlu, i gyd ar eu mwyaf amlwg. Dim ond ryw bythefnos yn ôl dywedodd prif weithredwr Gwasanaeth Iechyd Gwladol Cymru fod y gwasanaeth iechyd eisoes wedi wynebu heriau eithriadol y gaeaf hwn, a’i fod yn gweld rhai o’r dyddiau prysuraf erioed yn hanes unedau brys ein hysbytai a gwasanaethau ambiwlans Cymru.

Yn yr yn wythnos, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon y byddai targedau penodol ar gyfer meddygon teulu yn cael eu hatal dros dro i helpu i ryddhau apwyntiadau yn ein practisys, a hynny am fod cymaint o bwysau ar ofal sylfaenol y gaeaf hwn. Bydd Aelodau’r Cynulliad yn sicr yn ymwybodol hefyd o’r sylw yn y cyfryngau ar bwysau tebyg ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig, ac yn Lloegr yn arbennig.

Nawr, roeddem ni fel pwyllgor yn teimlo ei bod yn bwysig ymchwilio i weld pa mor barod yw gwasanaeth iechyd gwladol Cymru a gwasanaethau gofal cymdeithasol i ymdopi â’r pwysau ar wasanaethau gofal heb eu trefnu dros y gaeaf hwn. Fel rhan o’r gwaith hwn, roeddem ni’n awyddus i edrych ar y cynnydd a wnaethpwyd yn y maes hwn dros y blynyddoedd diwethaf, yn enwedig ers gwaith y pwyllgor blaenorol yn 2013-14. Roedd ein cylch gorchwyl hefyd yn rhoi pwyslais, ymhlith pethau eraill, ar lif cleifion, gan gynnwys gofal sylfaenol y tu allan i oriau arferol, gwasanaethau ambiwlans brys, adrannau achosion brys, ac oedi wrth drosglwyddo gofal.

Treuliwyd haf 2016 yn gofyn i randdeiliaid am eu barn ynghylch a oedd gwasanaeth iechyd gwladol Cymru mewn sefyllfa i allu ymdopi efo’r pwysau ar wasanaethau gofal heb ei drefnu yn ystod y gaeaf i ddod. Cawsom ni ymateb da iawn ac rydym ni’n ddiolchgar i bawb am roi o’u hamser i ysgrifennu atom a chyflwyno tystiolaeth i ni yn ein cyfarfodydd ffurfiol.

Dyma'r dystiolaeth sydd wedi helpu i lunio casgliadau clir iawn a'n galluogi ni i lunio’r hyn sydd, yn ein barn ni, yn argymhellion cadarn i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Gweinidog. Er bod llawer o'n hargymhellion yn bwysig o ran rheoli pwysau ychwanegol dros y gaeaf, mae angen eu hystyried fel rhan o adolygiad llawer ehangach i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Yn wir, ein casgliad pwysicaf yw y byddai gwasanaeth iechyd gwladol a gwasanaeth gofal cymdeithasol mwy gwydn mewn sefyllfa well i ymdopi efo’r cynnydd sylweddol yn y galw dros gyfnod y gaeaf. Os na fydd modd sicrhau'r gwytnwch hwn drwy gydol y flwyddyn, bydd yr ymdrechion i ymdopi â phwysau penodol y gaeaf yn ymwneud mwy â cheisio cyfyngu ar eu heffeithiau na newid y system gyfan, sef yr hyn y mae gwir angen ei wneud. Bydd darllenwyr cyson a chraff ein hadroddiad ni yn gwybod taw paragraffau 71 i 75 sydd yn dweud hyn.

Rwy'n nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn ein hargymhelliad cyntaf yn rhannol. Rydym ni i gyd yn ymwybodol y cafodd byrddau partneriaeth rhanbarthol statudol eu sefydlu o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 fel ffordd o fwrw ymlaen â'r agenda i ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol integredig. Fodd bynnag, rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cydnabod bod mwy i'w wneud ac y bydd ei Lywodraeth yn cefnogi gwelliannau pellach.

Yn gyffredinol, daethom i'r casgliad fod angen gwell integreiddio rhwng y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol, yn y broses o gynllunio ac o ran darparu gwasanaethau, a bod angen cynnwys y sector annibynnol—gwasanaethau cartrefi gofal a gwasanaethau gofal cartref fel ei gilydd—yn y gwaith hwn hefyd. Yng ngoleuni hyn, testun siom i mi yw bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi gwrthod ein hargymhelliad y dylai gomisiynu neu efallai adolygu unrhyw ymchwil sydd ar gael i effeithiolrwydd cyd-leoli gwasanaethau gofal sylfaenol mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yn enwedig gan ei fod wedi cydnabod y dystiolaeth ar draws y Deyrnas Unedig sy'n dangos effeithiolrwydd cyd-leoli. Mae'r wybodaeth y mae wedi'i darparu ynghylch gwasanaethau y tu allan i oriau arferol yn gweithio ochr yn ochr ag adrannau achosion brys i'w chroesawu, serch hynny.

Thank you, Llywydd. I’m very pleased to open this debate today on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on winter preparedness 2016-17, which we’re in the middle of now. Of course, winter is a hugely challenging period for our health and social care services. It’s a time when the year-round pressures of an ageing population, increasing demand for services, and workforce challenges, are thrown into sharp relief. Just two weeks ago the chief executive of the Welsh NHS remarked that the NHS has already faced exceptional challenges this winter, experiencing some of the busiest days ever faced by hospital emergency units and the Welsh ambulance service.

That’s the week the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport announced that certain targets for GPs are to be suspended temporarily to help free up appointments in their practices, such is the pressure on primary care over this winter. Assembly Members will almost certainly be aware also of the coverage relating to similar pressure on health and social care services elsewhere in the UK and in England in particular.

We as a committee felt it was important to examine how prepared the Welsh NHS and social care services are to deal with pressures on unscheduled care services during what is now the current winter period. As part of this work, we wanted to look at the progress that has been made in this area over the past few years, particularly since the work done by our predecessor committee in 2013-14. Our terms of reference also included a focus on patient flow, including primary care out of hours, emergency ambulance services, emergency departments, and delayed transfers of care.

We spent the 2016 summer period asking stakeholders to tell us their views on whether the Welsh NHS was equipped to deal with pressures on unscheduled care services during the coming winter. We had a really good response to this and we’re grateful to everyone who took the time to write to us and present evidence to us in our formal meetings.

That’s the evidence that’s helped us to come to some very clear conclusions and has enabled us to make what we believe are robust recommendations to the Cabinet Secretary and Minister. Although many of our recommendations are important in terms of managing additional winter pressures, they need to be considered as part of a much wider review of health and social care services in Wales. Indeed, our overriding conclusion is that a more resilient NHS and social care service would be better equipped to cope with the considerable spikes in demand over the winter period. Without that greater resilience all year round, efforts to manage winter-specific pressures will be more about trying to limit their effects than achieving the whole-system change that is so greatly needed. Regular readers of our report will know that paragraphs 71 to 75 tell us this.

I note that the Cabinet Secretary has partially accepted our first recommendation. We are all aware that statutory regional partnership boards were established under the Social Services and Well-Being (Wales) Act 2014 as a way of taking forward the agenda to deliver integrated health and social care. However, I’m glad the Cabinet Secretary recognises there is more to do and that his Government will be supporting further improvements.

Overall, we concluded there is a need for greater integration between the health and social care sectors, both in the planning and delivery of services, and there is a need to include the independent sector, both care home and domiciliary services, in this work. In light of this, I am disappointed the Cabinet Secretary has rejected our recommendation that he should commission or possibly review any available research into the effectiveness of the co-location of primary care services in A&E departments, especially as he acknowledged the evidence from across the United Kingdom outlining the effectiveness of co-location. The information he has provided relating to out-of-hours services working alongside emergency departments is welcome, despite that.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Roedd gwahaniaeth barn ymysg y rhai a rhoddodd dystiolaeth i'r pwyllgor am y lefelau o barodrwydd am y gaeaf, sef ffaith sy’n peri rhywfaint o bryder ynddo'i hun. Dylai'r sector cyfan fod yn fwy hyderus bod y broblem o dan reolaeth a bod modd ei drin. Gallai'r diffyg hyder hwn fod, yn rhannol, oherwydd bod angen gwella'r cyfathrebu rhwng yr holl grwpiau perthnasol, er gwaethaf y ffaith bod trefniadau fel cynlluniau integredig ar waith yn barod.

Yn gysylltiedig â hyn, mae gennym rai pryderon am ymgyrch Llywodraeth Cymru i frechu rhag y ffliw, yn enwedig o ran y ffaith mai nifer weddol fach o staff y gwasanaeth iechyd a staff gofal cymdeithasol sydd wedi cael eu brechu. O ran staff y gwasanaeth iechyd, mae ffigurau diweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos mai dim ond ryw 48.4 y cant ohonynt sydd wedi cael eu brechu rhag y ffliw hyd yn hyn. Mae brechu staff rheng flaen yn rhywbeth allweddol er mwyn atal y clefyd, ac rydym ni’n credu y dylai Llywodraeth Cymru a'r sector fod yn fwy uchelgeisiol wrth osod targedau yn y maes hwn. Mae gennym rai pryderon hefyd am strwythur yr ymgyrch eleni, ynghyd â pha mor weledol yw hi a sut y mae'n cael ei thargedu. Mae angen eglurder ynghylch rolau priodol meddygon teulu a fferyllwyr yn yr ymgyrch ac ynghylch cryfder a gwelededd y negeseuon cenedlaethol i grwpiau targed. Rydym yn argymell bod trefniadau'n cael eu rhoi ar waith i ymgymryd â dysgu system gyfan yn seiliedig ar werthusiad o effeithiolrwydd holl ymgyrchoedd Llywodraeth Cymru ynghylch iechyd dros y gaeaf. Argymhelliad 3 yw hwnnw.

Rwy'n croesawu'r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn ein hargymhelliad ar y mater hwn. Rydym ni’n falch o nodi—ac rydw i'n siŵr y bydd aelodau eraill y pwyllgor yn teimlo'r un ffordd—y bydd gwersi o'r gwerthusiad yn cael eu hymgorffori mewn gwaith cynllunio blwyddyn gyfan yn y dyfodol, gan gynnwys yr ymgyrch ar gyfer y gaeaf nesaf. Nid oes amheuaeth y bu rhai gwelliannau clir yn y system. Mae ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru yn enghraifft amlwg a dylid ei llongyfarch am hynny. Fodd bynnag, mae’r ymchwiliad hwn wedi nodi nifer o faterion a gododd yn adroddiad y pwyllgor blaenorol yn 2013 fel materion y mae angen eu blaenoriaethu, gan gynnwys derbyniadau amhriodol i adrannau damweiniau ac achosion brys, llif cleifion drwy ysbytai ac oedi wrth drosglwyddo gofal. Clywsom lawer iawn o dystiolaeth ynglŷn â gwlâu, angen mwy o wlâu a’r pwysau angerddol ar ofal cymdeithasol. Mwy gan aelodau eraill o’r pwyllgor, yn amlwg.

Fel pwyllgor, rydym yn cydnabod bod y gwaith o gynllunio ar gyfer y gaeaf hwn wedi galw am ymdrechion ac adnoddau sylweddol iawn. Rydym yn croesawu’r ffaith y dechreuodd y gwaith o gynllunio ar gyfer y gaeaf yn gynnar. Mae’n bwysig bod gwersi’r blynyddoedd blaenorol yn cael eu dysgu. Er gwaethaf hyn, rydym yn pryderu am allu’r system i ymdopi â phwysau ychwanegol y tymor a’r niwed y gallai un digwyddiad difrifol, fel achos o ffliw neu gau cartref gofal, ei achosi. Rydym wedi croesawu’r buddsoddiad ychwanegol o £50 miliwn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pwysau’r gaeaf eleni. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet ei fod yn disgwyl gweld canlyniadau penodol yn sgil y buddsoddiad ychwanegol yma: ymdopi â’r galw ychwanegol ar ofal heb ei drefnu a pharhau i ddarparu llawdriniaethau dewisol dros gyfnod y gaeaf. Rydym yn cydnabod bod y targedau hyn yn rhai uchelgeisiol ar gyfer buddsoddiad o’r fath. Argymhelliad pedwar yw hynny. Rydym yn edrych ymlaen at glywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet ym mis Mai ynghylch y cynnydd tuag at y targedau uchelgeisiol hynny. Diolch yn fawr.

There was a difference of opinion amongst those who gave evidence to the committee about the levels of preparedness—this, in itself, is cause for some concern. There should be more confidence across the entire sector that the problem is under control and manageable. That this is not the case may be due, in part, to a need to improve communication between all the relevant parties, despite arrangements, such as integrated plans, being in place.

Linked to this, we have some concerns about the Welsh Government’s flu vaccination campaign, especially in relation to the relatively low uptake amongst NHS and social care staff. Recent figures provided by Public Health Wales show that only 48.4 per cent of NHS staff who have direct patient contact have, so far, taken part in the influenza immunisation programme. Vaccinating front-line staff is a key preventative measure, and we believe the Welsh Government and the sector should be more ambitious when setting targets in this area. We also have some concerns about the structure, visibility and targeting of the campaign this year. There is a need for clarity about the respective roles of GPs and pharmacists in the campaign and the strength and visibility of national messages to target groups. We recommended that arrangements are put in place to undertake whole-system learning based on an evaluation of the effectiveness of all Welsh Government campaigns relating to winter health. That’s recommendation 3.

I welcome the fact that the Cabinet Secretary has accepted our recommendation on this matter. I am pleased to note—and I’m sure that other committee members will feel the same way—that learning from the evaluation will be incorporated into future all-year planning, including the campaign for next winter. There is no doubt that there have been some clear improvements within the system. The Welsh ambulance services trust is an obvious example, and they should be congratulated for this. However, a number of matters reported on by our predecessor committee in 2013 have been identified in the course of this inquiry as continuing to need attention as a matter of priority, including inappropriate A&E admissions, patient flow through hospitals and delayed transfers of care. We had a lot of evidence about beds, the need for more beds and the great pressure on social care. More from other committee members on that, evidently.

As a committee, we recognise that planning for this winter has required a great many resources. We welcome the fact that the work on planning for the winter started early. It’s important that the lessons of previous years are learnt. Now, despite this, we are concerned about the ability of the system to cope with the additional seasonal pressures, and the damage that one serious incident such as a flu outbreak or the closure of a care home could cause. We welcome the additional investment of £50 million by the Welsh Government for winter preparedness this year. The Cabinet Secretary said that he expected to see specific outcomes as a result of this additional investment: dealing with the additional demands of unscheduled care and maintaining elective surgery over the winter period. We recognise that these are ambitious targets for this level of investment. That’s recommendation 4. We look forward to hearing from the Cabinet Secretary in May regarding the progress made against those ambitious targets. Thank you very much.

Nid wyf yn dymuno ailddatgan yr hyn mae Dai Lloyd, Cadeirydd y pwyllgor, wedi’i ddweud yn barod, ond rwyf yn sicr am iddo gael ei gofnodi fy mod i yn sicr yn cyd-fynd â’r sylwadau glywsom ni yn fanna ac yn cytuno efo casgliadau’r adroddiad yma. Wrth gwrs bod yna ofynion gwahanol yn codi yn ystod y gaeaf, yn enwedig, fel y clywsom ni yn ystod ein hymchwiliad ni, o ran y mathau o broblemau iechyd sy’n codi efo’r henoed ac efo plant hefyd. Ond beth wnaeth fy nharo i, rwy’n meddwl, mwy na dim byd yn ystod yr ymchwiliad ac yng nghanfyddiadau’r adroddiad ydy’r graddau mae pwysau’r gaeaf yn bwysau sydd ddim yn cael eu hachosi gan ffactorau sydd y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth, fel y tywydd ac oerfel, ond mai pwysau sy’n cael eu hachosi gan ffactorau a ddylai fod o fewn rheolaeth y Llywodraeth sy’n achosi’r problemau rydym yn eu gweld o fewn y gwasanaeth. Rydym yn gwybod, onid ydym, pa mor bwysig ydy brechiad y ffliw, er enghraifft, ac rydym yn gwybod y dylai staff ar y rheng flaen o fewn iechyd gael y brechiad hwnnw. Nid yw’n gostus i sicrhau bod staff yn ei gael o. Ond mi dderbyniom ni dystiolaeth glir yn awgrymu nad yw staff yn ein hysbytai ni ddim yn derbyn y brechiad yna. Dyma’r math o beth ddylai fod yn gymharol sylfaenol.

Mi glywsom ni hefyd nad yw paratoadau o fewn y sector gofal cymdeithasol ar gyfer y gaeaf ddim mor fanwl ag y dylen nhw fod. Rwy’n gwybod bod y meinciau yma yn aml yn cyfeirio’n feirniadol at Lywodraeth San Steffan am fethu, yng nghyd-destun Lloegr, â sylweddoli gwerth gofal cymdeithasol o fewn y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol yn gyfan. Ond yn fan hyn, rwy’n meddwl bod gennym enghraifft o Lywodraeth Cymru hefyd yn gwneud camgymeriad tebyg o gynllunio—ie, fel sydd ei angen ar gyfer y gwasanaeth iechyd, yr NHS—ond yn methu ar yr un pryd â rhoi'r sylw ddylai gael ei roi i’r system ofal yn ehangach. Mae’r dystiolaeth y clywsom ni fel pwyllgor yn sicr yn atgyfnerthu, yn ein barn ni, y teimlad bod yna argyfwng yn wynebu gofal cymdeithasol, ac mi fyddwn ni yn rhoi ffocws i hynny yn nadl Plaid Cymru yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Mi wna i roi sylw yn sydyn i faint o wlâu yn ein hysbytai ni sy’n cael eu defnyddio ar unrhyw adeg. Dros y ddau ddegawd diwethaf, mae yna ostyngiad wedi bod yn nifer y gwlâu sydd ar gael o fewn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, a hynny, rwy’n meddwl, wedi cael ei yrru gan ideoleg, yn fwy na chyllid, mewn difri. Ond mi welsom ni fel pwyllgor dystiolaeth bod y diffyg gwlâu wedi cyrraedd at bwynt rŵan sy’n achosi problem o fewn y gwasanaeth iechyd. Rŷm ni’n gwybod na ddylai ‘occupancy’ fod mwy nag 85 y cant neu mae hynny’n achosi problemau o ran hyblygrwydd o fewn y system. Mae sawl un wedi awgrymu wrthyf fi bod y rheini sy’n gwrthod gweld y cysylltiad yna efo pwysigrwydd peidio â mynd dros yr 85 y cant—bod y bobl yna hefyd yn rhai sydd wedi cefnogi symudiad ideolegol tuag at leihau nifer y gwlâu o fewn y gwasanaeth iechyd. Mae’n rhaid inni, rwy’n meddwl, gychwyn ar raglen o sicrhau bod gennym ni’r gwlâu ar gael, ac mi wnawn ni roi sylw i hynny hefyd yn ein dadl ni y prynhawn yma.

Ond, fel rwy’n dweud, rwy’n meddwl mai’r wers fwyaf y gallwn ni ei chymryd o’n hymchwiliad ni fel pwyllgor ydy bod y gwasanaeth iechyd yn wynebu pwysau drwy’r flwyddyn, a bod y pwysau a’r hyn sy’n digwydd o fewn y maes iechyd yn y gaeaf—yr anghenion ychwanegol gan blant a phobl hŷn—yn rhywbeth yr ydym ni’n gwybod sy’n mynd i ddigwydd y flwyddyn nesaf hefyd, ac mae’n mynd i ddigwydd y flwyddyn wedyn. Felly, mi ddylem ni fod yn gallu paratoi mwy, yn enwedig o ystyried y newidiadau yn ein poblogaeth ni a’r cynnydd mewn salwch cronig ac ati. Felly, rŷm ni’n gwybod beth ydy’r pwysau, rŷm ni’n gwybod hynny ymlaen llaw, ac, yn syml iawn, mi ddylem ni fod yn gwneud mwy am y peth.

I don’t want to rehearse what Dai Lloyd, the committee Chair, has already said, but I certainly want to put on record that I agree with the comments that we’ve just heard and agree with the conclusions of this report. Of course, there are additional demands arising during the winter months, particularly, as we heard during our inquiry, in terms of the kind of health problems arising with elderly people, and children too. But what struck me more than anything during this inquiry, and in the conclusions of the report, is the degree to which winter pressures are pressures that aren’t necessarily caused by factors that are beyond the control of Government—for example the weather, or cold weather particularly—but they are pressures caused by factors that should be within the Government’s control. That’s what causes many of the problems that we see within the service. We know how important flu vaccination is, and we know that front-line staff in the health service should receive that vaccination. It’s not expensive to ensure that that happens, but we did receive clear evidence suggesting that staff in our hospitals weren’t taking up that vaccination. That’s the kind of thing that should be relatively fundamental in this area.

We also heard that preparations within the social care sector for the winter weren’t as detailed as, perhaps, they should be. I know that these benches often refer critically to the Westminster Government for failing, in the English context, to realise the value of social care within the health and social care service as a whole. But here, I think, we have an example of the Welsh Government also making a similar error of planning—yes, as is required for the NHS—but failing to simultaneously give due attention to the care system more broadly. The evidence that we as a committee heard certainly reinforces our view that there is, perhaps, a crisis facing social care, and we will be focusing on that in the Plaid Cymru debate later this afternoon.

I will quickly turn to the number of beds in our hospitals used at any particular time. Over the last two decades, there’s been a reduction in the number of beds available within the health service in Wales, and that is driven largely by ideology more than funding, if truth be told. But we as a committee heard evidence that the bed shortages have now reached a point that is causing a problem within the health service. We know that occupancy should be no more than 85 per cent or it creates problems in terms of flexibility within the system. Many have suggested to me that those who refuse to accept that concept of not going over 85 per cent are those who have supported an ideological shift towards reducing the number of beds within the health service. I do think that we need to commence a programme of ensuring that the beds are in place, and we will also cover that issue later on this afternoon in our debate.

But, as I say, I think the greatest lesson we can learn from our inquiry as a committee is that the health service is facing pressures throughout the year, and that the pressure and what happens in the winter months—the additional demands from older people and children—is something that’s going to happen next year too, and it will happen the following year. So, we should be able to make preparations, particularly given the demographic changes and the increase in chronic illness and so on. So, we know what the pressures are, we have some forewarning of that and, quite simply, we should be doing more about it.

I very much enjoyed being part of this committee and I’d like to thank everyone who came as witnesses before it. They were very detailed, they were very knowledgeable and, in the main, they were incredibly passionate about the different areas that they represented. I’d also like to thank the clerking team and the staff for turning around and marshalling us all so well.

The report, I think, speaks for itself. There’s an awful amount of detail in the report, and when you read the Record of Proceedings there is even more detail there. But, for me, coming to this in a brand-new way—it’s the first time I’ve sat on the health and social care committee—there were two main areas that really came forward—two big issues. The first issue is that whilst the pressure on the NHS remains constant 365 days of the year, there’s no doubt about it that in the winter it changes shape. We know that it changes shape, and every winter we know that it’s going to change shape because it’s a different type of patient that mainly gets admitted, it’s a different type of patient that needs the ambulance service and a different type of patient that needs the social care services.

Therefore, it should not be beyond the wit of us all here—but particularly the Welsh Government, as it is your responsibility, Cabinet Secretary—to ensure that the health boards really reflect not so much the pressure but that change in pressure, so that we make sure that we do have good collaboration in place and good integration in place, and that we make sure that we have specific types of bed, because we know, for example, that we’re going to have an awful lot more young children and we’re going to have an awful lot more elderly people; that we think about things like co-location and we think about how we can make people’s journey through A&E and through clinical decisions units into hospital and back out of hospital much more quick and efficient.

No-one’s taking away from the fact that that pressure is there all of the time, but we know that as winter turns—and winter turns year after year—that pressure will change shape. We had, as the Chair has already referred to, a committee report in 2013 that raised these very issues, and we’re not learning the lessons. So, my first question to you, Cabinet Secretary, would be to really emphasise to you about the fact that we need to be ahead of the game and understand that pressure is not always the same, no matter how we describe it.

The second area that really came up for me in this committee was the whole story around integration and collaboration. In your Government response to the committee report, you state, Cabinet Secretary, that

‘Health boards are expected to routinely engage with social care and independent sectors as part of the development of their IMTPs’.

I walked away from that committee with a very sure feeling that general practitioners did not feel that they’d been really consulted with and involved in the collaborative delivery of winter pressures and healthcare plans for the winter period, and I also walked away from that committee feeling that the care sector hadn’t been, really, overly involved. And that’s why I was very disappointed to see your comments on recommendation 6 and your refusal to actually accept that recommendation, because I think that market oversight, Cabinet Secretary, is absolutely vital, and I would like clarification of the timings and the depth of the work that’s going to be undertaken by CSSIW and the national commissioning board, because there’s no doubt that the market in social care is extremely fragile at present.

There are a great number of barriers to the further growth of the social care market: there are dwindling care home beds, there is ageing building stock, and regulations and financial constraints are kicking in. If we’re going to accept your response to recommendation 1, which is you believe that we need to go ahead and do more integration, more collaboration, build these IMTPs, which look at the whole sector—all the way from primary care, when somebody might first walk out of their door with an issue, all the way through to going in to hospital and then perhaps back out into a care home—we’ve got to involve all of those elements in those IMTPs. I did not have any sense—no true sense—that any of the health boards that we interviewed or the witnesses that we saw believed that that pan-sector collaboration had really been successfully undertaken. I think that, unless we can ensure we have a robust social care sector ahead of us, then with the best will in the world, with all the planning with GPs, with any planning in hospitals, if we cannot take people who are well out of hospital and put them into a social care setting, then we’re going to end up with this constant jamming of our beds in our hospitals, and that brings all those other problems all the way through to the very front door of the hospital and then the back door of GP surgeries. So, those are my two points, Cabinet Secretary, and I really would urge you to look at a way of getting to grips with the state of the market in social care, ensuring collaboration and integration, and accepting that pressure is always there, but pressure looks different at different times of the year. Thank you very much indeed.

Mwynheais fod yn rhan o’r pwyllgor hwn yn fawr a hoffwn ddiolch i bawb a ddaeth o’i flaen fel tystion. Roeddent yn fanwl iawn, roeddent yn wybodus iawn ac ar y cyfan, roeddent yn frwdfrydig iawn ynglŷn â’r gwahanol feysydd yr oeddent yn eu cynrychioli. Hoffwn hefyd ddiolch i’r tîm clercio a’r staff am gael cystal trefn arnom.

Rwy’n meddwl bod yr adroddiad yn siarad drosto’i hun. Mae yna gryn dipyn o fanylder yn yr adroddiad, a phan fyddwch yn darllen Cofnod y Trafodion, ceir mwy byth o fanylion yno. Ond i mi, yn dod at hyn mewn modd newydd sbon—dyma’r tro cyntaf i mi eistedd ar y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol—roedd yna ddau brif faes yn amlygu eu hunain—dau fater mawr. Yn gyntaf, er bod y pwysau ar y GIG yn parhau’n gyson 365 diwrnod y flwyddyn, nid oes amheuaeth ei fod yn newid ei ffurf yn y gaeaf. Rydym yn gwybod ei fod yn newid ei ffurf, a phob gaeaf gwyddom ei fod yn mynd i newid ei ffurf am mai math gwahanol o glaf sy’n cael eu derbyn yn bennaf, math gwahanol o glaf sydd angen y gwasanaeth ambiwlans a math gwahanol o glaf sydd angen y gwasanaethau gofal cymdeithasol.

Felly, ni ddylai fod y tu hwnt i allu pawb ohonom yma—ond yn enwedig Llywodraeth Cymru, gan mai eich cyfrifoldeb chi ydyw, Ysgrifennydd y Cabinet—i sicrhau bod y byrddau iechyd yn adlewyrchu nid yn gymaint y pwysau, ond y newid yn y pwysau, fel ein bod yn sicrhau cydweithio da ac integreiddio da, a’n bod yn gwneud yn siŵr ein bod yn cael mathau penodol o welyau, oherwydd fe wyddom, er enghraifft, ein bod yn mynd i gael llawer iawn mwy o blant ifanc ac rydym yn mynd i gael llawer iawn mwy o bobl oedrannus; ein bod yn meddwl am bethau fel cydleoli a’n bod yn meddwl sut y gallwn wneud taith pobl drwy’r adrannau damweiniau ac achosion brys a thrwy unedau penderfyniadau clinigol i’r ysbyty ac yn ôl allan o’r ysbyty yn llawer cyflymach a mwy effeithlon.

Nid oes neb yn bychanu’r ffaith fod y pwysau yno bob amser, ond rydym yn gwybod wrth i’r gaeaf ddod—a daw’n aeaf bob blwyddyn—y bydd ffurf y pwysau’n newid. Fel y dywedodd y Cadeirydd eisoes, cawsom adroddiad pwyllgor yn 2013 a gyfeiriai at yr union faterion hyn, ac nid ydym yn dysgu’r gwersi. Felly, mae fy nghwestiwn cyntaf i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, o ddifrif yn pwysleisio’r ffaith fod angen i ni fod ar flaen y gad a deall nad yw’r pwysau bob amser yr un fath, ni waeth sut y byddwn yn ei ddisgrifio.

Yr ail faes a ddaeth yn amlwg iawn i mi yn y pwyllgor hwn oedd yr holl stori sy’n ymwneud ag integreiddio a chydweithio. Yn ymateb y Llywodraeth i adroddiad y pwyllgor, rydych yn dweud, Ysgrifennydd y Cabinet, fod

‘disgwyl i fyrddau iechyd ymgysylltu’n rheolaidd â’r sector gofal cymdeithasol a’r sector annibynnol wrth ddatblygu eu Cynlluniau Tymor Canolig Integredig’.

Cerddais o’r pwyllgor hwnnw gyda theimlad sicr iawn nad oedd meddygon teulu yn teimlo bod unrhyw un wedi ymgynghori â hwy go iawn na’u bod wedi bod yn rhan o’r broses gydweithredol o gyflawni cynlluniau pwysau’r gaeaf a gofal iechyd ar gyfer y gaeaf, a cherddais o’r pwyllgor hwnnw hefyd yn teimlo nad oedd y sector gofal wedi cael rhan hynod o fawr yn y gwaith mewn gwirionedd. A dyna pam fy mod yn siomedig iawn o weld eich sylwadau ar argymhelliad 6 a’ch gwrthodiad i dderbyn yr argymhelliad hwnnw mewn gwirionedd, oherwydd credaf fod trosolwg o’r farchnad, Ysgrifennydd y Cabinet, yn hollol hanfodol, a hoffwn gael eglurhad o’r amseriadau a thrylwyredd y gwaith sy’n mynd i gael ei wneud gan Arolygiaeth Gofal a Gwaith Cymdeithasol Cymru a’r bwrdd comisiynu cenedlaethol, gan nad oes unrhyw amheuaeth fod y farchnad ym maes gofal cymdeithasol yn eithriadol o fregus ar hyn o bryd.

Mae yna nifer fawr o rwystrau i dwf pellach y farchnad gofal cymdeithasol: ceir llai a llai o welyau cartrefi gofal, mae’r stoc adeiladau’n heneiddio, a rheoliadau a chyfyngiadau ariannol yn dechrau cael effaith. Os ydym yn mynd i dderbyn eich ymateb i argymhelliad 1, sef eich bod yn credu bod angen i ni fwrw ymlaen a gwneud mwy o integreiddio, mwy o gydweithio, adeiladu’r Cynlluniau Tymor Canolig Integredig hyn sy’n edrych ar y sector cyfan—yr holl ffordd o ofal sylfaenol, pan fyddai rhywun yn cerdded allan drwy’r drws am y tro cyntaf gyda phroblem, yr holl ffordd i’r ysbyty ac yna efallai yn ôl i gartref gofal—rhaid i ni gynnwys pob un o’r elfennau hynny yn y Cynlluniau Tymor Canolig Integredig hyn. Ni chefais unrhyw deimlad—unrhyw wir deimlad—fod unrhyw un o’r byrddau iechyd a gyfwelwyd gennym neu’r tystion a welsom yn credu bod y cydweithio hwnnw rhwng yr holl sectorau wedi’i gyflawni’n llwyddiannus mewn gwirionedd. Oni bai ein bod yn gallu sicrhau bod gennym sector gofal cymdeithasol cadarn o’n blaenau, gyda’r ewyllys gorau yn y byd, gyda’r holl gynllunio gyda meddygon teulu, gydag unrhyw gynllunio mewn ysbytai, os na allwn fynd â phobl sy’n iach allan o’r ysbyty a’u rhoi mewn lleoliad gofal cymdeithasol, credaf ein bod yn mynd i wynebu’r goralw cyson am welyau yn ein hysbytai, ac mae hynny’n dod â’r holl broblemau eraill hynny yn ei sgil yr holl ffordd at ddrws blaen yr ysbyty ac yna’n ôl drwy ddrws cefn y meddygfeydd. Felly, dyna fy nau bwynt, Ysgrifennydd y Cabinet, a buaswn yn eich annog yn wir i edrych ar ffordd o fynd i’r afael â chyflwr y farchnad mewn gofal cymdeithasol, gan sicrhau cydweithio ac integreiddio, a derbyn bod y pwysau yno bob amser, ond bod pwysau’n edrych yn wahanol ar wahanol adegau o’r flwyddyn. Diolch yn fawr iawn yn wir.

I’d like to thank the clerks, the health committee and the Research Service for their assistance during our inquiry. I would also like to thank all those who gave evidence to us during the course of our inquiry. Over the course of our inquiry, the majority of stakeholders told us that, while things were slightly better this year, they were still unprepared for the winter period and facing year-round pressures. The Royal College of Paediatrics and Child Health told us that services were not quite ready. It is abundantly clear that we need to make substantial changes in order to cope with this additional pressure.

As a committee, we carefully considered the evidence put before us and cross-examined the witnesses before coming up with just nine recommendations. It is therefore disappointing that the Welsh Government were able to fully accept just three of our recommendations. I’m particularly disappointed that the Cabinet Secretary has rejected recommendation 5. Many of the witnesses to our inquiry highlighted the fact that the current service model for unscheduled care is unsustainable. While the Choose Well campaign is a step in the right direction, it is going to take much longer to totally re-educate the Welsh public. It is so ingrained in the public’s mindset that when we get ill we need to see a doctor that convincing people that sometimes a community pharmacy is a much better option is going to take a long time.

When you couple this mindset with the fact that it is getting harder to see a GP because of underfunding and overwork, it is no wonder that people inappropriately turn up at A&E. While this is shouldn’t be the case, we have to face reality. Until we employ more GPs and have better integrated primary care teams, our hospitals are faced with picking up the slack in the system. It was pressures on A&E that led to the creation of minor injury units, and therefore the co-location of primary care services would seem to be a natural progression. Both the BMA and the Royal College of Emergency Medicine suggested that we look at co-location of primary care services and the use of front-door physicians. We should listen to them.

We learnt that up to 30 per cent of those attending A&E would be more appropriately dealt with elsewhere in the health system. We need a better way of dealing with these people. Having a single-point gateway service that can funnel people to the appropriate service is a much better solution than what we currently have and warrants proper investigation.

Cabinet Secretary, I urge you to reconsider. You say that this a matter for health boards, but with the majority of our health boards requiring some form of Government intervention, you need to show leadership. This issue is not going away. We can’t just sit back and hope that we can solve winter pressures with an ad campaign. Our committee carefully considered the evidence put before us and we have suggested solutions based upon that evidence. I would hope that the Welsh Government will heed our report. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddiolch i’r clercod, y pwyllgor iechyd a’r Gwasanaeth Ymchwil am eu cymorth yn ystod ein hymchwiliad. Hoffwn hefyd ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i ni drwy gydol ein hymchwiliad. Yn ystod ein hymchwiliad, dywedodd mwyafrif y rhanddeiliaid wrthym fod pethau ychydig yn well eleni, ond eto i gyd, nid oeddent yn barod ar gyfer y gaeaf ac ar gyfer wynebu pwysau drwy gydol y flwyddyn. Dywedodd y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant wrthym nad oedd y gwasanaethau yn hollol barod. Mae’n gwbl amlwg fod angen i ni wneud newidiadau sylweddol er mwyn ymdopi â’r pwysau ychwanegol hwn.

Fel pwyllgor, buom yn ystyried y dystiolaeth a gyflwynwyd yn ofalus ac yn croesholi tystion cyn llunio naw argymhelliad yn unig. Felly, mae’n siomedig mai tri yn unig o’n hargymhellion y gallodd Llywodraeth Cymru eu derbyn yn llawn. Rwy’n arbennig o siomedig fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi gwrthod argymhelliad 5. Amlygodd llawer o’r tystion i’n hymchwiliad y ffaith fod y model gwasanaeth presennol ar gyfer gofal heb ei drefnu yn anghynaladwy. Er bod yr ymgyrch Dewis Doeth yn gam i’r cyfeiriad cywir, mae’n mynd i gymryd llawer mwy o amser i lwyr ailaddysgu’r cyhoedd yng Nghymru. Mae’n rhan o mor annatod o feddylfryd y cyhoedd fod angen i ni weld meddyg pan fyddwn yn sâl fel bod argyhoeddi pobl fod fferyllfa gymunedol yn opsiwn llawer gwell weithiau yn mynd i gymryd amser hir.

Pan gysylltwch y meddylfryd hwn â’r ffaith ei bod yn mynd yn anos gweld meddyg teulu oherwydd tangyllido a gorweithio, nid yw’n syndod fod pobl yn mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys yn amhriodol. Er na ddylai hyn ddigwydd, mae’n rhaid i ni wynebu realiti. Hyd nes y byddwn yn cyflogi mwy o feddygon teulu a chael timau gofal sylfaenol sydd wedi’u hintegreiddio’n well, mae ein hysbytai’n mynd i orfod dal y slac yn dynn yn y system. Pwysau ar adrannau damweiniau ac achosion bryd a arweiniodd at greu’r unedau mân anafiadau, ac felly buasai cydleoli gwasanaethau gofal sylfaenol i’w weld yn ddilyniant naturiol. Awgrymodd Cymdeithas Feddygol Prydain a’r Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys y dylem ystyried cydleoli gwasanaethau gofal sylfaenol a’r defnydd o feddygon drws blaen. Dylem wrando arnynt.

Dysgasom y gellid trin hyd at 30 y cant o’r bobl sy’n mynychu adrannau damweiniau ac achosion brys yn fwy priodol mewn mannau eraill yn y system iechyd. Mae arnom angen ffordd well o ymdrin â’r bobl hyn. Mae cael gwasanaeth un pwynt mynediad sy’n gallu sianelu pobl at y gwasanaeth priodol yn ateb llawer gwell na’r hyn sydd gennym ar hyn o bryd ac yn haeddu ei archwilio’n briodol.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n eich annog i ailystyried. Rydych yn dweud bod hwn yn fater i fyrddau iechyd, ond gyda’r rhan fwyaf o’n byrddau iechyd angen rhyw fath o ymyrraeth ar ran y Llywodraeth, mae angen i chi ddangos arweiniad. Nid yw’r broblem yn mynd i ddiflannu ohoni’i hun. Ni allwn eistedd yn ôl a gobeithio y gallwn ddatrys pwysau’r gaeaf gydag ymgyrch hysbysebu. Ystyriodd ein pwyllgor y dystiolaeth a roddwyd ger ein bron yn ofalus, ac rydym wedi awgrymu atebion yn seiliedig ar y dystiolaeth honno. Buaswn yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn talu sylw i’n hadroddiad. Diolch yn fawr.

I, too, welcome this report from the Health, Social Care and Sport Committee. When considering the challenges facing our healthcare system, we must do so in a way that fundamentally incorporates health and social care, as a complete circle, as noted in this report. No-one is denying the many pressures facing health and social care, and we are fully aware that, during the colder months, it is obvious there is going to be a seasonal spike. The report highlighted a number of serious causes for concern in terms of the level of preparedness and the ability of both sectors to cope: individuals living longer; respiratory complications over the winter months; hospital infection rates peaking at various times of the year; and, of course, delayed transfers of care and readmissions are all pressures at this time of the year.

Readmission into hospital is costly and often avoidable. Latest figures from Age Cymru show that over 15,000 over-75s in Wales were readmitted to hospital within just 30 days of discharge. Having adopted a care in the community model is applaudable, but, in my view, there has been a tendency to cut down the number of beds in our hospital wards with a natural assumption that these beds will then simply be occupied at home and with a complete package of care available to the patient on arrival home.

Reablement support across Wales, certainly in north Wales, is inconsistent and patchy. Where it works well, we know that 70 per cent of people then go on to no longer require support or need further hospitalisation. That has to be the ambition of this Government and also anyone working in the health and social care sector.

The Royal Voluntary Service highlights the inconsistency and complexity of reablement services delivered by local authorities and health boards. There is no definite standard of reablement across Wales. The spend per head by local authorities on reablement services can be up to 10 times more in some areas than others. Good care in the community for an individual often requires a fully integrated care package tailored to that person’s own particular and complex needs, and can often also require the input of a social worker, care providers, district nurses, occupational therapists, physiotherapists, GP provision and sometimes even a dietician. The latter, of course, to address any nutritional or hydration issues. Again, all agencies working in a consistent and well-communicated manner is vital in order to ward off, for instance, any potential infections, to maintain good skin integrity, and generally to support the overall well-being of those receiving their care out of the hospital setting, but inside their own home.

Further evidence taken at committee stage noted that social care is now at tipping point, and we all know the loss in our constituencies of many of our nursing homes and a shortage of care provider agencies. Indeed, Care Forum Wales state that we are only one significant nursing home failure from complete calamity in any part of Wales. They go on to say that there isn’t anywhere in any health board in Wales where they could sustain 60 individuals quickly, following the closure of a home. Can Wales’s policy adjustments such as the introduction of stay-at-home assessments, called for by Altaf Hussain here as a Welsh Conservative, could provide a key early intervention measure, preventing hospitalisation, avoiding delayed transfers of care upon leaving hospital, and easing the pressures for our hospital wards at peak intervals. The report recommends the co-location of primary care services into A&E departments, and I just ask myself why this isn’t happening and why you reject the recommendation. As they say, it is a no-brainer. The whole purpose of taking evidence in committees I thought was to better inform Welsh Government as to how concerns raised by our professionals—those actually carrying out health and social care—and to educate on what is needed. That is the whole purpose of why we’re here and why it’s called scrutiny. I would urge the Welsh Government to accept the recommendations made, all of them, and to implement them, and I would like to thank Dai Lloyd, Assembly Member, and all the members of this committee for such an excellent report. Thank you.

Rwyf finnau hefyd yn croesawu’r adroddiad hwn gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon. Wrth ystyried yr heriau sy’n wynebu ein system gofal iechyd, mae’n rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy’n ymgorffori iechyd a gofal cymdeithasol yn sylfaenol, fel cylch cyflawn, fel y nodwyd yn yr adroddiad hwn. Nid oes neb yn gwadu’r pwysau mawr sy’n wynebu iechyd a gofal cymdeithasol, ac rydym yn gwbl ymwybodol, yn ystod y misoedd oerach, ei bod hi’n amlwg y ceir cynnydd sylweddol tymhorol. Amlygodd yr adroddiad nifer o bethau sy’n achosi pryder difrifol o ran y lefel o barodrwydd a gallu’r ddau sector i ymdopi: unigolion yn byw’n hirach; cymhlethdodau anadlol dros fisoedd y gaeaf; cyfraddau heintiau mewn ysbytai yn cyrraedd uchafbwynt ar wahanol adegau o’r flwyddyn; ac wrth gwrs, oedi wrth drosglwyddo gofal ac aildderbyniadau—mae’r rhain oll yn bwysau ar yr adeg hon o’r flwyddyn.

Mae aildderbyniadau i’r ysbyty yn gostus ac yn aml gellir eu hosgoi. Mae’r ffigurau diweddaraf gan Age Cymru yn dangos bod dros 15,000 o bobl dros 75 oed yng Nghymru wedi’u haildderbyn i’r ysbyty o fewn 30 diwrnod yn unig i gael eu rhyddhau. Mae mabwysiadu model gofal yn y gymuned yn ganmoladwy, ond yn fy marn i, gwelwyd tuedd i dorri nifer y gwelyau ar wardiau ein hysbytai gyda rhagdybiaeth naturiol y bydd y gwelyau hyn yn syml yn cael eu llenwi adref, gyda phecyn cyflawn o ofal ar gael i’r claf wrth iddynt gyrraedd adref.

Mae cymorth ailalluogi ledled Cymru, yn sicr yn y gogledd, yn anghyson ac yn dameidiog. Lle y mae’n gweithio’n dda, gwyddom nad yw 70 y cant o’r bobl hynny angen cymorth na’u derbyn i’r ysbyty mwyach. Rhaid i hynny fod yn uchelgais i’r Llywodraeth hon a hefyd i unrhyw un sy’n gweithio yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol.

Mae’r Gwasanaeth Gwirfoddol Brenhinol yn tynnu sylw at anghysondeb a chymhlethdod gwasanaethau ailalluogi a ddarperir gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Nid oes unrhyw safon bendant o ran ailalluogi ledled Cymru. Gall gwariant y pen gan awdurdodau lleol ar wasanaethau ailalluogi fod hyd at 10 gwaith yn uwch mewn rhai ardaloedd na’r hyn ydyw mewn ardaloedd eraill. Mae gofal da i unigolyn yn y gymuned yn aml yn galw am becyn gofal cwbl integredig wedi’i deilwra i anghenion penodol a chymhleth yr unigolyn dan sylw, ac yn aml hefyd gall alw am fewnbwn gweithiwr cymdeithasol, darparwyr gofal, nyrsys ardal, therapyddion galwedigaethol, ffisiotherapyddion, darpariaeth meddygon teulu, a dietegydd weithiau hyd yn oed—yr olaf, wrth gwrs, ar gyfer mynd i’r afael ag unrhyw broblemau’n ymwneud â maeth neu hydradiad. Unwaith eto, mae’n hanfodol fod yr holl asiantaethau’n gweithio mewn modd cyson ac yn cyfathrebu’n dda er mwyn atal unrhyw heintiau posibl er enghraifft, neu er mwyn cadw’r croen yn iach, ac yn gyffredinol er mwyn cefnogi lles cyffredinol y rhai sy’n derbyn eu gofal y tu allan i’r ysbyty, ond yn eu cartref eu hunain.

Nododd tystiolaeth bellach a gymerwyd yn ystod y cam pwyllgor fod gofal cymdeithasol bellach ar ymyl y dibyn, ac mae pawb ohonom yn gwybod beth yw colli nifer o’n cartrefi nyrsio a phrinder asiantaethau darparu gofal yn ein hetholaethau. Yn wir, mae Fforwm Gofal Cymru yn datgan nad oes angen mwy nag un methiant mawr arall mewn cartref nyrsio cyn iddi fynd yn drychineb llwyr mewn unrhyw ran o Gymru. Maent yn mynd rhagddynt i ddweud nad oes unrhyw le mewn unrhyw fwrdd iechyd yng Nghymru ble y gallent gynnal 60 o unigolion yn gyflym yn sgil cau cartref. A all addasiadau polisi Cymru megis cyflwyno asesiadau aros yn y cartref, y galwodd Altaf Hussain amdanynt yma fel Ceidwadwr Cymreig, ddarparu mesur ymyrraeth gynnar allweddol, gan atal derbyniadau i ysbytai, osgoi oedi wrth drosglwyddo gofal ar ôl gadael yr ysbyty, a lleddfu’r pwysau ar ein wardiau ysbyty ar gyfnodau brig? Mae’r adroddiad yn argymell cydleoli gwasanaethau gofal sylfaenol mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, a gofynnaf i mi fy hun pam nad yw hyn yn digwydd a pham eich bod yn gwrthod yr argymhelliad. Fel y maent yn ei ddweud, mae’n gwneud synnwyr perffaith. Roeddwn yn meddwl mai holl bwrpas cymryd tystiolaeth mewn pwyllgorau oedd rhoi gwybod yn well i Lywodraeth Cymru am y pryderon a fynegir gan ein gweithwyr proffesiynol—y rhai sy’n cyflawni gwaith iechyd a gofal cymdeithasol mewn gwirionedd—ac addysgu ar yr hyn sydd ei angen. Dyna yw’r holl reswm pam ein bod yma a pham y’i gelwir yn graffu. Buaswn yn annog Llywodraeth Cymru i dderbyn yr argymhellion a wnaed, bob un ohonynt, a’u gweithredu, a hoffwn ddiolch i’r Aelod Cynulliad, Dai Lloyd, a holl aelodau’r pwyllgor hwn am adroddiad mor ardderchog. Diolch.

Thanks to the health committee for bringing today’s debate. Health issues are frequently discussed here in the Chamber, and that merely reflects the fact that they’re one of the major concerns of our electorate. As a newcomer to this place, I’m interested in the process whereby a committee, 50 per cent of whose members belong to the governing party, produce a report with concrete recommendations and the Government then decides which ones, if any, it will choose to implement. Clearly, the Government has to be able to govern, but if it ignores a lot of recommendations after a committee has conducted a rigorous evidence-based inquiry, then that Government does leave itself open to an awful lot of criticism if things do subsequently appear to go wrong.

At the moment, a lot of time is being wasted with patients being stuck in ambulances parked outside A&E departments, sometimes for hours at a time, attended all the while by paramedics. This is a real waste of resources, as well as being an unpleasant experience for patients. I appreciate that the Government is awaiting a report from the Wales Audit Office on out-of-hours services, and that that will affect what it decides to do about co-location of GP services in A&E departments. All I can say is, the sooner the Government gets this report, digests it and then takes some meaningful action, the better. It seems to me that co-location may well be a sensible option to relieve the strain on A&E. Thank you.

Diolch i’r pwyllgor iechyd am gyflwyno’r ddadl heddiw. Mae materion iechyd yn cael eu trafod yn aml yma yn y Siambr, ac nid yw hynny ond yn adlewyrchu’r ffaith mai dyma un o’r pethau sy’n achosi fwyaf o bryder i’n hetholwyr. Fel newydd-ddyfodiad i’r lle hwn, mae gennyf ddiddordeb yn y broses lle y bydd pwyllgor, gyda 50 y cant o’i aelodau’n perthyn i’r blaid lywodraethol, yn llunio adroddiad gydag argymhellion pendant a’r Llywodraeth wedyn yn penderfynu pa rai, os o gwbl, y bydd yn dewis eu gweithredu. Yn amlwg, rhaid i’r Llywodraeth allu rheoli, ond os yw’n anwybyddu llawer o argymhellion ar ôl i bwyllgor gynnal ymchwiliad sy’n seiliedig ar dystiolaeth drylwyr, yna mae’r Llywodraeth honno’n gadael ei hun yn agored i lawer iawn o feirniadaeth os yw pethau i’w gweld yn mynd o chwith wedyn.

Ar hyn o bryd, mae llawer o amser yn cael ei wastraffu gyda chleifion yn gaeth mewn ambiwlansys wedi’u parcio y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys, weithiau am oriau ar y tro, tra bydd parafeddygon yn gofalu amdanynt. Mae hyn yn wastraff go iawn ar adnoddau, yn ogystal â bod yn brofiad annymunol i gleifion. Rwy’n sylweddoli bod y Llywodraeth yn aros am adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ar wasanaethau y tu allan i oriau, ac y bydd hynny’n effeithio ar yr hyn y mae’n penderfynu ei wneud ynglŷn â chydleoli gwasanaethau meddygon teulu mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Y cyfan y gallaf ei ddweud yw gorau po gyntaf y bydd y Llywodraeth yn cael yr adroddiad hwn, yn ei dreulio ac yna’n rhoi camau gweithredu ystyrlon ar waith. Mae’n ymddangos i mi y gallai cydleoli yn hawdd fod yn opsiwn synhwyrol i leddfu’r straen ar adrannau damweiniau ac achosion brys. Diolch.

Thank you. I call the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to start by saying that I do welcome the committee’s report and the range of comments that were made in today’s debate, even though I won’t agree with all of them. But I’m really pleased that the report acknowledges improvements that we have already made in planning for winter, and the continuing challenges that we still face.

The committee make, of course, a number of recommendations right across health and social care that reflect not only the importance of managing winter pressures, but also the year-round challenges that face our services. At the outset, I do want to acknowledge again that our health and care system is under very real and significant pressure. I said before Christmas, when I appeared before the committee, that we are better prepared than before for winter but that there will, of course, be difficult days, and there have been. Our hospitals and social services have seen surges in demand, especially from patients with increasingly complex needs. And I say again: there will be more difficult days to come before winter is over, and each of us should be very grateful that we’re here in this Chamber, not facing those pressures on the front line. Because it is a testament to the commitment and skill of our staff that despite the pressures they face, the vast majority of patients and citizens continue to receive high-quality care in a professional and timely manner.

That does not mean that, as a Government, we’re complacent or ignore the scale of the challenges that our whole system faces. We rely upon our staff, and we’re proud in this Government to see them as partners. That is why I have not and will not pick a fight with junior doctors. That is why I have not and will not blame GPs for winter pressures. And that is why I’m proud to be a member of a Government that is investing in our social care workforce.

We have deliberately taken a whole-system approach to planning, and I don’t accept the criticism of Rhun ap Iorwerth that the social care system is somehow being forgotten or overlooked. We continue to fund social care at a much better level than in England, but that does not mean that social care here in Wales is pressure free; it certainly is not. Social care is very much part of the planning and delivery in winter, and social care is also very much part of the market analysis work that is ongoing. We work, and we’ll continue to work, right across health, local government, in partnership with the third sector and our emergency services. Now, that doesn’t mean to say our system is currently perfect, but progress really is being made and will continue to be further strengthened in an integrated way, working between those services.

Now, I recognise, of course, that designing services that can anticipate and respond to the changing nature of demand can take time to get right. However, we’re determined to drive forward further improvements, and I was pleased to see the committee’s recommendations reflect much of this work. Organisations have been encouraged to build upon their plans and experience of previous years to prepare for this winter and beyond. I’m encouraged that delayed transfers fell again in December—that’s unusual; it’s not the case we see across our border—ambulance response times are better than last winter and holding up; and 111 has been a success to date in its pilot area of Abertawe Bro Morgannwg, and that was not the case when it was rolled out right across England. So, we are getting a range of things right, and we’re getting a range of things that are improving year on year. The challenge is: do they improve at a fast enough rate to keep up with the ever-changing and ever-increasing nature of demand? And actually, we are seeing more people at home this winter; that’s part of the reason we are continuing to cope. There’s lots of evidence about the approach that we are taking being in the right direction, but there’s always the question: is it enough and can we do more?

There has been a great deal of focus, of course, on hospitals, but I’m pleased that the committee recognises the critical role of GPs, social care, the intermediate care fund, out-of-hours and ambulance staff in treating and caring for people. Recommendations 1 to 5, 8 and 9 in particular focus on the planning, delivery and learning across our whole system, and I should say, as comment has been made on it, that recommendation 5 was rejected because we’re essentially doing what is being asked of us, and I’m keen not to duplicate our efforts or to restart. But I think there’s much learning to take place about how we design, deliver and co-locate our various services, and there will be those in favour of co-locating in an A&E and those who say, ‘Actually, you shouldn’t co-locate everything within a hospital setting.’ We’ve got to think about how we deliver that care in different settings around our whole community.

We recognise, of course, that the report makes mention of this as well: that health boards have to manage both scheduled and unscheduled care over the winter. This winter, health boards have changed their focus of their activity, with more out-patient and day-case activity, which is not reliant on in-patient beds. And we have provided that additional £50 million to the NHS this winter to help manage demand, and I expect that at the end of this year we’ll see further improvements made in both RTT and diagnostics, and we’ll see further increase in elective activity through winter. And I expect the end of March position for this year to improve again upon last year.

We will, of course, evaluate how our whole system has managed through winter. I’ve made it very clear that we can expect to have lessons to learn and to improve. That includes, though, the success, or otherwise, of Choose Well, and the impact of the public and their use of the whole system. We ought to educate and inform our public, not blame them. But, actually, the public are part of helping us to make the very best use of the whole system. I’m pleased to say that the views of both clinicians and the public will be sought as part of the evaluation of our response to and delivery within winter.

I recognise what Angela Burns has said because it’s a point that I’ve made on many occasions in the past. We regularly get told throughout the year in health that, actually, there’s no such thing as winter pressure because there’s pressure year-round across our system, and it’s true, there is pressure year-round across our system, in both elective care and in emergency care as well. But then every single winter, we talk about the particular and heightened challenges of winter, and it is because we have a different sort of patient and a different need coming through our doors in different numbers in winter. The overall numbers actually go down, but the nature of the demand changes significantly. That’s why we plan to deliver, and we are delivering, extra bed capacity in winter. That’s why I listen to GPs, as Dai Lloyd acknowledged, and I relax quality and outcomes frameworks through the rest of this winter to give more time for GPs to actually take care of their patients.

We should, though, acknowledge the year-round context of our health and care system, and the choice that we have to make—not just in the winter, but in planning and delivering our system throughout the year. We all know the well-rehearsed pressures of public expectation and ageing population, the impact of poverty, our long-standing public health challenges, and, of course, the unavoidable impact of UK Government austerity. It’s a regular and understandable feature of politics that people call for more money, and resources where there are challenges, and that is every bit as much the case in health and social care as in any other activity. But calling for increases in health, local government and third sector spending is a demand for the impossible, whilst we face the reality of austerity.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf am ddechrau drwy ddweud fy mod yn croesawu adroddiad y pwyllgor a’r ystod o sylwadau a wnaed yn y ddadl heddiw, er na fyddaf yn cytuno â phob un ohonynt. Ond rwy’n falch iawn fod yr adroddiad yn cydnabod y gwelliannau yr ydym eisoes wedi’u gwneud wrth gynllunio ar gyfer y gaeaf, a’r heriau parhaus yr ydym yn dal i’w hwynebu.

Mae’r pwyllgor, wrth gwrs, yn gwneud nifer o argymhellion ar draws iechyd a gofal cymdeithasol sy’n adlewyrchu pwysigrwydd rheoli pwysau’r gaeaf, ond hefyd yr heriau sy’n wynebu ein gwasanaethau drwy gydol y flwyddyn. I gychwyn, rwy’n awyddus i gydnabod eto fod ein system iechyd a gofal dan bwysau gwirioneddol a sylweddol iawn. Dywedais cyn y Nadolig, pan ymddangosais gerbron y pwyllgor, ein bod wedi paratoi’n well nag o’r blaen ar gyfer y gaeaf, ond y bydd yna ddyddiau anodd wrth gwrs, ac fe fu. Mae ein hysbytai a’n gwasanaethau cymdeithasol wedi gweld ymchwydd yn y galw, yn enwedig gan gleifion sydd ag anghenion cynyddol gymhleth. Ac rwy’n dweud eto: mae dyddiau anos i ddod eto cyn y daw’r gaeaf i ben, a dylai pob un ohonom fod yn ddiolchgar iawn ein bod ni yma yn y Siambr, ac nid yn wynebu’r pwysau hwnnw ar y rheng flaen. Oherwydd mae’n glod i ymrwymiad a sgiliau ein staff, er gwaethaf y pwysau y maent yn ei wynebu, fod y mwyafrif helaeth o gleifion a dinasyddion yn parhau i dderbyn gofal o ansawdd uchel mewn ffordd broffesiynol ac amserol.

Nid yw hynny’n golygu ein bod, fel Llywodraeth, yn hunanfodlon neu’n anwybyddu maint yr heriau y mae ein system gyfan yn eu hwynebu. Rydym yn dibynnu ar ein staff, ac rydym yn falch yn y Llywodraeth hon o’u gweld fel partneriaid. Dyna pam nad wyf wedi, ac na fyddaf yn mynd ben-ben â meddygon iau. Dyna pam nad wyf wedi, ac na fyddaf yn rhoi’r bai ar feddygon teulu am bwysau’r gaeaf. A dyna pam rwy’n falch o fod yn aelod o Lywodraeth sy’n buddsoddi yn ein gweithlu gofal cymdeithasol.

Rydym yn fwriadol wedi mabwysiadu ymagwedd system gyfan tuag at gynllunio, ac nid wyf yn derbyn beirniadaeth Rhun ap Iorwerth fod y system gofal cymdeithasol rywsut yn cael ei hanghofio neu ei hanwybyddu. Rydym yn parhau i ariannu gofal cymdeithasol ar lefel lawer gwell nag yn Lloegr, ond nid yw hynny’n golygu nad oes pwysau ar ofal cymdeithasol yma yng Nghymru; nid yw hynny’n wir, yn bendant. Mae gofal cymdeithasol yn rhan bwysig o’r cynlluniau a’r ddarpariaeth yn y gaeaf, ac mae gofal cymdeithasol hefyd yn rhan bwysig o’r gwaith sy’n mynd rhagddo ar ddadansoddi’r farchnad. Rydym yn gweithio, a byddwn yn parhau i weithio, ar draws iechyd, llywodraeth leol, mewn partneriaeth â’r trydydd sector a’n gwasanaethau brys. Nawr, nid yw hynny’n golygu bod ein system yn berffaith ar hyn o bryd, ond mae cynnydd go iawn yn cael ei wneud a bydd yn parhau i gael ei gryfhau ymhellach mewn ffordd integredig, gan weithio rhwng y gwasanaethau hynny.

Nawr, rwy’n cydnabod, wrth gwrs, y gall llunio gwasanaethau sy’n gallu rhagweld ac ymateb i natur gyfnewidiol y galw gymryd amser i’w gael yn iawn. Fodd bynnag, rydym yn benderfynol o ysgogi gwelliannau pellach, ac roeddwn yn falch o weld argymhellion y pwyllgor yn adlewyrchu llawer o’r gwaith hwn. Cafodd sefydliadau eu hannog i adeiladu ar eu cynlluniau a’u profiad o flynyddoedd blaenorol i baratoi ar gyfer y gaeaf hwn a thu hwnt. Rwyf wedi fy nghalonogi bod lefelau oedi wrth drosglwyddo wedi gostwng eto ym mis Rhagfyr—mae hynny’n anarferol; nid dyna a welwn dros y ffin—mae amseroedd ymateb ambiwlans yn well na’r gaeaf diwethaf ac yn parhau felly; ac mae 111 wedi bod yn llwyddiant hyd yma yn ei ardal beilot yn Abertawe Bro Morgannwg, ac nid oedd hynny’n wir pan gafodd ei gyflwyno ar draws Lloegr. Felly, rydym yn cael amrywiaeth o bethau’n iawn, ac rydym yn cael amrywiaeth o bethau sy’n gwella o flwyddyn i flwyddyn. Yr her yw: a ydynt yn gwella’n ddigon cyflym i ddal i fyny gyda natur gyfnewidiol a chynyddol y galw? Ac mewn gwirionedd, gwelwn fwy o bobl yn eu cartrefi y gaeaf hwn; mae hynny’n rhan o’r rheswm pam ein bod yn parhau i ymdopi. Ceir llawer o dystiolaeth sy’n dangos bod ein dull o weithredu’n anelu i’r cyfeiriad cywir, ond mae’r cwestiwn bob amser yno: a yw’n ddigon ac a allwn wneud mwy?

Cafwyd cryn dipyn o ffocws, wrth gwrs, ar ysbytai, ond rwy’n falch fod y pwyllgor yn cydnabod rôl hollbwysig meddygon teulu, gofal cymdeithasol, y gronfa gofal canolraddol, gwasanaeth y tu allan i oriau a staff ambiwlans yn trin a gofalu am bobl. Mae argymhellion 1 i 5, 8 a 9 yn benodol yn canolbwyntio ar gynllunio, darparu a dysgu ar draws ein system gyfan, a dylwn ddweud, gan fod sylwadau wedi’u gwneud ar y mater, fod argymhelliad 5 wedi’i wrthod am ein bod yn y bôn yn gwneud yr hyn y gofynnwyd i ni ei wneud, ac rwy’n awyddus i beidio â dyblygu neu ailgychwyn ein hymdrechion. Ond rwy’n credu bod llawer o wersi i’w dysgu o ran sut yr awn ati i gynllunio, darparu a chydleoli ein gwasanaethau amrywiol, a bydd rhai o blaid cydleoli mewn adrannau damweiniau ac achosion brys a rhai’n dweud, ‘A dweud y gwir, ni ddylech gydleoli popeth o fewn yr ysbyty.’ Mae’n rhaid i ni feddwl sut y darparir gofal mewn lleoliadau gwahanol o gwmpas ein cymuned gyfan.

Rydym yn cydnabod, wrth gwrs, fod yr adroddiad yn sôn am hyn yn ogystal: fod yn rhaid i fyrddau iechyd reoli gofal wedi’i drefnu a heb ei drefnu dros y gaeaf. Y gaeaf hwn, mae byrddau iechyd wedi newid ffocws eu gweithgarwch, gyda mwy o weithgarwch cleifion allanol ac achosion dydd, nad yw’n dibynnu ar welyau i gleifion mewnol. Ac rydym wedi darparu’r £50 miliwn ychwanegol hwnnw i’r GIG y gaeaf hwn er mwyn helpu i reoli’r galw, ac rwy’n disgwyl gweld gwelliannau pellach ar ddiwedd y flwyddyn hon mewn amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth a diagnosteg, ac y gwelwn gynnydd pellach mewn gweithgaredd dewisol drwy’r gaeaf. Ac rwy’n disgwyl i’r sefyllfa ar ddiwedd mis Mawrth eleni wella eto o gymharu â’r llynedd.

Wrth gwrs, byddwn yn gwerthuso’r modd y mae ein system gyfan wedi ymdopi drwy’r gaeaf. Rwyf wedi dweud yn glir iawn y gallwn ddisgwyl y bydd yna wersi i’w dysgu ac angen gwella. Fodd bynnag, mae hynny’n cynnwys llwyddiant neu fethiant Dewis Doeth, ac effaith y cyhoedd a’u defnydd o’r system gyfan. Dylem addysgu a hysbysu ein cyhoedd, nid eu beio. Ond mewn gwirionedd, mae’r cyhoedd yn rhan o’r gwaith o’n helpu i wneud y defnydd gorau o’r system gyfan. Rwy’n falch o ddweud y gofynnir am farn clinigwyr a’r cyhoedd fel rhan o’r gwerthusiad o’n hymateb a’n darpariaeth yn ystod y gaeaf.

Rwy’n cydnabod yr hyn a ddywedodd Angela Burns am ei fod yn bwynt a wneuthum ar sawl achlysur yn y gorffennol. Yn rheolaidd dywedir wrthym drwy gydol y flwyddyn ym maes iechyd nad oes y fath beth â phwysau’r gaeaf mewn gwirionedd gan fod pwysau drwy gydol y flwyddyn ar draws ein system, ac mae’n wir, ceir pwysau drwy gydol y flwyddyn ar draws ein system, mewn gofal dewisol ac mewn gofal brys hefyd. Ond yna, bob gaeaf, rydym yn siarad am yr heriau penodol sy’n dwysáu yn y gaeaf, a hynny am fod gennym fath gwahanol o glaf ac angen gwahanol yn dod drwy ein drysau mewn niferoedd gwahanol yn y gaeaf. Mae’r niferoedd cyffredinol yn mynd i lawr mewn gwirionedd, ond mae natur y galw yn newid yn sylweddol. Dyna pam y bwriadwn ddarparu, a pham ein bod yn darparu capasiti gwely ychwanegol yn y gaeaf. Dyna pam rwy’n gwrando ar feddygon teulu, fel yr oedd Dai Lloyd yn cydnabod, a pham rwy’n llacio fframweithiau ansawdd a chanlyniadau drwy weddill y gaeaf hwn er mwyn rhoi mwy o amser i feddygon teulu ofalu am eu cleifion mewn gwirionedd.

Fodd bynnag, dylem gydnabod cyd-destun ein system iechyd a gofal drwy gydol y flwyddyn, a’r dewis sy’n rhaid i ni ei wneud—nid yn unig yn y gaeaf, ond wrth gynllunio a darparu ein system drwy gydol y flwyddyn. Rydym i gyd yn gwybod am y pwysau y clywir amdano’n fynych sydd ynghlwm wrth ddisgwyliadau’r cyhoedd a phoblogaeth sy’n heneiddio, effaith tlodi, ein heriau iechyd cyhoeddus hirsefydlog, ac wrth gwrs, effaith anochel caledi Llywodraeth y DU. Mae’n nodwedd reolaidd a dealladwy o wleidyddiaeth fod pobl yn galw am fwy o arian ac adnoddau lle y ceir heriau, ac mae hynny lawn mor wir ym maes iechyd a gofal cymdeithasol ag unrhyw weithgaredd arall. Ond mae galw am gynnydd yn y gwariant ar iechyd, llywodraeth leol a’r trydydd sector yn alwad am yr amhosibl, a ninnau’n wynebu realiti caledi.

Angela Burns a gododd—

Angela Burns rose—

We can’t fund all of those areas to an increased level when we all know that our overall budget is reduced. And I’ll take the intervention.

Ni allwn ariannu’r holl feysydd hynny ar lefel uwch a ninnau i gyd yn gwybod bod ein cyllideb gyffredinol wedi cael ei lleihau. Ac fe gymeraf yr ymyriad.

Thank you. I think this report was quite clear, though. We understand the financial constraints that we live within, but if I could just bring us back to recommendation 6, one of our real concerns is that those financial constraints are having an adverse effect on the care home sector, which is why we believe it is so important for the Welsh Government to have a really good, clear understanding of where the care home sector is now and where it is likely to be in the next five, 10 or 15 years, because without that sector, we are completely lost in the NHS, because we need to be able to bounce people into the care sector.

Diolch. Rwy’n credu bod yr adroddiad hwn yn eithaf clir, er hynny. Rydym yn deall y cyfyngiadau ariannol yr ydym yn byw o’u mewn, ond os caf ddod yn ôl at argymhelliad 6, un o’n pryderon gwirioneddol yw bod y cyfyngiadau ariannol hynny’n effeithio’n andwyol ar y sector cartrefi gofal, a dyna pam y credwn ei bod mor bwysig i Lywodraeth Cymru fod â dealltwriaeth glir a da iawn o ble y mae’r sector cartrefi gofal yn awr a ble y mae’n debygol o fod yn y 5, 10 neu 15 mlynedd nesaf, oherwydd heb y sector hwnnw, rydym ar goll yn llwyr yn y GIG, gan fod angen i ni allu trosglwyddo pobl yn ddidrafferth i’r sector gofal.

Well, that work is ongoing with the care sector. They are partners that come around the table, and I have heard the comments by Care Forum Wales, for example, but, actually, whenever there have been home closures, and there have been, each time, health and social care have managed to actually help people to move into different accommodation. We want more stability in the care sector, particularly that part that we pay lots of money for, to commission, with public funds, and that’s work that the Minister is leading with officials. So, this is not an area that is being ignored.

But, whilst we face the reality of austerity, and it’s part of the context—these are comments made in today’s debate around this area—I can’t and I won’t pretend to take seriously the voice of those who demand what they know to be impossible when it comes to funding, and funding every single part of our system to an increased level. It isn’t possible. I will, though, take seriously every voice in this debate and those to come that follow the serious, honest and mature approach of the committee in this report. We’re privileged to be served by staff who work under tremendous pressure in our health and care system. They deserve our support, but, more than that, they deserve honesty from us about the challenges we face, what we are doing to meet those challenges and what we can and will do within our financial resources.

I’ll finish here, Deputy Presiding Officer, but I know that much of what we can do is not about money, but how we use the advantages of our whole-system approach as we continue to integrate services around the needs of the citizen, and I look forward to working with the committee as we continue to learn and to improve right across the health and care system.

Wel, mae’r gwaith hwnnw’n mynd rhagddo gyda’r sector gofal. Maent yn bartneriaid sy’n dod o gwmpas y bwrdd, a chlywais y sylwadau gan Fforwm Gofal Cymru, er enghraifft, ond mewn gwirionedd, pa bryd bynnag y caewyd cartrefi, ac mae wedi digwydd, mae iechyd a gofal cymdeithasol wedi llwyddo bob tro mewn gwirionedd i helpu pobl i symud i lety gwahanol. Rydym eisiau mwy o sefydlogrwydd yn y sector gofal, yn enwedig y rhan yr ydym yn talu llawer o arian amdano, i gomisiynu, gydag arian cyhoeddus, a dyna waith y mae’r Gweinidog yn ei arwain gyda swyddogion. Felly, nid yw hwn yn faes sy’n cael ei anwybyddu.

Ond er ein bod yn wynebu realiti caledi, ac mae’n rhan o’r cyd-destun—mae’r rhain yn sylwadau a wnaed yn y ddadl heddiw mewn perthynas â’r maes hwn—ni allaf ac ni fyddaf yn esgus gwrando o ddifrif ar lais y rhai sy’n mynnu’r hyn y gwyddant ei fod yn amhosibl o ran ariannu, ac ariannu pob rhan o’n system ar lefel uwch. Nid yw’n bosibl. Fodd bynnag, fe fyddaf yn gwrando o ddifrif ar bob llais yn y ddadl hon a’r rhai sydd i ddod sy’n dilyn ymagwedd ddifrifol, onest ac aeddfed y pwyllgor yn yr adroddiad hwn. Mae’n fraint cael ein gwasanaethu gan staff sy’n gweithio o dan bwysau aruthrol yn ein system iechyd a gofal. Maent yn haeddu ein cefnogaeth, ond yn fwy na hynny, maent yn haeddu ein gonestrwydd ynglŷn â’r heriau sy’n ein hwynebu, yr hyn yr ydym yn ei wneud i ymateb i’r heriau hynny a’r hyn y gallwn ac y byddwn yn ei wneud o fewn ein hadnoddau ariannol.

Fe orffennaf yma, Ddirprwy Lywydd, ond gwn nad yw llawer o’r hyn y gallwn ei wneud yn ymwneud ag arian, ond â sut y defnyddiwn fanteision ein dull system gyfan wrth i ni barhau i integreiddio gwasanaethau o gwmpas anghenion y dinesydd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda’r pwyllgor wrth i ni barhau i ddysgu ac i wella ar draws y system iechyd a gofal.

Thank you. I call the Chair of the Health, Social Care and Sport Committee to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon i ymateb i’r ddadl.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac a allaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei gyfraniad a diolch hefyd i aelodau eraill y pwyllgor, ac Aelodau sydd ddim yn aelodau o’r pwyllgor, am eu cyfraniadau y prynhawn yma? Gwnaeth Rhun ap Iorwerth ddechrau drwy gyfeirio at bwysigrwydd cydnabod bod yn rhaid inni wneud rhywbeth ynglŷn â’r ffliw a hefyd y pwysau sydd ar ofal cymdeithasol a’r pwysau sydd ar ein gwlâu ni, a’r angen i fynd i’r afael â’r sefyllfa yna.

Wedyn Angela Burns, hefyd, yn trin a thrafod yn ei ffordd aeddfed, ddihafal ei hun, ac yn gwneud pwyntiau gwerthfawr ynglŷn â’r ffaith sy’n cael ei gydnabod gan bawb: bod cleifion gwahanol yn ymddangos ym mhrysurdeb y gaeaf ac y dylem ni fod yn gallu cynllunio gogyfer hynny achos mae’r un math o beth yn digwydd gaeaf ar ôl gaeaf. Rydym ni’n disgwyl gaeaf arall ar ddiwedd y flwyddyn hon hefyd. Roedd hi hefyd yn gwneud y pwynt ynglŷn â gofal integredig.

Rydw i’n ddiolchgar iawn am gyfraniadau Caroline Jones, Janet Finch-Saunders a Gareth Bennett i’r ddadl, achos mi oedd hwn yn adroddiad pwysig iawn ar barodrwydd y gwasanaeth iechyd i ymdopi efo’r gaeaf. Roedd o’n ganlyniad, wrth gwrs—roedd yna adroddiad wedi bod yn flaenorol yn 2013-14, ac felly adeiladu ar yr argymhellion hynny oedd y bwriad a gweld pa fath o dwf a oedd wedi bod yn y gwaith sydd yn mynd rhagddo.

Wrth gwrs, prif gasgliad y pwyllgor ydy y dylai’r holl system yr ydym ni i gyd wedi bod yn sôn amdani hi—nid jest y gwasanaeth iechyd, ond hefyd y gwasanaeth gofal cymdeithasol—fod yn fwy gwydn gydol y flwyddyn, ac felly mewn sefyllfa lawer gwell wedyn pan fo pwysau ychwanegol yn dod ar yr adegau prysur iawn yna yng nghanol y gaeaf, a bod y system i gyd yn gallu delio â hynny yn nhermau’r capasiti pan fo yna nifer uchel iawn o gleifion yn gallu ymddangos ar rai dyddiau penodol, fel yr ydym ni wedi clywed amdanyn nhw yn ddiweddar. Wrth gwrs, rydym ni’n gwybod bydd y trefniadau sydd mewn lle y gaeaf yma yn cael eu gwerthuso yn fuan ac rydym ni’n edrych ymlaen yn awyddus at ganfyddiadau’r gwerthusiad yna.

Ac i gloi, wrth gwrs, ac i ategu hefyd ddiolchiadau y sawl sydd wedi cyfrannu y prynhawn yma yn nhermau sylweddoli cyfraniad arwrol y staff sydd yn y gwasanaeth iechyd. Yn naturiol, rwy’n eu cyfarfod nhw yn aml iawn yn y gweithle, ac roeddwn i’n teimlo’r emosiwn a’r angerdd yna yn y gwahanol gyfraniadau i’r adolygiad yma yn ein pwyllgor. Mae yna gariad angerddol tuag at ein gwasanaeth iechyd ni—ie, o ochr y cleifion, ond hefyd, yn enwedig, o ochr ein staff ni. Fedrwch chi ddim rhoi pris ar yr angerdd yna, a’r ymroddiad yna i system sy’n wirioneddol bwysig i ni allu ei chadw a’i datblygu i fod hyd yn oed yn fwy arloesol nag y mae ar hyn o bryd.

Byddwn ni’n edrych ar ffyrdd newydd o weithio. Mae’n rhaid i ni ddod dros y gwahaniaeth yma rhwng gofal cynradd allan yn fanna, o’i gymharu efo gofal yn yr ysbyty. Mae’n rhaid dod â’r ddau sector hynny at ei gilydd. Rydym yn licio gweld y dyhead yna, bod meddygon a nyrsys yn gallu gweithio yn yr ysbyty a hefyd yn ein cymunedau ni—rhyw ffordd ddeuol ymlaen fel hynny. Byddem yn disgwyl gweld datblygiadau cyffrous fel hynny i’r dyfodol. Nid yn unig fel y bydd meddygon teulu yn gweithio yn yr ysbytai, ond hefyd bydd arbenigwyr ein hysbytai ni yn gynyddol yn gweithio yn ein cymunedau ni. Rhaid mynd i’r afael efo gwneud yn siŵr bod pob arbenigwr hefyd yn gallu edrych yn gyffredinol ar y claf—nid ar jest un system sydd yn mynd ar chwâl. Mae gennym ddigon o arbenigwyr rŵan sydd jest yn edrych ar ôl y thyroid, neu ddim ond yn edrych ar ôl diabetes neu’r galon. Wel, yn gynyddol, rŵan, mae’n rhaid i ni gael arbenigwyr sy’n gallu edrych ar ôl y claf yn gyfan gwbl, gan taw twf yn nifer yr henoed sydd yna. Y ffordd i ymdopi efo hynny ydyw cael arbenigwyr sy’n gallu edrych ar ôl y claf yn gyfan gwbl, fel yr oeddem ni’n arfer ei chael. Rŵan, dim ond meddygon teulu, yn sylfaenol, oni bai am ambell i arbenigwr sydd yn gofalu am yr henoed, sydd â’r doniau angenrheidiol i wneud hynny. Mae eisiau ailedrych ar y system fel hynny hefyd.

Felly, a gaf i ddiolch o waelod calon am gyfraniad staff y gwasanaeth iechyd—ein meddygon a’n nyrsys ni, ffisiotherapyddion, OTs a phawb arall? Ac hefyd, wrth gloi, diolch i’r clerciaid ac i’r holl swyddogion sy’n cefnogi fy ngwaith i fel Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am bob cefnogaeth a hefyd am eu gwaith dygn a chaled yn dod â’r adolygiad yma, yn dod â’r cyfraniad sylweddol yma yr ydych chi’n ei weld o’ch blaen chi yn yr adroddiad yma, i olau dydd. Mae’n golygu lot o waith caled y tu ôl i’r llenni er mwyn dod â’r fath beth i fodolaeth yn y lle cyntaf. Diolch yn fawr iawn i bawb am eu trafodaeth y prynhawn yma ac am eu sylw. Diolch yn fawr.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank the Cabinet Secretary for his contribution, and also other members of the committee, and Members who are not members of the committee as well, for their contributions this afternoon.Rhun ap Iorwerth started by referring to the importance of acknowledging that we have to do something about flu and the pressure on social care, the pressure on our beds, and the need to tackle that situation.

Angela Burns, then, also discussing in her own mature, inimitable way, and making very valuable points in terms of the fact that’s recognised by everyone: that different patients appear in the winter and that we should be able to plan for that because the same kind of thing happens winter after winter. We are expecting another winter at the end of this year as well. She also made the point about integrated care.

I’m very grateful for the contributions of Caroline Jones, Janet Finch-Saunders and Gareth Bennett to this debate, because this was a very important report on the NHS’s preparedness for winter pressure. It was a result, of course—a report had been issued previously in 2013-14, and therefore building on those recommendations was the intention, and seeing what kind of improvement there had been in terms of the work that’s being done in this area.

Of course, the overriding conclusion of the committee is that the entire system that we’ve been mentioning—not just the health service, but also the social care system—should be more resilient throughout the year, and therefore in a much better position when additional pressures are applied at those very busy times in the middle of winter, so that the system in its entirety can deal with that in terms of capacity when a great number of patients appear on certain days, as we’ve heard about recently. Of course, we know that the arrangements in place for this winter will be evaluated soon and we look forward eagerly to the findings of that evaluation.

And just to close, and just to echo the thanks of those who have contributed this afternoon in terms of recognising the heroic contribution of the staff in the health service. Naturally, I meet them very often in the workplace, and I felt the emotion and that passion in the different contributions made to the committee inquiry. There is a passionate love towards our health service—yes, from the patients’ side, but also particularly from the staff as well. You can’t put a price on that passion and that commitment to a system that is vital so that we can keep it and develop it to be even more innovative than it is at present.

We’ve been looking at new ways of working, but to do that we have to get over the difference between primary care out there, compared with hospital care. We have to bring those sectors together. We like to see that aspiration that doctors and nurses can work in those hospitals, but also in our communities—a dual approach for the way ahead. We expect to see exciting developments of that nature in the future, not just GPs working in the hospitals, but also hospital specialists increasingly working in our communities. We have to tackle ensuring that every specialist can look at the patient in more general terms—not just at one system that is struggling. We have enough specialists now that just look at the thyroid, diabetes, or the heart, but increasingly we need specialists who can look after the patient as a whole, because we have a growth in the number of older people. The way to cope with that is to have specialists who can look at the patient as a whole, as we used to have. Now, it is only GPs, basically, aside from certain specialists who look after older people, who have the necessary skills to do that. So, we need to look again at that system as well.

So, can I thank from the bottom of my heart the staff in the health service for their contributions—our doctors and nurses, physiotherapists, OTs and so forth? And also, in closing, could I thank the clerks and all the officials who support my work as Chair of the Health, Social Care and Sport Committee for all the support, and for their hard work in ensuring that this inquiry and this significant contribution that you see before you in this report could see the light of day? It means a lot of work behind the scenes to bring this to life in the first place, but I thank everyone for their contributions this afternoon and for their attention. Thank you very much.

Thank you. The proposal is to note the committee’s report. Does any Member object? No. Therefore, that motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig hwnnw yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. 6. Dadl Plaid Cymru: Gofal Cymdeithasol
7. 6. Plaid Cymru Debate: Social Care

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Paul Davies.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendments 2 and 3 in the name of Paul Davies.

We now move on to the Plaid Cymru debate on social care. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl Plaid Cymru ar ofal cymdeithasol. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6223 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod gwasanaethau gofal cymdeithasol da yn chwarae rhan hanfodol o ran cadw’r GIG yn gynaliadwy.

2. Yn nodi bod gofalwyr di-dâl yn gwneud cyfraniad hanfodol o ran sicrhau cynaliadwyedd gofal iechyd a gofal cymdeithasol ac na chaiff ei werthfawrogi ac yn gresynu at y gostyngiad yn nifer y nosweithiau o ofal seibiant a ddarparwyd ers 2011.

3. Yn credu y gallai ysbytai cymuned chwarae rhan hanfodol o ran darparu gofal seibiant, a hwyluso’r broses bontio yn ôl i ofal iechyd cymunedol ar gyfer y rhai sydd wedi bod angen gofal mewn ysbyty.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wyrdroi’r arfer o gau ysbytai cymuned ac archwilio ffyrdd o adfer argaeledd gwelyau i’w defnyddio gan wasanaethau gofal iechyd a gofal cymdeithasol.

Motion NDM6223 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that good social care services play an essential role in keeping the NHS sustainable.

2. Notes that unpaid carers make a critical and unappreciated contribution towards ensuring the sustainability of health and social care and regrets the fall in the number of nights of respite care provided since 2011.

3. Believes that community hospitals could play a vital role in providing respite care, and in easing the transition back to community health settings for those who have required hospital settings.

4. Calls on the Welsh Government to reverse the practice of closing community hospitals and explore ways of restoring the availability of beds for use by both health and social care services.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gael agor y ddadl yma ar ofal cymdeithasol, gofalwyr ac ysbytai cymunedol. Yr ydym yn siarad yn aml iawn, fel y dylem, yn y Siambr hon, am y gwasanaeth iechyd—am yr NHS—ond mae’n hynod bwysig ein bod ni bob amser yn cofio bod yna, y tu ôl i’r NHS, ecosystem gefnogol o ofal cymdeithasol, grwpiau trydydd sector, gofalwyr di-dâl—y cyfan ohonynt yn cyfrannu at yr hyn sydd ei angen ar drigolion ar hyd a lled Cymru. Yr ydym wedi cyfeirio yn aml at gamsyniad polisi y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain o ddiogelu cyllideb yr NHS yn Lloegr ar draul cyllidebau awdurdodau lleol, yn cynnwys gofal cymdeithasol. Nid wyf am dreulio llawer o amser ar hynny. Rydw i yn meddwl, serch hynny, ei bod yn deg dweud bod gan y Ceidwadwyr Cymreig farn wahanol i’w cyd-Aelodau Ceidwadol yn San Steffan. Rydw i’n meddwl bod yr Aelod dros orllewin Caerfyrddin yn haeddu clod am hynny. Nid wyf yn meddwl y byddem yn gallu dweud yr un peth flwyddyn yn ôl.

Mae Llywodraeth Cymru yn ein hatgoffa ni yn aml am y ffaith—ac y mae’n ffaith—nad yw’r gwariant ar ofal cymdeithasol yma wedi cael ei dorri fel y mae o yn Lloegr. Mae o’n wir: o’i gymharu â’r flwyddyn ariannol 2011-12, mae’r gwariant ar wasanaethau gofal cymdeithasol i oedolion rhyw £100 miliwn yn fwy mewn termau arian parod yn y flwyddyn ariannol ddiweddaraf, ac mae hyn hefyd yn trosi i gynnydd termau real. Felly, mi ddylem ni fod yn gweld gwelliannau. Rydw i am ichi gadw hynny mewn cof yn ystod y ddadl yma. Ond mae gen i fwy o ddiddordeb—fel y mae gan bob un ohonom ni, rwy’n gobeithio—mewn allbynnau na mewn cyllidebau. Felly, rydw i wedi bod yn edrych ar y tueddiadau dros y cyfnod yma o amser er mwyn cael trosolwg o sut mae gofal cymdeithasol yn perfformio, a hynny tra’n cydnabod bod y pwysau yn cynyddu oherwydd poblogaeth sydd yn heneiddio.

Mi oedd yna gynnydd yn nifer yr oriau o ofal cartref hyd at y flwyddyn 2014-15, ond mae yna ostyngiad wedi bod yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae hynny yn rhywbeth y dylem ni fod yn bryderus yn ei gylch, ac yn sicr yn cadw llygad arno o ran y patrwm. Mae hefyd yn werth nodi bod yr oriau sy’n cael eu darparu o ofal yn uniongyrchol gan awdurdodau lleol wedi gostwng, tra bod yr oriau o ofal sy’n cael eu darparu gan gontractwyr annibynnol ar ran awdurdodau lleol wedi codi. Mae yna gwmnïau rhagorol, wrth gwrs, yn darparu gofal, ond mae angen bod yn ofalus i warchod staff a defnyddwyr gwasanaeth mewn hinsawdd lle mae contractau sero awr a chyflogau isel yn gyffredin.

Mi symudaf i at ddarparu addasiadau a chyfarpar yn y cartref. Yno rydym ni’n gweld gostyngiad o 21 y cant mewn addasiadau cartref a gostyngiad o 15 y cant mewn offer. Beth ddywedodd y Gweinidog mewn ateb i gwestiwn gen i wythnos diwethaf oedd bod angen cofio bod anghenion pawb yn wahanol ac na ddylem ni fod yn neidio i gasgliadau. Ond, mae gweld gostyngiad o 21 y cant ar adeg pan fo’r boblogaeth yn heneiddio a’r galwadau ar y gwasanaeth yn cynyddu yn creu rhywfaint o syndod i fi, o leiaf.

Mi wnaf i droi at oedi wrth drosglwyddo gofal, sy’n fesur pwysig iawn, wrth gwrs, o’r ffordd y mae’r NHS a gofal cymdeithasol yn gweithio efo’i gilydd. Mae’r Llywodraeth wedi tynnu sylw at y perfformiad yma fel enghraifft o lwyddiant, ac yn wir, os ydym ni’n edrych ar y niferoedd blynyddol o achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal am resymau gofal cymdeithasol, mae yna gyflawniad gwych wedi bod. Mae’n rhaid dweud, yn y cyfnod yna rhwng 2000 a 2013 pan welsom ni ostyngiad o ryw 5,000 o achosion mewn blwyddyn i lawr i 1,200 y flwyddyn, nid oes yna ddim cwestiwn bod hynny yn welliant sylweddol, ond ers 2013, wedyn, mae’r ffigurau wedi bod yn cropian i fyny yn araf. Y llynedd mi oedd yna 1,343 o achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal am resymau gofal cymdeithasol. Felly, mi fuaswn i’n rhybuddio’r Llywodraeth—ac rydw i’n gobeithio na fyddan nhw ddim—i beidio â llaesu dwylo. Mae pethau ar hyn o bryd yn symud i’r cyfeiriad anghywir a mwy na 100 o achosion o oedi bob mis am resymau gofal cymdeithasol yn dal i fod. Mae hyn yn broblem i’r NHS, wrth gwrs, ond mae o yn rhywbeth sy’n achosi problemau a loes meddwl, yn sicr, i gleifion sy’n canfod eu hunain wedi’u dal gan y mathau yma o oedi.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I am pleased to open this debate on social care, carers and community hospitals. We often discuss, as we should do in this Chamber, the health service—the NHS—but it is extremely important that we always bear in mind that, behind the NHS, there is an ecosystem of support of social care, third sector groups and unpaid carers—all of them contributing to what is needed by people the length and breadth of Wales. We’ve often referred to the mistaken policy of the Conservative Government in London of safeguarding the NHS budget at the expense of local authority budgets, including social care. I’m not going to spend too much time on that issue. I do think, however, that it is fair to say that the Welsh Conservatives have a different view to their fellow Conservatives in Westminster. I think that the Member for Carmarthen west deserves praise for that. I don’t think that we could have said the same a year ago.

The Welsh Government often reminds us about the fact—and it is a fact—that expenditure on social care here hasn’t been cut to the same extent here as it has in England. It is true: if you compare with the financial year 2011-12, expenditure on social services for adults is around £100 million more in cash terms in the most recent year, and this also translates into a real terms increase, too. So, we should be seeing improvements, and I want you to bear that in mind during this debate. But I am more interested, as I hope others are, in outputs rather than budgets. So, I have been looking at the trends over this period of time in order to have an overview of how social care is performing, whilst acknowledging that the pressures are increasing because of an ageing population.

There was an increase in the number of hours of homecare provided until 2014-15, but there has been a reduction in the past year. That is something that we should be concerned about, and we should certainly be keeping an eye on in terms of the trend. It’s also worth noting that the hours of care provided directly by local authorities have decreased, whilst the hours of care provided by independent contractors on behalf of local authorities have increased. There are excellent companies providing care, of course, but we do need to be guarded in safeguarding staff and service users in a climate where zero-hours contracts and low wages are commonplace.

I will move to adaptation and personal equipment. Here, we see a reduction of 21 per cent in home adaptations, and a reduction of 15 per cent in equipment. What the Minister said in response to a question from me last week was that we need to bear in mind that everyone’s needs are different, and that we shouldn’t be jumping to conclusions, but seeing a reduction of 21 per cent at a time when the population is ageing and demands on the service are increasing is quite surprising to me, certainly.

I will now turn to delayed transfers of care, which is a very important measure of the way in which the NHS and social care interact and collaborate. The Government has highlighted this performance as an example of success, and if we look at the annual numbers of cases of delayed transfers of care for reasons of social care, then there has been excellent attainment. One has to say that in that period between 2000 and 2013, when we saw a reduction from some 5,000 cases a year down to 1,200 a year, there’s no question that that was a significant improvement, but since 2013, the figures have been creeping up slowly. Last year, there were 1,343 cases of delayed transfers of care for social care reasons, and therefore, I would warn Government—and I hope that they don’t do this—that they shouldn’t become complacent. Things at present are moving in the wrong direction, with more than 100 cases of delayed transfers of care every month, because of issues related to social care. This is a problem for the NHS, of course, but it is also something that causes anguish to patients who find themselves caught in these kinds of situations.

Thank you, Rhun. The Health Foundation report recently stated that the need for social care funding was going to double in the next 13 years. Don’t you think we should be planning now, not waiting for the next few years and then suddenly having to find all this funding? I do appreciate that £50 million has been put in to help us with winter preparedness, but the fundamental basis is, if this was a business, you wouldn’t allow it to go that length of time—you would start to plan, and you would start to fund it now. Would you agree?

Diolch i chi, Rhun. Dywedodd adroddiad y Sefydliad Iechyd yn ddiweddar fod yr angen am gyllid gofal cymdeithasol yn mynd i ddyblu yn y 13 mlynedd nesaf. Onid ydych yn credu y dylem fod yn cynllunio yn awr, nid aros am yr ychydig flynyddoedd nesaf a gorfod dod o hyd i’r holl gyllid hwn yn sydyn? Rwy’n derbyn bod £50 miliwn wedi cael ei neilltuo i’n helpu i fod yn barod ar gyfer y gaeaf, ond yn y bôn, pe bai hwn yn fusnes, ni fuasech yn caniatáu iddo barhau’r holl amser hwnnw—buasech yn dechrau cynllunio, a buasech yn dechrau ei ariannu yn awr. A ydych chi’n cytuno?

I will point out, and I’m sure you’ll forgive me, the irony of a Conservative Member talking about the need to invest in social care at a time when we have seen so many cuts. Although, of course, I have noted that the party here in the Assembly perhaps takes a different approach. There are finite budgets, of course, and I’ll help the Government out in those terms, but one of the things that, hopefully, we’ll be able to do in this debate today is say that it’s not just about how much money that goes in, it’s what we do with that money in order to achieve better outcomes. But, of course, I agree, the more money that can be found to deal with increasing demand is something that is going to have to be addressed as we move forward.

Rwy’n mynd i ganolbwyntio rŵan ar ofalwyr. Mae gofalwyr, rydw i’n meddwl, wedi dioddef mewn dwy ffordd yn y blynyddoedd diwethaf. Maen nhw wedi dioddef oherwydd y newidiadau lles ar lefel y Deyrnas Unedig—ac mae’n ddrwg iawn gen i, Janet Finch-Saunders, am dynnu sylw unwaith eto at ffaeleddau’r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Mae’r effaith y mae’r cwtogiadau wedi’u cael, rydym ni’n gwybod, yn rhywbeth y mae’r Aelodau yn fan hyn yn ymwybodol iawn ohonyn nhw. Ond maen nhw hefyd wedi dioddef oherwydd perfformiad gwael mewn nifer o feysydd yma. Mae gofal ysbaid yn un penodol. Mae yna ostyngiad wedi bod o 24 y cant yn nifer y nosweithiau o ofal ysbaid sydd ar gael, ac mae’r gofal ysbaid yma yn bwysig iawn. Yn aml iawn, dyna ydy’r gwahaniaeth rhwng rhywun yn gallu cynnal cyfrifoldebau gofalu neu beidio.

Rydym ni’n gwybod o arolwg diweddar fod dwy ran o dair o ofalwyr wedi rhoi’r gorau i weithio neu wedi lleihau eu horiau er mwyn gofalu, a bod hanner y gofalwyr wedi cael trafferthion ariannol o ganlyniad i hynny. Mae 55 y cant yn dweud bod eu hiechyd corfforol nhw wedi gwaethygu a bron i hanner y gofalwyr yn dweud bod eu hiechyd meddwl nhw wedi gwaethygu—y ganran uchaf yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, ac rydw i’n gobeithio y byddwn ni i gyd yn bryderus ynglŷn â hynny. Mae hanner y gofalwyr hefyd—mae hwn yn ystadegyn—wedi gadael i’w problemau iechyd eu hunain fynd heb gael eu trin oherwydd y pwysau sydd arnyn nhw fel darparwyr gofal eu hunain. Felly, mae’r ysbaid yma’n hanfodol. Nid yw, yn sicr, ddim yn help bod llai o welyau mewn ysbytai cymunedol ar gael rŵan, fel un opsiwn ar gyfer cynnig y math yna o ysbaid. Fe rown ni ragor o sylw i hynny yn nes ymlaen.

Mae’n mynd yn waeth. Mae Gofalwyr Cymru wedi cyhoeddi eu monitor nhw o berfformiad ers y Bil gwasanaethau cymdeithasol. Dyma maen nhw wedi’i ganfod: nid yw 17 o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn gallu rhoi unrhyw ddata ar faint o ofalwyr sy’n cysylltu efo nhw dros y ffôn, y rhyngrwyd, neu yn bersonol, am wybodaeth, cyngor neu gymorth. Nid yw’r rhan fwyaf o awdurdodau lleol yng Nghymru yn gwybod faint o ofalwyr maen nhw wedi’u cyfeirio at sefydliadau eraill. Fe wnaeth Gofalwyr Cymru, Carers Wales, ddarganfod nad yw 16 allan o’r 22 awdurdod yn gallu dweud faint o bobl roedden nhw wedi’u cyfeirio ymlaen at sefydliadau eraill. Mae angen i ni gael y math yma o ddata. Nid yw anghenion gofalwyr o leiafrifoedd ethnig yn cael eu hystyried o hyd ac nid oes ganddyn nhw gynrychiolaeth ar fyrddau lleol, grwpiau llywio, pwyllgorau na fforymau. Mi oedd yna amrywiaeth sylweddol yn faint o asesiadau gofalwyr yr oedd pob awdurdod lleol wedi’u cynnal, rhywbeth a oedd yn bwysig iawn fel rhan o’r Bil. Ac, o’r bobl a wnaeth gwblhau’r arolwg, nid oedd 80 y cant wedi cael cynnig asesiad anghenion gofalwyr—tipyn o syndod o ystyried y ffaith fod y bobl hynny a wnaeth gwblhau’r arolwg eisoes wedi nodi eu bod nhw yn ofalwyr, ac rydym ni’n gwybod beth mae’r Ddeddf yna yn ei ddweud.

Felly, mae’n rhaid i ni gryfhau gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mi fydd fy nghyd-Aelodau fi yn siarad y prynhawn yma am rai o’r camau rydym ni’n credu y dylai gael eu cymryd, gan gynnwys, fel y dywedais i yn gynharach, yr angen i ddadwneud y broses yma o golli gwelyau mewn ysbytai cymunedol. Ond mae cymaint o wahanol elfennau i’r darlun cyflawn o ofal cymdeithasol mae’n rhaid sicrhau nad oes yr un ohonyn nhw’n cael eu gadael ar ôl. Rydw i’n edrych ymlaen at y ddadl ac ymateb y Gweinidog. Rywsut, mae angen cyfundrefn gofal cymdeithasol arnom ni sy’n fwy gwydn ac yn fwy cynaliadwy at y dyfodol, lle bydd yna fwy o bwysau a mwy o alw amdano fo.

Rwy’n siwr y maddeuwch i mi am nodi’r eironi fod Aelod Ceidwadol yn sôn am yr angen i fuddsoddi mewn gofal cymdeithasol ar adeg pan ydym wedi gweld cymaint o doriadau. Er, wrth gwrs, rwyf wedi nodi bod y blaid yma yn y Cynulliad o bosibl yn meddu ar agwedd wahanol. Mae yna gyllidebau cyfyngedig, wrth gwrs, ac fe helpaf y Llywodraeth o ran hynny, ond un o’r pethau, gobeithio, y byddwn yn gallu ei wneud yn y ddadl hon heddiw yw dweud nad yw’n ymwneud yn unig â faint o arian sy’n mynd i mewn, mae’n ymwneud â beth a wnawn gyda’r arian hwnnw er mwyn cyflawni gwell canlyniadau. Ond wrth gwrs, rwy’n cytuno, mae po fwyaf o arian y gellir dod o hyd iddo i ymdrin â galw cynyddol yn rhywbeth sy’n mynd i orfod cael sylw wrth inni symud ymlaen.

I’m going to focus now on carers. Carers, I think, have suffered in two ways over the past few years. They’ve suffered because of the changes to welfare at a UK-level—and I’m very sorry, Janet Finch-Saunders, for highlighting once again the failings of the Conservative Government in Westminster. The impact that the cuts in welfare have had are something that Members here are very much aware of. But they’ve also suffered because of the poor performance in many areas here. Respite care is one such specific area. There has been a reduction of 24 per cent in the number of nights of respite care that are available, and that respite care is extremely important. Very often, that is the difference between someone coping with caring responsibilities or not coping.

We know from a recent survey that two thirds of carers had given up work or had reduced their working hours because of their caring responsibilities, and that 50 per cent of carers have had financial problems as a result of that; 55 per cent said that their physical health had deteriorated, and almost half of carers said that their mental health had deteriorated—the highest percentage anywhere in the UK, and I hope that we would all be concerned about that figure. Fifty per cent of carers—this is a statistic that I want to refer to—have left their own health problems untreated because of the pressures on them as care providers themselves. So, this respite is so important. It’s certainly no help that there are fewer beds available in community hospitals as one option in terms of providing that kind of respite care. We will cover that in more detail later on.

Things are getting worse. Carers in Wales have published their monitor of performance since the social services Bill. This is what they have found: 17 of the 22 local authorities in Wales can’t provide any data on the number of carers contacting them over the phone, on the internet, or personally, for advice or support. Most local authorities in Wales don’t know how many carers they have referred to other organisations. Carers Wales found that 16 of the 22 local authorities couldn’t provide a figure as to how many people they had referred on to other organisations. We need this kind of data. The needs of carers from ethnic minorities still aren’t taken into account. They have no representation on steering groups, local boards or fora. There was a significant variety in the number of carers assessments that each local authority had undertaken, something that was very important as part of the Bill. And, of the people who completed the survey, 80 per cent hadn’t been offered a needs assessment, which is quite shocking given the fact that those people who did complete the survey had already noted that they were carers, and we know what that Act has to say about that.

So, we certainly must strengthen social care in Wales. My fellow Members will be addressing some of the steps that we believe should be taken, including, as I said earlier, the need to reverse this process of losing beds in community hospitals. But there are so many different elements to the bigger picture of social care we must ensure that none of those are left behind. I look forward to the debate and the Minister’s response. Somehow, we need a social care regime that is more resilient and more sustainable for the future, where there will be greater pressure and greater demand.

Thank you. I have selected the three amendments to the motion and I call on the Minister for Social Services and Public Health to move amendment 1 formally, in the name of Jane Hutt.

Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig a galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd i gynnig gwelliant 1 yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu'r cyfan ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod ac yn gwerthfawrogi cyfraniad gofalwyr di-dâl i'r system iechyd a gofal cymdeithasol.

Yn credu y dylai gofal seibiant fod yn hyblyg ac y gallai ddigwydd mewn amrywiaeth eang o leoliadau, gan gynnwys yn y cartref ac yn y gymuned ehangach.

Yn nodi bod ysbytai cymunedol yn un o nifer o leoliadau a all chwarae rhan yn darparu gofal seibiant a gofal amrywiol wrth i gyflyrau waethygu neu wella.

Yn croesawu:

a) ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu dull gweithredu cenedlaethol ar gyfer gofal seibiant er mwyn sicrhau bod y gofal hwnnw'n ymateb i anghenion unigolion mewn ffordd gyson ar draws Cymru;

b) y buddsoddiad mewn gwasanaethau gofal ychwanegol a wnaed yn bosib drwy'r Gronfa Gofal Canolraddol gwerth £60m yn 2017-18; ac

c) y gronfa newydd gwerth £40m a gyhoeddwyd yng Nghyllideb 2017-18 i ddatblygu canolfannau integredig iechyd a gofal cymdeithasol newydd ar draws Cymru.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all after point 1 and replace with:

Recognises and appreciates the contribution unpaid carers make to the health and social care system.

Believes respite care should be flexible and can take place in a wide variety of settings, including at home and in the wider community.

Notes that community hospitals are one of several settings which can play a role in providing both respite care and step up/step down care.

Welcomes:

a) the Welsh Government’s commitment to develop a national approach to respite to ensure that respite is responsive to individuals’ needs in a consistent manner across Wales;

b) the investment in extra care services made possible through the £60m Intermediate Care Fund in 2017-18; and

c) the new £40m fund announced in the 2017-18 Budget to develop new integrated health and social care centres across Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Thank you. I call on Suzy Davies to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch. Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu ar ddiwedd pwynt 1:

ac yn cydnabod rôl y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol o ran lleihau'r galw diangen am ofal cymdeithasol.

Amendment 2—Paul Davies

Add at end of point 1:

and recognises the role of allied healthcare professionals in reducing avoidable demand for social care.’

Gwelliant 3—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ynghylch gweithredu Adran 35 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, o ran diwallu anghenion seibiant gofalwyr.

Amendment 3—Paul Davies

Add as new point at end of the motion:

Calls on the Welsh Government to update the Assembly on the operation of S35 of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, with regard to meeting carers’ respite needs.

Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.

Amendments 2 and 3 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I welcome this debate and move our amendments. Perhaps I might also mention that Members will have the opportunity to develop the positions put forward today in a debate that the Welsh Conservatives will be tabling in the next few weeks. I think we should really keep this in our line of sight. It is something we should be discussing often, particularly with the Cabinet Secretary’s parliamentary review ongoing.

Good social care is affected by a number of complex concerns because our constituents have complex needs. It isn’t open to a homogenous solution because we’re not a homogenous Wales. Labels like ‘integration’ can’t be seen as a silver bullet any more than Welsh Government can be seen as a golden goose. Integrating systems that are themselves imperfect and unequal in status presents its own dangers as well as some really, really exciting and good examples. But, why so narrow a path to a fundamental systemic change, which is what we may actually need?

I certainly don’t want you to think that I don’t believe that integration is the wrong way to go—isn’t the wrong way to go—but how far and how broad? Do we really want everything co-located in hospitals? Are we talking about a national care service that effectively disconnects the district general hospital space from a new leviathan responsible for primary, secondary and social care, maybe even removing strategic responsibility from local authorities altogether? Do we want a network of Builth models or Prestatyn models? Do we transfer all social workers into the NHS or all occupational therapists out into local authorities? How much responsibility do we place on the individual or their family or their bank account or the public purse?

I don’t think that the Government’s parliamentary review can blink when faced with transformational visionary change, and I hope that it really uses this period of experimentation, if you like, with the intermediate care fund as evidential but not the final answer. Revolution or evolution—I’m actually quite open-minded to either course there, as long as there is resolution in both senses of the word, but we won’t get that unless we look beyond the NHS and social services.

To the motion—points 3 and 4 first. Opposition of all colours, or parties of all colours, made the case in the last Assembly, as they already have in this Assembly, that the closure of community hospitals has gone too far—manifesto commitments all round. Yes, some buildings needed modernising or replacing, but what we really mourn is not the buildings but the beds. It is the closure of community hospitals and the loss of their beds that the Welsh NHS Confederation, in their meeting with me last week, called the ‘turning point’.

Every one of us will say that an individual’s better off at home with an appropriate enabling or reabling care package, but there’s no plan B, is there? Keeping people in acute beds or commissioning step-down places in residential homes is not the flexible or wide range of settings referred to in the Government amendment. We now need the community beds to protect people from a new institutionalisation in acute beds created by delayed transfers of care. These community beds are no longer the cause of institutionalisation.

Allied healthcare professionals are likely to get a more accurate assessment of someone’s ongoing support needs from a community bed—obviously, maybe not as accurate as in an individual’s home, but that still has its risks where assessment is not met by immediate provision. Until we can fully satisfy patient need by opening new community beds as part of their respite and reablement, perhaps in new settings, then Government should listen. In this and the last Assembly, which was also in balance, let me say, all opposition parties representing their constituents have been telling you to stop closing community hospitals.

We’ll be supporting point 1 of the motion, and our amendment to that just emphasises what’s now axiomatic: reabling care or delaying the need for hospital admission in the first place—that’s what we want for our constituents and that’s what we want for the NHS. You can’t get that contribution to sustainability without these guys, not just with physical care but psychologically too, because if you feel in control of your medical and personal needs—feel that they’re being met—you may also feel confident enough to ask for help with your social needs, and loneliness is the example that we’ve all been talking about recently.

Finally, point 2 of the motion and our second amendment—well, yes, of course, unpaid carers make this contribution to sustainability, and meeting their needs is part of meeting the needs of the cared-for, which is why I’ve used section 35 of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, rather than section 40, in the amendment. I hope it won’t be rejected simply because I didn’t list nine separate sections from that Act. This is my clumsy attempt to say that social care is about a group of people of all ages, however it’s chopped up in legislation—the cared-for, first and foremost, but also carers, care workers, health workers, housing providers, house builders, families, charities, neighbourhoods, energy companies and, yes, even managers and politicians. We need to lift our heads a little on this, and looking at the NHS integration agenda means that we’re just looking for half a solution. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Croesawaf y ddadl hon a chynnig ein gwelliannau. Efallai y caf sôn hefyd y bydd cyfle i’r Aelodau ddatblygu’r safbwyntiau a gyflwynir heddiw mewn dadl y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ei chyflwyno yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy’n meddwl yn bendant y dylem gadw hyn yn ein golwg. Mae’n rhywbeth y dylem fod yn ei drafod yn aml, yn enwedig gydag adolygiad seneddol Ysgrifennydd y Cabinet ar y gweill.

Effeithir ar ofal cymdeithasol da gan nifer o faterion cymhleth am fod gan ein hetholwyr anghenion cymhleth. Nid yw’n agored i ateb homogenaidd gan nad ydym yn Gymru homogenaidd. Ni ellir ystyried labeli fel ‘integreiddio’ yn fwled arian fwy nag y gellir ystyried Llywodraeth Cymru yn ŵydd aur. Mae integreiddio systemau sydd eu hunain yn amherffaith ac yn anghyfartal o ran statws yn creu ei beryglon ei hun yn ogystal â rhai enghreifftiau hynod o gyffrous a da. Ond pam fod y llwybr mor gul tuag at newid systemig sylfaenol, sef yr hyn y gallai fod ei angen arnom mewn gwirionedd?

Yn sicr, nid wyf am i chi feddwl nad wyf yn credu mai integreiddio yw’r ffordd anghywir i fynd—nad integreiddio yw’r ffordd anghywir i fynd—ond pa mor bell a pha mor eang? A ydym o ddifrif am gydleoli popeth mewn ysbytai? A ydym yn sôn am wasanaeth gofal gwladol sy’n datgysylltu gofod ysbyty cyffredinol dosbarth i bob pwrpas oddi wrth lefiathan newydd sy’n gyfrifol am ofal sylfaenol, gofal eilaidd a gofal cymdeithasol, ac efallai’n cael gwared ar gyfrifoldeb strategol awdurdodau lleol yn gyfan gwbl hyd yn oed? A ydym eisiau rhwydwaith o fodelau Llanfair-ym-Muallt neu fodelau Prestatyn? A ydym yn trosglwyddo pob gweithiwr cymdeithasol i mewn i’r GIG neu’r holl therapyddion galwedigaethol allan i’r awdurdodau lleol? Faint o gyfrifoldeb a roddwn ar yr unigolyn neu eu teulu neu eu cyfrif banc neu’r pwrs cyhoeddus?

Nid wyf yn credu y gall adolygiad seneddol y Llywodraeth gau llygaid wrth wynebu newid gweledigaethol trawsnewidiol, ac rwy’n gobeithio y bydd yn mynd ati o ddifrif i ddefnyddio’r cyfnod hwn o arbrofi, os hoffech, gyda’r gronfa gofal canolraddol fel ateb tystiolaethol, ond nid yr ateb terfynol. Chwyldro neu esblygiad—rwy’n eithaf agored fy meddwl ynglŷn â’r naill lwybr neu’r llall, cyn belled ag y ceir penderfyniad yn nau ystyr y gair, ond ni chawn hynny oni bai ein bod yn edrych y tu hwnt i’r GIG a’r gwasanaethau cymdeithasol.

Ar y cynnig—pwyntiau 3 a 4 yn gyntaf. Gwnaeth yr wrthblaid o bob lliw, neu’r pleidiau o bob lliw, yr achos yn y Cynulliad diwethaf, fel y gwnaethant eisoes yn y Cynulliad hwn, fod cau ysbytai cymuned wedi mynd yn rhy bell—ymrwymiadau maniffesto gan bawb. Oedd, roedd angen moderneiddio neu adnewyddu rhai adeiladau, ond yr hyn yr ydym yn galaru ar eu holau mewn gwirionedd yw’r gwelyau, nid yr adeiladau. Cau ysbytai cymuned a cholli eu gwelyau oedd y ‘trobwynt’ yn ôl yr hyn a ddywedodd Cydffederasiwn GIG Cymru yn eu cyfarfod â mi yr wythnos diwethaf.

Bydd pob un ohonom yn dweud bod unigolyn yn well ei fyd gartref gyda phecyn gofal galluogi neu ailalluogi priodol, ond nid oes cynllun B, oes ‘na? Nid cadw pobl mewn gwelyau acíwt neu gomisiynu lleoedd cam-i-lawr mewn cartrefi preswyl yw’r ystod hyblyg neu eang o leoliadau y cyfeirir atynt yng ngwelliant y Llywodraeth. Rydym angen y gwelyau cymunedol bellach i ddiogelu pobl rhag y sefydliadoli newydd mewn gwelyau acíwt a grëwyd gan oedi wrth drosglwyddo gofal. Nid y gwelyau cymunedol hyn sy’n achosi sefydliadoli mwyach.

Mae proffesiynau perthynol i iechyd yn debygol o gael asesiad mwy cywir o anghenion cymorth parhaus rhywun o wely cymunedol—yn amlwg, efallai na fydd mor gywir ag y buasai yng nghartref unigolyn, ond mae hynny’n dal i greu risgiau lle na chaiff asesiad ei ddiwallu gan ddarpariaeth uniongyrchol. Hyd nes y gallwn lwyr ddiwallu anghenion cleifion drwy agor gwelyau cymunedol newydd fel rhan o’u gofal seibiant ac ailalluogi, mewn lleoliadau newydd o bosibl, yna dylai’r Llywodraeth wrando. Yn y Cynulliad hwn a’r diwethaf, a oedd hefyd yn gytbwys, gadewch i mi ddweud, mae’r holl wrthbleidiau sy’n cynrychioli eu hetholwyr wedi bod yn dweud wrthych am roi’r gorau i gau ysbytai cymuned.

Byddwn yn cefnogi pwynt 1 y cynnig, ac nid yw ein gwelliant iddo ond yn pwysleisio beth sydd bellach yn hunanamlwg: gofal ailalluogi neu oedi’r angen i dderbyn i’r ysbyty yn y lle cyntaf—dyna beth rydym ei eisiau ar gyfer ein hetholwyr a dyna beth rydym ei eisiau i’r GIG. Ni allwch gael y cyfraniad hwnnw tuag at gynaliadwyedd heb y pethau hyn, nid yn unig gyda gofal corfforol, ond yn seicolegol hefyd, oherwydd os ydych yn teimlo bod eich anghenion meddygol a phersonol o dan eich rheolaeth—eich bod yn teimlo eu bod yn cael eu diwallu—efallai y byddwch hefyd yn teimlo’n ddigon hyderus i ofyn am help gyda’ch anghenion cymdeithasol, ac unigrwydd yw’r enghraifft y mae pawb ohonom wedi bod yn siarad amdani’n ddiweddar.

Yn olaf, pwynt 2 y cynnig a’n hail welliant—wel, ie, wrth gwrs, mae gofalwyr di-dâl yn gwneud y cyfraniad hwn tuag at gynaliadwyedd, ac mae diwallu eu hanghenion yn rhan o ddiwallu anghenion y rhai sy’n derbyn gofal, a dyna pam y defnyddiais adran 35 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, yn hytrach nag adran 40, yn y gwelliant. Rwy’n gobeithio na fydd yn cael ei wrthod am y rheswm syml na restrais naw adran ar wahân o’r Ddeddf honno. Dyma fy ymgais drwsgl i ddweud bod gofal cymdeithasol yn ymwneud â grŵp o bobl o bob oed, sut bynnag y caiff ei dorri’n fân yn y ddeddfwriaeth—y rhai sy’n derbyn gofal yn gyntaf ac yn bennaf, ond hefyd gofalwyr, gweithwyr gofal, gweithwyr iechyd, darparwyr tai, adeiladwyr tai, teuluoedd, elusennau, cymdogaethau, cwmnïau ynni ac ie, hyd yn oed rheolwyr a gwleidyddion. Mae angen i ni godi ein pennau ychydig ar hyn, ac mae edrych ar agenda integreiddio’r GIG yn golygu mai chwilio am hanner yr ateb yn unig yr ydym. Diolch.

I welcome the fact that Janet Finch-Saunders says we need to double the amount of investment in social care, and I wish her well in her attempt to get that sort of money out of the UK Government—not likely with the current Government. But I also welcome the slightly more grounded position of Suzy Davies, that neither the Welsh Government nor the UK Government is a golden goose, and I think we have to look at this quite differently, really, particularly as there’s unlikely to be any change in the levels of funding between now and 2020.

I’m not sure that community hospitals are the answer as such, because, certainly based on my personal experience, older people nearing the end of their life want to be at home, most definitely. There is, of course, a role for respite hospices so that carers don’t collapse under the strain of looking after their loved ones, but I think that—. So, there need to be various models of support given, and it’s very important that, in line with the health and social care Act, we’re looking holistically at people’s needs and listening to what they want, and also understanding what level of support can come from their relatives, because, at the end of the day, they most want to be with their relatives or friends, where possible.

But we cannot underestimate the strain that these cause to people who provide unpaid care, which particularly falls on women aged 50 to 64, but the gender inequality diminishes once people retire and, in fact, men are slightly more likely to be providing care than women after retirement age. The health of unpaid carers deteriorates incrementally with increasing levels of unpaid care. The burden of providing 50 hours or more unpaid care a week nevertheless, in terms of impact on their general health, is greatest amongst young carers under the age of 24. But we have to applaud the over 9,000 men and over 5,000 women who are in full-time employment and providing 50 hours or more of unpaid care. It seems to me that, in those circumstances, it’s extremely important that we know who the unpaid carers are and that we’re able to give them the support to make them not also become in need of care themselves.

I think, if we look at what we are going to be able to do, the current situation, for example, in Cardiff—in Cardiff, in 2014, the last year that figures were available to me, they had 11 framework providers, plus spot contracts from another nearly 80 provider organisations. And the impact of competitive tendering drives down prices, depresses pay and conditions, and the race to the bottom, because of the return to the shareholders, is the key driver for private firms. And the continuity of care required is simply not there. If you think about the intimate care services that carers are having to provide, to not know the person who’s changing your bed linen or helping you with toileting really is devastating, and we really do need to think of—

Croesawaf y ffaith fod Janet Finch-Saunders yn dweud bod angen i ni ddyblu’r buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol, ac rwy’n dymuno’n dda iddi yn ei hymgais i gael y math hwnnw o arian allan o Lywodraeth y DU—nid yw’n debygol gyda’r Llywodraeth bresennol. Ond rwyf hefyd yn croesawu safbwynt ychydig yn fwy cadarn Suzy Davies, nad yw Llywodraeth Cymru na Llywodraeth y DU yn wyddau aur, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni edrych ar hyn mewn ffordd eithaf gwahanol, mewn gwirionedd, yn enwedig gan ei bod yn annhebygol y bydd unrhyw newid yn lefelau’r cyllid rhwng nawr a 2020.

Nid wyf yn siŵr mai ysbytai cymuned yw’r ateb fel y cyfryw, oherwydd, yn sicr ar sail fy mhrofiad personol, mae pobl hŷn sy’n agosáu at ddiwedd eu hoes eisiau bod gartref, yn bendant. Mae yna rôl, wrth gwrs, i hosbisau gofal seibiant fel nad yw gofalwyr yn disgyn o dan y straen o ofalu am eu hanwyliaid, ond rwy’n meddwl bod—. Felly, mae angen sicrhau bod modelau amrywiol o gymorth yn cael eu rhoi, ac mae’n bwysig iawn, yn unol â’r Ddeddf iechyd a gofal cymdeithasol, ein bod yn edrych yn holistaidd ar anghenion pobl a gwrando ar yr hyn y maent ei eisiau, a deall hefyd pa lefel o gefnogaeth a all ddod gan eu perthnasau, oherwydd yn y pen draw, gyda’u perthnasau neu eu ffrindiau y byddant fwyaf o eisiau bod, lle bo hynny’n bosibl.

Ond ni allwn fychanu’r straen y mae’r rhain yn ei achosi i bobl sy’n darparu gofal di-dâl, gwaith sy’n dod i ran menywod rhwng 50 a 64 oed yn arbennig, ond mae’r anghydraddoldeb rhwng y rhywiau’n lleihau pan fydd pobl yn ymddeol ac mewn gwirionedd, mae dynion ychydig yn fwy tebygol o fod yn darparu gofal na menywod ar ôl oedran ymddeol. Mae iechyd gofalwyr di-dâl yn gwaethygu’n gynnyddrannol yn ôl y lefelau o ofal di-dâl. Mae’r baich o ddarparu 50 awr neu fwy o ofal di-dâl yr wythnos er hynny, o ran yr effaith ar eu hiechyd cyffredinol, ar ei uchaf ymysg gofalwyr ifanc o dan 24 oed. Ond mae’n rhaid i ni gymeradwyo’r 9,000 a mwy o ddynion a 5,000 a mwy o fenywod sy’n gweithio’n amser llawn ac yn darparu 50 awr neu fwy o ofal di-dâl. Mae’n ymddangos i mi, yn yr amgylchiadau hynny, ei bod yn hynod o bwysig i ni wybod pwy yw’r gofalwyr di-dâl a’n bod yn gallu rhoi cymorth iddynt er mwyn sicrhau na fyddant hwythau hefyd angen gofal eu hunain.

Os edrychwn ar yr hyn yr ydym yn mynd i allu ei wneud, rwy’n meddwl bod y sefyllfa bresennol, er enghraifft, yng Nghaerdydd—yng Nghaerdydd, yn 2014, y flwyddyn ddiwethaf yr oedd ffigurau ar gael i mi, roedd ganddynt 11 o ddarparwyr fframwaith, yn ogystal â chontractau yn y fan a’r lle gyda bron i 80 o sefydliadau darparu eraill. Ac mae effaith tendro cystadleuol yn gwthio prisiau i lawr, yn gostwng cyflogau ac amodau, a’r ras i’r gwaelod, oherwydd yr enillion i’r cyfranddalwyr, yw’r sbardun allweddol i gwmnïau preifat. Ac yn syml iawn ni cheir y dilyniant gofal sy’n ofynnol. Os meddyliwch am y gwasanaethau gofal personol y mae gofalwyr yn gorfod eu darparu, mae cael person nad ydych yn ei adnabod i newid eich dillad gwely neu eich helpu i fynd i’r toiled yn ddinistriol iawn, ac mae gwir angen i ni feddwl—

[Continues.]—other ways of doing things.

[Yn parhau.]—am ffyrdd eraill o wneud pethau.

Thank you very much for taking the intervention. I was just listening to your point about driving down the costs within the private sector; would you accept as well that there’s a difficulty with local authorities being able to pay more to those private contractors as well?

Diolch yn fawr iawn am gymryd yr ymyriad. Roeddwn i’n gwrando ar eich pwynt am wthio costau i lawr yn y sector preifat; a fuasech yn derbyn hefyd fod yna anhawster gydag awdurdodau lleol yn gallu talu mwy i’r contractwyr preifat hynny?

I wouldn’t disagree with that, but I think we need to look elsewhere for some of the solutions. I’m particularly interested in the model that’s been developed in Holland, the Buurtzorg model, because that has both massively increased the approval rate and also the job satisfaction of the nurses. In 2006, four nurses in the small town of Almelo in Holland realised that the relationship with patients had been undermined by the system they were operating under the Government-funded insurance scheme. So, Jos de Blok and three other colleagues set up their own social enterprise called Buurtzorg to look after older people in their own homes, through co-ordinated compassionate care. And, 10 years later, they have more than 9,000 colleagues who have joined them, and they look after more than half of the Dutch people who need care at home. It’s been regularly named the country’s best employer, year on year, and is a role model for the rest of the sector.

Interestingly, it has also cut costs, because nurses manage themselves in 800 different neighbourhood teams. They are engaged more effectively with other local services, voluntary carers and patients themselves, and their self-organised teams are supported not by managers, but by peripatetic coaches and an IT system designed around care-giving and collaboration. The whole national operation is run from a small back office that looks after billing and co-ordinates information and learning across the teams. Forty admin staff for 9,000 people in the field; that is something we should be aspiring to.

So, I think that this is an ongoing debate, but I welcome the fact that there is going to be a seminar on Buurtzorg at the end of March in the Celtic Manor, and I hope that many of our local authorities will be sending delegates to find out how it operates.

Ni fuaswn yn anghytuno â hynny, ond rwy’n credu bod angen i ni chwilio am rai o’r atebion mewn mannau eraill. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y model a ddatblygwyd yn yr Iseldiroedd, model Buurtzorg, gan fod hwnnw wedi cynyddu’n aruthrol y gyfradd sy’n cymeradwyo’r cynllun a boddhad swydd y nyrsys hefyd. Yn 2006, sylweddolodd pedair nyrs yn nhref fechan Almelo yn yr Iseldiroedd fod y berthynas â’r cleifion wedi cael ei thanseilio gan y system a weithredent o dan gynllun yswiriant a gâi ei ariannu gan y Llywodraeth. Felly, sefydlodd Jos de Blok a thri chydweithiwr arall eu menter gymdeithasol eu hunain o’r enw Buurtzorg i ofalu am bobl hŷn yn eu cartrefi eu hunain, drwy ofal tosturiol cydgysylltiedig. A 10 mlynedd yn ddiweddarach, mae ganddynt fwy na 9,000 o gydweithwyr sydd wedi ymuno â hwy, ac maent yn edrych ar ôl mwy na hanner y bobl yn yr Iseldiroedd sydd angen gofal yn y cartref. Mae wedi cael ei enwi droeon yn gyflogwr gorau’r wlad, o un flwyddyn i’r llall, ac mae’n batrwm ar gyfer gweddill y sector.

Yn ddiddorol, mae hefyd wedi torri costau, gan fod nyrsys yn rheoli eu hunain mewn 800 o wahanol dimau cymdogaeth. Maent yn ymwneud yn fwy effeithiol â gwasanaethau lleol eraill, gofalwyr gwirfoddol a’r cleifion eu hunain, a chefnogir eu timau sy’n trefnu eu hunain, nid gan reolwyr, ond gan hyfforddwyr peripatetig a system TG a luniwyd ar gyfer darparu gofal a chydweithio. Caiff y gweithgarwch cenedlaethol cyfan ei redeg o swyddfa gefn fach sy’n gofalu am y biliau ac yn cydlynu gwybodaeth a dysgu ar draws y timau. 40 o staff gweinyddol ar gyfer 9,000 o bobl yn y maes; mae hynny’n rhywbeth y dylem fod yn anelu tuag ato.

Felly, credaf fod hon yn ddadl barhaus, ond rwy’n croesawu’r ffaith y bydd seminar yn cael ei chynnal ar Buurtzorg ddiwedd mis Mawrth yn y Celtic Manor, ac rwy’n gobeithio y bydd llawer o’n hawdurdodau lleol yn anfon cynrychiolwyr i ddarganfod sut y mae’n gweithredu.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i’r ddadl heddiw drwy sôn am bwysigrwydd cynnal pobl yn eu cartrefi er mwyn gwella gofal cymdeithasol, gan ganolbwyntio ar un agwedd i ddechrau. Un maes penodol ymarferol, sydd yn gallu cyfrannu at wella ansawdd bywydau llawer o bobl, yw gwneud addasiadau i’w cartrefi: ei gwneud hi’n haws i bobl defnyddio cadair olwyn; cawod bwrpasol; lifft i fyny’r grisiau; neu ddolenni i helpu pobl i symud o gwmpas y tŷ yn well. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth, ers 2011 mi rydym ni wedi gweld gostyngiad o 21 y cant yn y nifer o addasiadau mewn cartrefi yng Nghymru, a 15 y cant o ostyngiad mewn achosion lle mae offer yn cael ei ddarparu i bobl sydd ei angen.

Mae’r holl broblemau ac anawsterau sy’n cael eu hachosi gan fiwrocratiaeth i gael gafael ar grantiau er mwyn addasu cartrefi yn parhau i fod yn broblem. Cafodd hyn ei amlygu gan adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth nôl yn 2013. Ond, hyd yn hyn, nid yw’n ymddangos bod yna fawr o ymdrech i weithredu ar rai o’r materion a godwyd yn yr adroddiad hwnnw, ac mae’r gostyngiad yn y ddarpariaeth yn amlygu ac yn awgrymu nad yw’r mater wedi cael y sylw mae o’n ei haeddu.

Y tu ôl i bob ystadegyn, mae yna berson cig a gwaed. Fe gefais i gyfarfod yn ddiweddar efo etholwr a oedd yn pryderu am blentyn yn y teulu sydd angen llawdriniaeth. Er mwyn gallu gofalu am y plentyn ar ôl iddo fo ddod yn ôl o’r ysbyty, mae angen i’r cartref dderbyn cyfres o addasiadau. Mae’r oedi wrth drefnu’r addasiadau hyn yn golygu bod y llawdriniaeth ei hun yn debygol o gael ei hoedi. Mae hyn yn ychwanegu at straen y teulu a’r plentyn, ac nid yw’n dderbyniol. Mae’n effeithio ar ansawdd byw y plentyn a’r teulu, ac fe all yr oedi arwain at fwy o broblemau i lawr y lein wrth i gyflwr meddygol y plentyn waethygu, gan arwain at yr angen am fwy o addasu a fydd yn costio mwy yn y pen draw.

Straeon fel hyn sydd yn gorwedd y tu ôl i’r ystadegau. Rydw i’n ymchwilio i’r achos hwn ar hyn o bryd, ond rwy’n amau mai diffyg arian sydd wrth wraidd y broblem—hynny yw, nad oes digon o arian ar gael i helpu pawb sydd angen addasiadau yn y flwyddyn ariannol gyfredol a bod yn rhaid i weithwyr cymdeithasol wneud penderfyniadau tu hwnt o anodd wrth flaenoriaethu pwy sydd i gael addasiadau a phryd. Ond, os yw agenda Llywodraeth Cymru yn symud fwyfwy tuag at wneud gwaith ataliol, yna mae yna le i ddadlau y dylai addasiadau gael eu hariannu yn deg, os ydy’r Llywodraeth am ddilyn y blaenoriaethau mae hi’n gosod iddi hi ei hun yn y maes ataliol.

I droi at agwedd arall, mae’n wir nad ydy’r proffesiwn gofal ddim yn derbyn y statws a’r gydnabyddiaeth y mae’n ei haeddu. Mae’r amodau gweithio yn aml yn wael, ac nid oes llawer o gyfle i bobl ddatblygu eu gyrfa fel rhan o’r sector yma. Mae contractau dim oriau—‘zero-hours contracts’—yn dal yn amlwg yn y sector, er gwaethaf ymdrechion Plaid Cymru i’w gwahardd nhw—ymdrechion, yn anffodus, a gafodd eu rhwystro gan Llafur a’r Ceidwadwyr nifer o weithiau. Mae’r ffactorau yma yn cyfuno i wneud recriwtio i’r sector yn eithriadol o anodd, sydd, felly, yn cael effaith ar y gwasanaethau sy’n cael eu cynnig. Mae’r methiant i dalu staff am yr amser pan maen nhw’n teithio yn cael effaith anghymesur ar ardaloedd gwledig, ac mae prinder siaradwyr Cymraeg yn y sector yn peri pryder, yn arbennig pan maen nhw’n delio â phobl sydd wedi colli’r gallu i ddeall a siarad Saesneg.

Felly, beth fedrwn ni ei wneud? Wel, yn gyntaf, o ran yr addasiadau, yn sicr, mae angen i’r Llywodraeth dderbyn argymhellion adroddiadau’r pwyllgor a gweithredu arnyn nhw. Yn anffodus, nid oes llawer o dystiolaeth o hyn o edrych ar yr adroddiadau mwyaf diweddar ar yr ystadegau ynglŷn ag addasiadau. Heb os, mae’n rhaid i ni roi mwy o gydnabyddiaeth i’r proffesiwn gofal cymdeithasol a rhoi iddo’r parch mae o’n ei haeddu, gyda phobl yn cael eu hannog i weld y proffesiwn fel gyrfa hir oes, ac mae’n rhaid i hynny gynnwys addewid gan y Llywodraeth i wahardd contractau dim oriau.

Er ei fod yn wir bod gwariant wedi codi mewn termau real yn hanesyddol, mae’r broblem o danariannu gofal cymdeithasol yn parhau i fod efo ni. Mae wedi mynd yn diwn gron bellach i ddweud hyn, ond rwyf am ei ddweud o ac rwyf am ddweud o eto ac eto ac eto, mae’n debyg, yn y Siambr yma: mae angen gweld llawer mwy o gydweithio rhwng byrddau iechyd ac awdurdodau lleol, ac mae’n rhaid i’r gronfa gofal canolradd fod yn fan cychwyn ac nid yn ben draw cyllido ar y cyd rhwng y sefydliadau gwahanol. Mae’n rhaid cael integreiddio pellach rhwng gofal cynradd, cymunedol a chymdeithasol i oedolion fel bod modd cynllunio a darparu gofal mewn ffordd gydlynol o gwmpas y person, a’i ddarparu yn lleol.

Mae Suzy Davies wedi codi pwyntiau trafod defnyddiol a phwysig y prynhawn yma. Byddai’n braf cael mwy o amser i wyntyllu’r rheini ar ryw gyfle yn y dyfodol. A gaf i ychwanegu trefniadau Ysbyty Alltwen, Tremadog, i’r rhestr o arferion da? Ond mae angen i’r arferion da yma gael eu rowlio allan erbyn hyn.

Mae angen symud i ddileu’r ffiniau artiffisial rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac mae angen i ysbytai cymunedol fod yn rhan allweddol o hyn—

I’d like to begin my contribution to today’s debate by emphasising the importance of supporting people in their homes, concentrating on one aspect specifically. One specific area that can have a practical impact on improving the lives of many people is making adaptations to their homes: making it easier for people to use wheelchairs; a purpose-built shower; a stairlift; or railings to help people move round the house more easily. As my fellow Member Rhun ap Iorwerth mentioned, since 2011 we have seen a reduction of 21 per cent in the number of home adaptations in Wales and a 15 per cent reduction in cases where equipment is provided to people who need it.

All of the problems and difficulties caused by bureaucracy in terms of accessing grants in order to make home adaptations continues to be a problem, and this was highlighted by the report by the Communities, Equality and Local Government Committee back in 2013. But to date, it doesn’t appear that there’s been much effort to take action on some of the issues raised in that report and the reduction in provision does suggest that the issue hasn’t been given due attention.

Now, behind every statistic there is an individual. I met a constituent recently who was concerned about a child in the family who needs surgery. In order to care for the child after discharge from hospital, the home needs a series of adaptations. The delays in making arrangements for these adaptations means that the surgery itself is likely to be delayed too. This adds to the stress faced by the family and the child and is unacceptable. It impacts the quality of life of the child and its family and the delays can lead to further problems down the line as the child’s medical condition deteriorates, leading to the need for further adaptation, which would be more expensive, ultimately.

It’s stories such as these that lie behind the statistics. I am looking into this case at the moment, but I suspect that it’s a shortage of funding that’s the heart of the problem—that is, that there isn’t enough money available to assist everyone who needs adaptations in this current financial year and that social workers have to make decisions that are extremely difficult in prioritising who is to receive adaptations and when. But, if the Welsh Government’s agenda is moving more and more towards preventative work, then there’s room to argue that adaptations should be fairly funded, if the Government wants to pursue priorities it has set for itself in the preventative sphere.

In turning to another aspect, it’s true that the care profession isn’t given the status and recognition it deserves. The working conditions are often very poor, and there isn’t much opportunity for career development within this sector. Zero-hours contracts remain a feature within the sector, despite the efforts of Plaid Cymru to ban them—efforts that, unfortunately, were frustrated by Labour and the Conservatives on a number of occasions. These factors do combine to make recruitment in the sector very difficult, which therefore has an impact on the services provided. The failure to pay staff for travel time has a disproportionate impact in rural areas, and the shortage of Welsh speakers within the sector is a cause for concern, particularly when they deal with people who have lost the ability to understand and speak English.

So, what can we do? Well, first of all, in terms of adaptations, certainly the Government needs to accept the recommendations of committee reports and to take action on them. Unfortunately, there isn’t much evidence of this happening, looking at the most recent reports and the statistics in terms of adaptations. Without doubt, we need to give more recognition to the social care profession and give it due respect, with people encouraged to see the profession as a lifelong career, and that must include a pledge by Government to ban zero-hours contracts.

Although it’s true that expenditure has increased in real terms historically, the problem of underfunding social care persists. It’s become like a stuck record to say this, but I will say it again and again, I’m sure, in this Chamber: we need to see far more collaboration between the health boards and the local authorities. The intermediate care fund must be a starting point and not the end of joint funding between the various institutions. We must have further integration between primary care, community care and social care for adults so that we can plan and provide care in a co-ordinated and person-centred way that’s provided locally.

Suzy Davies has raised some interesting points for debate this afternoon. It would be good to have more time to air those at some point in future. May I add the Alltwen Hospital in Tremadog as an example of good practice? These examples of good practice now need to be rolled out.

We need to move to remove the artificial boundaries between health and social services, and community hospitals need to be a key part in this—

Are you winding up, please? You’re well over time.

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda? Rydych ymhell dros yr amser.

Rydym yn galw ar y Llywodraeth i roi’r gorau i gau’r clytwaith o ysbytai cymunedol, a hefyd i symud i greu hybiau gofal ac iechyd cymunedol newydd, fel yr un yr wyf i’n gobeithio ei weld yn Waunfawr yn fy etholaeth i cyn hir. Mae’r rhain yn rhan bwysig o’r gadwyn ofal yr ydym am ei gweld yng Nghymru i’r dyfodol.

We are calling on the Government to cease closing the patchwork of community hospitals and to move towards creating health and care hubs in our communities anew, such as the one that I hope to see in Waunfawr in my own constituency before too long. These are an important part of the care chain that we want to see in Wales for the future.

I’m pleased to take part in this debate today. With the number of people aged 65 and over set to increase by about a third over the next 15 to 20 years, and a third of the adult population of Wales having at least one chronic illness, we are becoming more and more dependent on our social care sector.Unfortunately, cuts to local authority budgets have placed additional strain on social care, and have had a knock-on effect on our NHS. Delayed transfers of care remain unacceptably high. For the latest quarter for which figures are available, we saw a 2 per cent increase in delayed transfers and there are now over 500 patients spending longer in hospital than is necessary. In fact, around 30 patients faced a delay of more than 26 weeks, and that’s half a year spent in hospital unnecessarily.

These unnecessary delays cost our NHS millions of pounds a year, but the cost to the individual is immeasurable. According to Age Cymru, the main factors responsible for delayed transfers of care include a lack of appropriate facilities for reablement and recuperation, long delays in arranging services to support people in their own homes, and the barriers that exist between health and social services. A recent survey of NHS managers by the NHS Confederation found that many felt that shortfalls in local authority spending had impacted upon their services. Therefore, it is of paramount importance that we have effective and well-funded social care services that will keep the NHS sustainable.

UKIP’s policy and, indeed, one of our earlier debates was the reintroduction of community cottage hospitals, albeit a reformed version of them. Community hospitals, or cottage hospitals, have a vital role in providing respite care and in easing the transition back to community health settings for those who have required hospital settings. Some people aren’t required to stay in hospital, but they can’t go home to be on their own, or for other reasons that they’re maybe not well enough, so cottage hospitals are vital.

We now have just under 11,000 hospital beds and occupancy rates of nearly 87 per cent. When the Labour Government took over the running of the health service in Wales, we had nearly 15,000 hospital beds and occupancy rates of 79 per cent. I do realise that things have changed and that there are more services available, but if people are released too early—and we must bear this in mind—from hospital because of these shortages of beds, there is a high chance of a relapse, which will, again, impact on the financial services of the NHS. Where there are shortages of beds, the result is longer waiting lists, winter pressures lasting most of the year and our NHS stretched to breaking point. We recognise wholeheartedly the debt owed to unpaid carers and volunteers, which we can never really repay.

So, whilst being mindful of the available moneys, and a pot that can only stretch so far, I would like to see the closure of community cottage hospitals reversed and funding for the social care sector to be increased. Diolch yn fawr.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl heddiw. Gyda’r rhagolwg y bydd nifer y bobl 65 oed a throsodd yn cynyddu oddeutu un rhan o dair yn ystod y 15 i 20 mlynedd nesaf, a thraean o’r boblogaeth oedolion yng Nghymru ag o leiaf un salwch cronig, rydym yn dod yn fwyfwy dibynnol ar ein sector gofal cymdeithasol. Yn anffodus, mae toriadau i gyllidebau awdurdodau lleol wedi rhoi straen ychwanegol ar ofal cymdeithasol, ac wedi cael effaith ganlyniadol ar ein GIG. Mae lefelau oedi wrth drosglwyddo gofal yn parhau i fod yn annerbyniol o uchel. Am y chwarter diwethaf y ceir ffigurau ar ei gyfer, gwelsom gynnydd o 2 y cant mewn achosion o oedi wrth drosglwyddo ac erbyn hyn mae dros 500 o gleifion yn treulio mwy o amser yn yr ysbyty nag sydd ei angen. Yn wir, wynebodd oddeutu 30 o gleifion oedi o fwy na 26 wythnos, a dyna hanner blwyddyn wedi’i threulio yn yr ysbyty heb fod angen.

Mae’r achosion hyn o oedi diangen yn costio miliynau o bunnoedd i’r GIG bob blwyddyn, ond mae’r gost i’r unigolyn yn anfesuradwy. Yn ôl Age Cymru, ymhlith y prif ffactorau sy’n gyfrifol am oedi wrth drosglwyddo gofal mae diffyg cyfleusterau priodol ar gyfer ailalluogi ac ymadfer, oedi hir wrth drefnu gwasanaethau i gynorthwyo pobl yn eu cartrefi eu hunain, a’r rhwystrau sy’n bodoli rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Canfu arolwg diweddar o reolwyr y GIG gan Gydffederasiwn y GIG fod llawer yn teimlo bod diffyg gwariant awdurdodau lleol wedi effeithio ar eu gwasanaethau. Felly, mae’n hollbwysig fod gennym wasanaethau gofal cymdeithasol sy’n effeithiol ac wedi’u hariannu’n dda a fydd yn cadw’r GIG yn gynaliadwy.

Polisi UKIP ac yn wir, un o’n dadleuon cynharach oedd ailgyflwyno ysbytai bwthyn cymunedol, neu fersiwn ddiwygiedig ohonynt. Mae gan ysbytai cymuned, neu ysbytai bwthyn, rôl hanfodol i’w chwarae yn darparu gofal seibiant a lleddfu’r broses o drosglwyddo’n ôl i leoliadau iechyd cymunedol i rai sydd wedi bod angen gofal mewn ysbyty. Nid oes angen i rai pobl aros yn yr ysbyty, ond ni allant fynd adref i fod ar eu pen eu hunain, neu am nad ydynt yn ddigon da am resymau eraill efallai, felly mae ysbytai bwthyn yn hanfodol.

Erbyn hyn mae gennym ychydig o dan 11,000 o welyau ysbyty a chyfraddau defnydd o bron 87 y cant. Pan drosglwyddwyd y gwaith o redeg y gwasanaeth iechyd yng Nghymru i’r Llywodraeth Lafur, roedd gennym bron i 15,000 o welyau ysbyty a chyfraddau defnydd o 79 y cant. Rwy’n sylweddoli bod pethau wedi newid a bod mwy o wasanaethau ar gael, ond os yw pobl yn cael eu rhyddhau’n rhy gynnar o’r ysbyty—a rhaid i ni gadw hyn mewn cof—oherwydd prinder gwelyau fel hyn, mae perygl uchel o atglafychu, a bydd hynny, unwaith eto, yn effeithio ar wasanaethau ariannol GIG. Lle y ceir prinder gwelyau, y canlyniad yw rhestrau aros hwy, pwysau’r gaeaf sy’n para’r rhan fwyaf o’r flwyddyn, a’n GIG dan bwysau na all ei gynnal rhagor. Rydym yn cydnabod yn llwyr y ddyled na allwn byth mo’i had-dalu i ofalwyr a gwirfoddolwyr di-dâl.

Felly, gan gadw’r arian sydd ar gael mewn cof, a chyllideb nad yw’n gallu ymestyn llawer pellach, hoffwn weld y broses o gau ysbytai bwthyn cymunedol yn cael ei gwrthdroi a chyllid ar gyfer y sector gofal cymdeithasol yn cael ei gynyddu. Diolch yn fawr.

Rwy’n falch o gael cyfle i gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma. Wrth gwrs, mae’r ffaith ein bod ni i gyd yn byw yn hŷn yn destun dathliad, a dweud y gwir. Fel rydw i wedi’i ddweud o’r blaen am hyn i gyd, mae’n destun dathliad, llwyddiant y gwasanaeth iechyd. Yn ôl yn 1950 fe wnaeth y brenin ar y pryd arwyddo 250 o gardiau pen-blwydd i’r sawl a oedd yn 100 mlwydd oed y flwyddyn honno—250 ohonyn nhw trwy Brydain i gyd. Erbyn 1990, 40 mlynedd yn ddiweddarach, roedd angen i’r Frenhines Elizabeth, nawr, arwyddo 2,500 o gardiau i’r sawl a oedd yn 100 mlwydd oed. Ddwy flynedd yn ôl, roedd rhaid i’r Frenhines Elizabeth arwyddo 13,000 o gardiau i bobl yn y Deyrnas Unedig a oedd yn 100 mlwydd oed, ac ar ben hynny 14,000 o gardiau eraill y llynedd i’r sawl a oedd wedi cyrraedd eu 100 mlwydd oed. Felly, mae’n destun dathliad ein bod ni yn y sefyllfa lle rŷm ni, er efallai bod achos pryder i ‘work-life balance’ y Frenhines.

Ond ar ddiwedd y dydd, mae hyn yn achos dathliad, a’r synnwyr ydy: sut ydym ni’n mynd i ddelio efo’r ffrwydrad yma yn yr henoed, sydd i’r groesawu? Ie, rydym wedi colli gormod o wlâu. Yn gynyddol nawr fel meddygon teulu rydym yn cadw pobl adref yn eu cartrefi sydd yn eu 80au a’u 90au, yn fregus iawn ac yn sâl iawn. Mewn blynyddoedd a fu, buasem ni wedi eu danfon nhw i fewn i ysbyty, ond rŵan ni fedrwn gyfiawnhau hynny achos nid oes gwely ar gael, felly rydym yn gorfod cadw’r bobl yma, yn hen ac yn fregus, yn eu cartrefi. Rydym yn hollol ddibynnol ar y gofal cymdeithasol yn y cartrefi. Mae’r gofal yna yn fendigedig y rhan fwyaf o’r amser, mae’n rhaid i mi ddweud, ac rwyf i’n hollol ddibynnol arno fo fel meddyg teulu, neu buasai’r system yn cwympo yn deilchion. Mae’n rhaid i ni gydnabod—rydym wastad yn sôn am y gwasanaeth iechyd yn fan hyn, ond os ydy’r gwasanaeth gofal cymdeithasol yn mynd, mae o’n gyfan gwbl yn tanseilio bodolaeth y gwasanaeth iechyd. Nad anghofier hynny.

I athronyddu ychydig bach ynglŷn â’r ffordd orau ymlaen, roeddwn yn gwrando ar Eluned Morgan mewn dadl fer rai misoedd yn ôl yn sôn am yr angen am ail-greu gwasanaeth gofal cymdeithasol. Rwy’n cytuno gyda hynny, achos mae eisiau ‘revolution’, fel y buasai Suzy’n dweud, achos rydym wedi mynd i ddiystyru pwysigrwydd gofal fel dimensiwn. Mae pawb yn edrychyd ar feddygon a nyrsys, ac yn dweud eu bod nhw’n ffantastig, ac mae’r parch bendigedig yma—ond yng nghanol yr holl dechnoleg a’r gallu a’r uwch-seinyddion a’r pelydr X a phob peth, rydym wedi mynd i israddio gofal tyner, tosturiol tuag at berson arall. Rydym wedi israddio hynny, ac rydym wedi colli hynny—nid ydym yn gallu ei wneud o—ac nid ydym yn rhoi’r parch y dylai’r sawl sydd yn gofalu ei gael. Rydym ni’n gweld hynny, fel mae Sian Gwenllian wedi dweud, efo’r ‘zero-hours contract’ ac ati. Nid ydych chi’n cael hynny efo nyrsys a meddygon, ond mae gofalwyr yn gorfod eu derbyn nhw, achos, fel cymdeithas, nid ydym ni’n dangos digon o barch i’r syniad yma o ofalu am gyd-ddyn, ac rydym ni wedi colli hynny. Roeddem ni’n arfer, yn ein hysbytai, pan nad oeddem ni’n gallu gwneud yr holl fedrusrwydd yma, yr holl lawdriniaethau bendigedig, gofalu yn dyner am ein cleifion achos nid oedd yna ddim llawer o bethau eraill yr oeddem ni’n gallu eu gwneud, yntife. Ond nawr, rydym ni wedi anghofio am bwysigrwydd jest gofalu a bod yn dosturiol tuag at berson arall ac rydym ni wedi ei israddio fo’n gyfan gwbl ac wedi ei ddatganoli fo i bobl, falle, sydd â dim cymwysterau. Dim ond yn ddiweddar yr ydym ni wedi cael deddfwriaeth sydd yn golygu bod ‘care support workers’—gofalwyr, felly—yn mynd i gael eu cofrestru. Wel, ni fyddech chi’n dychmygu sefyllfa lle’r oedd nyrs nad oedd wedi ei gofrestru yn edrych ar eich ôl chi na meddyg nad oedd wedi cael ei gofrestru yn edrych ar eich ôl chi, ond rydym ni’n caniatáu gofalwr heb ei gofrestru i edrych ar eich ôl chi. Mae angen mynd i’r afael â’r holl system, a’i hailgynllunio hi.

Hefyd, mae’r agwedd tai, hynny yw ‘sheltered accommodation’, yn allweddol bwysig. Mae ishio newid y system—ie, bod yn ‘revolutionary’, fel buasai Suzy’n ei ddweud. Ac fel mae Eluned Morgan hefyd wedi dweud, mae ishio creu system newydd o ofal cymdeithasol sy’n mynd i’r afael â’r busnes tai hefyd, a ‘sheltered accommodation’—llwyth ohonyn nhw, rhwydwaith ohonyn nhw—fel ein bod ni’n gallu gofalu am ein henoed yn iawn yn y gymuned. Diolch yn fawr.

I’m pleased to have an opportunity to take part in this important debate. Of course, the fact that we’re all living longer is a cause for celebration, as I’ve said before. The success of the NHS is cause for celebration. Back in 1950, the king at the time signed 250 birthday cards for those who were 100 that year—250 of them throughout the UK. By 1990, 40 years later, Queen Elizabeth had to sign 2,500 birthday cards for those who were 100 years old. Two years ago, Queen Elizabeth had to sign 13,000 birthday cards for those in the UK who were 100 years old, and, on top of that, 14,000 last year for those who had reached their hundredth birthday. So, it is a cause for celebration that we are in the position we’re in, although it’s a cause for concern for the Queen’s work-life balance.

But at the end of the day, this is a cause for celebration, and the question is: how are we going to deal with this explosion in the older-age population, which is to be welcomed? Yes, we’ve lost too many beds. Increasingly, now, as GPs, we keep people in their homes who are in their 80s and 90s and who are very frail and are very ill. In previous years, we would have sent them to hospital, but now we wouldn’t be able to justify that because there are no beds available, so we have to keep these people, who are old and frail, in their homes. We are very reliant on the social care that’s provided in the home, and that care is exceptional most of the time, I have to say. I’m totally reliant on it as a GP, or the system would fall apart. We have to recognise—we’re always talking about the health service here, but if the social care system disappears, it does undermine the existence of the NHS and we shouldn’t forget that.

To talk in more philosophical terms, in terms of the best way ahead, I was listening to Eluned Morgan in a short debate recently about the need to recreate our social care system. I agree with that, because we do need a revolution, as Suzy said, because we’ve gone to disregard the importance of care as a dimension. Everyone says how fantastic doctors and nurses are, and there’s this great respect—but amid all this technology and this ability and the X-rays and all the technological expertise, we’ve gone to downgrade providing care for the people. We’ve downgraded that and we’ve lost that—we can’t do it—and we don’t give the respect that those who care should have. As Sian Gwenllian said, we’ve seen that with zero-hours contracts and so forth. You don’t get that with doctors and nurses, but carers have to accept those contracts, because, as a society, we don’t show enough respect to this idea of caring for our fellow person, and we’ve lost that. In our hospitals, when we couldn’t do this amazing surgery and so forth, we used to care tenderly for our patients because there wasn’t much else we could do. But now, we’ve forgotten about the importance of caring and looking after another person and we’ve downgraded it completely and we’ve devolved that to people who, perhaps, don’t have any qualifications. Only recently, we’ve had legislation that means that care support workers are going to be registered. Well, you wouldn’t imagine a situation where a nurse who was unregistered was looking after you, or a doctor, but we allow carers who are unregistered to look after you. We need to tackle this entire system and redesign it.

Also, the sheltered accommodation aspect is vital as well. We need to change the system—yes, to be revolutionary, as Suzy said. And as Eluned Morgan has also said, we need to create a new system of social care that tackles the housing issue, and sheltered accommodation—we need a network of those—so that we can care for our older people properly in the community. Thank you very much.

I was hoping to make a more comprehensive contribution to this debate today, but the advent of an awful cough means I’m going to have to curtail it, so I don’t treat the Chamber to my epic, hacking cough.

I want to start by welcoming the additional £10 million investment into social care, recognising the additional demands on social care, but we all know how we need to address how we build on this, going forward. As my colleague Dai said, people are living longer. We should, rightly, be pleased about that and celebrate that, but we can’t ignore the consequence—the growing pressure on our services—and we’ll need to do more to work together to deliver innovative services and support against a tight financial backdrop.

I’m proud that my own council of Flintshire retains three in-house care homes, and I had the pleasure of visiting Croes Atti Care Home in my constituency just a few weeks ago and had an opportunity to chat to the lovely residents and day users, as well as the fabulous, hard-working staff. One of the residents I met there was Jessie Joy, who was 100 years young, and when I asked her about the secret of a long life and if there was any knowledge she could impart to me, the advice she gave me was, ‘Don’t show in the window everything you have in the shop.’ [Laughter.]

In all seriousness, though, we are all too aware the cost pressures for care homes and domiciliary care providers are accelerating. I think, going forward, all partners: local authorities, Welsh Government and health boards need to develop new models of public sector-led provision, but we also need to use business support, capital availability and workforce planning to work with the small and medium-sized businesses that provide care. My own authority of Flintshire has led the way on this by funding a project manager to work with homecare and care home providers to make their businesses more sustainable in the medium term, but this also should be a key issue for health boards to address the manner in which they can support care providers.

Whilst in my own experience there’s a lot more help for unpaid carers through the local authority and voluntary sector working together, we also need to build on this work to develop innovative and sustainable solutions to plug the gap that sometimes remains between acute hospitals, community hospitals and other means of respite and homecare. Through the care given to my nan, who is now in her ninetieth year—she probably won’t thank me for telling the Assembly how old she is—I have actually seen at first hand, at the moment and in the previous 18 months, the role that community hospitals play in providing step-up and step-down care. It’s not simply about relieving the pressure on acute hospitals, but it also means that the often elderly patients receive the care they need closer to home and in a less stressful environment.

And on the topic of community hospitals, I must pay tribute to the tenacity and the commitment of the Flint hospital campaign group, a group I committed to work with the representatives of, both prior to the election and since I’ve been elected as Assembly Member for Delyn, to seek a solution that best serves the community today and is sustainable into the future.

I’m grateful for this opportunity to contribute in such an important debate today, and, as my colleague Suzy Davies said, there’ll be further opportunities. I really do think it’s surely one of the most pressing and crucial issues of our time. Diolch.

Roeddwn yn gobeithio gwneud cyfraniad mwy cynhwysfawr i’r ddadl hon heddiw, ond mae peswch ofnadwy’n golygu fy mod yn mynd i orfod ei gwtogi, fel nad wyf yn rhannu fy mheswch epig, cras â’r Siambr.

Rwyf am ddechrau drwy groesawu’r buddsoddiad ychwanegol o £10 miliwn i ofal cymdeithasol, i gydnabod y galwadau ychwanegol ar ofal cymdeithasol, ond rydym i gyd yn gwybod bod angen i ni ystyried sut yr adeiladwn ar hyn, wrth symud ymlaen. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Dai, mae pobl yn byw yn hwy. Dylem yn wir fod yn falch o hynny a dathlu hynny, ond ni allwn anwybyddu’r canlyniad—y pwysau cynyddol ar ein gwasanaethau—a bydd angen i ni wneud mwy i weithio gyda’n gilydd i ddarparu gwasanaethau a chymorth arloesol o fewn cyd-destun ariannol tynn.

Rwy’n falch fod fy nghyngor fy hun yn Sir y Fflint yn cadw tri chartref gofal yn fewnol, a chefais y pleser o ymweld â Chartref Gofal Croes Atti yn fy etholaeth ychydig wythnosau yn ôl, a chael cyfle i sgwrsio gyda’r trigolion hyfryd a defnyddwyr dydd, yn ogystal â’r staff gweithgar, gwych. Un o’r trigolion y cyfarfûm â hi oedd Jessie Joy, a oedd yn 100 mlwydd oed, a phan ofynnais iddi beth oedd y gyfrinach i gael bywyd hir ac a oedd unrhyw wybodaeth y gallai ei rhannu â mi, y cyngor a roddodd i mi oedd, ‘Peidiwch â dangos yn y ffenestr y cyfan sydd gennych yn y siop.’ [Chwerthin.]

Ond i fod o ddifrif, rydym yn ymwybodol iawn fod pwysau’r costau ar gartrefi gofal a darparwyr gofal cartref yn gwaethygu fwyfwy. Wrth symud ymlaen, rwy’n meddwl bod angen i’r holl bartneriaid—awdurdodau lleol, Llywodraeth Cymru a byrddau iechyd—ddatblygu modelau newydd o ddarpariaeth a arweinir gan y sector cyhoeddus, ond hefyd mae angen i ni ddefnyddio cymorth busnes, argaeledd cyfalaf a chynlluniau’r gweithlu i weithio gyda’r busnesau bach a chanolig eu maint sy’n darparu gofal. Mae fy awdurdod fy hun yn Sir y Fflint wedi arwain ar hyn drwy ariannu rheolwr prosiect i weithio gyda darparwyr gofal cartref a chartrefi gofal i wneud eu busnesau’n fwy cynaliadwy yn y tymor canolig, ond dylai hyn hefyd fod yn fater allweddol i fyrddau iechyd i fynd i’r afael â’r modd y gallant gefnogi darparwyr gofal.

Er bod llawer mwy o gymorth i ofalwyr di-dâl drwy fod yr awdurdod lleol a’r sector gwirfoddol yn gweithio gyda’i gilydd yn fy mhrofiad i, mae angen hefyd inni adeiladu ar y gwaith hwn i ddatblygu atebion arloesol a chynaliadwy i gau’r bwlch sy’n dal i fod weithiau rhwng ysbytai aciwt, ysbytai cymuned a mathau eraill o ofal seibiant a gofal cartref. Drwy’r gofal a roddir i fy nain, sydd bellach yn tynnu at ei 90 oed—mae’n siŵr na fydd yn diolch i mi am ddweud wrth y Cynulliad faint yw ei hoed—rwyf wedi gweld o lygad y ffynnon mewn gwirionedd, ar hyn o bryd ac yn y 18 mis cynt, y rôl y mae ysbytai cymuned yn ei chwarae wrth ddarparu gofal cam-i-fyny a cham-i-lawr. Mae’n ymwneud â mwy na lleddfu pwysau ar ysbytai aciwt; mae’n golygu hefyd fod y cleifion sy’n aml yn oedrannus yn cael y gofal sydd ei angen arnynt yn agosach i’w cartref ac mewn amgylchedd sy’n peri llai o straen.

Ac ar destun ysbytai cymuned, mae’n rhaid i mi dalu teyrnged i ddycnwch ac ymroddiad grŵp ymgyrchu ysbyty Fflint, grŵp yr ymrwymais i weithio gyda’u cynrychiolwyr, cyn yr etholiad ac ers i mi gael fy ethol yn Aelod Cynulliad dros Delyn, i ddod o hyd i ateb sy’n gwasanaethu’r gymuned heddiw yn y ffordd orau, ateb sy’n gynaliadwy ar gyfer y dyfodol.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle hwn i gyfrannu mewn dadl mor bwysig heddiw, ac fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Suzy Davies, fe fydd yna gyfleoedd pellach. Rwy’n credu’n gryf ei fod yn sicr yn un o faterion pwysicaf a mwyaf allweddol ein dyddiau ni. Diolch.

I’d like to focus my contribution to this debate on the role of young carers and the part that they play in keeping our health and social care system afloat and the support, or—very often, or too often, I would say—lack of support in terms of what’s there to help them. There are estimated to be over 11,000 carers who are children or young adults in Wales, although it’s likely to be an underestimate, clearly, as many of them wouldn’t be known to us. Many, of course, wouldn’t identify themselves as having caring responsibilities. Having those kinds of responsibilities puts a child at a disadvantage in terms of their educational opportunities. Young carers often miss out on opportunities that other children have to learn and to play.

Young carers, I’m told, are losing an average of 48 school days, either missed or cut short because of their caring role each year. The figures also suggest that around 68 per cent of young carers are bullied at school, and only half of young carers have a particular person in school who recognises that they are a carer and helps them. So, it’s perhaps not surprising that one in five carers will become NEETs when they leave school—one in five. Quite why caring isn’t considered employment, albeit unpaid employment—perhaps that’s maybe part of the problem here.

So, it’s a huge sacrifice. It’s a huge sacrifice that these children are making. Remember that, if they didn’t care, it’s the NHS and social care that would be picking up the pieces and picking up the tab. But the support we’re offering these children, I have to say, is nothing short of a disgrace. I’ve already highlighted that half of carers are not having a particular person at school who can help and support a carer. Clearly, there needs to be far greater support and working between local authorities and schools to put that support in place. But we’re starting from a low base here, of course. The information provided to young people just isn’t good enough. According to Carers Wales, the website of one local authority appears to exclude the carers of anyone under the age of 18 from accessing a carers needs assessment. At the very least that needs to be updated.

It isn’t just young people, of course, with caring responsibilities who are picking up the tab for our generation’s failure to protect them. There are also parents with caring responsibilities for children who had their support cut by social security changes. We’re all familiar with the bedroom tax, of course, and recently the particular case in west Wales is an example of this. But there are also 4,000 families with disabled children who have been affected by the decision to cut the Family Fund which, of course, has been described as providing a lifeline.

There are also parents who have children on the autistic spectrum who have persistently highlighted the lack of support and the fight that is required to get the support that they need. So, there’s clearly a great deal of improvement that’s needed in our social care and our education system if we’re to really support those who are giving so much in exchange for so little.

Carers Trust Wales, which called for the introduction of a young carers in school programme in Wales—one that can be a full integral part of the new curriculum. There are changes afoot in the curriculum, and clearly an opportunity there to address some of these areas. The programme would provide a step-by-step guide to identifying, engaging and supporting young carers. It would equip schools with effective practice and accredit the work schools do to support young carers. The programme would be based on the Young Carers in Schools programme in England, developed and run jointly by the Carers Trust and the Children’s Society there. The programme has been in place in England for well over a year now, and initial evaluations have shown the programme to be highly effective. For example, of the schools that participated, 94 per cent said they had identified more young carers in their school, 91 per cent had seen a positive impact on the achievement of young carers in their school, and nearly three quarters had noticed improved attendance among those young carers as well. So, there’s much that we can learn and look to replicate in Wales in that respect.

The Scottish Government as well has funded a third sector short breaks fund since 2010, with a focus on respitality—a combination of respite and hospitality. This can bring, of course, a number of benefits—clearly benefits for those providing care and respite for them, but also providing breaks during the off-season is cheaper, so it provides greater value for money, but also the additional income is provided there as well for tourist businesses at a quieter time of year. Now, I know that the Labour manifesto committed to investigating a national respite scheme. It didn’t appear in the programme for government, but I understand that plans are afoot, and it would be good to hear an update this afternoon.

For every £1 invested in support for carers, it brings a return on investment of £4, and £8 billion pounds is saved in Wales every year by the care carers provide. So, the statistics make their own case for investing in carers, and young carers particularly. I look forward to hearing what more the Government intends to do when they respond to this debate.

Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad yn y ddadl hon ar rôl gofalwyr ifanc a’r rhan y maent yn ei chwarae yn cadw ein system iechyd a gofal cymdeithasol i redeg a’r cymorth, neu ddiffyg cymorth—yn aml iawn, neu’n rhy aml, ddywedwn i—o ran yr hyn sydd yno i’w helpu. Amcangyfrifir bod dros 11,000 o ofalwyr sy’n blant neu’n oedolion ifanc yng Nghymru, er ei fod yn debygol o fod yn amcangyfrif rhy isel, yn amlwg, gan na fuasem yn gwybod am lawer ohonynt. Ni fuasai nifer ohonynt, wrth gwrs, yn nodi eu hunain fel rhai â chyfrifoldebau gofalu. Mae bod â’r mathau hynny o gyfrifoldebau yn rhoi plentyn o dan anfantais o ran eu cyfleoedd addysgol. Yn aml, ni fydd gofalwyr ifanc yn cael yr un cyfleoedd â phlant eraill i ddysgu a chwarae.

Dywedir wrthyf fod gofalwyr ifanc yn colli 48 diwrnod o ysgol ar gyfartaledd, naill ai’n llawn neu’n rhannol oherwydd eu rôl ofalu bob blwyddyn. Mae’r ffigurau hefyd yn awgrymu bod oddeutu 68 y cant o ofalwyr ifanc yn cael eu bwlio yn yr ysgol, a dim ond hanner y gofalwyr ifanc sydd â pherson penodol yn yr ysgol sy’n gwybod eu bod yn ofalwyr ac yn eu helpu. Felly, nid yw’n syndod efallai y bydd un o bob pum gofalwr yn dod yn rhywun nad yw mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant pan fyddant yn gadael yr ysgol—un o bob pump. Pam nad yw gofalu yn cael ei ystyried yn waith, er yn waith di-dâl—mae’n bosibl mai dyna ran o’r broblem yma.

Felly, mae’n aberth enfawr. Mae’r plant hyn yn aberthu’n enfawr. Cofiwch, pe na baent yn gofalu, y GIG a gofal cymdeithasol a fuasai’n gwneud y gwaith yn eu lle ac yn talu’r pris. Ond mae’r gefnogaeth rydym yn ei chynnig i’r plant hyn, rhaid i mi ddweud, yn gwbl warthus. Rwyf eisoes wedi tynnu sylw at y ffaith nad oes gan hanner y gofalwyr berson penodol yn yr ysgol a all helpu a chefnogi gofalwr. Yn amlwg, mae angen cael llawer mwy o gymorth a gweithio rhwng awdurdodau lleol ac ysgolion i roi’r gefnogaeth honno ar waith. Ond rydym yn dechrau o sylfaen isel yma, wrth gwrs. Nid yw’r wybodaeth a ddarperir i bobl ifanc yn ddigon da o gwbl. Yn ôl Cynhalwyr Cymru, mae gwefan un awdurdod lleol i’w gweld yn gwahardd gofalwyr unrhyw un o dan 18 oed rhag cael mynediad at asesiad o anghenion gofalwyr. Mae angen diweddaru’r wefan honno o leiaf.

Wrth gwrs, nid pobl ifanc â chyfrifoldebau gofalu yn unig sy’n talu’r pris am fethiant ein cenhedlaeth i’w hamddiffyn. Mae yna hefyd rieni â chyfrifoldebau gofalu am blant a welodd eu cymorth yn cael ei dorri gan newidiadau i nawdd cymdeithasol. Mae pawb ohonom yn gyfarwydd â’r dreth ystafell wely, wrth gwrs, ac yn ddiweddar mae’r achos penodol yng ngorllewin Cymru yn enghraifft o hyn. Ond hefyd mae yna 4,000 o deuluoedd â phlant anabl yr effeithiwyd arnynt gan y penderfyniad i dorri Cronfa’r Teulu a ddisgrifiwyd, wrth gwrs, fel rhaff achub.

Ceir rhieni hefyd sydd â phlant ar y sbectrwm awtistig sydd wedi tynnu sylw cyson at y diffyg cymorth a’r frwydr sy’n ofynnol i gael y cymorth sydd ei angen arnynt. Felly, yn amlwg, mae angen llawer iawn o welliant yn ein system gofal cymdeithasol a’n system addysg os ydym am fynd ati o ddifrif i gefnogi’r rhai sy’n rhoi cymaint yn gyfnewid am gyn lleied.

Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru, a alwodd am gyflwyno rhaglen gofalwyr ifanc yn ysgolion Cymru—un a all fod yn rhan lawn ac annatod o’r cwricwlwm newydd. Mae yna newidiadau ar y gweill yn y cwricwlwm, ac mae’n amlwg fod cyfle yno i fynd i’r afael â rhai o’r meysydd hyn. Buasai’r rhaglen yn darparu canllaw cam wrth gam i adnabod, cynnwys a chefnogi gofalwyr ifanc. Buasai’n cyfarparu ysgolion ag arferion effeithiol ac yn achredu’r gwaith y mae ysgolion yn ei wneud i gefnogi gofalwyr ifanc. Buasai’r rhaglen yn seiliedig ar y rhaglen ar gyfer gofalwyr ifanc mewn ysgolion yn Lloegr, a ddatblygwyd ac a gyflwynir ar y cyd gan Ymddiriedolaeth y Gofalwyr a Chymdeithas y Plant yno. Mae’r rhaglen wedi bod ar waith yn Lloegr ers ymhell dros flwyddyn bellach, ac mae gwerthusiadau cychwynnol wedi dangos bod y rhaglen yn hynod o effeithiol. Er enghraifft, o’r ysgolion a gymerodd ran, dywedodd 94 y cant eu bod wedi nodi mwy o ofalwyr ifanc yn eu hysgol, roedd 91 y cant wedi gweld effaith gadarnhaol ar gyflawniad gofalwyr ifanc yn eu hysgol, ac roedd bron i dri chwarter wedi sylwi ar lefelau presenoldeb gwell ymysg y gofalwyr ifanc hynny hefyd. Felly, mae llawer y gallwn ei ddysgu ac ystyried ei efelychu yng Nghymru yn hynny o beth.

Mae Llywodraeth yr Alban hefyd wedi ariannu cronfa seibiant byr yn y trydydd sector ers 2010, gyda ffocws ar ‘respitality’—cyfuniad o seibiant a lletygarwch. Gall hyn greu nifer o fanteision wrth gwrs—manteision amlwg i’r rhai sy’n darparu gofal a seibiant ar eu cyfer, ond hefyd mae darparu seibiant yn ystod y tymor tawel yn rhatach, felly mae’n darparu gwell gwerth am arian, ond hefyd mae’r incwm ychwanegol yn cael ei ddarparu yno hefyd ar gyfer busnesau twristiaeth ar adeg dawelach o’r flwyddyn. Nawr, rwy’n gwybod bod maniffesto Llafur wedi ymrwymo i ymchwilio i gynllun seibiant cenedlaethol. Nid oedd yn ymddangos yn y rhaglen lywodraethu, ond deallaf fod cynlluniau ar y gweill, a buasai’n dda clywed y newyddion diweddaraf am hyn y prynhawn yma.

Am bob £1 a fuddsoddir mewn cymorth i ofalwyr, mae’n dod ag elw ar fuddsoddiad o £4, ac arbedir £8 biliwn o bunnoedd yng Nghymru bob blwyddyn gan y gofal y mae gofalwyr yn ei ddarparu. Felly, mae’r ystadegau’n gwneud eu hachos eu hunain dros fuddsoddi mewn gofalwyr, a gofalwyr ifanc yn arbennig. Edrychaf ymlaen at glywed beth arall y mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud pan fyddant yn ymateb i’r ddadl hon.

I’d like to echo the comments made by other Members on the debt of gratitude that we owe to unpaid carers. It’s crucial that we value and respect them, and I think Llyr has raised a really important point about young carers in particular.

Today I want to touch on the impact of the intermediate care fund. It’s a very good example where better integration between health and social care services exists in practice, preventing unnecessary hospital admissions and delays in discharges. One example of this success is in my constituency. The Welsh Government has invested £0.5 million in capital funds and £390,000 in revenue funds to develop the intermediate care unit at Parklands residential home in Malpas. The collaborative work between the Welsh Government, Aneurin Bevan health board and Newport City Council has provided a place where patients who are well enough to leave hospital, but are not yet able to return home, can access the care and support they need at that time.

Between 1 April and 31 December 2016, 55 people were admitted to Parklands, with an average stay of four weeks. Of those who were admitted only six people returned to hospital, with 47 being able to return to their own home. The experiences of two of my constituents demonstrate the difference this facility has made to these individuals and their families. One constituent was admitted following a stroke. He had reduced mobility and speech and had lost a lot of weight. He received support from the neurological community rehabilitation team at Parklands, which consisted of an occupational therapist, physiotherapist, a dietician and a speech and language therapist. During his stay of approximately six weeks, he gained weight and his mobility and speech improved, meaning that he was able to return home to live with his wife.

Another former resident of Parklands was referred following multiple hospital stays, due to a general deterioration in her health, and she had an inability to cope at home. She felt she needed to go into residential care but had the opportunity to stay at Parklands first. She stayed at Parklands for approximately 10 weeks, but early in her stay she had built up her confidence enough to want to return home. With the help of staff, she regained her mobility, and following a meeting with her family, she realised she could live independently. A stairlift was fitted to enable her to access the whole of her property and she returned home with a care package. She has not been readmitted to hospital since.

There are many more examples that I could quote, all of which demonstrate Parklands was able to personalise the care needs to the individual. This type of step-up, step-down care is making a real difference to people and their families, as both myself and the Minister have seen for ourselves. The intermediate care fund is able to improve the quality of life for many in need of social care and alleviate the pressure put on hospital beds. With an ageing population, more accommodation like Parklands is crucial to ensure people remain in their home for as long as possible.

Hoffwn adleisio’r sylwadau a wnaed gan Aelodau eraill ar y diolch sy’n ddyledus i ofalwyr di-dâl. Mae’n hanfodol ein bod yn eu gwerthfawrogi ac yn eu parchu, ac rwy’n meddwl bod Llyr wedi nodi pwynt pwysig iawn am ofalwyr ifanc yn arbennig.

Heddiw, rwyf am sôn am effaith y gronfa gofal canolraddol. Mae’n enghraifft dda iawn o ble y mae integreiddio gwell rhwng gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn bodoli’n ymarferol, gan atal derbyniadau diangen i’r ysbyty ac oedi wrth ryddhau o’r ysbyty. Ceir un enghraifft o’r llwyddiant hwn yn fy etholaeth i. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £0.5 miliwn mewn cronfeydd cyfalaf a £390,000 mewn cronfeydd refeniw i ddatblygu’r uned gofal canolraddol yng nghartref preswyl Parklands ym Malpas. Mae’r gwaith ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru, bwrdd iechyd Aneurin Bevan a Chyngor Dinas Casnewydd wedi darparu man lle y gall cleifion sy’n ddigon iach i adael yr ysbyty, ond nad ydynt yn gallu dychwelyd adref eto, gael y gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt ar yr adeg honno.

Rhwng 1 Ebrill a 31 Rhagfyr 2016, derbyniwyd 55 o bobl i Parklands, gydag arhosiad cyfartalog o bedair wythnos. O’r rhai a dderbyniwyd, chwech o bobl yn unig a ddychwelodd i’r ysbyty, gyda 47 yn gallu dychwelyd i’w cartrefi eu hunain. Mae profiadau dau o fy etholwyr yn dangos y gwahaniaeth y mae’r cyfleuster hwn wedi ei wneud i’r unigolion hyn a’u teuluoedd. Cafodd un etholwr ei dderbyn yn dilyn strôc. Roedd ei symudedd a’i leferydd wedi’u cyfyngu ac roedd wedi colli llawer o bwysau. Cafodd gymorth gan y tîm adsefydlu niwrolegol cymunedol yn Parklands, a oedd yn cynnwys therapydd galwedigaethol, ffisiotherapydd, dietegydd a therapydd lleferydd ac iaith. Yn ystod ei arhosiad o tua chwe wythnos, magodd bwysau a gwellodd ei symudedd a’i leferydd, a olygai ei fod yn gallu dychwelyd adref i fyw gyda’i wraig.

Cafodd cyn-breswylydd arall o Parklands ei atgyfeirio yn dilyn sawl arhosiad yn yr ysbyty, oherwydd dirywiad cyffredinol yn ei hiechyd, ac nid oedd yn gallu ymdopi gartref. Teimlai fod angen iddi gael gofal preswyl ond cafodd gyfle i aros yn Parklands gyntaf. Arhosodd yn Parklands am oddeutu 10 wythnos, ond yn gynnar yn ei harhosiad, roedd wedi magu digon o hyder i ddychwelyd adref. Gyda chymorth staff, adferodd ei symudedd, ac yn dilyn cyfarfod gyda’i theulu, sylweddolodd y gallai fyw’n annibynnol. Gosodwyd lifft risiau i’w galluogi i gael mynediad at bob rhan o’i heiddo a dychwelodd adref gyda phecyn gofal. Nid yw wedi cael ei haildderbyn i’r ysbyty ers hynny.

Mae yna lawer mwy o enghreifftiau y gallwn gyfeirio atynt, a phob un ohonynt yn dangos bod Parklands wedi gallu personoli anghenion gofal yr unigolyn. Mae’r math hwn o ofal cam-i-fyny, cam-i-lawr yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl a’u teuluoedd, fel y gwelais i a’r Gweinidog drosom ein hunain. Mae’r gronfa gofal canolraddol yn gallu gwella ansawdd bywyd i lawer sydd angen gofal cymdeithasol a lleddfu’r pwysau ar welyau ysbyty. Gyda phoblogaeth sy’n heneiddio, mae mwy o ddarpariaethau llety fel Parklands yn hanfodol er mwyn sicrhau bod pobl yn aros yn eu cartrefi cyhyd ag y bo modd.

It is now 11 years since I launched CHANT Cymru at the request of campaigners across Wales, fighting for local beds at community hospitals. Campaigners against the closure of Chatsworth House Community Hospital in Prestatyn had asked me to form CHANT Cymru—Community Hospitals Acting Nationally Together—to bring together local groups from across Wales campaigning to save their local community hospitals, threatened by the then Labour Welsh Government’s closure programme.

Widespread opposition to closure had already generated popular public protests across the whole of Wales, and CHANT Cymru was the campaigners’ national voice in the fight to save their community hospitals. We promoted at national level the role of community hospitals in providing quality healthcare, supported local campaigns and held the Welsh Government to account over its promise to meet the health needs of its patients and to provide accessible local healthcare. I led a debate on this here, we held a rally on the Senedd steps, attended by coachloads from across Wales, and we successfully ensured that this was a key issue in the 2007 Assembly election.

The new coalition Welsh Government announced a u-turn. In March 2010, the Labour health Minister said,

‘I am not aware of any threats to community hospitals across Wales’.

However, when Labour returned to single-party power in Cardiff in 2011, they again pushed ahead with their community hospital closure programme. North Wales community health council wrote to the then health Minister expressing concerns about the robustness of the information provided by Betsi Cadwaladr university health board, which they used to inform their decisions to close community hospitals in Flint, Llangollen, Blaenau Ffestiniog and Prestatyn. Dozens of community beds were lost, despite bed occupancy levels at 95 per cent and above. The GP who set up the north Wales pilot, the enhanced care at home scheme, with the health board, said that

‘This will bring a service that is currently frequently gridlocked, further to its knees’,

and that

‘a central part of the proposed shake-up of health services—providing more care in people’s homes—won’t fill the gap left by shutting community hospitals.’

This Welsh Labour Government ignored the Flint referendum, in which 99.3 per cent voted in favour of returning in-patient beds to Flint, and then ignored the Blaenau Ffestiniog referendum where an overwhelming majority voted in favour of returning beds there.

When I visited Holywell hospital, staff there told me that extra investment in our local community hospitals, such as Holywell, and NHS community beds in Flint would take pressure off our general hospitals, help tackle the A&E crisis and enable the health board to use its resources more efficiently. As the head of the NHS in England said, smaller community hospitals should play a bigger role, particularly in the care of older patients.

At last June’s Royal College of General Practitioners Wales’s Assembly event, ‘Strengthening General Practice to Support the NHS’, we heard that general practice in Wales provides 90 per cent of NHS consultations, 27.8 per cent of the budget, and that prolonged underinvestment means that funding for general practice has been decreasing compared to the overall Welsh NHS.

‘Yet we face the significant challenges of an ageing and growing population. Consultations are becoming longer and more complicated as we deal with an increasing number of patients with multiple chronic conditions.’

We also heard from them that NHS community beds add to the breadth of things GPs can do, including respite and step-down care, assisting both primary and secondary sectors. If it really means what it says about co-production in health and social care, the Welsh Government must start listening to these professionals and designing and delivering local services with clinicians and local communities.

The Well North Wales programme identifies a requirement to tackle issues around deprivation and poverty at a local, community level via co-production. As the Chief Medical Officer for Wales said in his annual report 2015-16,

‘Social prescribing can improve self-esteem, mood, social contact and transferrable skills—and decrease demand for Health services.’

The Co-production Network for Wales, All in this Together, have highlighted, for example, the Green Dreams: Creating Health through Community social prescribing initiative, established by a GP in England. As Wales’s chief medical officer states,

‘Co-production with communities is a potentially powerful way in which public sector staff can respond to the social gradient of health need.’

‘The optimal arrangement of primary and community care services may be best understood through co-production.’

‘Understanding community assets and co-productive working seems vital for GP practices, primary care resource centres and primary care clusters.’

And, may I add, vital for community hospitals and community beds also?

Mae 11 mlynedd bellach ers i mi lansio CHANT Cymru ar gais ymgyrchwyr ledled Cymru a oedd yn ymladd dros gadw gwelyau lleol mewn ysbytai cymuned. Roedd ymgyrchwyr yn erbyn cau Ysbyty Cymuned Chatsworth House ym Mhrestatyn wedi gofyn i mi ffurfio CHANT Cymru—Ysbytai Cymuned yn Gweithredu’n Genedlaethol Gyda’i Gilydd—i ddod â grwpiau lleol at ei gilydd o bob rhan o Gymru a oedd yn ymgyrchu i achub eu hysbytai cymuned lleol a oedd dan fygythiad gan raglen gau Llywodraeth Lafur Cymru ar y pryd.

Roedd gwrthwynebiad eang i gau eisoes wedi cynhyrchu protestiadau cyhoeddus poblogaidd ar draws Cymru gyfan, a CHANT Cymru oedd llais cenedlaethol yr ymgyrchwyr yn y frwydr i achub eu hysbytai cymuned. Roeddem yn hyrwyddo ar lefel genedlaethol rôl ysbytai cymuned yn darparu gofal iechyd o safon, yn cefnogi ymgyrchoedd lleol ac yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif dros ei haddewid i ddiwallu anghenion iechyd ei chleifion a darparu gofal iechyd lleol hygyrch. Arweiniais ddadl ar hyn yma, cynhaliwyd rali ar risiau’r Senedd a fynychwyd gan fyseidiau o bobl o bob cwr o Gymru, ac fe lwyddasom i sicrhau bod hwn yn un o’r pynciau allweddol yn etholiad y Cynulliad yn 2007.

Cyhoeddodd Llywodraeth glymblaid newydd Cymru ei bod yn gwneud dro pedol. Ym mis Mawrth 2010, dywedodd y Gweinidog Iechyd Llafur,

‘Ni wn am ddim bygythiadau i ysbytai cymunedol ar draws Cymru.’

Fodd bynnag, pan ddychwelodd Llafur i rym un blaid yng Nghaerdydd yn 2011, aethant ati eto i wthio yn eu blaenau gyda’u rhaglen i gau ysbytai cymuned. Ysgrifennodd cyngor iechyd cymuned Gogledd Cymru at y Gweinidog Iechyd ar y pryd yn mynegi pryderon ynglŷn â pha mor gadarn oedd y wybodaeth a ddarparwyd gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac a ddefnyddiwyd ganddynt i lywio eu penderfyniadau i gau ysbytai cymuned yn y Fflint, Llangollen, Blaenau Ffestiniog a Phrestatyn. Collwyd dwsinau o welyau cymunedol, er gwaethaf lefelau defnydd gwelyau o 95 y cant ac uwch. Dywedodd y meddyg teulu a sefydlodd y cynllun peilot yng ngogledd Cymru, y cynllun gofal cartref gwell, gyda’r bwrdd iechyd y byddai hyn

‘yn llorio gwasanaeth sydd eisoes yn aml dan bwysau ar hyn o bryd,’

ac na fydd

‘rhan ganolog o’r ad-drefnu arfaethedig ym maes gwasanaethau iechyd—darparu mwy o ofal yng nghartrefi pobl—yn llenwi’r bwlch o ganlyniad i gau ysbytai cymuned.’

Anwybyddodd y Llywodraeth Lafur hon refferendwm y Fflint, pan bleidleisiodd 99.3 y cant o blaid dod â gwelyau i gleifion mewnol yn ôl i’r Fflint, ac yna anwybyddodd refferendwm Blaenau Ffestiniog pan bleidleisiodd mwyafrif llethol o blaid dod â gwelyau yn ôl yno.

Pan ymwelais ag Ysbyty Treffynnon, dywedodd staff yno wrthyf y buasai buddsoddiad ychwanegol yn ein hysbytai cymuned lleol, megis Treffynnon, a gwelyau cymunedol y GIG yn y Fflint yn tynnu pwysau oddi ar ein hysbytai cyffredinol, yn helpu i fynd i’r afael ag argyfwng adrannau damweiniau ac achosion brys ac yn galluogi’r bwrdd iechyd i ddefnyddio’i adnoddau yn fwy effeithlon. Fel y dywedodd pennaeth y GIG yn Lloegr, dylai ysbytai cymuned llai o faint chwarae rhan fwy, yn enwedig wrth ofalu am gleifion hŷn.

Yn nigwyddiad Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yng Nghynulliad Cymru fis Mehefin diwethaf ar gryfhau ymarfer cyffredinol er mwyn cefnogi’r GIG, clywsom fod ymarfer cyffredinol yng Nghymru yn darparu 90 y cant o ymgynghoriadau’r GIG, 27.8 y cant o’r gyllideb, a bod tanfuddsoddi hirdymor yn golygu bod cyllid ar gyfer ymarfer cyffredinol wedi bod yn gostwng o’i gymharu â’r GIG yng Nghymru yn gyffredinol.

Ac eto rydym yn wynebu heriau sylweddol poblogaeth sy’n heneiddio ac yn tyfu. Mae ymgynghoriadau yn mynd yn hwy ac yn fwy cymhleth wrth i ni ddelio â nifer gynyddol o gleifion gyda mwy nag un cyflwr cronig.

Clywsom ganddynt hefyd fod gwelyau cymunedol y GIG yn ychwanegu at yr amrywiaeth o bethau y gall meddygon teulu eu gwneud, gan gynnwys gofal seibiant a cham-i-lawr, i gynorthwyo’r sector sylfaenol a’r sector eilaidd. Os yw o ddifrif yn golygu’r hyn y mae’n ei ddweud am gydgynhyrchu ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau gwrando ar y gweithwyr proffesiynol hyn a llunio a darparu gwasanaethau lleol gyda chlinigwyr a chymunedau lleol.

Mae rhaglen Gogledd Cymru Iach yn nodi gofyniad i fynd i’r afael â materion yn ymwneud ag amddifadedd a thlodi ar lefel gymunedol leol drwy gydgynhyrchu. Fel y dywedodd Prif Swyddog Meddygol Cymru yn ei adroddiad blynyddol ar gyfer 2015-16,

Gall y dull rhagnodi cymdeithasol wella hunan-barch, hwyliau, cyswllt cymdeithasol a sgiliau trosglwyddadwy—a lleihau’r galw am wasanaethau iechyd.

Mae’r Rhwydwaith Cydgynhyrchu ar gyfer Cymru, Mae Pawb yn Rhan o Hyn, wedi tynnu sylw, er enghraifft, at gynllun rhagnodi cymdeithasol Green Dreams: Creating Health through Community a sefydlwyd gan feddyg teulu yn Lloegr. Fel y dywed prif swyddog meddygol Cymru,

‘Gallai cydgynhyrchu gyda chymunedau fod yn ffordd sy’n galluogi staff y sector cyhoeddus i ymateb i raddiant cymdeithasol o ran angen iechyd.’

‘Cydgynhyrchu yw’r ffordd orau o ddeall sut y gellir trefnu gofal sylfaenol a gofal cymunedol yn fwyaf effeithiol.’

‘Ymddengys bod deall asedau cymunedol a gweithio cydgynhyrchiol yn hollbwysig i bractisau meddygon teulu, canolfannau adnoddau gofal sylfaenol a chlystyrau gofal sylfaenol.’

Ac os caf ychwanegu, yn hollbwysig ar gyfer ysbytai cymuned a gwelyau cymunedol hefyd?

Can I thank Plaid Cymru for bringing forward this very important debate? I think most of the points that I wanted to cover have now been dealt with. So, I’m going to confine my contribution to this particular debate to the part of the motion that deals specifically with community hospitals and, in particular, the importance of developing the integration agenda.

I guess, like me, everybody places great value on our local community hospitals, but unfortunately, I think the wording of the motion implies that keeping every existing community hospital open is the answer to delivering community-based health services and social care. It’s quite possible that some existing community hospitals could provide the base for some community-based schemes, not just providing a range of healthcare services, such as GP practices, dental services, opticians and pharmacies, but being the base for social care provision. But, a blanket policy of keeping open every community hospital could, in some instances, actually be a barrier to initiatives for the better integration of health and care services.

There are great examples already out there, and Sian Gwenllian mentioned some in her constituency, of one-stop centres for health and social care provision. In my constituency I have two great examples, one of which is the Keir Hardie Health Park in Merthyr, and the other is the integrated health and social care centre in Rhymney. I believe that that should be the general direction of travel, in terms of community provision.

From the contributions we’ve heard from Mark Isherwood and from Hannah Blythyn, I know how emotive proposals to close community hospitals can be, but that shouldn’t deflect us from the need to take forward the process of social care and health integration, and it shouldn’t deflect us in the short term, just for political expediency, to unjustifiably keep open unsustainable community hospitals, if doing so prevents the development of local, sustainable integrated health and care services.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl bwysig hon. Rwy’n credu bod y rhan fwyaf o’r pwyntiau yr oeddwn am eu nodi wedi cael sylw bellach. Felly, fe gyfyngaf fy nghyfraniad i’r ddadl hon i’r rhan o’r cynnig sy’n ymdrin yn benodol ag ysbytai cymuned ac yn arbennig, pwysigrwydd datblygu’r agenda integreiddio.

Rwy’n tybio bod pawb, fel minnau, yn rhoi pwys mawr ar ein hysbytai cymuned lleol, ond yn anffodus, rwy’n meddwl bod geiriad y cynnig yn awgrymu mai cadw pob ysbyty cymuned presennol ar agor yw’r ateb ar gyfer darparu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn y gymuned. Mae’n ddigon posibl y gallai rhai ysbytai cymuned presennol ddarparu’r sylfaen ar gyfer rhai cynlluniau yn y gymuned, gan ddarparu ystod o wasanaethau gofal iechyd, fel practisau meddygon teulu, gwasanaethau deintyddol, optegwyr a fferyllfeydd, a bod yn sylfaen hefyd ar gyfer darparu gofal cymdeithasol. Ond mewn gwirionedd gallai polisi cyffredinol o gadw pob ysbyty cymuned ar agor fod yn rhwystr, mewn rhai achosion, i gynlluniau ar gyfer integreiddio gwasanaethau iechyd a gofal yn well.

Mae yna enghreifftiau gwych i’w cael yn barod, a soniodd Sian Gwenllian am rai yn ei hetholaeth, canolfannau un stop ar gyfer darparu iechyd a gofal cymdeithasol. Yn fy etholaeth mae gennyf ddwy enghraifft wych, ac un ohonynt yw Parc Iechyd Keir Hardie ym Merthyr Tudful, a’r llall yw’r ganolfan iechyd a gofal cymdeithasol integredig yn Rhymni. Credaf mai i’r cyfeiriad hwnnw y dylid teithio, yn gyffredinol, o ran darpariaeth gymunedol.

O’r cyfraniadau a glywsom gan Mark Isherwood a Hannah Blythyn, rwy’n gwybod pa mor emosiynol y gall cynigion i gau ysbytai cymuned fod, ond ni ddylai hynny ein rhwystro rhag yr angen i fwrw ymlaen â’r broses o integreiddio gofal cymdeithasol ac iechyd, a ni ddylai beri i ni, yn y tymor byr ac er hwylustod gwleidyddol yn unig, i gadw ysbytai cymuned anghynaladwy yn agored heb gyfiawnhad, os yw gwneud hynny’n atal y gwaith o ddatblygu gwasanaethau iechyd a gofal integredig lleol cynaliadwy.

Would you give way? Would you agree, recognising—[Inaudible.]—out of date, buildings need to be replaced, that shouldn’t have been done without transition and without replacement beds?

A wnewch chi ildio? A fuasech yn cytuno, gan gydnabod—[Anghlywadwy.]—bod angen adnewyddu hen adeiladau anaddas, na ddylid bod wedi gwneud hynny heb bontio a heb fod gwelyau eraill ar gael yn eu lle?

I totally understand and agree with that. When moving services or closing hospital services, there need to be services in place before other services are closed. I think the point I’m trying to make is that we shouldn’t use the closure of community hospitals, and oppose the closure of community hospitals, just because the community wants to oppose that, because I think everybody wants to keep what they have. I think sometimes we have to look at the bigger picture, and that’s really the point that I was making.

So, I will be supporting the amendment from the Welsh Government that recognises the role that community hospitals may have in a wider capacity, but crucially recognises the significance of the £60 million integrated care fund and the £40 million fund to develop integrated health and social care centres, at the heart of which may or may not be community hospitals.

Rwy’n deall hynny’n iawn ac yn cytuno. Wrth symud gwasanaethau neu gau gwasanaethau ysbyty, mae angen cael gwasanaethau yn eu lle cyn cau gwasanaethau eraill. Rwy’n meddwl mai’r pwynt rwy’n ceisio ei wneud yw na ddylem ddefnyddio cau ysbytai cymuned, a gwrthwynebu cau ysbytai cymuned, am ddim rheswm heblaw’r ffaith fod y gymuned eisiau gwrthwynebu hynny, oherwydd rwy’n meddwl bod pawb yn awyddus i gadw’r hyn sydd ganddynt. Byddaf yn meddwl weithiau fod yn rhaid i ni edrych ar y darlun ehangach, a dyna’r pwynt yr oeddwn yn ei wneud mewn gwirionedd.

Felly, byddaf yn cefnogi’r gwelliant gan Lywodraeth Cymru sy’n cydnabod y rôl ehangach y gallai ysbytai cymuned ei chael, ond sy’n cydnabod yn allweddol arwyddocâd y gronfa gofal integredig gwerth £60 miliwn a’r gronfa £40 miliwn i ddatblygu canolfannau iechyd a gofal cymdeithasol integredig, ac efallai y bydd ysbytai cymuned wrth wraidd hynny, neu efallai na fyddant.

Thank you very much. I call the Minister for Social Services and Public Health, Rebecca Evans.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd, Rebecca Evans.

Thank you, Deputy Presiding Officer. In the few minutes I have to respond to the debate today, it would be impossible for me to put in the window everything I’ve got in the shop, to use Hannah’s phrase, because it has been such a wide-ranging debate and we are doing so much in this field.

But, I’ll start by saying that the Welsh Government has prioritised social care as a sector of national strategic importance. This isn’t a new approach, of course—our Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 was developed in response to the Welsh Government’s 2011 White Paper, ‘Sustainable Social Services for Wales: A Framework for Action’. The Act is based on the fundamental principle that whilst demand is rising across social services, and the financial outlook for all public services is difficult, we do need to do more than just pursue the obvious efficiency savings. The Act gives us a new legal framework for the way in which we provide care and support services.

In Wales, we continue to invest in social care to ensure the delivery of high-quality care and support. The 2017-18 budget includes an additional £25 million for social services, and this extra support has been welcomed by local government and will help respond to pressures. I’ve also announced a further £10 million of recurrent funding to help to manage the impact of the national living wage.

Standards can best be raised when partners work together. In order to increase resilience in health and social care, we need to take a whole-system approach to planning and service delivery. The intermediate care fund has been developed to develop new and innovative models of integrated working between health, social services, housing and the third and independent sectors. Sixty million pounds have been set aside this year, and ‘Taking Wales Forward’ includes a commitment to retain this important fund. The ICF supports initiatives that prevent unnecessary hospital admission, inappropriate admission to residential care and delayed discharges from hospital. These initiatives have created capacity in the care system and have improved consistency in the provision of services within regions.

The Social Services and Well-being (Wales) Act provides for the establishment of seven regional partnership boards on a health board area footprint. These boards bring together health, social services, the third sector and other partners to take forward the effective delivery of integrated services in Wales. Their purpose is to improve the outcomes and the well-being of people, and improve the efficiency and the effectiveness of service delivery. ‘Taking Wales Forward’ also includes a commitment to invest in a new generation of integrated health and social care centres. Forty million pounds has been announced to support this, and organisations are in the process of prioritising plans as part of their estates and service-planning work.

So, whilst we can support point 1 of the motion today, we can’t support points 2, 3 and 4, for a number of reasons. There are approximately 384,000 carers in Wales providing dedicated support to their loved ones, and we’ve heard how, in practical terms, this care equates to more than £8 billion a year. But it’s simply not true to say their contribution is unappreciated. The Welsh Government recognises that we owe our carers a great debt of gratitude, and that’s why we’ve long sought to improve the lives of carers. In 2000, we published our ‘Carers Strategy for Wales’, which provided a framework for delivering services and support for carers. In 2010, the Carers Strategies (Wales) Measure was introduced, further improving support for carers locally, and the groundbreaking Social Services and Well-being (Wales) Act enabled us to build on our progress and strengthen our commitment to carers. The Act recognises explicitly the key role played by carers and will give them rights to assessment and support that are equal to those of the people they care for. And I’m very familiar with the survey to which Rhun ap Iorwerth referred, having already discussed it myself with our carers’ forum, and as a result, I’ve written to all local authorities in Wales on the issues that you described, and I’ve also asked my officials to look further in-depth at the findings and, of course, there will be this three-stage monitoring process for the implementation of the Act.

I also announced the intention to refresh our current carers strategy in my written statement, which was published on Carers Rights Day. The strategy will be developed in partnership with carer networks, organisations and carers themselves, building joint ownership and capturing the issues that really matter, and I give Members reassurance that young carers are a particular focus of this piece of work. The work will include examining a national approach to respite care, because carers tell us that this is a major priority for them, and discussions have already begun with third sector organisations on what the detail of this might be. And I can reassure you also that some of that work includes discussions with the Carers Trust, relating to the approach that has been described in Scotland.

In the meantime, we expect health boards and local authorities to work together to plan and deliver care and support as locally as possible. This includes respite care to support carers in their vital role. Respite care should be flexible and be able to take place in a wide range of settings, including at home and in the wider community. I’m aware that the closure of community hospitals continues to receive much attention, but I would correct Mark Isherwood: there is no Welsh Government community hospital closure programme. It’s for local health boards, working in partnership with their local communities, to determine the care that’s necessary for local needs.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn yr ychydig funudau sydd gennyf i ymateb i’r ddadl heddiw, buasai’n amhosibl i mi roi popeth sydd gennyf yn y siop yn y ffenestr, i ddefnyddio ymadrodd Hannah, gan ei bod wedi bod yn ddadl mor eang ac rydym yn gwneud cymaint yn y maes hwn.

Ond fe ddechreuaf drwy ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu gofal cymdeithasol fel sector o bwys strategol cenedlaethol. Nid yw hon yn ymagwedd newydd, wrth gwrs—datblygwyd ein Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 mewn ymateb i Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru 2011, ‘Gwasanaethau Cymdeithasol Cynaliadwy i Gymru: Fframwaith ar gyfer Gweithredu’. Er bod y galw’n cynyddu ar draws y gwasanaethau cymdeithasol, a bod y rhagolygon ariannol ar gyfer yr holl wasanaethau cyhoeddus yn anodd, mae’r Ddeddf yn seiliedig ar yr egwyddor sylfaenol fod angen i ni wneud mwy na mynd ar drywydd yr arbedion effeithlonrwydd amlwg yn unig. Mae’r Ddeddf yn rhoi fframwaith cyfreithiol newydd i ni ar gyfer y ffordd y darparwn wasanaethau gofal a chymorth.

Yng Nghymru, rydym yn parhau i fuddsoddi mewn gofal cymdeithasol er mwyn sicrhau y darperir gofal a chymorth o ansawdd uchel. Mae’r gyllideb ar gyfer 2017-18 yn cynnwys £25 miliwn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol, a chroesawyd y cymorth ychwanegol hwn gan lywodraeth leol, a bydd yn helpu i ymateb i’r pwysau. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi £10 miliwn pellach o gyllid rheolaidd er mwyn helpu i reoli effaith y cyflog byw cenedlaethol.

Y ffordd orau i godi safonau yw drwy gael partneriaid i weithio gyda’i gilydd. Er mwyn cynyddu cydnerthedd mewn iechyd a gofal cymdeithasol, mae angen i ni fabwysiadu ymagwedd system gyfan tuag at gynllunio a darparu gwasanaethau. Datblygwyd y gronfa gofal canolraddol i ddatblygu modelau newydd ac arloesol o weithio integredig rhwng y sector iechyd, y sector gwasanaethau cymdeithasol, y sector tai, y trydydd sector a’r sector annibynnol. Neilltuwyd £60 miliwn eleni, ac mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn cynnwys ymrwymiad i gadw’r gronfa bwysig hon. Mae’r gronfa gofal canolraddol yn cefnogi mentrau sy’n atal derbyniadau diangen i’r ysbyty, derbyniadau amhriodol i ofal preswyl ac oedi wrth ryddhau o’r ysbyty. Mae’r mentrau hyn wedi creu capasiti yn y system ofal ac maent wedi gwella cysondeb yn y modd y darperir gwasanaethau yn y rhanbarthau.

Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) yn darparu ar gyfer sefydlu saith bwrdd partneriaeth rhanbarthol ar ôl troed ardal y bwrdd iechyd. Mae’r byrddau hyn yn dod ag iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, y trydydd sector a phartneriaid eraill at ei gilydd i ddatblygu’r gwaith o ddarparu gwasanaethau integredig yn effeithiol yng Nghymru. Eu diben yw gwella canlyniadau i bobl, a’u lles, a gwella effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y modd y darperir gwasanaethau. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ hefyd yn cynnwys ymrwymiad i fuddsoddi mewn cenhedlaeth newydd o ganolfannau iechyd a gofal cymdeithasol integredig. Neilltuwyd £40 miliwn i gefnogi hyn, ac mae sefydliadau yn y broses o flaenoriaethu cynlluniau fel rhan o’u gwaith ystadau a chynllunio gwasanaethau.

Felly, er y gallwn gefnogi pwynt 1 y cynnig heddiw, ni allwn gefnogi pwyntiau 2, 3 a 4, am nifer o resymau. Ceir oddeutu 384,000 o ofalwyr yng Nghymru sy’n darparu cymorth penodedig i’w hanwyliaid, ac rydym wedi clywed sut, yn ymarferol, y mae’r gofal hwn yn cyfateb i dros £8 biliwn y flwyddyn. Ond nid yw’n wir o gwbl i ddweud nad yw eu cyfraniad yn cael ei werthfawrogi. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod ein diolch yn fawr iawn i’n gofalwyr, a dyna pam ein bod wedi bod wrthi ers tro yn ceisio gwella bywydau gofalwyr. Yn 2000, cyhoeddwyd ein ‘Strategaeth Gofalwyr Cymru’, a oedd yn cynnig fframwaith ar gyfer darparu gwasanaethau a chymorth i ofalwyr. Yn 2010, cyflwynwyd y Mesur Strategaethau ar gyfer Gofalwyr (Cymru), gan wella ymhellach y cymorth sydd ar gael i ofalwyr yn lleol, a gwnaeth y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) arloesol ein galluogi i adeiladu ar ein cynnydd a chryfhau ein hymrwymiad i ofalwyr. Mae’r Ddeddf yn cydnabod yn glir y rôl allweddol a chwaraeir gan ofalwyr a bydd yn rhoi hawliau iddynt i asesiad a chymorth sy’n gyfartal â rhai’r bobl y maent yn gofalu amdanynt. Ac rwy’n gyfarwydd iawn â’r arolwg y cyfeiriodd Rhun ap Iorwerth ato, gan fy mod wedi bod yn ei drafod fy hun eisoes gyda’n fforwm gofalwyr, ac o ganlyniad, rwyf wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol yng Nghymru ynglŷn â’r materion a ddisgrifiwyd gennych, ac rwyf hefyd wedi gofyn i fy swyddogion edrych yn fanwl eto ar y canfyddiadau ac wrth gwrs, fe fydd yna broses fonitro dri cham ar gyfer gweithredu’r Ddeddf.

Hefyd, cyhoeddais y bwriad i adnewyddu ein strategaeth bresennol ar gyfer gofalwyr yn fy natganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ar Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr. Bydd y strategaeth yn cael ei datblygu mewn partneriaeth â rhwydweithiau gofalwyr, sefydliadau a gofalwyr eu hunain, gan ddatblygu perchnogaeth ar y cyd a thynnu sylw at y materion sy’n wirioneddol bwysig, ac rwy’n sicrhau’r Aelodau fod gofalwyr ifanc yn ffocws arbennig yn y gwaith hwn. Bydd y gwaith yn cynnwys archwilio ymagwedd genedlaethol tuag at ofal seibiant, gan fod gofalwyr yn dweud wrthym fod hyn yn flaenoriaeth bwysig iddynt, ac mae trafodaethau eisoes wedi dechrau gyda sefydliadau’r trydydd sector ar y manylion. A gallaf eich sicrhau hefyd fod peth o’r gwaith hwnnw’n cynnwys trafodaethau gydag Ymddiriedolaeth y Gofalwyr, yn ymwneud â’r dull o weithredu a ddisgrifiwyd yn yr Alban.

Yn y cyfamser, rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol weithio gyda’i gilydd i gynllunio a darparu gofal a chymorth mor lleol â phosibl. Mae hyn yn cynnwys gofal seibiant i gynorthwyo gofalwyr yn eu rôl hanfodol. Dylai gofal seibiant fod yn hyblyg a dylai allu digwydd mewn amrywiaeth eang o leoliadau, gan gynnwys yn y cartref ac yn y gymuned ehangach. Rwy’n ymwybodol fod cau ysbytai cymuned yn parhau i gael llawer o sylw, ond carwn gywiro Mark Isherwood: nid oes rhaglen gau ysbytai cymuned gan Lywodraeth Cymru. Mater i fyrddau iechyd lleol, gan weithio mewn partneriaeth â’u cymunedau lleol, yw penderfynu ar y gofal sy’n anghenrheidiol ar gyfer anghenion lleol.

I was referring to 2006, when there most clearly was. That’s why we generated a campaign, with hundreds and hundreds of mayors and residents on the steps outside. And paradoxically, and oddly, in 2011, the closure programme announced by health boards matched exactly the Labour Welsh Government closure campaign from five years previously.

Roeddwn yn cyfeirio at 2006, pan oedd yn amlwg iawn fod yna raglen o’r fath yn bodoli. Dyna pam y trefnwyd ymgyrch, gyda channoedd ar gannoedd o feiri a thrigolion ar y grisiau y tu allan. Yn baradocsaidd, ac yn rhyfedd, yn 2011, roedd y rhaglen gau a gyhoeddwyd gan y byrddau iechyd yr un fath yn union ag ymgyrch gau Llywodraeth Lafur Cymru bum mlynedd ynghynt.

Well, Deputy Presiding Officer, it’s 2017 now, and depending on local needs and circumstances, community hospitals can play an important role in delivering a range of facilities and services, including respite. However, quality care is about more than just buildings and bed numbers. A number of very old and outdated community hospitals have closed in recent years, and I do recognise that these hospitals were much loved and much cherished by their local communities, but they were no longer able to provide care that’s appropriate to meet today’s modern standards. These hospitals are being replaced with new primary care resource centres, funded by Welsh Government, and are providing an increased range of services in a modern setting, resulting in people receiving more of the care and support they need close to home. There’s often criticism that these new centres do not have in-patient beds, but it’s often far more appropriate for people to receive care through enhanced services at home. In cases where an in-patient bed is deemed to be clinically required, these are being provided through nearby modern hospitals, so the emphasis has to be on the quality of the service and meeting people’s needs, rather than where that care is physically delivered.

A pipeline of primary and community care investment is being delivered as part of health boards’ estate priorities, and this is linked to the work that we want to see done to increase the scale and pace of service shift into primary and community care settings. Some early opportunities for investment have already been identified in the NHS-owned estate as the longer-term investment programme is developed. We have approved nearly £5 million of capital funding for a number of priority schemes, and opportunities for further capital investment in 2017-18 and beyond are being discussed with health board teams as service planning work develops, and in line with their integrated medium-term plans.

We are now seeing the benefits of this approach. We saw a further fall in our delayed transfer of care figures for December, and I expect my confidence to be rewarded by a further reduction when the January figures are published shortly. I want to reassure Rhun ap Iorwerth that we’re not complacent, though, and it might be interesting for Members to know that the major cause of delayed transfers of care is actually patient choice, rather than a lack of numbers of beds. So, the situation is perhaps more complicated than it first seems.

Turning to the second amendment, tabled in the name of Paul Davies, we agree that allied healthcare professionals play a vital role in reducing avoidable demand for social care by actively working in the community and primary care. Through multi-professional teams, they’re delivering preventative care and admission avoidance, reshaping the way patients are supported to live their lives and better manage their conditions. So, we support this amendment.

And, interestingly, having considered the comments raised by Rhun ap Iorwerth on the issue of aids and adaptations with me in questions last week, I did discuss this with front-line professionals, who told me that there isn’t a major backlog in terms of aids and adaptations, and decreasing numbers may well actually be the result of the success of our Welsh Government housing standards, which are making homes more appropriate for people to live in in later ages, and also our focus on prevention is working. So, whilst it’s really good to be interested in outputs, it’s even better to be interested in outcomes.

I’m glad that Sian Gwenllian is looking into the case that she described, and, if she’d like to write to me, I’d be more than happy to also look into that case. Obviously, Members will realise that intermediate care fund money is actually being used in the field of aids and adaptations as well.

So, there’s no doubt that our health and social care services are facing challenges, but we are meeting these challenges head on, and have already increased resilience by taking a whole-system approach to planning and service delivery. We’ll continue to work with our partners and support them in working together to deliver integration and collaboration.

Wel, Ddirprwy Lywydd, mae’n 2017 erbyn hyn, ac yn dibynnu ar anghenion ac amgylchiadau lleol, gall ysbytai cymuned chwarae rhan bwysig wrth gyflwyno ystod o gyfleusterau a gwasanaethau, gan gynnwys gofal seibiant. Fodd bynnag, mae gofal o ansawdd yn ymwneud â mwy nag adeiladau a niferoedd gwelyau yn unig. Mae nifer o hen ysbytai cymuned anaddas wedi cau yn y blynyddoedd diwethaf, ac rwy’n cydnabod bod yr ysbytai hyn yn boblogaidd ac yn annwyl iawn yn eu cymunedau lleol, ond nid oeddent bellach yn gallu darparu gofal sy’n briodol i gyrraedd safonau modern heddiw. Mae canolfannau adnoddau gofal sylfaenol newydd, wedi’u cyllido gan Lywodraeth Cymru, yn cymryd lle’r ysbytai hyn, ac maent yn darparu ystod fwy o wasanaethau mewn lleoliad modern, gan olygu bod pobl yn cael mwy o’r gofal a’r cymorth sydd eu hangen arnynt yn agos i’w cartrefi. Yn aml, ceir beirniadaeth nad oes gwelyau cleifion mewnol yn y canolfannau newydd hyn, ond mae’n aml yn llawer mwy priodol i bobl dderbyn gofal drwy wasanaethau gwell yn y cartref. Mewn achosion lle y bernir bod angen clinigol am welyau cleifion mewnol, caiff y rhain eu darparu drwy’r ysbytai modern gerllaw, felly mae’n rhaid i’r pwyslais fod ar ansawdd y gwasanaeth a diwallu anghenion pobl, yn hytrach na’r man ffisegol lle y darperir y gofal hwnnw.

Mae ffrwd o fuddsoddiadau gofal sylfaenol a chymunedol yn cael ei chyflwyno fel rhan o flaenoriaethau’r byrddau iechyd ar gyfer eu hystadau, ac mae hyn yn gysylltiedig â’r gwaith yr ydym am ei weld yn cael ei wneud i gynyddu graddau a chyflymder y newid yn y gwasanaeth i leoliadau gofal sylfaenol a chymunedol. Nodwyd rhai cyfleoedd cynnar eisoes ar gyfer buddsoddi yn yr ystad sy’n eiddo i’r GIG wrth i’r rhaglen fuddsoddi fwy hirdymor gael ei datblygu. Rydym wedi cymeradwyo bron i £5 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer nifer o gynlluniau blaenoriaeth, ac mae cyfleoedd ar gyfer buddsoddi cyfalaf pellach yn 2017-18 a thu hwnt yn cael eu trafod gyda thimau’r byrddau iechyd wrth i waith cynllunio gwasanaethau ddatblygu, ac yn unol â’u cynlluniau tymor canolig integredig.

Bellach, rydym yn gweld manteision y dull hwn o weithredu. Gwelsom ostyngiad pellach yn ein ffigurau oedi wrth drosglwyddo gofal ar gyfer mis Rhagfyr, ac rwy’n disgwyl y caiff fy hyder ei wobrwyo gan ostyngiad pellach pan gyhoeddir ffigurau mis Ionawr cyn bo hir. Rwyf am sicrhau Rhun ap Iorwerth nad ydym yn hunanfodlon, fodd bynnag, a gallai fod o ddiddordeb i’r Aelodau wybod mai dewis cleifion yw’r prif achos dros oedi wrth drosglwyddo gofal mewn gwirionedd, yn hytrach na diffyg o ran niferoedd gwelyau. Felly, efallai bod y sefyllfa’n fwy cymhleth nag y mae’n ymddangos ar yr olwg gyntaf.

Gan droi at yr ail welliant, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies, rydym yn cytuno bod gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn chwarae rôl hanfodol wrth leihau galw y gellir ei osgoi ar ofal cymdeithasol drwy fynd ati i weithio yn y gymuned a gofal sylfaenol. Trwy dimau amlbroffesiynol, maent yn darparu gofal ataliol ac yn osgoi derbyniadau i’r ysbyty, gan ail-lunio’r ffordd y caiff cleifion eu cynorthwyo i fyw eu bywydau a rheoli eu cyflyrau’n well. Felly, rydym yn cefnogi’r gwelliant hwn.

Ac yn ddiddorol, ar ôl ystyried y sylwadau a wnaeth Rhun ap Iorwerth am gymhorthion ac addasiadau yn ystod y cwestiynau yr wythnos diwethaf, fe drafodais hyn gyda gweithwyr proffesiynol rheng flaen, a ddywedodd wrthyf nad oes ôl-groniad mawr o ran cymhorthion ac addasiadau, ac mae’n bosibl iawn fod y gostyngiad yn y niferoedd yn deillio o lwyddiant safonau tai Llywodraeth Cymru, sy’n gwneud cartrefi’n fwy priodol i bobl fyw ynddynt pan fyddant yn hŷn, a hefyd, mae ein ffocws ar atal yn gweithio. Felly, er bod diddordeb mewn allbynnau’n dda iawn, mae diddordeb mewn canlyniadau hyd yn oed yn well.

Rwy’n falch fod Sian Gwenllian yn edrych ar yr achos a ddisgrifiodd, ac os hoffai ysgrifennu ataf, buaswn yn hapus iawn i edrych ar yr achos hwnnw hefyd. Yn amlwg, bydd yr Aelodau’n sylweddoli bod arian y gronfa gofal canolraddol yn cael ei ddefnyddio ym maes cymhorthion ac addasiadau hefyd mewn gwirionedd.

Felly, nid oes amheuaeth fod ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn wynebu heriau, ond rydym yn ateb yr heriau hyn yn llawn, ac eisoes rydym wedi cynyddu cydnerthedd drwy fabwysiadu ymagwedd system gyfan tuag at gynllunio a darparu gwasanaethau. Byddwn yn parhau i weithio gyda’n partneriaid ac yn eu cynorthwyo wrth weithio gyda’n gilydd er mwyn integreiddio a chydweithio.

Thank you. I call Rhun ap Iorwerth to reply to the debate. Rhun.

Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl. Rhun.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth yma. Rhyw ychydig o funudau sydd gen i ar ôl. A gaf i ddiolch yn gyntaf i Sian Gwenllian am danlinellu mor werthfawrogol y dylem ni fod o weithwyr gofal proffesiynol ar draws Cymru—pwynt, wrth gwrs, sydd wedi cael ei wneud gan nifer o Aelodau? Mae’n bwysig iawn bod y gweithwyr proffesiynol yma yn cael y gydnabyddiaeth maen nhw ei hangen—llawer ohonyn nhw, wrth gwrs, yn gweithio ar gyflogau isel. Ac wedyn mi wnaed y pwynt yn gryf iawn gan nifer, yn cynnwys Jenny Rathbone a Jayne Bryant a Llyr Gruffydd, ynglŷn â’r cyfraniad amhrisiadwy sy’n cael ei wneud gan ofalwyr gwirfoddol. Fe ddywedodd y Gweinidog bod y Llywodraeth yn cydnabod y gwaith maen nhw yn ei wneud. Ar lefel unigol, wrth gwrs, byddai pob un ohonom yn ddiolchgar i unigolyn am y gwaith maen nhw yn ei wneud yn gofalu am rywun o’u teulu neu ffrind, ond fel sector mae’n rhaid i ni wneud mwy, rydw i’n meddwl, i werthfawrogi a dangos y gydnabyddiaeth yna bod y gwaith maen nhw yn ei wneud am ddim yn cynnal y gwasanaethau proffesiynol eraill.

Hannah Blythyn, diolch am grynhoi mor bwysig ydy ysbytai cymunedol ac, ie, y gwelyau sydd yn bwysig. Mewn ymateb i’r hyn a ddywedodd Dawn Bowden, nid yr argraff yr oeddem ni eisiau ei roi oedd mai brics a mortar sy’n bwysig, ond mae yna ostyngiad wedi bod yn nifer y gwelyau cymunedol sydd ar gael, ac mae’n rhaid rhywfodd i ni gydnabod bod yna rôl bwysig iawn i’r gwelyau cymunedol yma yn y llwybr gofal. Rydw i’n gobeithio y gallwn ni gyrraedd at bwynt lle gallwn ni gael consensws bod angen—ar ôl blynyddoedd o golli gwelyau, achos dyna sydd wedi digwydd; mae yna 7 y cant yn llai o welyau NHS yng Nghymru rŵan nag ychydig flynyddoedd yn ôl—troi y llanw hwnnw a chyfrannu rhagor o welyau tuag at y dewis, yr ystod eang o opsiynau sydd yna, o gynnig gofal cymdeithasol.

Gwnaeth Suzy Davies ddechrau’r drafodaeth drwy sôn am integreiddio. Nid a ydym ni yn dymuno gweld integreiddio ydy’r cwestiwn, rydw i’n meddwl, ond, yn hytrach, sut fodel o integreiddio rydym ni yn chwilio amdano fo, achos mae’n rhaid i ni feddwl am y gwasanaeth fel un—mae’n rhaid iddo fo weithio fel un. Achos, ar eu taith nhw drwy y gyfundrefn iechyd a gofal, os liciwch chi, ddylai claf ddim teimlo ar unrhyw bwynt bod yna rwystr yn ffordd y gofal y mae o yn ei gael. Unwaith eto, rwy’n gobeithio y gallwn ni fod yn gytûn ar hynny. Beth sydd eisiau, wrth gwrs, ydy ffeindio ffordd o weithredu hynny ar hyd a lled Cymru.

Rydw i yn ddiolchgar i’r Gweinidog am ei sylwadau—oes, mae gen i fwy o ddiddordeb mewn allbynnau. Mi restrwyd gan y Gweinidog nifer o elfennau cyllidebol, cyfraniadau ariannol i wahanol strategaethau, ac, wrth gwrs, rydw i’n cydnabod yr arian hwnnw, ac mae peth o’r arian hwnnw, wrth gwrs, wedi deillio o drafodaethau sydd wedi bod rhwng y pleidiau yma. Ond mae’r straen ar y gwasanaethau cymdeithasol yn amlwg—rydw i’n clywed amdano fo yn fy mag post ac yn fy mewnflwch e-bost. A thra bod y dystiolaeth yn dangos bod y straen yna—ac ystadegau yn dangos bod y straen yno o ran y cynnydd sydd wedi bod yn ddiweddar yn yr oedi wrth drosglwyddo—mi barhawn ni i gadw’r Llywodraeth yma i gyfrif a mynnu bod yna gryfhau yn digwydd o fewn y sector hollbwysig yma.

I gloi, mi ddwedodd Dai Lloyd bod angen i ni ddathlu’r ffaith ein bod ni mewn sefyllfa lle mae yna gynnydd mewn galw, oherwydd ein bod ni yn byw yn hŷn. Ond mae’r newid demograffig yr ydym ni’n ei groesawu yn dod â chyfrifoldebau efo fo. A dyna rydym ni’n siarad amdano fo heddiw: sut i wynebu’r cyfrifoldeb hwnnw. Adeiladu system sydd ei angen, sy’n gallu ymdopi â heddiw ac sy’n barod am yfory.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to everyone who’s participated in this debate. I have just a few minutes left. May I first of all thank Sian Gwenllian for highlighting how appreciative we should be of professional care workers across Wales, a point that’s been echoed by a number of Members? It is extremely important that those professionals are given the recognition that they need and deserve—many of them, of course working on very low wages. And then the point was made very strongly by many people, including Jenny Rathbone, Jayne Bryant and Llyr Gruffydd, on the immeasurable contribution made by voluntary carers. The Minister said that the Government does recognise the work that they do. On an individual level, of course, every one of us would be grateful to an individual for caring for a member of their own family or a friend, but as a sector we must do more to show our appreciation and recognition that the work that they do is carried out free of charge and supports other professional services.

Hannah Blythyn, thank you for summarising how important community hospitals are, and, yes, it’s beds that are important. In response to Dawn Bowden’s comments, we didn’t want to give the impression that bricks and mortar are the important thing here, but there has been a reduction in the number of community beds available, and we must somehow recognise that there is an important role for those community beds in the care pathway. I very much hope we can reach a point where we can achieve consensus on the need, after years of losing these beds—because that’s what happened, there are 7 per cent fewer beds in the NHS in Wales than there were a few years ago—to turn that tide and provide more beds in terms of providing choice, a broader range of options, in providing social care.

Suzy Davies started the debate by talking about integration. It’s not whether we want to see integration that’s the question, I think, but rather what model of integration we are seeking, because we must think about this as a unitary service—it must work in that way—because, on their pathway through the health and care service, a patient shouldn’t feel at any point that there is any barrier in the care provided. Once again, I hope we can agree on that. What we need to do, of course, is to find a way of implementing and delivering that the length and breadth of Wales.

I am grateful to the Minister for her comments—yes, I am more interested in outputs. The Minister listed a number of budgetary elements, financial contributions to various strategies, and, of course, I do recognise that funding, and some of that has emerged from negotiations that have taken place between the parties here. But the stresses on social services are clear—I hear about it in my own postbag and in my inbox. And whilst the evidence demonstrates that that strain is there—and the statistics also demonstrate that in terms of the recent increase in delayed transfers of care—we will continue to hold the Government to account and to insist that there is a move to strengthen this crucial sector.

To conclude, Dai Lloyd said that we needed to celebrate the fact that we are in a situation where there has been an increase in demand, because we are living longer. But the demographic change, which we do welcome, does bring responsibilities with it. That’s what we’re discussing today: how to face up to those responsibilities and to build a system that can cope with the needs of today and is prepared for tomorrow.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection]. Okay, we’ll move to voting time, then.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad]. Iawn, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio, felly.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. 7. Cyfnod Pleidleisio
8. 7. Voting Time

Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed now to conduct a vote. No. Okay, fine. Thank you very much.

I call for a vote, then, on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If this proposal is not agreed, we will vote on amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 19, no abstentions, 32 against, therefore the motion is lost.

Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i’r gloch gael ei chanu, symudaf ymlaen yn awr i gynnal y bleidlais. Na. Iawn, o’r gorau. Diolch yn fawr iawn.

Galwaf am bleidlais, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig hwn, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 19, neb yn ymatal, 32 yn erbyn, felly gwrthodwyd y cynnig.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 19, Yn erbyn 32, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 19, Against 32, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6223.

Result of the vote on motion NDM6223.

I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the amendment 39, no abstentions, 13 against, therefore amendment 1 is carried.

Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 39, neb yn ymatal, 13 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 1.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 39, Yn erbyn 13, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 39, Against 13, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6223.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6223.

I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 51, no abstentions, one against, therefore the amendment 2 is carried.

Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 51, neb yn ymatal, 1 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 51, Yn erbyn 1, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 51, Against 1, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6223.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6223.

I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 51, no abstentions, one against, therefore amendment 3 is agreed.

Galwaf am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 51, neb yn ymatal, 1 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 3.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 51, Yn erbyn 1, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 51, Against 1, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6223.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6223.

I now call for a vote on the motion as amended.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6223 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod gwasanaethau gofal cymdeithasol da yn chwarae rhan hanfodol o ran cadw'r GIG yn gynaliadwy, ac yn cydnabod rôl y gweithwyr gofal iechyd proffesiynol o ran lleihau'r galw diangen am ofal cymdeithasol.

2. Yn cydnabod ac yn gwerthfawrogi cyfraniad gofalwyr di-dâl i'r system iechyd a gofal cymdeithasol.

3. Yn credu y dylai gofal seibiant fod yn hyblyg ac y gallai ddigwydd mewn amrywiaeth eang o leoliadau, gan gynnwys yn y cartref ac yn y gymuned ehangach.

4. Yn nodi bod ysbytai cymunedol yn un o nifer o leoliadau a all chwarae rhan yn darparu gofal seibiant a gofal amrywiol wrth i gyflyrau waethygu neu wella.

5. Yn croesawu:

a) ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu dull gweithredu cenedlaethol ar gyfer gofal seibiant er mwyn sicrhau bod y gofal hwnnw'n ymateb i anghenion unigolion mewn ffordd gyson ar draws Cymru;

b) y buddsoddiad mewn gwasanaethau gofal ychwanegol a wnaed yn bosib drwy'r Gronfa Gofal Canolraddol gwerth £60m yn 2017-18; ac

c) y gronfa newydd gwerth £40m a gyhoeddwyd yng Nghyllideb 2017-18 i ddatblygu canolfannau integredig iechyd a gofal cymdeithasol newydd ar draws Cymru.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ynghylch gweithredu Adran 35 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, o ran diwallu anghenion seibiant gofalwyr.

Motion NDM6223 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that good social care services play an essential role in keeping the NHS sustainable and recognises the role of allied healthcare professionals in reducing avoidable demand for social care.

2. Recognises and appreciates the contribution unpaid carers make to the health and social care system.

3. Believes respite care should be flexible and can take place in a wide variety of settings, including at home and in the wider community.

4. Notes that community hospitals are one of several settings which can play a role in providing both respite care and step up/step down care.

5. Welcomes:

a) the Welsh Government’s commitment to develop a national approach to respite to ensure that respite is responsive to individuals’ needs in a consistent manner across Wales;

b) the investment in extra care services made possible through the £60m Intermediate Care Fund in 2017-18; and

c) the new £40m fund announced in the 2017-18 Budget to develop new integrated health and social care centres across Wales.

5. Calls on the Welsh Government to update the Assembly on the operation of S35 of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, with regard to meeting carers’ respite needs.

Open the vote. Close the vote. For the motion 38, no abstentions, 14 against, therefore the motion as amended is agreed.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd: O blaid 38, Yn erbyn 14, Ymatal 0.

Motion as amended agreed: For 38, Against 14, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6223 fel y diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6223 as amended.

9. 8. Dadl Fer: Taro'r Fargen Ddinesig—Y Camau Nesaf i Brifddinas-Ranbarth Caerdydd
9. 8. Short Debate: Striking the City Deal—The Next Steps for the Cardiff Capital Region

We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can you do so quietly and quickly, please? Thank you. We now move to the short debate and I call on Nick Ramsay to speak on the topic he has chosen. Nick.

Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau’n gadael y Siambr, a wnewch chi hynny’n ddistaw ac yn gyflym os gwelwch yn dda? Diolch. Symudwn yn awr at y ddadl fer a galwaf ar Nick Ramsay i siarad ar y pwnc y mae wedi’i ddewis. Nick.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’ve agreed to allow Jenny Rathbone, Hefin David and David Melding to contribute a minute each to this debate. 15 March 2016 was an historic day for Wales: the day the Cardiff capital city region deal was finally struck by the First Minister, the UK Government and representatives of the 10 participating local authorities. Since that day, local authorities across the region have ratified the scheme—Cardiff back in January.

So, what exactly is all the fuss about? Well, ‘city region’ is a term in use since the early 1950s by urban planners to describe an urban area with multiple administrative districts. The Cardiff capital region comprises 10 local authorities: Blaenau Gwent, Bridgend, Caerphilly, Cardiff, Merthyr Tydfil, Monmouthshire, Newport, Rhondda Cynon Taf, Torfaen and the Vale of Glamorgan. It is the largest city region in Wales, and accounts for half of the total economic output of the Welsh economy, 49 per cent of total employment, and has over 38,000 active businesses. The city deal also provides an opportunity to continue tackling the area’s barriers to economic growth by improving transport connectivity, increasing skill levels still further, supporting people into work, and giving businesses the support they need to innovate and grow.

I believe this project has great potential, but let us not be under any illusions about the challenges ahead. Gross value added is lower than in all but one of the English Core City regions. There are also connectivity issues across the region that make it more difficult for people in the Valleys, for instance, to access economic opportunities.

If I can turn to the key elements of the deal, and, at its heart, the development of a 20-year £1.2 billion investment fund, which will be invested in a wide range of projects, as we know, the UK and Welsh Governments are each contributing £500 million towards this fund. The local authorities involved in the Cardiff capital region will contribute a minimum of £120 million over the 20-year period of the fund. A key priority, is, of course, the delivery of the south-east Wales metro, and, unsurprisingly, a proportion of the investment fund focuses on both phases of the wider metro scheme, the delivery of the Valleys lines electrification programme, and the delivery of the wider south-east Wales metro scheme beyond that.

Can I, once again, make a plea for all parts of the city region to benefit from the metro scheme, including outlying rural areas such as Monmouth, which have regularly appeared and disappeared on various metro maps over the years during the last Assembly and into this one, which I have raised many times with Ministers in this Chamber? As I’ve said before, a public transport hub at the Celtic Manor could help deliver this, but, however, it needs to happen so that everyone feels included. And, yes, whilst light rail and trams are the best solution for some routes now and in the future, where the infrastructure is there, we should not underestimate the important role of buses, particularly in providing connections from hubs to rural areas.

But it’s not just about the metro, important though that is. The rest of the investment fund will be used to take forward a wide range of projects that support economic growth across the Cardiff capital region, which will be decided upon by a new regional cabinet. That will include further transport schemes, investment to unlock housing and employment sites, and the development of research and innovation facilities.

So, what assurances are there underpinning all of this? Well, encouraging collaboration between local authorities has not always been too successful in the past. The local authorities involved have committed to an assurance framework for this investment fund, and at the heart of this is that the schemes represent good value for money and are underpinned by a robust business case. We will be watching closely to ensure that this happens, because the next five-year tranche of funding will only be unlocked if the UK and Welsh Governments are satisfied that the investments to date have met key objectives and contributed to national growth. And we should remember that this is not a blank cheque. There is risk involved; the local authorities involved are aware of that. If initial funding does not lead to progress, then the future costs will fall on local authority budgets. That is part of the deal. So, this isn’t a panacea; there are hard-headed economics involved.

What of the future? Well, the devolution of business rates income could provide funding for the city deal. We could look at allowing for an infrastructure supplement, allow local authorities to use alternative finance sources, or there could be removal of the conditions around some specific Welsh Government grants to allow funding to be pooled at the regional level. I’m sure that the Cabinet Secretary will have his own thoughts and proposals on some of these areas.

I’m pleased that there is a commitment to look again at a single integrated ticketing platform for public transport across the region, as considered by the previous Assembly’s enterprise committee, when I was the Chair. In the words of Professor Stuart Cole, who was a witness to our inquiry in that committee, it is a devilishly difficult thing to achieve, but the holy grail of public transport planning, and completely in tandem with the spirit of the metro.

Turning to infrastructure, we hear a lot of talk about the arc of innovation that runs along the M4 corridor. That’s great, but I think we also need to look outside of that to supporting projects outside of the M4 corridor in other parts of the region—in rural areas and areas like the Heads of the Valleys—and look at the enormous potential of projects like the Circuit of Wales, as recognised by the leader of Monmouthshire County Council, Peter Fox, recently rewarded with an honour for his work on the city deal project. By the way, I am pleased that the Welsh Government has now given the company involved, HVDC, a deadline to demonstrate that it has the necessary funding to move that forward. I think that’s a healthy development.

I think, above all, we need clarity in the city region area. We also need close relationships with the region’s three universities, which can help underpin the potential development of an internationally competitive compound semiconductor cluster that many believe will put the UK at the heart of an emerging global growth technology.

Of course, it’s clear that the Cardiff capital region needs an outstanding digital infrastructure, not always achieved in the past. It needs 4G and 5G technologies, and also increased Wi-Fi services across public transport. They’re becoming increasingly important.

Can I also just say a little about the development of green infrastructure in the capital region? Because that has a role to play in relation to the well-being of future generations Act brought forward by the Welsh Government and approved by this Assembly. Green infrastructure provides a number of opportunities and advantages if it is embedded in the city region project. GI should not just be identified, but it needs to be engineered into our villages, towns and cities. It needs to involve communities and the private sector. This is a way to ensure that work is not done in silos—and how important it is to break through those silos in a project like the city deal project.

In conclusion, Deputy Presiding Officer, although much work has been done over the last few years to strike the deal, we are, in reality, just at the start of this journey. It will not be an easy journey, but I do believe that it is a necessary one and one that will, in the end, prove worthwhile for all the partners involved. In the wake of the vote to leave the EU, it is particularly important that the component parts of the capital region work well together to maximise their assets and advantages. We’re stronger together than we are apart.

I will close this short debate—or my part of it, anyway—with the vision for the Cardiff capital region set out in the city deal, which is to

‘work together to improve the lives of people in all our communities. We will maximise opportunity for all and ensure we secure sustainable economic growth for future generations.’

This city deal provides local partners with further powers and tools to realise this vision. It is now, of course, up to the signatories of the deal to ensure that this happens.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i ganiatáu i Jenny Rathbone, Hefin David a David Melding gyfrannu munud yr un i’r ddadl hon. Roedd 15 Mawrth, 2016 yn ddiwrnod hanesyddol i Gymru: y diwrnod y llofnodwyd bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd o’r diwedd gan y Prif Weinidog, Llywodraeth y DU a chynrychiolwyr y 10 awdurdod lleol sy’n cymryd rhan. Ers y diwrnod hwnnw, mae awdurdodau lleol ar draws y rhanbarth wedi cadarnhau’r cynllun—gwnaeth Caerdydd hynny yn ôl ym mis Ionawr.

Felly, beth yn union yw’r holl ffws? Wel, mae ‘dinas-ranbarth’ yn derm a ddefnyddiwyd ers dechrau’r 1950au gan gynllunwyr trefol i ddisgrifio ardal drefol â rhanbarthau gweinyddol lluosog. Mae prifddinas-ranbarth Caerdydd yn cynnwys 10 awdurdod lleol: Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Caerdydd, Merthyr Tudful, Sir Fynwy, Casnewydd, Rhondda Cynon Taf, Torfaen a Bro Morgannwg. Dyma’r dinas-ranbarth mwyaf yng Nghymru, gyda hanner cyfanswm allbwn economaidd economi Cymru, 49 y cant o gyfanswm cyflogaeth, ac mae ganddo dros 38,000 o fusnesau gweithredol. Mae’r fargen ddinesig hefyd yn cynnig cyfle i barhau i fynd i’r afael â rhwystrau’r ardal i dwf economaidd drwy wella cysylltedd trafnidiaeth, cynyddu lefelau sgiliau ymhellach eto, cynorthwyo pobl i gael gwaith, a rhoi’r cymorth sydd ei angen i fusnesau allu arloesi a thyfu.

Credaf fod gan y prosiect hwn botensial mawr, ond gadewch inni beidio â bod o dan unrhyw amheuaeth ynghylch yr heriau sydd o’n blaenau. Mae gwerth ychwanegol gros yn is nag ym mhob un ond un o ddinas-ranbarthau craidd Lloegr. Mae yna broblemau cysylltedd ar draws y rhanbarth sy’n ei gwneud yn anos i bobl yn y Cymoedd, er enghraifft, gael mynediad at gyfleoedd economaidd.

Os caf droi at elfennau allweddol o’r fargen, ac yn sylfaenol, datblygiad cronfa fuddsoddi 20 mlynedd gwerth £1.2 biliwn, a fydd yn cael ei fuddsoddi mewn amrywiaeth eang o brosiectau, fel y gwyddom, mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn cyfrannu £500 miliwn yr un tuag at y gronfa hon. Bydd yr awdurdodau lleol sy’n rhan o brifddinas-ranbarth Caerdydd yn cyfrannu isafswm o £120 miliwn dros gyfnod y gronfa o 20 mlynedd. Blaenoriaeth allweddol, wrth gwrs, yw cyflwyno metro de-ddwyrain Cymru, ac nid yw’n syndod, fod cyfran o’r gronfa fuddsoddi yn canolbwyntio ar ddau gam y cynllun metro ehangach, cyflwyno rhaglen drydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd, a chyflwyno cynllun metro de-ddwyrain Cymru ehangach y tu hwnt i hynny.

Unwaith eto, a gaf fi apelio arnoch i sicrhau bod pob rhan o’r dinas-ranbarth yn elwa o’r cynllun metro, gan gynnwys ardaloedd gwledig anghysbell fel Trefynwy, sydd wedi ymddangos a diflannu oddi ar wahanol fapiau metro yn rheolaidd dros y blynyddoedd yn ystod y Cynulliad diwethaf ac i mewn i’r un yma, mater y tynnais sylw Gweinidogion ato yn y Siambr hon ar sawl achlysur? Fel y dywedais o’r blaen, gallai canolfan drafnidiaeth gyhoeddus yn y Celtic Manor helpu i gyflawni hyn, ond mae angen iddo ddigwydd fel bod pawb yn teimlo eu bod wedi’u cynnwys. Ac er mai rheilffyrdd ysgafn a thramiau yw’r ateb gorau ar gyfer rhai llwybrau yn awr ac yn y dyfodol, lle y mae’r seilwaith yno, ni ddylem danbrisio rôl bwysig bysiau, yn enwedig wrth ddarparu cysylltiadau o ganolfannau i ardaloedd gwledig.

Ond mae’n ymwneud â mwy na’r metro, er mor bwysig yw hwnnw. Defnyddir gweddill y gronfa fuddsoddi i fwrw ymlaen ag ystod eang o brosiectau sy’n cefnogi twf economaidd ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd y penderfynir yn eu cylch gan gabinet rhanbarthol newydd. Bydd hynny’n cynnwys cynlluniau trafnidiaeth pellach, buddsoddi i ddatgloi safleoedd tai a chyflogaeth, a datblygu cyfleusterau ymchwil ac arloesi.

Felly, pa sicrwydd a geir yn sail i hyn i gyd? Wel, nid yw annog cydweithredu rhwng awdurdodau lleol bob amser wedi bod yn rhy lwyddiannus yn y gorffennol. Mae’r awdurdodau lleol sy’n cymryd rhan wedi ymrwymo i fframwaith sicrwydd ar gyfer y gronfa fuddsoddi hon, ac yn ganolog i hyn, mae’r cynlluniau’n cynnig gwerth da am arian ac yn seiliedig ar achos busnes cadarn. Byddwn yn gwylio’n ofalus i sicrhau bod hyn yn digwydd, gan na chaiff y gyfran o gyllid ar gyfer y pum mlynedd nesaf ei ddatgloi oni bai bod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn fodlon fod y buddsoddiadau hyd hynny wedi bodloni amcanion allweddol ac wedi cyfrannu at dwf cenedlaethol. A dylem gofio nad siec wag yw hyn. Mae risg yn rhan o’r broses; mae’r awdurdodau lleol sy’n cymryd rhan yn ymwybodol o hynny. Os nad yw arian cychwynnol yn arwain at gynnydd, yna cyllidebau awdurdodau lleol fydd yn talu’r costau yn y dyfodol. Mae hynny’n rhan o’r fargen. Felly, nid yw’n ateb i bob problem; mae yna economeg ddigyfaddawd ynghlwm wrtho.

Beth am y dyfodol? Wel, gallai datganoli incwm ardrethi busnes ddarparu cyllid ar gyfer y fargen ddinesig. Gallem ystyried caniatáu ar gyfer atodiad seilwaith, caniatáu i awdurdodau lleol ddefnyddio ffynonellau ariannu amgen, neu gellid cael gwared ar yr amodau sydd ynghlwm wrth rai o grantiau penodol Llywodraeth Cymru i ganiatáu i gyllid gael ei gronni ar y lefel ranbarthol. Rwy’n siŵr y bydd gan Ysgrifennydd y Cabinet ei syniadau a’i argymhellion ei hun ar rai o’r meysydd hyn.

Rwy’n falch fod yna ymrwymiad i edrych eto ar system docynnau integredig sengl ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus ar draws y rhanbarth, fel y bu pwyllgor menter y Cynulliad blaenorol yn ei ystyried, pan oeddwn yn Gadeirydd arno. Yng ngeiriau’r Athro Stuart Cole, a oedd yn dyst i’n hymchwiliad yn y pwyllgor hwnnw, mae’n beth cythreulig o anodd i’w gyflawni, ond dyna’r greal sanctaidd o ran cynllunio trafnidiaeth gyhoeddus, ac mae’n cyd-fynd yn llwyr ag ysbryd y metro.

Gan droi at seilwaith, clywn lawer o siarad am y bwa arloesi sy’n rhedeg ar hyd coridor yr M4. Mae hynny’n wych, ond rwy’n meddwl bod angen inni edrych hefyd y tu hwnt i hynny ar gefnogi prosiectau y tu allan i goridor yr M4 mewn rhannau eraill o’r rhanbarth—mewn ardaloedd gwledig ac ardaloedd fel Blaenau’r Cymoedd—ac edrych ar botensial enfawr prosiectau fel Cylchffordd Cymru, fel y cydnabu arweinydd Cyngor Sir Fynwy, Peter Fox, a wobrwywyd yn ddiweddar gydag anrhydedd am ei waith ar brosiect y fargen ddinesig. Gyda llaw, rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru bellach wedi rhoi terfyn amser i’r cwmni dan sylw, HVDC, ddangos bod ganddo’r cyllid angenrheidiol i symud ymlaen â hynny. Rwy’n credu bod hynny’n ddatblygiad iach.

Yn anad dim, rwy’n credu bod angen i ni gael eglurder yn ardal y dinas-ranbarth. Hefyd, mae angen perthynas agos â thair prifysgol y rhanbarth, a all helpu i danategu datblygiad posibl clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd cystadleuol yn rhyngwladol y mae llawer o’r farn y bydd yn rhoi’r DU yng nghanol technoleg twf byd-eang sy’n datblygu.

Wrth gwrs, mae’n amlwg fod angen seilwaith digidol rhagorol ar brifddinas-ranbarth Caerdydd, ac ni sicrhawyd hynny bob amser yn y gorffennol. Mae angen technolegau 4G a 5G, a mwy o wasanaethau Wi-Fi hefyd ar drafnidiaeth gyhoeddus drwyddi draw. Maent yn dod yn gynyddol bwysig.

A gaf fi ddweud ychydig hefyd am ddatblygiad seilwaith gwyrdd yn y prifddinas-ranbarth? Oherwydd mae gan hynny ran i’w chwarae mewn perthynas â’r Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a gymeradwywyd gan y Cynulliad hwn. Mae seilwaith gwyrdd yn darparu nifer o gyfleoedd a manteision os yw’n cael ei wreiddio ym mhrosiect y dinas-ranbarth. Nid nodi seilwaith gwyrdd yn unig y dylid ei wneud, mae angen ei beiriannu’n rhan o’n pentrefi, ein trefi a’n dinasoedd. Mae angen iddo ymwneud â chymunedau a’r sector preifat. Mae hon yn ffordd o sicrhau na chaiff gwaith ei wneud mewn seilos—ac mae hi mor bwysig torri drwy’r seilos hynny mewn prosiect fel prosiect y fargen-ddinesig.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, er bod llawer o waith wedi cael ei wneud dros y blynyddoedd diwethaf i gytuno ar y fargen, nid ydym ond yn dechrau ar y daith mewn gwirionedd. Ni fydd yn daith hawdd, ond rwy’n credu ei bod yn un sy’n angenrheidiol ac yn un a fydd, yn y pen draw, yn werth chweil i’r holl bartneriaid sydd ynghlwm wrthi. Yn sgil y bleidlais i adael yr UE, mae’n arbennig o bwysig fod cydrannau’r prifddinas-ranbarth yn gweithio’n dda gyda’i gilydd i wneud y gorau o’u hasedau a’u manteision. Rydym yn gryfach gyda’n gilydd nag yr ydym ar wahân.

Rwyf am gau’r ddadl fer hon—neu fy rhan i ynddi, beth bynnag—gyda’r weledigaeth ar gyfer prifddinas-ranbarth Caerdydd a nodir yn y fargen ddinesig, sef

‘cydweithio i wella bywydau pobl yn ein holl gymunedau. Byddwn yn manteisio i’r eithaf ar y cyfleoedd i bawb ac yn sicrhau ein bod yn diogelu twf economaidd cynaliadwy ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.’

Mae’r fargen ddinesig hon yn rhoi pwerau ac adnoddau pellach i bartneriaid lleol allu gwireddu’r weledigaeth hon. Bellach, mater i’r rhai a lofnododd y cytundeb yw sicrhau bod hyn yn digwydd.

Cities are widely recognised by the policy wonks as the engine of economic growth, and connectivity between cities and their hinterlands is a key ingredient of spreading that economic success to the whole region, not just those at the centre. We have to acknowledge that the Valleys were the original engine of Cardiff’s past growth, and therefore we have a responsibility to ensure that the Valleys benefit from Cardiff’s current growth. We can see from the examples of both Manchester and Stuttgart that successful large-scale regeneration through expansion of the knowledge sector has to be underpinned by a metropolitan rapid transit network. At the moment, 80 per cent of the nearly 80,000 people who commute into Cardiff come by car. It’s unsustainable now and getting worse by the day. It was, frankly, embarrassing when young people at the recent mock COP seminar last Friday said, ‘Why can’t we have the modern integrated transport system they have in Ireland?’, to which I had no answer. Why indeed? It’s a matter of urgency to get on with the metro, without which new businesses and new talent will not come to this region.

Mae arbenigwyr polisi yn cydnabod yn eang mai dinasoedd yw peiriannau twf economaidd, ac mae cysylltedd rhwng dinasoedd a’u cefnwledydd yn elfen allweddol yn y broses o ledaenu’r llwyddiant economaidd hwnnw i’r rhanbarth cyfan, nid i’r rhai sydd yn y canol yn unig. Mae’n rhaid i ni gydnabod mai’r Cymoedd oedd peiriant twf gwreiddiol Caerdydd yn y gorffennol, ac felly mae gennym gyfrifoldeb i sicrhau bod y Cymoedd yn elwa o dwf cyfredol Caerdydd. Gallwn weld o enghreifftiau Manceinion a Stuttgart fod yn rhaid i adfywio llwyddiannus ar raddfa fawr drwy ehangu’r sector gwybodaeth fod yn seiliedig ar rwydwaith cludo cyflym metropolitanaidd. Ar hyn o bryd, mae 80 y cant o’r bron i 80,000 o bobl sy’n cymudo i Gaerdydd yn dod mewn car. Mae’n anghynaladwy yn awr ac yn gwaethygu’n ddyddiol. A dweud y gwir, roedd yn codi cywilydd pan ddywedodd pobl ifanc yn y seminar COP ffug ddiweddar ddydd Gwener diwethaf, ‘Pam na allwn gael y system drafnidiaeth integredig fodern sydd ganddynt yn Iwerddon?’, ac nid oedd gennyf ateb i hynny. Pam yn wir? Mae bwrw ymlaen â’r metro yn fater o frys, a hebddo, ni fydd busnesau newydd a thalent newydd yn dod i’r rhanbarth hwn.

I report to the Chamber that I was at Caerphilly council last night as a member, on one of my last appearances there, and I voted to support the city deal, and the whole council did as well. I’d say to Nick Ramsay: I’m sure you remember the south-east Wales shared service model, which constituted the same 10 local authorities but failed to emerge, simply sharing payroll, training and HR. This, therefore, is an example of something that’s gone much further than that, and has been much more successful. I think we should owe every leader of those authorities, and every chief executive, a debt of thanks and gratitude. I think that is cross-party.

The city deal, as Jenny Rathbone’s already indicated, needs to go beyond Cardiff, otherwise it’s no deal at all. I’d like to contextualise that: it’s not just the Heads of the Valleys, but the northern Valleys, which includes an area that’s actually bigger than that, which stretches across the northern Valleys areas. The success of Manchester lies partly in the fact that it’s a concentric region. Well, the problem with the Valleys is that they are spokes moving out from the Cardiff area, which presents us with another challenge—and a challenge that can be overcome, I think, if we work collectively together.

Finally, Welsh ICE is based in my constituency. It’s in Caerphilly Business Park. I think it’s a fine example of the kind of thing the city deal can achieve in the northern Valleys. We see Welsh ICE as a hub of business growth and development. Why not scatter Welsh ICE—that kind of model—across the northern Valleys? It’s not just job creation, but business growth and creation, too. I think we can achieve it.

Rwy’n nodi ar gyfer y Siambr fy mod yn bresennol yng nghyngor Caerffili neithiwr fel aelod, ar un o fy ymddangosiadau diwethaf yno, a phleidleisiais i gefnogi’r fargen ddinesig, fel y gwnaeth y cyngor cyfan. Carwn ddweud wrth Nick Ramsay: rwy’n siŵr eich bod yn cofio model rhannu gwasanaeth de-ddwyrain Cymru i rannu cyflogres, hyfforddiant ac adnoddau dynol yn unig, model a oedd yn cynnwys yr un 10 awdurdod lleol ond a fethodd ddatblygu. Mae hyn, felly, yn enghraifft o rywbeth sydd wedi mynd yn llawer pellach na hynny, ac mae wedi bod yn llawer mwy llwyddiannus. Rwy’n meddwl bod ein diolch yn fawr i bob un o arweinwyr yr awdurdodau hynny, a phob prif weithredwr. Credaf fod hynny’n wir ar draws y pleidiau.

Fel y nododd Jenny Rathbone eisoes, mae angen i’r fargen ddinesig fynd y tu hwnt i Gaerdydd, fel arall nid yw’n fargen o gwbl. Hoffwn roi hynny yn ei gyd-destun: nid yw’n ymwneud â Blaenau’r Cymoedd yn unig, ond y Cymoedd gogleddol, sy’n cynnwys ardal sy’n fwy na hynny mewn gwirionedd, yn ymestyn ar draws ardaloedd y Cymoedd gogleddol. Mae llwyddiant Manceinion yn deillio’n rhannol o’r ffaith ei fod yn rhanbarth consentrig. Wel, y broblem gyda’r Cymoedd yw mai sbôcs yn symud allan o ardal Caerdydd ydynt, sy’n creu her arall i ni—a her y gellir ei goresgyn, rwy’n credu, os gweithiwn gyda’n gilydd.

Yn olaf, mae Canolfan Arloesi Menter Cymru wedi’i lleoli yn fy etholaeth i, ym Mharc Busnes Caerffili. Rwy’n credu ei bod yn enghraifft wych o’r math o beth y gall y fargen ddinesig ei gyflawni yn y Cymoedd gogleddol. Rydym yn gweld Canolfan Arloesi Menter Cymru fel canolbwynt twf a datblygiad busnes. Beth am wasgaru Canolfan Arloesi Menter Cymru—y math hwnnw o fodel—ar draws y Cymoedd gogleddol? Nid creu swyddi yn unig a wnâi, ond tyfu a chreu busnesau hefyd. Rwy’n credu y gallwn gyflawni hynny.

Like Jenny Rathbone, I’m very concerned about congestion in our cities, particularly Cardiff, and the sheer inefficiency with which we allow current traffic flows. Obviously, we need to do more in terms of public transport. We need to build on what we have and ensure that other schemes are there to get people off the roads. Not driving single journeys with just one passenger would improve the flow of traffic dramatically. Car-sharing schemes via the larger employers, but also through the net, the wonderful new technology we have, should be encouraged, as should special lanes for cars that are shared to use. That also will improve the urban environment and give us other options in terms of designating some roads for pedestrians and cyclists.

We really need to think in a very comprehensive way about how we manage traffic flows. It’s got to be done at peak level. Otherwise, the current gridlock will just get worse and worse.

Fel Jenny Rathbone, rwy’n bryderus iawn ynglŷn â thagfeydd yn ein dinasoedd, yn enwedig Caerdydd, ac aneffeithlonrwydd llwyr y ffordd yr ydym yn caniatáu i’r traffig lifo ar hyn o bryd. Yn amlwg, mae angen i ni wneud mwy o ran trafnidiaeth gyhoeddus. Mae angen i ni adeiladu ar yr hyn sydd gennym a sicrhau bod cynlluniau eraill yno i gael pobl oddi ar y ffyrdd. Buasai peidio â gyrru ar deithiau sengl gydag un teithiwr yn unig yn gwella llif y traffig yn ddramatig. Dylid annog cynlluniau rhannu ceir drwy’r cyflogwyr mwy o faint, ond hefyd drwy’r rhyngrwyd, y dechnoleg newydd wych sydd gennym, fel y dylid annog lonydd arbennig i’w defnyddio gan geir sy’n cael eu rhannu. Bydd hynny hefyd yn gwella’r amgylchedd trefol ac yn rhoi opsiynau eraill i ni o ran dynodi rhai ffyrdd ar gyfer cerddwyr a beicwyr.

Mae gwir angen inni feddwl mewn modd cynhwysfawr iawn am y ffordd yr ydym yn rheoli llif traffig. Mae’n rhaid ei wneud ar y lefel uchaf. Fel arall, bydd y tagfeydd presennol yn gwaethygu fwyfwy.

Thank you very much. I call the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate. Mark Drakeford.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i’r ddadl. Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Can I begin by thanking Nick Ramsay for taking the opportunity of a short debate to highlight the current state of progress in relation to the Cardiff capital city deal? His contribution, I thought, was thoughtful, wide ranging, optimistic but realistic about the challenges that we face. City deals have the potential to make a lasting impact, and that’s why commitment to making the Cardiff capital city deal a success is so important.

Now, one of the defining features of the deal in this Chamber has been the strong cross-party support that there has been for it. We’ve seen some of that again today. The partners involved have shown ambition, vision and hard work in getting this far forward, but it’s only with continuing support, and continuing political support, that we can be confident that the deal can deliver on its promise.

Dirprwy Lywydd, the promise is substantial, because the deal has an investment fund for the region of £1.2 billion over a 20-year period. It is the biggest per-capita city deal of any of those agreed by the UK Government to date. It’s bigger than the Glasgow deal and it’s bigger than the six main English city region deals as well. It aims to provide local partners with the powers and the resources to unlock significant economic growth across the Cardiff capital region, and that’s a theme in what we’ve heard this afternoon. It’s absolutely important that that growth happens right across the region, through developing stronger and more effective leadership and enabling 10 local authorities to unify decision making, pool resources and work more effectively with local businesses. It’s a deal that seeks to build on the region’s sectoral strengths, its high skill base, its three successful universities, and to provide an opportunity to continue to tackle the area’s barriers to economic growth by improving transport connectivity, increasing skill levels, supporting people into work and giving businesses the support they need to innovate and to grow.

Over its lifetime, the Cardiff capital region city deal is expected to deliver up to 25,000 new jobs and leverage an additional £4 billion worth of private sector investment. As we’ve heard loud and clear this afternoon, a key priority for that investment will be the delivery of the south-east Wales metro, including Valleys lines electrification. The deal sees the metro at the centre of a significant programme of infrastructure development with £734 million ring-fenced for its delivery. That’s made up of £503 million from the Welsh Government, £125 million from the UK Government and, of course, £106 million from the European Union, through ERDF.

Beyond the metro, the deal sees a further £495 million, made up of £375 million from the UK Government and £120 million from local authorities themselves, available to prioritise in line with the goals of the deal.

All this has been made possible by the ambition of local authorities themselves and a step change in their willingness and ability to come together for regional collaboration, but also by the strong collaboration with and between the Welsh Government and the UK Government coming together to make all this possible. All parties are working to put in place the necessary governance arrangements early in this year to enable project activity to commence. That is why, of course, as you’ve heard this afternoon, the local authorities across the city deal are voting to make those governance arrangements a reality, and I congratulate Hefin on the part that he played in making that happen just yesterday.

A great deal has happened, Dirprwy Lywydd, since the 10 months that have elapsed from the time that the First Minister and others signed the deal. The partnerships are working, as you know, on the procurement of the metro and it’s absolutely right, as others have said, that the metro will play this key part in moving people right across the region and moving people to Cardiff, but not just that—moving people from Cardiff to other parts of the region and between parts of the region as well.

As Nick Ramsay said, we have to take a more imaginative idea of what the metro will be like than is sometimes described in public debate. And David Melding was right too when he pointed to the fact that transport challenges in the Cardiff capital region will need solutions beyond the metro. That’s why it is so important that, as well as establishing a joint Cabinet in shadow form, that a shadow regional transport authority has already been established as part of this deal and has been working actively, meeting together, in order to plan for the future.

Now, while the ratification of the deal is extremely important in terms of its governance arrangements, it’s important because it marks the move to the next stage and that next stage is about delivering, through the authorities and their partners, on the projects that will make a difference right across south Wales.

The deal has always been driven by the clear ambition for economic growth through investing in infrastructure, innovation, skills and business. The competitive commission set up by the deal, led by Greg Clark—or the other Greg Clark, as I suppose we should refer to him—published its report in December last and it identified as a strength of the deal that there are so many people, organisations and businesses that want to make sustainable economic growth across the south of Wales a reality and that want to play a part in making that happen.

It’s vitally important, therefore, that the capital region works closely with its partners and stakeholders in developing the programme of projects. The governance arrangements support the specific involvement of business representatives, but I expect the city deal to engage widely in making sure that all those who have a part to play feel that they have a genuine opportunity to make that contribution.

Much has been made this afternoon, Dirprwy Lywydd, of the economic opportunities of the city deal, particularly the financial boost to the region. There’s real importance as well, in my mind, in the important step of giving local authorities the opportunity to make this happen and in developing that cross-border working between the 10 local authorities coming together for the benefit of the wider region that they represent. As was said in the Chamber yesterday when we debated the White Paper on local government reform, the achievements of the Cardiff capital deal have been very influential in designing that wider regional working for the future.

Today’s debate has focused on the Cardiff capital city deal. I don’t want to end my comments without recognising the work that is being undertaken elsewhere in Wales. Discussions in the Swansea bay city region are well advanced, and I’m confident that we have the makings of a deal that can be supported by all partners. The North Wales Economic Ambition Board’s work is at an earlier stage of development, but it has real commitment from the partners around that table, and we continue to work with them to explore how a growth deal could help to deliver their ambitions for that part of north Wales and maximise links with regions across the border in England.

The path that the Cardiff capital city deal is treading today sets the example for what we want to see delivered across the whole of Wales. We will work with local partners and we will work with the UK Government, so long as we have that shared agenda of maximising our combined interest and unlocking further economic growth for all parts of our nation. Thank you.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Nick Ramsay am fanteisio ar y cyfle y mae’r ddadl fer yn ei roi i dynnu sylw at y cynnydd presennol a wneir mewn perthynas â bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd? Yn fy marn i, roedd ei gyfraniad yn feddylgar, yn eang, yn optimistaidd ond yn realistig ynglŷn â’r heriau sy’n ein hwynebu. Mae gan fargeinion dinesig y potensial i gael effaith barhaol, a dyna pam y mae ymrwymiad i wneud bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd yn llwyddiant mor bwysig.

Nawr, un o’r nodweddion sydd wedi diffinio’r fargen yn y Siambr hon yw’r gefnogaeth drawsbleidiol gref a gafwyd iddi. Rydym wedi gweld rhywfaint o hynny eto heddiw. Mae’r partneriaid sydd ynghlwm wrthi wedi dangos uchelgais, gweledigaeth a gwaith caled wrth ei chael cyn belled â hyn, ond ni allwn fod yn hyderus y gall y fargen gyflawni ei haddewid heb gefnogaeth barhaus, a chefnogaeth wleidyddol barhaus.

Ddirprwy Lywydd, mae’r addewid yn sylweddol, oherwydd mae gan y fargen gronfa fuddsoddi ar gyfer y rhanbarth o £1.2 biliwn dros gyfnod o 20 mlynedd. Dyma’r fargen ddinesig fwyaf fesul y pen o’r rhai y cytunwyd arnynt gan Lywodraeth y DU hyd yn hyn. Mae’n fwy na bargen ddinesig Glasgow ac mae’n fwy na bargeinion dinesig y chwe phrif ddinas-ranbarth yn Lloegr hefyd. Ei nod yw darparu pwerau ac adnoddau i bartneriaid lleol allu datgloi twf economaidd sylweddol ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd, ac mae honno’n thema a glywsom y prynhawn yma. Mae’n hollbwysig fod y twf hwnnw’n digwydd ar draws y rhanbarth cyfan drwy ddatblygu arweinyddiaeth gryfach a mwy effeithiol a galluogi 10 awdurdod lleol i uno’r broses o wneud penderfyniadau, rhannu adnoddau a gweithio’n fwy effeithiol gyda busnesau lleol. Mae’n fargen sy’n ceisio adeiladu ar gryfderau sectoraidd y rhanbarth, ei sylfaen sgiliau uchel, ei thair prifysgol lwyddiannus, a rhoi cyfle i barhau i fynd i’r afael â rhwystrau’r ardal i dwf economaidd drwy wella cysylltedd trafnidiaeth, cynyddu lefelau sgiliau, cynorthwyo pobl i gael gwaith a rhoi’r cymorth sydd ei angen i fusnesau allu arloesi a thyfu.

Yn ystod ei hoes, mae disgwyl i fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd ddarparu hyd at 25,000 o swyddi newydd a denu gwerth £4 biliwn ychwanegol o fuddsoddiad o’r sector preifat. Fel y clywsom yn glir y prynhawn yma, bydd cyflawni metro de-ddwyrain Cymru yn flaenoriaeth allweddol ar gyfer y buddsoddiad hwnnw, gan gynnwys trydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd. Mae’r fargen yn rhoi’r metro yng nghanol rhaglen sylweddol ar gyfer datblygu seilwaith gyda £734 miliwn wedi’i neilltuo ar gyfer ei gyflawni. Mae hwnnw’n cynnwys £503 miliwn gan Lywodraeth Cymru, £125 miliwn gan Lywodraeth y DU ac wrth gwrs, £106 miliwn gan yr Undeb Ewropeaidd, drwy ERDF.

Y tu hwnt i’r metro, mae’r fargen yn cynnwys £495 miliwn pellach, sef £375 miliwn gan Lywodraeth y DU a £120 miliwn gan yr awdurdodau lleol eu hunain, sydd ar gael i flaenoriaethu yn unol ag amcanion y fargen.

Mae hyn oll wedi bod yn bosibl drwy uchelgais awdurdodau lleol eu hunain a newid sylweddol yn eu parodrwydd a’u gallu i ddod at ei gilydd ar gyfer cydweithio’n rhanbarthol, ond hefyd drwy gydweithrediad cryf gyda a rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn dod at ei gilydd i wneud hyn oll yn bosibl. Mae pob plaid yn gweithio i sefydlu’r trefniadau llywodraethu angenrheidiol yn gynnar y flwyddyn hon er mwyn ei gwneud hi’n bosibl i weithgarwch prosiect gychwyn. Dyna pam, wrth gwrs, fel y clywsoch y prynhawn yma, y mae’r awdurdodau lleol ar draws y fargen ddinesig yn pleidleisio i wneud y trefniadau llywodraethu hynny’n realiti, a hoffwn longyfarch Hefin ar y rhan a chwaraeodd yn gwneud i hynny ddigwydd ddoe ddiwethaf.

Mae llawer iawn wedi digwydd, Ddirprwy Lywydd, ers y 10 mis a aeth heibio o’r adeg y llofnododd Prif Weinidog Cymru ac eraill y fargen. Mae’r partneriaethau’n gweithio, fel y gwyddoch, ar gaffael y metro ac mae’n hollol gywir, fel y mae eraill wedi dweud, y bydd y metro yn chwarae’r rhan allweddol hon yn symud pobl ar draws y rhanbarth ac yn symud pobl i Gaerdydd, ond nid yn unig hynny—yn symud pobl o Gaerdydd i rannau eraill o’r rhanbarth a rhwng rhannau o’r rhanbarth yn ogystal.

Fel y dywedodd Nick Ramsay, mae’n rhaid i ni fabwysiadu syniad mwy dychmygus o’r hyn fydd y metro na’r ffordd y caiff ei ddisgrifio weithiau mewn trafodaethau cyhoeddus. Ac roedd David Melding yn iawn hefyd pan dynnodd sylw at y ffaith y bydd angen atebion y tu hwnt i’r metro ar heriau trafnidiaeth ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd. Dyna pam y mae mor bwysig, yn ogystal â sefydlu Cabinet ar y cyd ar ffurf gysgodol, fod awdurdod trafnidiaeth rhanbarthol cysgodol eisoes wedi’i sefydlu fel rhan o’r fargen hon a’i fod wedi bod yn gweithio’n weithredol, yn cyfarfod, er mwyn cynllunio ar gyfer y dyfodol.

Nawr, er bod cadarnhau’r fargen yn hynod o bwysig o ran ei threfniadau llywodraethu, mae’n bwysig am ei fod yn nodi’r symud i’r cam nesaf ac mae’r cam nesaf hwnnw’n ymwneud â chyflawni, drwy’r awdurdodau a’u partneriaid, y prosiectau a fydd yn gwneud gwahaniaeth ar draws de Cymru.

Mae’r fargen bob amser wedi cael ei gyrru gan yr uchelgais clir i sicrhau twf economaidd drwy fuddsoddi mewn seilwaith, arloesedd, sgiliau a busnes. Cyhoeddodd y comisiwn cystadleuol a sefydlwyd gan y fargen, dan arweiniad Greg Clark—neu’r Greg Clark arall, fel y dylem gyfeirio ato mae’n debyg—ei adroddiad fis Rhagfyr diwethaf ac roedd yn nodi, fel un o gryfderau’r fargen, fod yna gymaint o bobl, sefydliadau a busnesau yn awyddus i wneud twf economaidd cynaliadwy ar draws de Cymru yn realiti ac eisiau chwarae rhan yn y broses o wneud i hynny ddigwydd.

Mae’n hynod bwysig, felly, fod y prifddinas-ranbarth yn gweithio’n agos gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i ddatblygu’r rhaglen o brosiectau. Mae’r trefniadau llywodraethu’n cefnogi cyfranogiad penodol cynrychiolwyr busnes, ond rwy’n disgwyl i’r fargen ddinesig ymgysylltu’n eang i wneud yn siŵr fod pawb sydd â rhan i’w chwarae yn teimlo bod ganddynt gyfle go iawn i wneud y cyfraniad hwnnw.

Mae llawer wedi cael ei wneud y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd, o gyfleoedd economaidd y fargen ddinesig, yn enwedig yr hwb ariannol i’r rhanbarth. Mae pwysigrwydd go iawn hefyd, yn fy marn i, yn y cam pwysig o roi cyfle i awdurdodau lleol wneud i hyn ddigwydd a datblygu’r gweithio trawsffiniol wrth i’r 10 awdurdod lleol ddod at ei gilydd er budd y rhanbarth ehangach a gynrychiolir ganddynt. Fel y dywedwyd yn y Siambr ddoe pan oeddem yn trafod y Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol, mae cyflawniadau bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi bod yn ddylanwadol iawn wrth lunio’r gwaith rhanbarthol ehangach hwnnw ar gyfer y dyfodol.

Mae’r ddadl heddiw wedi canolbwyntio ar fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd. Nid wyf am orffen fy sylwadau heb gydnabod y gwaith sy’n cael ei wneud mewn mannau eraill yng Nghymru. Mae trafodaethau yn ninas-ranbarth Bae Abertawe yn mynd rhagddynt yn dda, ac rwy’n hyderus fod gennym fodd o greu bargen y gall yr holl bartneriaid ei chefnogi. Mae gwaith Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ar gam datblygu cynharach, ond mae ganddo ymrwymiad gwirioneddol gan y partneriaid o amgylch y bwrdd, ac rydym yn parhau i weithio gyda hwy i archwilio sut y gallai bargen twf helpu i gyflawni eu huchelgeisiau ar gyfer y rhan honno o ogledd Cymru a gwneud y mwyaf o gysylltiadau â rhanbarthau ar draws y ffin yn Lloegr.

Mae’r llwybr y mae bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd yn ei droedio heddiw yn enghraifft o’r hyn yr ydym am ei weld yn cael ei gyflwyno ar draws Cymru gyfan. Byddwn yn gweithio gyda phartneriaid lleol a byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, cyn belled ag y bydd gennym agenda ar y cyd i fanteisio i’r eithaf ar ein budd cyfunol a datgloi twf economaidd pellach ar gyfer pob rhan o’n cenedl. Diolch.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:03.

The meeting ended at 18:03.